Mavzu: Atribut va geofazoviy ma’l umot larni bi rl ashti ri sh Reja: 1. Geoaxborot tizimida ma’lumotlar tushunchasi 2. Atribut ma’l umot larni olish 3. Fazoviy ma’l umot larni saqlash, qayta ishlash va boshqari sh 4. Atribut va geofazoviy ma’l umot larni bi rl ashti ri sh Foydalanilgan adabiyotlar

1. Geoaxborot tizimida ma’lumotlar tushunchasi Qadimdan kishilar geografik ma’lumotlarni turli xil usullar bilan ko rsatibʻ kelishgan va zamon o tishi bilan geografik ma’lumotlarni tasvrilash usullari ham ʻ takomillashib borgan. Geografik ma’lumotlarni tasvirlash usullaridan birinchilari bu joy to g risidagi ma’lumotlarni kartada tasvirlash bo lgan. Keyinchalik esa ʻ ʻ ʻ kartalarga shartli belgilar va koordinatalarni kirita boshlashgan. Agar dastlabki kartalar qo l yordamida chizilgan va kiritilgan hamda shartli belgilar o sha o zlari ʻ ʻ ʻ yashab turgan jamiyat miqyosida foydalanishga mo ljallangan bo lsa, keyinchalik ʻ ʻ qo lda emas, balki bosma uskunalarda va shartli belgilar ham o zaro kelishilgan ʻ ʻ holda umumjahon miqyosida qo llanila boshlangan. ʻ Shu o rinda ma’lumot va axborot tushunchalariga ham to xtalib o tishimiz ʻ ʻ ʻ zarur, chunki bu ikki tushuncha bir-biriga yaqin bo lganligi va ko pincha birga ʻ ʻ qo llanilganligi sababli ʻ chalkashlikka olib kelishi mumkin. Ma’lumot – bu qayta ishlanmagan, tizimlashtirilmagan xom faktlar yig indisidir. ʻ Ma’lumot sifat va son qiymatlarida bo lishi mumkin hamda o lchov ʻ ʻ natijalari asosida hosil qilinadi. Geoaxborot tizimidagi dasturlarda ma’lumot jadvalda keltirilishi mumkin. Ma’lumot qayta ishlanib, tahlil etilganidan so ng u ʻ axborotga aylanadi. Ma’lumotni o qiganda biz faqat sonlarni ko rsak, axborotda ʻ ʻ ma’lumotlar tartibli ko rinishga keltiriladi va aynan shu ma’lumotni ko rmasak- ʻ ʻ da, ular asosida qayta ishlangan natijani ko rishimiz mumkin bo ladi. Tushunarli ʻ ʻ bo lishi ʻ uchun soddaroq misol sifatida talabalarning imtihon natijalarini keltirishimiz mumkin. Agar har bir talabaning imtihon natijasi ma’lumot hisoblansa, u holda auditoriyadagi yoki umuman institutdagi talabalarning o rtacha ʻ bahosi, o zlashtirish ʻ ko rsatkichi ʻ axborot deb ataladi. Quyida ma’lumot va axborot o rtasidagi ʻ farqlar keltirilgan:  ma’lumotni kompyuter tizimiga kiritish uchun qo llaymiz, ʻ o sha ʻ ma’lumot qayta ishlangandan keyin axborotni natija sifatida undan olamiz;  ma’lumot qayta ishlanmagan faktlar, sonlardir, axborot esa qayta ishlangan ma’lumotlardir;

 ma’lumot axborotga bog liqʻ emas, ammo axborot unga bog liq; ʻ  ma’lumot o ziga ʻ xos emas, axborot esa o ziga ʻ xosdir;  ma’lumot hech qanday ma’no bildirmaydi, axborot esa mantiqiy ma’no bildirishi kerak;  ma’lumot xomaki material hisoblansa, axborot tayyor mahsulotdir. 1.1-rasm . Qayta ishlanmagan ma’lumot − kosmik surat (a) va qayta ishlangan ma’lumot, ya’ni axborot (b) (Manba: http://www.paulbolstad.net/gisbook.html ) Geografik ma’lumotlar . Geoaxborot tizimida geografik ma’lumotlar qisqartirilib, geoma’lumot yoki inglizchasiga “geodata” deb nomlanadi. Geoma’lumot bu geoaxborot tizimida qo llaniladigan ʻ formatga joylashtirilgan joyning geografik ma’lumotlaridir, ya’ni bunda ma’lumot o zida koordinatani ʻ mujassamlashtiradi va tizim ma’lumotni o qiyotgan ʻ paytida koordinatasini (joylashgan manzilini) ham o qiy oladi. Aniqroq aytadigan bo lsak, geografik ʻ ʻ ma’lumotni fazoga nisbatan tavsiflovchi obyekt yoki jismlarning axborotlari yig indisi deb tushunishimiz mumkin. Bu ʻ X, Y, Z koordinatalar yoki kenglik va uzoqlik bilan tavsiflanadi. Geoaxborot tizimida geoma’lumotlar har qanday ishning yuragi hisoblanadi va usiz tasvirlash va tahliliy ishlarni amalga oshirish imkonsizdir. Hozirgi an’anaviy qog oz ʻ ko rinishidagi ʻ kartalarda joyning relyefi, joylashgan o rni ʻ va yuzasi kabi ma’lumotlar bilan birga qo shimcha ʻ diagrammalar, jadvallar ham kiritilgan. Lekin qog oz kartaga ko p miqdor va ʻ ʻ

o lchamda jadval, diagramma va boshqa ma’lumotlarni kiritib bo lmaydi, chunkiʻ ʻ bunday ulkan miqyosdagi ma’lumotlar tushunmovchilikka olib kelishi mumkin. Tavsifiy ma’lumotlar. GAT paydo bo lganidan ʻ keyin geografik ma’lumotlar bilan bir qatorda jadval, diagramma va boshqa iqtisodiy, huquqiy ma’lumotlar kiritish imkoniyati paydo bo ldi. Bunda asosiy e’tibor ma’lumotlar ʻ bazasida qaysi turdagi ma’lumotlarni qaysi usul bilan tasvirlashga qaratilgan. Bunday ma’lumot turi esa tavsifiy ma’lumotlar (descriptive data) deb ataladi (3.2- rasm). 1.2-rasm . Geofazoviy (a) va tavsifiy (b) ma’lumotlar (Manba: Internet) Fazoviy va geofazoviy ma’lumotlar. Geofazoviy ma’lumotlar o zida ʻ koordinatani mujassamlashtiradi va tizim ma’lumotni o qiyotgan ʻ paytida koordinatasini, ya’ni joylashgan manzilini ham o qiy ʻ oladi. Fazoviy ma’lumotlar inglizcha adabiyotlarda “ spatial data” deb yuritiladi va u lotincha “ spatium ” so zidan olingan bo lib, fazo, makon degan ma’noni ʻ ʻ anglatadi. Fazoviy deganda obyektning fazoga oid ma’lum bir joydagi holatiga, o lchamiga ʻ va shakliga bog liqligi ʻ tushuniladi. Ma’lum bir hodisaning uch o lchamli ʻ makonda tarqalishi va o lchash ʻ imkoniyatini ham fazoviy tushunchasiga kiritishimiz mumkin. Geoaxborot tizimida fazoviy tushunchasi kartadagi joyga nisbatan qo llaniladi. ʻ Geofazoviy ma’lumotlar esa “ geospatial data” deb yuritiladi va u

geografik va fazoviy ma’lumotlar tushunchalarining yig indisidan tashkil topganʻ bo lib, ʻ fazoviy ma’lumotlar bilan bir xil tushuniladi. AQSH ning Geologik tadqiqot agentligi bergan ta’rifga ko ra, bu ikkala tushunchani bir xil ma’noda ʻ tushunish ma’qul hisoblanadi va ular bir-birining o rnida ʻ qo llaniladi. ʻ Geofazoviy ma’lumotlar odatda koordinatalar, topologiyalar ko rinishida ʻ saqlanadi va ular asosida kartalar ishlab chiqiladi. Bu tushuncha asosan geoaxborot tizimida qo llaniladi va olishga, boshqarishga hamda tahlil etishga ʻ mo ljallangan ʻ bo ladi. ʻ Geofazoviy ma’lumotlar geoaxborot tizimini boshqa axborot tizimlaridan ajratib turadi. Geofazoviy ma’lumotlar, o z navbatida, tizimda ikki turga bo linadi, ya’ni ʻ ʻ vektor va rastr ma’lumotlar. Geofazoviy ma’lumotlarni tushunishimiz uchun yo lni ʻ misol qilib olish mumkin. Yo lni ʻ tasvirlash uchun uning joylashuvini (qayerda) va tavsifi (uzunligi, nomi, tezligi, cheklovi, yo nalishi)ni ko rsatamiz. Yo lning joylashuvi, ʻ ʻ ʻ shakli yoki geometriyasi fazoviy ma’lumot deb atalsa, uning tavsifi tavsifiy ma’lumot yoki atribut ma’lumot deyiladi. Demak, ushbu yo l boshqa geofazoviy ʻ ma’lumotlarga o xshab ʻ o zining fazoviy ʻ va atribut ma’lumotlariga ega. 2. Atribut ma’l umot larni olish Atributlar bu ma’lumotlar bazasidan o rin olgan matnli, sonli va belgili ʻ tavsiflardir.Atributlarda saqlanadigan ma’lumotlar umumiy, tarkibiy va belgili turlarga tegishli bo lishi ʻ mumkin. Atribut to g risidagi fikrlarni yanada kengroq yoritish uchun quyida bir ʻ ʻ misol keltiramiz (3.7-rasm). Masalan, bizga berilgan tumanda har xil turdagi uylar berilgan. GAT yordamida uning raqamli kartasini tasvirlaganimizdan so ng, ʻ u poligon ko rinishida ʻ tasvirlanadi, vaholanki bizga bu uy to g risida ʻ ʻ to liq ʻ ma’lumot kerak bo lishi mumkin. Bunda bizga atribut ma’lumotlar tushunchasi ʻ yordam beradi. Atribut ma’lumotlar bazasida bu uy to g risidagi ʻ ʻ barcha ma’lumotlar, jumladan uning maydoni, pochta manzili, qavatlar soni, ishlatilgan materiallar to g risidagi ʻ ʻ ma’lumot, poydevor turi, qurilgan yili, aholi soni va boshqalar saqlanadi.