Avtomatlashtirilgan axborot so’rov tizimlarining arxitikturasi
![1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS KASB-
HUNAR TA’LIMI VAZIRLIGI
O’RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI
SAMARQAND VILOYATI O’RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI
BOSHQARMASI
PASTDARG’OM QURILISH TEXNOLOGIYALARI KASB-HUNAR KOLLEJI
“KOMPYUTER VA KOMPYUTER TIZIMLARINI SOZLASH VA
TA’MIRLASH TEXNIGI” YO’NALISHINING “INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” FANIDAN
Mavzu: Avtomatlashtirilgan axborot so’rov tizimlari ning
arxitekturasi
Bajardi: Quchqorova M 209g
Tekshirdi: Ravshanov M
Pastdarg’om - 2015](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_1.png)
![2
Mundarija
Kirish
1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari.
2. Axborotlar moddiy manbalarda qayd qilinishi va uzat ilishi.
3. Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi.
4. Standartlashtirish va bir shaklga keltirish tamoyil i.
5. Axborotlarni yig’ish va ro’yxatga olish turli xilla ri.
Xulosa
Adabiyotlar](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_2.png)
![3
Kirish
Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasilar ining funksional kismi
administratorlardan, tashkiliy ishlardan xamda iqt isodiy-matematik metodlardan
iborat buladi. Ular korxonalarda boshqarish karorla rini kabul kilish uchun
kursatgichlarni planlashtirish, uchet va analiz k ilish masalalarini yechishni
ta’minlaydi.
Xozirgi davrda korxona avtomatlashtirilgan boshqar uv sistemalari
funksional quyi sistemalarini shakllantirishnng ikk i xil usuli ma’lum. U xam
bulsa davr(faza) buyicha va boshqarish funksiyasi buyicha shakllantirishdir.
Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi t arkibida obyektni
boshqarish buyicha quyidagi asosiy funksional quyi sistemalar bulishi mumkin.
1) ishlab chiqarishning texnik tayorgarligini bosh qarish quyi sistemasi;
2) texnik-iqtisodiy planlashtirish quyi sistemasi;
3) asosiy ishlab chiqarishni operativ boshqarish q uyi sistemasi;
4) moddiy-texnika taminotini boshqarish quyi siste masi;
5) maxsulot xosil kilish va uni realizasiya kilis hni boshqarish quyi
sistemasi;
6) buxgalterlik xisobi quyi sistemasi; va xokazo.
Bu quyi sistemalarni kiskacha aloxida-avloxida kur ib chikamiz.
Ishlab chiqarishni texnik tayergarligini boshqaris h tashkilot faoliyatining
muxim funksiyalaridan biri xisoblanadi. U ishlab ch iqarishni uzlashtirish va
loyixalash buyicha kompleks ishlarini uzida mujass amlashtiradi. Bu ishlar ishlab
chikarilayetgan maxsulotlarni yangilash, takomilla shtirish va ularni tayerlash
texnologik jaroyenini uz ichiga oladi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_3.png)
![4
Texnik tayergarlikni boshqarish (ttb) ning bajaril ish sifati va muddati ishlab
chiqarishning texnik va tashkiliy darajasini xa mda korxona faoliyatining
samaradorligini belgilaydi.
Ishlab chiqarish va xo’jalik korxonalari, firma-lar , korporasiyalar, banklar,
hududiy brshqaruv ido-ralari o’zida murakkab tiziml arni namoyon etadi. Ular
ishlab chiqarish va boshqaruv vazifalarini amalga o shi-ruvchi ko’p sonli
elementlardan iborat. Bunday iqtisodiy elementlar ko’p bosqichli tuzilishga
hamda juda keng tashqi va ichki axborot aloqalariga ega. Turly-tuman moddiy,
ishlab chiqarish resurslari va ko’p kishilik jamoalar o’zaro hamkorlik qiladigan
murakkab tizimlarning me’yorida faoliyat yuritishin i ta’minlash uchun ham
alohida elementlarning, ham umuman tizimlarnsng boshqaruvi amalga oshiriladi.
Boshqaruv, eng muhim vazifa sifatidd har byr tizim oldida turgan
maqsaddarga erishishga, ularni ba-jarilishi uchun sharoitlar yaratilishiga
mo’ljallangan. Bu, belgilangan, tuzilmaning barqarorligini, uning samarali
faoliyat yuritishini ta’minlash, fa-oliyatning belgilangan tartibiga rioya qilish,
tizim-da u yoki bu sinfiy xususiyatlarni saqlab qolinishi yoki shakllanishi, ishniyg
berilgan dasturlarini ba-jarilishi bo’lishi mumkin.
Boshqaruv maqsad sari yo’naltirilgan harakatlar-nin g majmui sifatida
iqgisodiy obyektning faoliyat yuritishi maqsadida a niq vaziyatlarda qabul qilingan
qarorlar tamoyillariga muvofiq ravishda amalga oshi riladi. Ammo aslida ijtamoiy-
iqgisodiy tizimlarning xulqi, qoidaga ko’ra bir ema s, balki bir necha maqsadlar
bilan belgilanadi, ular bu maqsadlarning muhimligi bo’yicha tartibga solinadi va
berilgan ustivorlikka muvofiq holda hisobga olinadi .
Boshqaruv ta’sirlari boshqaruv tizimida jamlangan v a faoliyat yurituvchi
hamda tashqi muhitdan to’g’ridanto’g’ri va teskari aloqa kanallari bo’yicha kelib
tushuvchi axborotlar asosida shakllanadi. Shunday q ilib, boshqaruv har bir
tizimning eng muhim vazifasi — axborotlarni olish, berilgan algoritmlar va](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_4.png)
![5
dasturlar yordamida ularni ishlab chiqish bo’iicha tad-birlarni bajarish, olingan
ma’lumotlar .asosida ti-zimning bundan keyingi xulq ini belgilovchi boshqa-ruv
qarorlarini shayushantirishdir.
Axborotlar moddiy manbalarda qayd qilinishi va uzatilishi bois axborotlarni qabul
qshgash, yig’ish, yozish, uzatish, o’zgartirish, ishlab chiqish, saqlash, qidirish va
berish bo’yicha kishilar va texnik vosita-larning h arakati zarur. Bu harakatlar
axborot jarayonlari meyoriga o’tishini ta’minlaydi va boshqaruv texnologiyasiga
kiradi. Ular ma’lumotlarni qayta ish-lashning texno logik jarayonlari tomonidan
elektron hisoblash mashinalari va boshqa texnik vositalardan foydalanilgan holda
amalga oshiriladi.
Obyekt faoliyati ustidan kuzatishni olib borishda a xborotlarni olish,
ma’lumotlarni yig’ish, ularni ro’yxatga olish, aloqa kanallari bo’yicha uzatish
uchun texnik vositalarni qo’llash axborot jarayonla rini yanada chuqurroq
o’rganishni taqozo etadi. Informatika avtomatlashtirilgan tizimlarning faoliyat
yuritishi sharoitlarida axborotlarning o’zgarishi q onunlarini belgilaydi, uni
algoritmlashtirish, inson va EHM muloqotining til v ositalarini shakllantirish
usullarini ishlab chiqadi.
Murakkab iqgisodiy tizimlarda samarali boshqaruv ta’sirini ishlab .chiqish uchun
boshqaruvning tegishli algoritmlarini yaratish bilan bir qatorda, turli-tuman
axborotlarning katta hajmlarini qayta ish-lab chiqi sh ham talab qilinadi.
Iqgisodiyotda boshqaruv AATini ishlab chiqish zaruriyati xuddi shundan kelib
chiqqan.
Tizimlik AATning yaratilishi, faoliyat yuritishi va rivojlan ishidagi eng
muhim omillardandir. U tadqiqot qilinayotgan ob’yok tga bir butun sifatida yondo-
shishga, buning asosida tizimning yaxlitligini ta’-minlovchi tarkibiy elementlar
o’rtasidagi aloqalar-ning xilma-xil turlarini aniql ashga"; tizimning ishlab
chiqarish-xo’jalik faoliyati yo’nalishlarini va u tomonidan amalga oshiriladigan](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_5.png)
![6
aniq vazifalarni belgilashga imkon beradi. Tizimiy yondoshish makro-va
mikroyondoshishlar nomini olgan ikki xil tahdil o’tkazishni ko’zda tutadi.
Makrotahlilda tizim yoki uning elementiga yuqori-ro q tarkibdagi tizimning bir
qismi sifatida qarash kerak. Axborotli aloqalarga a loxdsa ahamiyat beriladi:
ularning soni belgilanadi, tizimni o’rganish maqsadi bilan asoslangan aloqalar
farqlanadi va tahlil qilinadi, keyin eng afzali, berilgan maqsadli va-zifani amalga
oshiruvchisi tanlab olinadi. Mikro-tahlydda esa oby ektning tuzilishi o’rganiladi,
uning tashkiliy elementlari, boshqa elementlar va tashqi muhit bilan aloqasi orqali
namoyon bo’luvchi xizmatli tariflari nuqgai nazarid an tahlil qilinadi. AATni
loyihalashtirish jarayonsdagi tizimli yondoshish fao-liyat yuritishning matematik
bayonidan foydalanish-ga, ayrim elementlar va, umum an, tizimning turli xil
xususiyatlarini tadqiq qilishga, yangidan tashkil kdlingan ishni tahlil etish uchun
o’rganilayotgan ja-d)ayonlarni modellashtirishga im kon beradi.
Boshqaruv AAT uchun vertikal holda o’zaro Tobe bo’l gan elementlar
(tizimchalar)ga ega ko’p bosqichli iyerarxiya xosdi r. Iyerarxik tizimlarning
afzalligi boshqaruv tizimlarda keng tarqalishga ko’ maklashadi. Shunday qilib,
iyerarxik tuzilma tizimning har bir bosqichi uchun ayrim elementlar ustidan
harakatlar nisbatan erkinligani va muvofiqpashtiris hning mahalliy mezonlari bilan
umumiy faoliyat yurituvchi tizimning yalpi mezonlar ini, turli xildagi biri-kish
imkoniyatlarini yaratadi; boshqaruv tizimining nisb atan o’zgaruvchan sharoitlarga
moslashish imkoniyatini ta’minlaydi; elementli sero blikni olib bo-rish, axborotlar
oqimlarining yo’nalishlarini tartibga solishning im koniyatlari hisobiga
ishonchliligini oshiradi.
Tizimli yondoshish va modellashtirishning amaliy ah amiyati shundan
iboratki, u nafaqat barcha muhim, yaratuvchini qiziqgiruvchi tizimni tahlil etish
uchun qulay shaklda aks etgarishga, balki EHMda ani q taj-ribachi tomonidan
berilgan sharoitlarda tizimlarning xulqini tadqiq qilish uchun ham foydalanishga
imkon beradi. Shu bois hozirgi paytda AATni tashkil qilish asosida tizim](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_6.png)
![7
tuzilishining muvofiq variantini topishga va u bila n uning faoliyat yuritishining
eng katta samaradorligini ta’minlashga imkon beruvc hi tizim asosida
modellashtirish usuli yotadi.
Rivojlanish tamoyili shundan iboratki, AAT tizim vazifalari va uning
ta’minlanish turlarini doimo to’ldirilishi va yangi lanishining imkoniyatlari-ni
hisobga olish orqali tashkil qilinadi. Avtomat-lashtirilgan tizim o’zining hisoblash
quvvatlarini oshirishi, yangi texnik va dasturiy vo sitalar bilan jihozlaiishi,
ma’lumotlar bazalari tizimi ko’rini-shida tashkil qilinadigan vazifalar doirasi va
axborot fondining doimo kengayishi, yangilashga qod ir bo’lishi zaruriyatini
ko’zda tutadi.
Birga mavjud bo’la olishlik tamoyili AATning turli xillari, bosqichlarini
ularning birgalikda fa-oliyat yurytish jarayonida o ’zaro hamkorlik qilishga
qodirligini ta’minlashdan iborat bo’ladi. Birga mav-jud bo’la olishlik tamoyilining
amalga oshirilishi iqgisodiy obyektlarning mo’tadil faoliyat yuritishini
ta’minlashga, xalq xo’jaligi va uning bo’g’inla-ri samaradorligani oshirishga
imkon beradi.
Standartlashtirish va bir shaklga keltirish tamoyili AAT faoliyat yuritishining
namunaviy, bir shaklga keltirilgan va standartlasht irilgan elementlarini qo’llash
zaruriyatidan iborat bo’ladi. AAT tash-kil qqlinish i va rivojlanishining bu
tamoyilyni amaliyotga tadbiq etish loyihaviy qarorl arni shakllantirish va
loyihalashtirish ishlarini avtoshtlash-tirilishini tadbiq etishda jamlangan tajribadan
mumkin qadar ko’p foydalanishda AATni yaratishga ke tgan vaqg, mehnat va
qiymatli xarajatlarni qisqarti-rishga imkon beradi.
Axborotlarni yig’ish va ro’yxatga olish turli xilda gi iqgisodiy axborotlarda
turlicha kechadi. Bu tad-bir sanoat korxonalari, fi rmalarning avtomatlashtirilgan
boshqaruv jarayonlarida eng murakkab kechadi, bu o’ rinda obyektning ishlab
chiqarish, xo’jalik faoliyatini aks ettiruvchi birlamchi hisob axborotlarini yig’ish](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_7.png)
![8
va ro’yxatga olinishi bajariladi. Moliya idoralarid a ham bu tadbirlar anchagana
murakkabdir, bunda pul resurslari harakatini rasmiy lashtirish amalga oshiriladi.
Bunda birlamchi axborotlarning ishonchliligi, to’liqligi va o’z vaqgidaligiga
asosiy ahamiyat beriladi. Korxonalarda axborotlarni yigash va ro’yxatga olish
turli xildagi xo’jalik operasiyalari (tayyor mahsulotlarni qabul qilish, materiallarni
olish va chiqarish)ni bajarishda, banklarda yuridik va jismoniy shaxslar bilan
moliya-kredit operasiyalarini baja-rishda amalga oshiriladi. Hysob ma’lumotlari
ishlab chiqilgan detayalar, yig’ilgan qismlar, buyu mlarning nuqsoni srnini
hisoblash natijasida belgilanadi. Daliliy materiallarni yigash jarayonida moddiy
obyekglarni o’lchash, hisoblash, o’lchash, pul kupy uralarini hisoblash, ayrim
bajaruvchilar ishining vaqtli va miqdoriy tariflarini olish bajariladi. Axborotlar-ni
yigash, qoidaga ko’ra, uni ro’yxatga olish, ya’ni a xborotlarni moddiy manbaalar
(hujjatda, mashina manbaasvda) qayd etilishi, ShKga kiritshshshi bilan birga olib
boriladi. Birlamchi hujjatlarga yozish aso-san qo’lda amalga oshiriladi, shu bois
yig’ish yoki ro’yxatga olish tadbiri hozircha eng k o’p mexlatni ta-lab qiladi,
hujjatlar aylamasining avtomatlashti-rilgan jarayon i hali ham faol bo’lib
qolmokda. Kor-xona boshqaruvini avtomatlashtirish s haroitlarida asosiy e’tibor
axborotlarni- miqsoriy o’lchash, ro’yxatga olish, jamlash va aloqa kanallari
bo’yicha uzatish, kerakli hujjatlarni shakllantiris h yoki tizimda olin-gan
ma’lumotlarni jamlash uchun bevosita EHMga ki-ritis h operasiyalari bilan birga
olib boriladigan axborotlarni yig’ish va ro’yxatga olishda texnik vosi-talardan
foydalanishga beriladi.
Axborotlarni uzatish turli xil usullar: chopar (kur yer)lar yordamida, pochta
bo’yicha jo’natish, trans-port vositalari bilan yet kazib berish,
kommunikasiyalarning boshqa vositalari yordamida aloqa kanali bo’yi-cha
masofadan uzatish orqali amalga oshiriladi. Aloqa kanallari bo’yicha masofadan
uzatish ma’lumotlarni uzatish vaqgani qisqartiradi, ammo uni amalga oshi-rish
uchun maxsus texnik vositalar zarur, bu, uzatish ja rayonini qimmatlashtiradi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_8.png)
![9
Yig’ish va ro’yxatga olish-ning texnik vosytalarvda n foydalanish afzalroq, u ish
joylarida o’rnatilgan datchiklar yordamvda axborot- larni avtomatik ravishda
yigab, ularni bundan keyin-gi ishlab chiqish uchun EHMga uzatadi, bu uning
ishonch-liligani oshiradi, mehnat sarfini pasaytiradi.
Birlamchi axborotlar mayeofadan ham, ular vujudga k eladigan joy va
natijaviy teskari yo’nalishda ham uzatiladi. Bu holda natijali axborot turli xiddagi
qurilmalar: displey, tablo, bosib chiqaruvchi quril malar bilan qayd qilinadi.
Axborotlarning aloqa kanallari bo’yicha ishlab chiqish markaziga kelib tushi-shi
asosan ikki usulda amalga oshiriladi: mashina manba si yoki bevosita EHM
maxsus dasturli va appa-ratli vositalari yordamida kiritiladi.
Zamonaviy telekommunikapion vositalar yordami-da ax borotlarni
masofadan o’zatish doimo rivojla-nib, takomillashyb bormoqsa. Axborotlarni
uzatiSh-ning bu usuli ko’p bosqichli sohalararo tizimlarda alohida ahamiyatga
ega, bunda masofadan uzatish axborotlarni boshqaris hning bir bosqichdan
boshqasiga o’tishini tezlashtiradi va ma’lumotlarni ishlab chiqish-ning umumiy
vaqtini qysqartiradi.
Bank avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining axbo rot, tyoxnik va dasturiy
ta’minotini tashkil etish asoslari
BnAATni texnik ta’minlash jarayonvda bank tex-nolog iyalari apparat
vositalari arxitekturasi zamo-naviy talablar asosida qurilishlari kerak. Ularga:
aloqaning turli-tuman telekommunikasion vositala-ri , ko’p mashinali majmualar,
«mijoz-server»ning ar-xitekturasidan foydalanish, mahalliy, mintaqaviy va global
tezkor tarmoqlarni qo’llash, apparatli yechim-larini unifikasiyalash kiradi.
Foydalaniladigan texnik vositalarning miqsori va ta rkibi axborot
oqimlarining jadalligi va hajm-lari, ishning usullari va bank tizimi vazifalarini
amalga oshirishning xususiyatlari bilan belgilanadi . Bank xizmatlarining tarkibi](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_9.png)
![10
va hajmlarini filial-lar, mijozlar va aloqalarning sonini o’sishi bank-larning
qudratliroq kompyuterlarni va rivojlan-ganroq texni k ta’minlanishlarni xarvd
qilishga maj-bur qiladi. Tarmoqli bank texnologiyalari keng tar-qalgan. Tarmoqii
park borgan sari turli-tuman bo’lib qolmoqda. Bankl araro telekommunikasiya
vositalari-ni jadal rivojlanishini ham ta’kidlash kerak.
«Mijoz-server» arxitekturasi banklarning axbo-rot t exnologiyalarini
qurilishidagi texnik yechimlar-ga zamonaviy yondash ishning asosi bo’ladi. Bu
texnik ta’minlanishni tashkil qilish va axborotlarn i ish-lab chiqishni mijoz (itchi
stansiya) va server deb nomlangan ikkita tarkibiy qism o’rtasida taqsim la-nishini
ko’zda tutadi. Ikkala qism birlashtirilgan kompyute rlarda bajariladi. Bunda mijoz
serverga so’rovlar yuboradi, server esa ularga xizm at ko’rsatadi. Bunday
texnologiya tarkiblashtirilgan so’rovlarning maxsus tiliga ega kasbiy MBBTda
amalga oshiriladi.
«Mijoz-server» texnologiyasining amalga oshiri-lish variantlaridan biri
uning uch bosqichli arxitek-turasidir. Tarmoqsa kamida uchta kompyuter: mijoz
qismi (ishchi stansiya), qo’llanishlar serveri va m a’gu-motlar bazasining serveri
mavjud bo’lishi kerak. Mi-joz qismida foydalanuvchi bilan o’zaro hamkorlik
(foydalanish interfeys) tashkil qilinadi. Qo’llanish-lar serveri mijoz qismi uchun
biznes tadbirlarni amalga oshiradi. Ma’lumotlar baz asining serveri mi-joz rolini
bajaruvchi biznes tadbirlarga xizmat ko’rsatadi. Bu nday arxitekturaning
egiluvchanligi mus-taqil foydalanish va barcha uchta bosqichlarda hisob-lash va
dasturiy resurslarni almashishdadir.
Texnik yechimlarning ishonchliligi va voz kechishga barqarorligini oshirish
uchun bank AATexda serverlarni guruhlarga (klasterl arga) birlashtirish
qo’llaniladi. Bunday mablag’lar va yuklamalar serve rlar (tizim uzellari) o’rtasida
taqsimlanadi, foydalanuvchi qan-day aniq server bil an ishlayotganini bilmaydi,
texnik vositalardan foydalanish esa samaraliroq bo’ ladi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_10.png)
![11
Bank biznes jarayonlarining telekommunikasion ta’mi nlanishi o’zining
korporativ tarmog’lga xizmat ko’rsatish va har qanday boshqa mahalliy va global
tarmoqlarga kirishni hisobga olish bilan quriladi. Joriy bosqichda amaliy o’zaro
hamkorliqsa andozalar yo’qligi uchun bankning tashq i tashkilotlar bilan alo-qasi
shlyuzlar, masalan, pochta, teleks va boshka firmal arning AIJ orqali amalga
oshiriladi.
Tarmoqli boshqaruvning markazlashtirilgan tizimini tatbiq etish tarmoqni
texnik qo’llab-quvvatlash-ning qiymatini qisqartirishga imkon beruvchi muhim
omil bo’ladi. U masofadan konfigurasiyalash, nazora t qilish, buzilishlarni bartaraf
qilish va bir qator boshqa vazifalarni amalga oshir ishga imkon beradi.
Kommunikasion qurilmalarning to’liq majmuasidan iborat bo’lgan tarmoqning
uskunalarini bitga ishlab chiquvchisiga texnologiyalarni integrasiyalash boshqa-
ruvning xodimlarni tayyorlashni sodsalashtiradi, us -kunalarning miqsoriy
k?1ymatini pasaytiradi, hamda umuman tizimning foydalanishdagi ishonchliligini
oshiradi.
Bank tizimi tomonidan amalga oshiriladigan vazifalarning ro’yxatini ikkita
qismga: majburiy va qo’shimcha vazifalarga bo’lish mumkin. Birinchilariga,
qoidaga ko’ra har qanday tijorat bankida bo’ladigan va tizimda u yoki bu
ko’rinishda mavjud bo’lishi kerak bo’lgan faoliyat yo’nalishlari kiritiladi va
ikkinchilarini tanlash esa bankning ixtisoslashuviga bog’liq.
Bankni avtomatlashtirishning asosiy natijalaridan biri uning boshqarilish
darajasini sifatini oshishi bo’lishi kerak. Bu vazi faning yechimi butun bank
jarayonini modellar va iqgisodiy matematik usullard an foydalanish bilan
birlashtiruvchi to’liq integrasiyalangan tizimini ishlab chiqish yo’lida yotadi.
Haqiqatdan ham, faqat ana shunday tizim banqda mavj ud bo’lgan barcha
vazifaviy va axborotli aloqalarni huddi shu dinamikada aks etgaradi va boshqa
holatning ko’p ekspertli ko’rinishini shakllantirishga imkon beradi. Bundan
tashqari bunday tizim har qanday bosqichdagi ma’lum otlarga kirishni ta’minlaydi](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_11.png)
![12
va shuning bilan birga nafaqat barcha kerakli axbor otlarni takdim etadi, balki
bank ishini detallashtirishni istalgan darajasi bilan nazorat qilish imkonini beradi.
Tizim tomonidan bankning biznes jarayonlarini to’li q qo’llashda aks etgirilishi
bankni faoliyat yuritishining ishonchliligi va anik liligi-ni ancha oshirishga,
intuitiv boshqarishda ma’lum bir shaklga o’tishiga imkon beradi.
Har xil konfigurasiyali tizimlarni xarvd qilish imkoniyati foydalanuvchilar uchun
sezilarli qiziqish uyg’otadi. Shuning uchun tizimni ko’rib chiqishda mo-dullar va
ular tomonidan amalga oshirilayotgan vazifalarning majmuasini, modullarning
avtonomlik da-rajasini, modullararo o’zaro hamkorli kni mavjudli-gini va uni
amalga oshirish shakllarini (modullar orasidagi pochta, boshqarish xabarlarini
jo’natish va boshqalar), tizimning extimol bo’lgan konfigurasiyasini uning
faoliyat yurituvchi qismidan qat’iy nazar eng kichik tarkibini, kengaytirish
imkoniyatlarini xisobga olish mux^mdir.
Tizimning ochiqpigi unda rivojlanish va zamonalashtirish uchun vositalar,
SA5Ye, 4O — vositalar (to’rtinchi avlod tillari), tashqi (ishlab chiquvchilar
tomonidan yozilmagan) tadbirlar, so’rovlar generato rlari, ma’lumotlarning
import-eksport tadbirlari-ning mavjudligini ko’zda tutadi. O’zgarishlar kiritishga
ehtiyoj bankda yetarligi ko’proq vujudga keladi. Am mo zamonaviylashtirishni
amalga oshirish uchun ishlab chiquvchi firmani jalb kdlish hammavaqg ham
mumkin bo’lmaydi. O’zgarishlar kiritishning shoshil inchliligi, moliyaviy
cheklanishlar, tijorat siri, mulohazalar (agar gap tizimda yangi texnologiya
elementlarini aks ettirish haqida ketsa), ishlab chiquvchidan geografik uzoqliligi
va boshqa to’siqlar bo’lishi mumkin.
Tizimning sozlana olinishi aniq bankning tex-nologi yasiga moslashish
uchun zarurdir. Sozlash zaruri-yati odatda bankda ABTni o’rnatishda vujudga
keladi, aymo banklar operasiyalari texnologik o’zga rishlarning natijasi ham
bo’lishi mumkin. Sozlana olishlik tizim parametrlar va shablonlar majmuasi,
operasiyalar, shartnomalar va boshqa mantli hujjatlar shablonlari "mavjudligini](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_12.png)
![13
ko’zda tutadi. Bundan tashqari, sozlana, olishliq t izimni tadbirli sozlash imkoniya-
ti: foydalanuvchsharping hususlarit tartibga solish, ish joylarini
konfigurasiyalash, operasiya kunini ochish va yopis h tadbirlari majmuasti
ko’zda tutadi.
Talablarni shakllantirilgan ro’yxati bank tizi-mini va ularning qiyosiy
tahlilining oqibati sifa-tida baholanishini o’tkazishga imkon beradi ^bu das-turiy
mahsulotlardan foydalanuvchi uchun asosiy qizi-qish tug’diradi). Ammo
haqiqatdan ham ko’rib chiqilayot-gan bank tizimlarining qiyosiy bahosi- ham
asosiy dasturiy vositalarning arxitekturasi va tanlanishi-da (M8 VOZdan tortib
TJGXgacha), va vazifaviy im-koniyatlarida namoyon b o’ladi. Arxitekgura
yechimlarining diapazoni g’oyatda keng, amalda mustaqil mahalliy fao-liyat
yurituvchi ixtisoslashtirilgan tizimchalarning yig’indisidan tortib, to to’liq
integrasiyalashgan majmuagacha bo’ladi. Bunda har x il ishlab chiqaruvchilar
majmualaridagi bir-birlariga mos keluvchi tizimchalar turli xildagi vazifaviy
to’ldirilishga egalar.
Aniq foydalanuvchilarning baholash shkalalarini sha kllantiruvchi
omillariga, yuqorida sanab o’tilgan nisbatan obyektiv talablardan tashqari
subyektiv, ammo xaridor uchun goyatda muhim bo’lgan jihatlarni: xaridor
bankda sabul qshingan texnologiyalarning aniq bank tizimiga mosligi, tizimning
qiymati (u ko’pgina hol-larda uning boshqa obyektiv afzalliklarini yo’qqa
chiqaradi), ishlab chiqaruvchi firlyka ishonch darajasti qo’shish zarur. Keyingi
ko’rsatkich masalan, tizim quril-malarining soni us hbu ABTdan foydalanuvchi
banklarning ahamiyati haqidagi ma’lumotlar, hamda u ning ish haqidagi
mulohazalari asosida shakllanishi mumkin.
Hozirgi vaqtda foydalanilayetgan ko’pgina bank ti-zimlari yo mahalliy, yoki
tarmoqyai («fayl-server» kon-figurasiyasidagi) usulda faoliyat yuritayotgan OO5
majmualaridan iborat bo’ladi. Shuning bilan bir vaq tda ABT bozorida ko’p
platformali asosidagi ti-zim (odatda judayam to’g’ri bankning 1J1X tizimlari deb](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_13.png)
![14
nomlangan) mavjud bo’lishi yaqqolroq sezilmoqsa. Bu nday majmua
qurilmalarining umumiy soni yuzdan oshib ketmagan bo’lsa ham, UK1X tizimlari
ABTninr g’oyatda istiqbolli tarmog’i hisrblanadi.
An’anani ham xisobga olish kerak: VO5, 1VM RS dastu riy texnik vositalar
bizning mamlakatimizda ko’p yillardan beri (nafaqat bank sohasida) ustunlik qilib
kelmoqsa, shuning uchun ham boshqa yechimlarga o’ti sh jiddiy masalalarni
yechishni talab qiladi. Ammo sabablar ko’pgina hollarda yo’q. Gap shundaki,
yaqqol ko’rinuvchi asosiy kamchiliklarga qaramasdan OO5 ope-rasion tizim
majmualari ko’p sonli banklarda o’zla-
rining oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli uddalashmoqsalar. OO5
operasion tizimlarga quyida-gi e’tirozlar bildiriladi:
1.Kamroq unumdorligi, ma’lumotlarning katta hajmlar ini qo’llab-
quvvatlash mumkin emasligi. Gap shundaki, tijorat banklarining katta qismi
g’oyatda yosh, keyingi vaqtlarda jamlangan ma’lumot lar va jo-riy hujjat
almashuvining hajmi odatda ham qo’llab-quvvatlash va ham unumdorlikka
nisbatan OO5 opera-sion tizimiga mos kela olmaydigan darajada katta emas.
Ammo AATehni takomillashtirish masalasi hal qilinayotgan hollarda tizimning
sifati tarmoqning serverini qudratlirog’iga almashtirish yo’li bilan hal qilinishi
mumkin. Bu tizimni yetarlicha uzoq muddatga mustahk amlikning zaxiralari bilan
ta’minlaydi.
Shaxsiy MBBTda fundamental cheklanishlarga chi-quvc hi vaziyatlar hozirgi
vaqtda nisbatan kam sonli yirik banklar uchun xosdir. Xususan, OO5 operasion
tizimlarda jiddiy muammolar millionlab yozuvlarni o’z ichiga oluvchi jadvallarni
qo’llab-quvvatlanishi za-rur bo’lganda (jismoniy sh axslar, hissadorlar, pul
quyuvchilarga xizmat ko’rsatishda xuddi shu narsa t alab qilinishi mumkin),
tarmokdagi ish joylarining soni tez oshganda («fayl-server» arxitekturasi katta fa-
fikani yaratadi) vujudga keladi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_14.png)
![15
2. Ma’lumotlarning xavfsizligini yetarlicha dara-ja da ta’minlash mumkin
emas. Bu muammo ko’pchilik banklar tomonidan sezila di, ammo ko’pgina
hollarda u odsiygina nazarga ilinmaydi. Qiymatiy mulohaza-lar hal qiluvchi omil
bo’lib xizmat qiladilar, ma’-lumotlarnyng xavfsizliga muammosi esa qisman tash-
kiliy texnik tadbirlar quvvat bilan to’xtovsiz ta’- minlash manbasini o’rnatish,
tizimli ishlar tartibi-ga rioya qilish, hisoblash vositalaridan foydalanish ustidan
nazorat qilish va boshqalar bilan bartaraf qilinadi. Vazyyatning keskinligi ko’proq
bizning mam-lakatimizdagi telekommunikasiyalar tizi mining rivojlanmaganligi
bilan kuchsizlantiriladi, shu sababli (elektron buzib kirish) u bilan bog’liq
muammolar hozircha judayam muhim emas.
3.Arxitektura vositalarining cheklanganligi. Bu muammo u yoki bu bank
operasiyalarini amalga oshirish uchun bir necha o’zaro hamkorlik qiluvchi va vaqt
bo’yicha uzoqqa cho’zilgan jarayonlarning mavjudlig i za-rur bo’lgan vaqgda
vujudga keladi. VO5 operasion tizimi doiralarida vazifa odatda har bir jarayon os-
tvda mahalliy tarmoq stansiyasini ajratish bilan ha l qilinadi. Bunday yechim
yaqqol cheklanishga ega. Ammo bavds rivojlanishinin g boshlang’ich bosqichida
murak-kab operasiyalar judayam ko’p bajarilmaydi, s huning uchun ushbu
kamchilik sezilmaydi.
Shunday qilib, V08 operasion tizim majmuala-rining kamchiliklari bankni
o’rta sinfdan yuqoriga o’tish bosqichida namoyon bo’lishi mumkin. Shuning bi-
lan bir vaqtda OO8 operasion tizimlar kichik qiy-ma ti va cheklangan
imkoniyatlarining bitim tufayli qulay bo’lib, ko’pgina kichik va o’rta banklarning
bu-gungi ehtiyojlarini qoplaydi.
OO5 operasion tizim majmualaridan keyin ke-luvchi b osqich sifatida
Mouye11 Me1 \Uage doiralarida «mijoz-server» arxite kturasida qurilgan
operasion tizimni tavsiya etish mumkin. 1Cho\uye11 firmasi tomo-nidan taklif
etilgan amaliy ishlamalar tizimi (Arr \Uage) yaqin vaqtlar ichiDa bunday
tizimlarning si-fatini ancha oshirishga imkon beradi. Yana mamlaka-timiz](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_15.png)
![16
iste’molchilarini Ham mavjud hisoblash texni-kasini ng parki va bankda ishlovchi
dasturlovchilar-ning ixtisoslashishi va tajribasi bilan asoslangan N<je11 \Uage
doiralarida yechishga tayyorliklarini ta’-kidlash x am zarur. Ku^ish mumkinki,
bunday turdagi avtomatlashtirilgan kompyuter- tizim lari yaqin vaqt-larda
yetarlicha ommaviy bo’ladilar va bunday holat uzoq vaqg saqlanib qoladi.
Ko’p platformali MBBT asosida ishlab chiqilgan ABTg a kelsak, ular
amadda yuqorida mulohaza qilin-gan muammolardan holi, ammo boshqa, narx
jihatdan to’siqlarga duch kelmoqsa, asosiy dasturiy vositalar va ularning samarali
faoliyat yuritishlari uchun ta-lab qilinadigan hiso blash texnikasining qiymati
yuqorida ko’rib chiqilgan yechimlar uchun o’xshash bo’lgan ko’rsatkichlardan
ancha oshib ketishi mumkin. Shuning uchun ushbu sya nfdagi ABTning
iste’molchilari yaqin kelajakda, shubhasiz, yirik va ehtimol, ba’zi bir o’rta
banklardan iborat bo’ladi.
Foydalanuvchi qo’llanishlar (amaliy dasturlar)ni is hlab chiqishning
tezligidan biznesning turli sohalarida tatbiq qilish muddati ham yotadi, banklar
uchun bu ayniqsa muhimdir. Birinchi navbatda bu fon d ope-rasiyalariga tegashli,
bunda vaqg omili hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yangi moliyaviy qurollar bilan
ishlash vositalari tez ishlab chiqarilishi kerak. D asturiy ta’minlanishning
avtomatlashtirilgan ishlab chiqish so-hasida turli-tuman yondashishlar va vositalar
mavjud. Ular bank xizmatlari va biznesning yangi sh akllari-ni rivojlashtirishga
ko’maklashadilar.
Bank amaliyotining ko’rib chiqilishi bazaviy vosi-talarga quyidagi talablarni
shakllantirishga imkon beradi. Bank tazimi tomonida n ko’p vazifali usulni va
ma’lumotlarga ko’p foydalanuvchi kirishini ta’-minlanishi zarur. Ushbu hodda
ko’p vazifalilik ostida operatorning ish joyidan aj ratib olingan avtonom
jarayonlarni tizimga kiritish imkoniyati tushunila-di. Jarayonlar telekanal bo’yicha
kelib tushgan hujjat-larni avvadsan ishlab chiqish, hisobrtlarni shakl-lantirish,
ishlab chiqilayotgan hujjatlar bo’yicha bux-galteri ya yozuvlarini bajarish va](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_16.png)
![17
boshqalar bo’yicha va-zifalarni bajarish, shuning b ilan mutaxassislarning ish
joyini qisman ozod qilishi mumkin. Bunday usul nafa qat xizmat vazifalarini
bajarish bo’yicha, balki katta miqsordagi, bir xil shakldagi va qo’lda bajari-
ladigan operasiyalarni AATexga yuklashga va kelib t u-shayotgan
ma’lumotlarning yaxlitligi ustadan avtomat-lashtirilgan nazoratni ta’minlashga va
shuning bilan bank tizimining faoliyat yuritishini qulayligi, sa-maradorligi va
ishonchliligini oshirishga imkon be-radi. Bundan tashqari barcha jarayonlar bank
tizimini parallel, vaqt bo’yicha uzoq cho’ziladigan va o’zaro al-mashtirib
bo’lmaysigan haraqatlarni talab qiluvchi mu-rakkab operasiyalarining bajarilishini
ta’minlay-di. Xususan, faqat ko’p vazifali usul integrasiyalash-gan bank tizimini
to’liq darajada amalga oshirili-shini ta’minlashi mumkin.
Keyingi yillarda bank faoliyatida ma’lumotlar-ning xavfsizligani ta’minlash
muammosi kuchaymoqda. U o’z ichiga bir necha jihatl arni oladi. Birinchidan, bu
foydalanuvchilarning vakolatlarini epchil, ko’p bos -qichli va ishonchli tartibga
solinishidir. Bank axbo-rotlarining qimmatliligi ma’lumotlarga ruxsatsiz kirishdan
himoyalashga, shu jumladan, jarayonlarni, ma’lumotl ar holatini o’zgarishlarini
boshqarishni na-zoratiga alohida talablar qo’yadi. Ikkinchidan, ma’lu-motlarning
yaxlitligi va bir-birlariga zid bo’lmasliklarining qo’llab-kuvvatlash vositalarining
mav-judligi. Bunday vositalar kiritilayotgan ma’lum ot-larning nazoratini amalga
oshirish, ma’lumotlar o’rta-sidagi aloqalarni ushla b turish va nazorat qilish,
hamda muvofiqlashtirilgan ma’lumotlarning qo’llab-q uvvatlanishini ta’minlovchi
operasiyalar majmuasi usulida kiritishni nazarda tutadi. Uchinchidan, ti-zimli,
dasturli va apparatli tuzilishlarda ma’lu-motlarni arxivlashtirish, tiklash va
monitoringi-ning ko’p vazifali tadbirlarining mavjudligidir.
Avtomatlashtirilgan bank tizimlari faoliyat yuri-tishining ajralib turuvchi alomati
katga hajmdagi ma’-lumotlarni goyatda qisqa mudsatl arda ishlab chiqish
zarurligidir, bu unumdorlik oldiga talablar qo’yadi. Bunda asosiy ma’lumotlarni
kiritish, o’qish, yozish va uzatish operasiyalarini ko’zda tutadi. Bularning barcha-](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_17.png)
![18
si MBBTning unumdorligi va ma’lumotlarni uzatish-ni ta’minlovchi vositalar
oldiga goyat qatiy talablar qo’yadi. Bundan tashqari axborotlarning katta hajmlari-
ni tahlil qilish, bashoratlash va nazorat qilish im-koniyatlarini ta’minlash. uchun
bank mugaxassisining tezkor. usulda kira olishi zar ur. Shuning uchun ushbu
vositalar ma’lumotlarning katta va doimo o’sib boru v-chi hajmlariga
unumdorlikni yo’qotmasdan kirishni qo’llab-quvvatlashga qodir bo’lishi kerak.
Tizimga o’zi boruvchi yuklama sharoitlarida unumdor likni qo’llab-
quvvatlashni ko’pgana qudratliroq appa-ratli nlatformaga o’tish zarurligiga olib
keladi («ko’chi-rishlik» xususiyati). Shuning uchun bazali vositalar ama-liy
tizimini yangi apparatli platformaga amaliy das-tur iy ta’minlanishini hyech
kevday chuqur o’zgarishlarsiz ko’chirish imkoniyatni ta’minlashlari kerak.
Bazaviy vositalarda har xyl dasturiy platforma-lar (DOC, NETWARE,
WINDOWS NT, UNIX va boshqalar)ni birlashtirish imko niyatini va buning
natijasida tizimni epchillik bilan kengayishi va o’ sishini, uning yangi ish joylar va
har xil sinfdagi serverlar bilan to’ldirilishi imko niyati bilan ta’minyaovchi
tarmoq-li vazifalarni mavjud bo’lishi zamonaviy tiz imning zar
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida ma’lumotlar ni taqdim etish
Axborot tizimlarining qo’llanish sohalari turli-tum an. Bunday sharoitlarda
ikkita bir xil tizimni topish qiyin. Ular asosiy xu susiyatlari va o’ziga xos
tomonlari bilan farqlanadi, masalan: ishlov berilay otgan axborot xarakteri,
maqsadli funksiyalari, tizimning texnikaviy darajas i va h.k. Sanab o’tilgan
xususiyatlar axborotni ham tizimda, ham foydalanuvc hi uchun taqdim etish
shakli, axborotga ishlov berish jarayonlarining xar akteri va axborot tizimlarining
muhit bilan o’zaro aloqasi, apparat va dasturiy ta’ minotning tarkibiga ta’sir
etadi. Axborot tizimlarini asosiy belgilari bo’yicha tasni flash oldingi bo’limlarda
ko’rib chiqilgan edi. Ravshanki, axborotni saqlash, ishlov berish va izlash uchun
kompyuterlardan foydalaniladigan avtomatlashtirilga n va avtomat axborot](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_18.png)
![19
tizimlarini ko’rib chiqish predmeti deb hisoblash k erak. So’zsiz, bugungi kunda
bu tizimlar funksional imkoniyatlarining kengligi, axborotning katta massivlarini
saqlash va ishlov berish qobiliyati bilan farqlanad i. Bu tizimlarning o’ziga xos
xarakterli xususiyati kompyuterlardan turli-tuman a gregatlarda va bo’g’inlarda,
xususan axborotni to’plash, tayyorlash, uzatish va taqdim etishda keng
foydalanishdan iborat. Har qanday axborot tizimi uning uchun kiritiladigan axborot manbai va
taqdim etiladigan axborot iste’molchisi hisoblanadi gan tashqi muhit qurshovida
ishlaydi. Bunday tizim doirasida, tizimga kirishdan boshlab va undan chiqqunga
qadar, axborot oqimi bir nechta ishlov berish bosqi chidan o’tadi. Ma’lumki,
axborotga ishlov berishning asosiy bosqichlariga ax borotni to’plash, ro’yxatga
olish va dastlabki ishlov berish, aloqa kanali bo’y lab manbadan kompyuterga
uzatish, axborot massivlarini yaratish va saqlab tu rish, axborotni chiqarib berish
shakllarini shakllantirish, aloqa kanali bo’ylab ko mpyuterlardan iste’molchiga
uzatish, foydalanuvchi qabul qilishi uchun qulay sh aklga o’tkazish kabilar kiradi
Axborot tizimining kompyuteriga tushadigan axborot atrof- muhitdagi
obyektlar yoki alohida tarkibiy qismlarning holatin i, algoritmlar esa unga tashqi
muhitda ishlov berishning tegishli qoidalariga mos bo’lgan ishlov berishning ba’zi
qoidalarini aks ettiradi.
Kompyuterlarga uzatiladigan axborot xotirada axboro t massivlarini hosil
qilib joylashadi, axborot massivlari esa birgalikda axborot fondini tashkil etadi.
Axborot massivlari muayyan tuzilma tarzida tashkil etiladi, u haqiqiy olam
obyektining tuzilish tarkibi, uning ayrim elementla ri o’rtasidagi aloqalar va
ularning xarakterlari bilan bog’liqdir.
Massiv hamda fond elementlari bilan, umuman olganda , ishlov berishning turli
operasiyalari amalga oshiriladi, quyidagilar ular i chida eng asosiylari hisoblanadi:
mantiqiy va arifmetik operasiyalar, axborotni saral ash va izlash, yuritish hamda](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_19.png)
![20
tuzatish kiritish. Bu operasiyalar natijasida axbor otning dolzarbligi ta’minlanadi,
ya’ni atrof-muhit va uning kompyuterdagi modeli o’r tasida zaruriy muvofiqlik
ta’minlanadi. Bundan tashqari, chiqarib beriladigan axborot ishlov berish
topshiriqlariga muvofiq ravishda shakllantiriladi.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida ma’lumotlar ni taqdim etish darajalari
Ilgari belgilanganidek, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari haqiqiy
olamdagi obyektlar to’g’risida axborot saqlaydi va ularga ishlov beradi. Katta
obyektlarni, ularning tabiiy murakkabligini hisobga olgan holda, kompozisiya
prinsiplaridan foydalanib alohida agregat va bo’g’i nlarga bo’lish qabul
qilingan. Muayyan obyekt yoki uning bir qismini ta’ riflovchi axborotning
muayyan majmui mantiqiy yozuv yoki oddiygina qilib yozuv deb ataladi.
Muayyan sinfga oid ko’plab obyektlarni ta’riflovchi yozuvlar to’plami axborot
massivlari deb ataladi.
Haqiqiy olamda obyektlar va ularning alohida agrega tlari o’rtasida turli
darajadagi murakkablikka ega bo’lgan muayyan munosa batlar va o’zaro aloqalar
mavjud bo’ladi. Axborotga ishlov berish va saqlash tizimlarini ishlab chiqish
jarayonida bu munosabatlar aniqlanadi va yozuvlar hamda axborot massivlarini
strukturalash yo’li bilan aks ettiriladi. Ma’lumotl ar o’rtasidagi aloqa va
munosabatlarni aniqlab berishni ta’minlaydigan axborot massivlarining tashkiliy
shakli ma’lumotlar tuzilmasi deb ataladi. Ma’lumotlarga EHM da ishlov berish
jarayonida ularning axborot to’liqligi yo’qolmaslig i, haqiqiy olamda obyektlar
o’rtasidagi mavjud munosabatlarning ma’nosi buzilma sligi uchun tuzilmalarni
doimiy kuzatib borish zarur, ya’ni ishlov berish ja rayonidagi har qanday
operasiyalar ma’lumotlar tuzilmasini buzmasligi ker ak. Tuzilmada
ta’riflanayotgan obyektning xususiyatlari aks ettirilgan, shuning uchun
tuzilmaning buzilishi uning xususiyatlari yo’qolishiga va oqibatda obyektning
nomuvofiq ta’riflanishiga olib keladi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_20.png)
![21
Ma’lumotlarni taqdim etishning uchta darajasi mavju d:
· mantiqiy daraja;
· saqlash darajasi;
· jismoniy daraja. Mantiqiy darajada obyektlar va ularning tavsiflari o’rtasidagi mavjud
haqiqiy munosabatlarni aks ettiruvchi ma’lumotlarning mantiqiy
tuzilmalari bilan ishlanadi, bu tavsiflar ma’lumotlar tizimdan foydalanuvchiga
qanday shaklda taqdim etilishini ko’rsatib beradi. Ma’lumotlarning mantiqiy
tuzilmalarini ishlab chiqishda tizimdan foydalanuvc hilarning axborotga ehtiyoji
va bu axborot hal qilishi mo’ljallanayotgan vazifal ar xarakteri ham hisobga
olinadi. Bu darajada axborot birligi mantiqiy yozuv hisoblanadi, tegishli mantiqiy
yozuv bilan tavsiflanadigan obyekt muayyan belgilari –xususiyatlari bilan
xarakterlanadi, ular yozuv atributlari shaklida ifo dalanadi. Mantiqiy darajada
tizimning ishlab chiquvchisi ta’riflanadigan obyekt lar sinfini to’liq xarakterlovchi](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_21.png)
![22
belgilar ro’yxatini belgilaydi. Belgilarning majmui va ularning o’zaro aloqasi
mantiqiy yozuvning ichki tuzilmasini belgilaydi.
Ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmasi AAT da ular to’g ’risidagi
ma’lumotlarga ishlov berilayotgan obyektlarni to’liq ta’riflab berishi; obyektlar
va ularning tavsiflari o’rtasidagi haqiqiy munosaba tlarni mos ravishda aks
ettirishi; tizimdan foydalanuvchilarning axborotga ehtiyojini qondirishni va
ilovalarning topshiriqlarini hal qilishni ta’minlashi zarur. Obyektning qaysi
hususiyatlari yozuv atributlarida aks ettirilishi zarurligini ti zim ishlab
chiquvchisi yetarlilik prinsipidankelib chiqqan holda hal qiladi.
Ma’lumotlarni taqdim etishning mantiqiy darajasida tizimning texnik va
matematik ta’minoti (kompyuter turi, hotira qurilmasi (XQ) turi, dasturlashtirish
tili, operasion tizim) hisobga olinmaydi.
Saqlash darajasida saqlanadigan tuzilmalar. Ularda kompyuterlar
xotirasidagi ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalari b ilan operasiyalar bajariladi.
Saqlash tuzilmasi to’laligicha ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmasini aks ettirishi
va uni AAT ishlash jarayonida qo’llab turishi zarur . Bu darajada ham axborot
birligi mantiqiy yozuv hisoblanadi. AAT hyech qanda y buzilishga yo’l qo’ymay,
mantiqiy darajani saqlash darajasiga o’tkazishi kerak.
Mashinaning operativ xotirasi va tashqi xotira turl i imkoniyatlarga ega,
shuning uchun (operativ xotira) OX va (tashqi xotir a qurilmalari) TXQda
ma’lumotlarni tashkil etish vosita va usullari ham turlichadir. Saqlash
tuzilmalarini ishlab chiqish yoki tanlashda ma’lumotlar saqlanadigan XQ turi
hisobga olinadi, ma’lumotlarning turi va formati b elgilanadi, shuningdek
mantiqiy tuzilmalarni dolzarb holatda saqlab turish usuli aniqlanadi.
Ma’lumotlarni OX va TXQ da taqdim etishning turli u sullari ma’lum,
ma’lumotlarning aynan bitta mantiqiy tuzilmasi kompyuter xotirasida turli
saqlash tuzilmalari bilan amalga oshirilishi mumkin. Saqlashning har bir
tuzilmasi ma’lumotlarga kirishning muayyan usuli va ular bilan operasiyalarni](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_22.png)
![23
bajarishning muayyan imkoniyatlaridan iborat. U ma’ lumotlarni joylashtirish
uchun zarur bo’lgan xotira hajmi bilan xarakterlanadi. Ma’lumotlarga ishlov
berish samaradorligi bevosita saqlash tuzilmasini t anlashga bog’liq.
Saqlashning to’g’ri tanlangan tuzilmasi kerakli yozuvlarni tezda izlab topish,
mantiqiy tuzilmani buzmagan holda yangi yozuvlarni kiritish va eskilarini
o’chirish, shuningdek yozuvlarni tuzatish imkoniyatini, mashina xotirasining
kam sarflanishini ta’minlaydi.
Saqlash tuzilmalari dasturiy vositalar bilan qo’llab-quvvatlab turiladi.
Saqlashning bir qator tuzilmalarini amalga oshirish uchun dasturlashtirishning
muayyan tillari talab etiladi, shuning uchun saqlash tuzilmalarini ishlab chiqish
yoki tanlashda ma’lumotlar bilan ishlash dasturlari yoziladigan dasturlashtirish
tilining imkoniyatlarini hisobga olish zarur.
Ma’lumotlarni taqdim etishning jismoniy darajasida ma’lumotlarning
jismoniy tuzilmalari bilan ishlanadi. Bu darajada saqlash tuzilmasini bevosita
ma’lum bir kompyuterning aniq xotirasida amalga osh irish vazifasi hal qilinadi.
Bu darajada axborot birligi jismoniy yozuv hisoblanadi, u bir yoki bir nechta
mantiqiy yozuv joylashadigan tashuvchi uchastkasida n iborat bo’ladi. Xotira
tuzilishini ishlab chiqishda muayyan texnik vositalarning parametrlari tahlil
qilinadi: xotira turi va hajmi, adresasiya usuli, ma’lumotlarga kirish usuli va
vaqti. Bu darajada kompyuterning asosiy va tashqi x otirasi o’rtasida ma’lumotlar
bilan almashinish vazifalari hal qilinadi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_23.png)
![24
Barcha darajadagi ma’lumotlar tuzilmasini ishlab ch iqishda ma’lumotlarning
mustaqillik prinsipi ta’minlanishi kerak. Ma’lumotl arning jismoniy mustaqilligi
ma’lumotlarning jismoniy joylashishi va tizimning texnika ta’minotidagi o’zgarishlar
mantiqiy tuzilmalar va amaliy dasturlarga ta’sir etmasligi, ya’ni ularda o’zgarishlarga
sabab bo’lmasligi kerakligini anglatadi. Ma’lumotla rning mantiqiy mustaqilligi
saqlash tuzilmalaridagi o’zgarishlar ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalari va amaliy
dasturlarda o’zgarishlarga olib kelmasligi zarurlig ini anglatadi. Bundan tashqari,
yangi foydalanuvchilar va yangi so’rovlarning paydo bo’lishi munosabati bilan
ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalariga kiritiladigan o’zgarishlar tizimdan boshqa
foydalanuvchilarning amaliy dasturlariga ta’sir etmasligi kerak.
Ma’lumotlarning mustaqilligi prinsipiga rioya qilis h ma’lumotlarning alohida
turlari: virtual va shaffof ma’lumotlardan foydalanish imkonini beradi.
Virtual ma’lumotlarfaqat mantiqiy darajadagina mavjud
bo’ladi.Dasturlashtiruvchi bu ma’lumotlar haqiqatan ham mavjuddek tasavvur etadi
va u o’z dasturlarida ular ustida operasiyalarni bajaradi. Har safar bu ma’lumotlarga
murojaat etilganda, operasion tizim muayyan tarzda ularni tizimda jismonan mavjud](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_24.png)
![25
bo’lgan boshqa ma’lumotlar asosida yaratadi. Ba’zi ma’lumotlarni virtual deb e’lon
qilish mashina xotirasini tejash imkonini beradi.
Shaffof ma’lumotlar mantiqiy darajada mavjud emas, deb tasavvur etilad i. Bu
dasturlashtiruvchidan yoki foydalanuvchidan ma’lumo tlarning mantiqiy tuzilmalarini
jismoniy tuzilmalarga o’zgartirish va amaliy dastur larni soddalashtirishda
foydalaniladigan ko’plab murakkab mexanizmlarni yashirish imkonini beradi.
Korxonalar ishlab chiqarish xujalik faoliyatining barcha kursatkichlari
buyicha davlat plani topshiriklarining uz vaqtida va bir miyerda bajarilishini
ta’minlash tashkilotlarda asosiy planli ish masala lari bulib xisoblanadi.
Kavtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi da texni k-iqtisodiy planlashtirish
(tip) quyi sistemasi korxonalar, sexlar va aloxid a uchaskalar ishlarining
mikdoriy, xajmiy va eng muxim sifat kursatkichlarin ing xisobi buyicha eng kiyin
ishlarni avtomatlashtirish uchun muljallangan. Bu quyi sistemalar funksiyasiga
kelajakni kuzda tutib, uzokka muljallangan asosla ngan va uzgaruvchin yillik
planlarni ishlab chikish kiradi. Bu quyi sistemaning bosh masalasi korxonalarning x ar xil ichki resurslarini
plan masalasi bilan mos keltirishdir. Korxonala rning xar yilga va perspektiv
planlarini tuzish uchun quyida boshlangich berilgan ma’lumotlar xisoblanadi:
A) ish xakining umumiy fondi;
B) realizasiya kilinayetgan maxsulotlarning umumiy xajmi;
V) foydaning umumiy yigindisi, byudjet tulovlari;
G) markazlashtirilgan kapital xarajatning umumiy xajmi asosiy
fondlarning ishga tushirish va bu fondlar evaziga i shlab chiqarish kuvvatini
oshirish, maxsulotning yangi turlarini uzlashtiri sh masalaridan iboratdir.
Quyi sistema quyidagi asosiy yunalishlar buyicha katta kompleks ishlarni
bajarishni ta’minlashi zarur :
A) ishlab chiqarish va maxsulot chiqarishni planla shtirish;](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_25.png)
![26
B) oborot fondlar, ish resurlari va ishlab chiqari shning asosiy vositalarining
ta’minlashni planlashtirish;
V)maxsulot tannarxi va mablalar, maxsulotning xosi l bulishini
planlashtirish;
Shunga mos tartibda tip quyi sistemasida quyidagi asosiy masalalar
shakllanadi:
1) korxona ishlab chiqarish kuvvatini xisobi;
2) maxsulot riyealizasiyasi va foydasi plani xisob i;
3) amortizasiya chegirmalari xisobi;
4) mexnat va ish xakki plani xisobi;
5) ishlab chiqarish planining bajarilishi xakida x isobot xujjatlarini tuzish;
6) maxsulot tan tarxi (bevosita xarajatlarini) pla nlashtirish;
7) bir yilga ishlab chiqarish programmasini optema l xisoblash yeki optimal
xajmiy planlashtirish;
8) yillik ishlab chiqarish programmasini kalendar vakt oralikdagi
(kvartallar, oylar, dekadalar buyicha) bulib chi kish, ya’ni xajmiy-kalendar
planlashtirish.
Asosiy ishlab chiqarishni operativ planlashtirish q uyi sistemasi
Bu quyi sistemaning vazifasi sexlar va ularning bulimlari uchun zavod
ishlab chiqarish programmasini bajarish buyicha kis ka vakt oraligiga
muljallangan topshiriklar ishlab chikish va belgil ash, shuningdek, bu
topshiriklarni uchetga olish, kontrol kilish va ta rtibga solib turishdir. Quyi
sistemaning asosiy funksiyalari quyidagilardan ibo rat:
1) ishlab chikishning konstruktor-texnologik va t ashkiliy xususiyatlarini
xisobga olib,vakt va urin buyicha korxonalarning a niklashtirilgan planli
masalalarini operativ planlashtirish;](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_26.png)
![27
2) ishlab chikish jarayenini borishini operativ uchetga olish va analiz
kilish;
3) ishlab chiqarish elementlarida yuzaga keluvch i chetlanishlarni
yo’qotish maqsadida boshqaruvchi ta’sitlarni ishlab chikishni ta’minlovchi
operativ tartibga solish.
Sanoat korxonasi moddiy-texnik ta’minoti (mtt) quy i sistemasining asosiy
vazifasi - sex, uchastka va ish urinlarini zarur m ateriallar bilan uz vaqtida va
komplektli tarzda ta’minlashdan iborat.
Moddiy-texnik ta’minotiga xisoblash texnikasini ta dbik kilish xisoblanishi
kiyin bulgan masalalar kompleksini avtomatlashti rish imkonini beradi. Bu
masalalarni asosiy gruppaga ajratish mumkin:
1) moddiy resurslar uchun fondlarni shakllantirish ni boshqarish;
2) moddiy resurslar zakazlarini boshqarish;
3) moddiy resurslar zapaslarini boshqarish;
4) korxona ichida moddiy resurslarni taksimlanishi ni boshqarish;
Maxsulot o’tkazish va realizasiya kilishni boshqari shning quyi sistemasi
Korxonaning bu quyi sistemasi - kavtomatlashtirilg an boshqaruv sistemasi
ning asosiy quyi sistemalaridan biri bulib, planlas htirish, uchet, korxonani xom
ashe bilan ta’minlash va tayer maxsulotni realizas iya kilish ishlarini amalga
oshiradi.
Bu quyi sistemaning boshqaruvchi organi - tashk ilotning moliya-
o’tkazish bulimidir. Boshqarish obyekti esa ombo rlardan transportlarga yuklab
chikarilayetgan maxsulot okimi xisoblanadi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_27.png)
![28
Maxsulot o’tkazish va realizasiya kilish quyi sist emasining vazifasi -
ishlarni tashkil kilish va boshqarishni amalga oshirish, shartnomalarga asosan
istemolchilarni tayer maxsulot bilan ta’minlash va realizasiya kilish,
planlashtirilgan summani olishni ta’minlashdir.
Maxsulot o’tkazishni boshqarish quyi sistemasini boshqarish nazariyasi
nuktaiy nazaridan murakkb chiziksiz disktit sistema ni tashkil etadi, bundan
kechikish uzgaruvchan va kuchayish koeffisiyenti t asodifiy konuniyatga
buysunadi. Maxsulot o’tkazish va uni realizasiya q ilishda unga tashki ta’sirlar
xam xalal beradi. Ular maxsulotni iste’molchiga yetkazish uchun transportni uz
vaqtida berilmasligi, ishlab chiqarish jarayeninin g bir maromda bormasligi va
xakozolar kiradi.
Bu quyi sistemada quyidagi kompleks masalalar grup pasi yechiladi:
1) maxsulot yetkazib berish, yuklab junatish va u ni realizasiya kilishni
planlashtirish;
2) maxsulotni realizatsiya kilish va jarima sanksi yalarini prognoz kilish;
3) ta’minot planlarini bajarishni, maxsulotni rea lizasiya kilinishini va
boshqarish ta’sirini ishlab chikishni operativ baxo lash;
4) uchet va xisobot;
5) quyi sistemaning informasion bazasini shakil lantirish va sistemaga
kiritish;
1-gruppa masalalari optimallashtirish masalalariga kiradi, bu yerda eng
kiyini maxsulob yetkazib berishning planlashtirishd ir. Uning moxiyati maxsulot
yetkazib berishni muddatlar va iste’molchilar buyic ha taksimlashni shunday
variantini topishdan iboratki, bu variant rializ asiya planining bajarilishini va
yetkazib berish xajmini va muddatlarini buzganla ri uchun tulatadigan jarimalar
minimal bulishini ta’minlashi kerak. Maxsulotni y uklash plani operativ
talablarni xisobga olgan xolda transport xizmatl ari uchun ta’minot planlarini](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_28.png)
![29
belgilaydi. Yuklangan maxsulot uchun ta’minotchi- tashkilot xisobiga mabla
utayetganini realizasiya plani kursatadi.
Birinchi gruppa maaslalarini matematik progammal ashtirishning chiziksiz
diskret masalalari klassiga kiradi.
2-gruppa masalalarining asosi maxsulot yetkazib be rish planining tanlangan
varianti buyicha maxsulotlarning realizasiya kilis hni plan davri uchun prognoz
kilish masalasini tashkild etadi. Bunday tulov xa jjatlaridagi tulov muddatlarining
extimollik xarakteristikalarini xisobga olinadi. Maxsulot yetkazib berishning
shartnomada kursatilgan muddatlarini buzganligi uch un jarima sanksiyalarini
prognoz kilish tashkilotlarning shartnoma muddat lariga javobgarligi va ularning
takdim kilash extimoli xisobga olinadi.
Bu gruppa masalalarini yechish uchun matematik app aratining statik
usullari va prognoz kilishning xar xil eksponen sial usullari kullanadi.
3-gruppa masalalarining moxiyati planlarning basha rilishini baxolash bulib,
bunda kursatkichlarning mukdorini joriy vaktda va planlashtirilgan davr oxirida
tegishli kursatkichlarni planda kursatilagan va xak iykiy kiymatlari orasidagi fark
aniklanadi. Chetga chikishlar xakidagi informasiya mos kelmaslik sababini
aniklash va boshqaruvchi karorni ishlab chikish uc hun kulay shakilda takdim
etiladi.
4-gruppa masalalariga ucher va statistik masalala rini kiritish, ya’ni
ombordagi tayer maxsulatlarini xarakariti uchetga olish va xakozolardan iborat
buladi.
5-gruppa masalalari quyi sistemaning yerdamchi m asalalarini, informasion
massivlarni shakillantirishni tashkil etadi. Korxon a avtomatlashtirilgan boshqaruv
sistemasi lari bashka quyi sistemalarining masalala rini yechish uchun
boshlangich ma’lumotlar sifatida kullaniluvchi para metlar xisoblanadi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_29.png)
![30
Umuman, maxsulot o’tkazish va realizasiya kilishni boshqarish quyi
sistemasini moddiy-texnika ta’minotini boshqarish q uyi sistemasi kabi uzaro
tashki tarmoklanuvchi boglovchilarga egadir.
Bu alokalarning kupligi quyi sistemalar oldida tur gan masalalarni xal
kilishni murakkabligini, ularni aloxida sanoat kor xonalariga joriy kilish
kiyinligini belgilaydi.
Buxgalterlik xisobi quyi sistemasi
Buxgalterlik xisobini vazifasi korxonaning ishlab chiqarish-xujalik va
moliya faoliyatini chukur va yetarlicha anik x isoblangan ma’lumotlar asosida
analiz va kontrol qilishdan iboratdir.
Korxonalarning boshqarish sistemalarini avtomatlas htirish ilmiy asoslangan
materiallarni buxgalterlik xisobi soxalariga keng aytirishni imkoniyatini beradi.
Buxgalterlik xisobi quyi sitemasida:
A) asosiy mabla va pulni;
B) materiallar va moddiy xarajatlarni;
V) tayer maxsulotlarni;
G) bank va kredit operasiyalarin;
D) mexnat va ish xaklarini;
Ye) tannarx kalrkulyasiyalarini xisobga olish masa lalarini yechadi;
Bu quyi sistemada yechiladigan masalalarni, ma’ lumotlarni qayta ishlash
texnalogiyasiga asosan, ikki klassga ajratish mumki n:
1) sof xisobga olish operasiyalaridan iborat masal alar. Bu masalalarda
mablaning kelish manbalari va sarflanish yeunalishl ari buyicha gruppalangan
birlamchi xujjatlardan xisobga olish xujjatlarini shakllantirish uchun
foydalaniladi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_30.png)
![31
2) yechimi murakkab xisobishlarini talab kiluvchi masalalar. Bu masalalar
xisoblash operasiyalari mavjutligi, materiallar, m exnat sarfi va boshka omillar
klassifikator ishlari bilan xarakterlanadi. Mablagn ing tushishi va xarakterlanishi
xakidagi informasiyalar xisob kitoblarning oxirgi nartijalaridan ibrot buladi.
Buxgalter xisobiga yuklangan vazifalarni amalga o shirish uchun xisobga
olish informasiyalarini kayd kilishning ma’lum meto dlari va usullarning
majmuidan foydalaniladi. Bular quyidagilardan ibora tdir:
A) bevosita xisobga olish metodi;
B) balans metodi;
V) chetga chikish buyicha xisobga olish metodi;
G) maxsulot tannarxini kalrkulyasiyalashning diffe rensial metodi;
Bevosita xisobga olish metodi
Korxonalar ishalb chiqarish-xujalik faoliyatining kup kursatkichlari ularning
xakikiy kiymatlarini bevosita xisobga olish metod i asosida emementlarning
matematik amallar asosida xisoblaniladi. Birok, b irinchi xajjatda sodir bulgan
xatoliklar natijasida ayrim kursatkichlarni notugr i talkin kilish xavfi tugiladi.
Buxgalterlik xisobida bu kamchilik boshka metodlarn i qo’llash orkali bartaraf
etiladi.
Balans metadining moxiyati shundan iboratki, korxona resurslari, ya’ni
materiallar, asbob-uskunalar, ishlab chikarilgan maxsulotlar, mablalar va
xakozolar ikki tamonlama gruppalanadi: mabla manba lari buyicha-passiv, mabla
turlari buyicha-aktiv.
Buxgalterlik xisobida balans metodi chetga chikish buyicha xisobga olish
metodi bilan tuldiriladi.
Chetga chikish buyicha xisobga olish metodi](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_31.png)
![32
Buxgalterlik xisobida bu metodning moxiyati shunda n iboratki,
plannormasi buyicha sarfni xisobga olish va uning plan normasidan chetga
chikishi kursatiladi. Bundan xakikiy sarflar plan sarflaridan chetga chikishlarni
kushish va ayrish yuli bilan aniklanadi. Kursa tkichlarni plandagi va xakikiy
kiymatini aloxida xisobga olish xisobning operativl igini ustirishdan tashqari
kursatkichlar kattaliklarini uzgarishi sabablarini analitik kurinishlarini xam
yuzaga keltiridi.
Buxgalterlik xisoblarini tartibga solish va turli ma’lumotlarni va xisobot
xajjatlarini barcha kompleks masalalari buyicha avtomatlashtirish tufyli
korxonaning mexnat va moddiy resurslarini xisobyug a olish quyidagicha
samarani berdi:
A) korxonaning yeki aloxida uchastkalarning xuja lik faoliyatlari xakida
xar xil kurinishdagi ma’lumotlar anikligini va tug riligini oshiradi;
B) korxona raxbarligiga zarur informasiyalarni yet kazish muddati
kiskaradi;
V) xisoblash xizmatchilarining ishi mexanizmlashad i;
G) birlamchi xajjatlar unifikasiyalanadi va ularni ng soni kiskaradi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_32.png)
![33
Xulosa
Ishlab chiqarishni texnik tayergarligini boshqarish tashkilot faoliyatining muxim
funksiyalaridan biri xisoblanadi. U ishlab chiqaris hni uzlashtirish va loyixalash
buyicha kompleks ishlarini uzida mujassamlashtirad i. Bu ishlar ishlab
chikarilayetgan maxsulotlarni yangilash, takomilla shtirish va ularni tayerlash
texnologik jaroyenini uz ichiga oladi.
Texnik tayergarlikni boshqarish (ttb) ning bajaril ish sifati va muddati ishlab
chiqarishning texnik va tashkiliy darajasini xa mda korxona faoliyatining
samaradorligini belgilaydi.
Saqlash darajasida saqlanadigan tuzilmalar. Ularda kompyuterlar
xotirasidagi ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmalari b ilan operasiyalar bajariladi.
Saqlash tuzilmasi to’laligicha ma’lumotlarning mantiqiy tuzilmasini aks ettirishi
va uni AAT ishlash jarayonida qo’llab turishi zarur . Bu darajada ham axborot
birligi mantiqiy yozuv hisoblanadi. AAT hyech qanda y buzilishga yo’l qo’ymay,
mantiqiy darajani saqlash darajasiga o’tkazishi kerak.
Mashinaning operativ xotirasi va tashqi xotira turl i imkoniyatlarga ega,
shuning uchun (operativ xotira) OX va (tashqi xotir a qurilmalari) TXQda
ma’lumotlarni tashkil etish vosita va usullari ham turlichadir. Saqlash
tuzilmalarini ishlab chiqish yoki tanlashda ma’lumotlar saqlanadigan XQ turi
hisobga olinadi, ma’lumotlarning turi va formati b elgilanadi, shuningdek
mantiqiy tuzilmalarni dolzarb holatda saqlab turish usuli aniqlanadi.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_33.png)
![34
Foydalantilgan adabiyotlar :
1. Gulomov s.s. Va boshkalar. Iqtisodiy informatika . Toshkent 1999 yil.
2. A.t.karimov va boshk. Xalk xujaligida avtomatlas htirilgan boshqaruv sistemasi
yaratish asoslari. T.,
“uzbekiston” - 1992 yil.
3. M.ikromov. Avtomatlashtirilgan boshqarish sistem alari
T.,”ukituvchi” - 1989 yil.
4. Asu na promqshlennom pred-tii: metodi sozd-ya. Spravochnik
S.b. Mixaylev i dr. Energoizdat. 1989
5. Organizasiya vzaimodeystviya cheloveka s texnich eskimi sredstvami
Asu. M.vqsshaya shkola, 1990-91.
6. Dopilrchenko i.a. I dr. Avtomatizirovannqye sist emq upravleniya
Predpriyatiyami. M. Mashinostroyeniye 1984.
7. Shixayev k.n. Prosessq integrasii v asu. M. Fina nsq i statistika
1982.](/data/documents/746704a5-3a99-4c2c-92fe-c1bb9de5cf24/page_34.png)
1 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS KASB- HUNAR TA’LIMI VAZIRLIGI O’RTA MAXSUS, KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI SAMARQAND VILOYATI O’RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI BOSHQARMASI PASTDARG’OM QURILISH TEXNOLOGIYALARI KASB-HUNAR KOLLEJI “KOMPYUTER VA KOMPYUTER TIZIMLARINI SOZLASH VA TA’MIRLASH TEXNIGI” YO’NALISHINING “INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” FANIDAN Mavzu: Avtomatlashtirilgan axborot so’rov tizimlari ning arxitekturasi Bajardi: Quchqorova M 209g Tekshirdi: Ravshanov M Pastdarg’om - 2015
2 Mundarija Kirish 1. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari. 2. Axborotlar moddiy manbalarda qayd qilinishi va uzat ilishi. 3. Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi. 4. Standartlashtirish va bir shaklga keltirish tamoyil i. 5. Axborotlarni yig’ish va ro’yxatga olish turli xilla ri. Xulosa Adabiyotlar
3 Kirish Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasilar ining funksional kismi administratorlardan, tashkiliy ishlardan xamda iqt isodiy-matematik metodlardan iborat buladi. Ular korxonalarda boshqarish karorla rini kabul kilish uchun kursatgichlarni planlashtirish, uchet va analiz k ilish masalalarini yechishni ta’minlaydi. Xozirgi davrda korxona avtomatlashtirilgan boshqar uv sistemalari funksional quyi sistemalarini shakllantirishnng ikk i xil usuli ma’lum. U xam bulsa davr(faza) buyicha va boshqarish funksiyasi buyicha shakllantirishdir. Korxona avtomatlashtirilgan boshqaruv sistemasi t arkibida obyektni boshqarish buyicha quyidagi asosiy funksional quyi sistemalar bulishi mumkin. 1) ishlab chiqarishning texnik tayorgarligini bosh qarish quyi sistemasi; 2) texnik-iqtisodiy planlashtirish quyi sistemasi; 3) asosiy ishlab chiqarishni operativ boshqarish q uyi sistemasi; 4) moddiy-texnika taminotini boshqarish quyi siste masi; 5) maxsulot xosil kilish va uni realizasiya kilis hni boshqarish quyi sistemasi; 6) buxgalterlik xisobi quyi sistemasi; va xokazo. Bu quyi sistemalarni kiskacha aloxida-avloxida kur ib chikamiz. Ishlab chiqarishni texnik tayergarligini boshqaris h tashkilot faoliyatining muxim funksiyalaridan biri xisoblanadi. U ishlab ch iqarishni uzlashtirish va loyixalash buyicha kompleks ishlarini uzida mujass amlashtiradi. Bu ishlar ishlab chikarilayetgan maxsulotlarni yangilash, takomilla shtirish va ularni tayerlash texnologik jaroyenini uz ichiga oladi.
4 Texnik tayergarlikni boshqarish (ttb) ning bajaril ish sifati va muddati ishlab chiqarishning texnik va tashkiliy darajasini xa mda korxona faoliyatining samaradorligini belgilaydi. Ishlab chiqarish va xo’jalik korxonalari, firma-lar , korporasiyalar, banklar, hududiy brshqaruv ido-ralari o’zida murakkab tiziml arni namoyon etadi. Ular ishlab chiqarish va boshqaruv vazifalarini amalga o shi-ruvchi ko’p sonli elementlardan iborat. Bunday iqtisodiy elementlar ko’p bosqichli tuzilishga hamda juda keng tashqi va ichki axborot aloqalariga ega. Turly-tuman moddiy, ishlab chiqarish resurslari va ko’p kishilik jamoalar o’zaro hamkorlik qiladigan murakkab tizimlarning me’yorida faoliyat yuritishin i ta’minlash uchun ham alohida elementlarning, ham umuman tizimlarnsng boshqaruvi amalga oshiriladi. Boshqaruv, eng muhim vazifa sifatidd har byr tizim oldida turgan maqsaddarga erishishga, ularni ba-jarilishi uchun sharoitlar yaratilishiga mo’ljallangan. Bu, belgilangan, tuzilmaning barqarorligini, uning samarali faoliyat yuritishini ta’minlash, fa-oliyatning belgilangan tartibiga rioya qilish, tizim-da u yoki bu sinfiy xususiyatlarni saqlab qolinishi yoki shakllanishi, ishniyg berilgan dasturlarini ba-jarilishi bo’lishi mumkin. Boshqaruv maqsad sari yo’naltirilgan harakatlar-nin g majmui sifatida iqgisodiy obyektning faoliyat yuritishi maqsadida a niq vaziyatlarda qabul qilingan qarorlar tamoyillariga muvofiq ravishda amalga oshi riladi. Ammo aslida ijtamoiy- iqgisodiy tizimlarning xulqi, qoidaga ko’ra bir ema s, balki bir necha maqsadlar bilan belgilanadi, ular bu maqsadlarning muhimligi bo’yicha tartibga solinadi va berilgan ustivorlikka muvofiq holda hisobga olinadi . Boshqaruv ta’sirlari boshqaruv tizimida jamlangan v a faoliyat yurituvchi hamda tashqi muhitdan to’g’ridanto’g’ri va teskari aloqa kanallari bo’yicha kelib tushuvchi axborotlar asosida shakllanadi. Shunday q ilib, boshqaruv har bir tizimning eng muhim vazifasi — axborotlarni olish, berilgan algoritmlar va
5 dasturlar yordamida ularni ishlab chiqish bo’iicha tad-birlarni bajarish, olingan ma’lumotlar .asosida ti-zimning bundan keyingi xulq ini belgilovchi boshqa-ruv qarorlarini shayushantirishdir. Axborotlar moddiy manbalarda qayd qilinishi va uzatilishi bois axborotlarni qabul qshgash, yig’ish, yozish, uzatish, o’zgartirish, ishlab chiqish, saqlash, qidirish va berish bo’yicha kishilar va texnik vosita-larning h arakati zarur. Bu harakatlar axborot jarayonlari meyoriga o’tishini ta’minlaydi va boshqaruv texnologiyasiga kiradi. Ular ma’lumotlarni qayta ish-lashning texno logik jarayonlari tomonidan elektron hisoblash mashinalari va boshqa texnik vositalardan foydalanilgan holda amalga oshiriladi. Obyekt faoliyati ustidan kuzatishni olib borishda a xborotlarni olish, ma’lumotlarni yig’ish, ularni ro’yxatga olish, aloqa kanallari bo’yicha uzatish uchun texnik vositalarni qo’llash axborot jarayonla rini yanada chuqurroq o’rganishni taqozo etadi. Informatika avtomatlashtirilgan tizimlarning faoliyat yuritishi sharoitlarida axborotlarning o’zgarishi q onunlarini belgilaydi, uni algoritmlashtirish, inson va EHM muloqotining til v ositalarini shakllantirish usullarini ishlab chiqadi. Murakkab iqgisodiy tizimlarda samarali boshqaruv ta’sirini ishlab .chiqish uchun boshqaruvning tegishli algoritmlarini yaratish bilan bir qatorda, turli-tuman axborotlarning katta hajmlarini qayta ish-lab chiqi sh ham talab qilinadi. Iqgisodiyotda boshqaruv AATini ishlab chiqish zaruriyati xuddi shundan kelib chiqqan. Tizimlik AATning yaratilishi, faoliyat yuritishi va rivojlan ishidagi eng muhim omillardandir. U tadqiqot qilinayotgan ob’yok tga bir butun sifatida yondo- shishga, buning asosida tizimning yaxlitligini ta’-minlovchi tarkibiy elementlar o’rtasidagi aloqalar-ning xilma-xil turlarini aniql ashga"; tizimning ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyati yo’nalishlarini va u tomonidan amalga oshiriladigan