logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA RANG-TUS VA MIQDOR BILDIRUVCHI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI O‘RGATISH USULLARI

BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA RANG-TUS VA MIQDOR BILDIRUVCHI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI O‘RGATISH USULLARI

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

148.2001953125 KB
Скачать
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA RANG-TUS VA MIQDOR BILDIRUVCHI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI O‘RGATISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………....................... …… 3 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF ‘‘ONA TILI’’ VA “O‘QISH SAVODXONLIGI” DARSLIKLARIDAGI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI TAHLIL QILISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1.Boshlang‘ich sinflarda lug‘aviy birliklarni o‘qitishda o‘quvchilar lug‘atini boyitishning ahamiyati…………………………………...…...........................……7 1.2. Boshlang‘ich ta’limda rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarni o‘qitish usullari. ..........…………………………………....…......…….21 II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF ‘‘ONA TILI ’’ VA “O‘QISH SAVODXONLIGI” DARSLIKLARIDAGI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI O‘QITISH METODLARI 2.1.Boshlang‘ich ta’limda lug‘aviy birliklarni o‘tishda interfaol usullardan foydalanish. .........………………………………….............................…......…..25 2.2.Boshlang‘ich ta’limda lug‘aviy birliklarning tahlil usullari……......….38 2.3. ‘‘O‘qish savodxonligi’’ darsligida keltirilgan iboralarni tahlil qilish va ularni o‘rgatish yo‘llari………………………………….…...........….....……......48 III BOB. TAJRIBA-SINOV ISHLARI 3.1.Tajriba-sinov ishlarini takomillashtirish va o‘tkazish metodikasi……...52 3.2. Tajriba-sinov ishlari tahlili va yakuniy natijalari…………………….... 54 XULOSA .…………………………………………………………...……...58 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………….…....60 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, demokratik huquqiy davlat, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish kabi maqsadlardan iborat bo‘lgan o‘z taraqqiyot yo‘lini aniq belgilab oldi. Har bir xalqning tili uning tarixiy taraqqiyotidagi eng noyob va mukammal boyligidir. Tilda xalqning taqdiri, yashash tarzi, ma’naviy boyligi aks etadi. Shu sababli har bir xalq ona tilining sofligi, kamoloti va rivoji uchun tinmay qayg‘uradi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, “Milliy o‘zligimiz timsoli bo‘lgan, ma’naviyatimiz asosi bo‘lgan ona tilimizga e’tibor yanada kuchay tiri ladi. Albatta , oilamizda ham chet tilini bilish albatta kerak, bu ham hozir zamon talabi. Lekin ona tilini bilishga majbur qilishimiz kerak. Majbur! ” (I.4.). O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimining 2030-yilgacha rivojlantirish konseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmonida “Uzluksiz ta’lim tizimi mazmunini sifat jihatidan yangilash, shuningdek, professional kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish, fanlarni o‘qitish metodikasini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya jarayoniga individuallashtirish tamoyillarini bosqichma-bosqich tatbiq etish, xalq ta’limi sohasiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va innovatsion loyihalarni joriy etish va xalq ta’limi muassasalarining moddiy- texnika bazasini mustahkamlash va byudjetdan mablag‘ bilan ta’minlashning samaradorligini oshirish kabi vazifalar asosiy vazifalar sifatida belgilab berildi. [I. 1.] O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi Qonuni ham mustaqillik sari qo‘yilgan dadil qadamlardan biri bo‘ldi. Bu Qonun o‘zbek tilining haqqoniy maqomini qonunlashtirdi va asl o‘zbekona so‘zlash, tilimizning uslubiy imkoniyatlaridan kengroq foydalanishga mustahkam zamin hozirladi. Bu qonun o‘zbek tilining lug‘aviy birliklarini ham chuqurroq o‘rganish sohasida yangi-yangi vazifalarni ham belgilab berdi. Tilni o‘rganayotgan paytda, eng avvalo, bizni qurshab turgan narsa va hodisalarning amaliy hayotimiz bilan bog‘liq bo‘lgan turli xil harakati, holatlari, belgi va xususiyatlarining shu tilda qanday ifodalanishini, nomlanishini bilishdan boshlaymiz. Ma’lum bir tildagi ana shunday so‘zlar yig‘indisi shu tilning lug‘at tarkibini tashkil qiladi. Boshlang‘ich sinf ‘‘Ona tili’’ va “O‘qish savodxonligi” darsliklaridagi lug‘aviy birliklarni o‘rganish, tahlil qilish bizning so‘z, lug‘at boyligimizni yanada boyitishga, nutqni aniq, ravon ifodalashga, savodxonlikni oshirishga xizmat qiladi, o‘quvchini ijodiy fikrlashga, izlanishga o‘rgatadi. Shuning uchun badiiy asarlarning o‘ziga xos badiiy xususiyatlarini chuqurroq o‘rganish xalq badiiy tafakkurining qonuniyatlarini yanada teranroq anglashga xizmat qiladi. Bitiruv ishining maqsad va vazifalari. Boshlang‘ich sinflarning “O‘qish savodxonligi” darslarida, asosan, hikoya, she’r, ertak, masal, maqol, doston, rivoyat va topishmoq kabi bir qator lirik, epik janrdagi asarlar kiritilgan. Shu bilan birga ilmiy-ommabop asarlar ham o‘qitiladi. Bu kabi turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, yozilish uslubi jihatidan o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning o‘quvchilarga ta’siri ham turlichadir. Tabiiyki, har bir janrga oid asar matni lingvistik jihatdan ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Shunga ko‘ra, turli janrdagi badiiy asarlardan lug‘aviy birliklarni tanlab olish va tahlil qilib o‘qitishda o‘qituvchidan unga mos usullar tanlash talab etiladi. Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi boshlang‘ich sinflarda badiiy asarlardagi lug‘aviy birliklarni o‘qitish va tahlil qilishning yangi metod va yo‘llarini o‘rganib chiqish, kelgusida bu usullardan keng foydalanishdir. Mavzuning o‘rganilish darajasi: O‘zbek tilidagi lug‘aviy birliklar va ularning boshlang‘ich ta’limda nutq o‘stirish va fikr shakllantirish bilan bog‘liq jihatlari Q.Yo‘ldoshev, S.Matjonov, A.Zunnunov, Sh.Yo‘ldosheva, Q.Husan bo - yeva, Sh. Sariyev kabi olimlarning ishlarida ochib berilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Boshlang‘ich sinflar ‘‘Ona tili’’ va “O‘qish savodxonligi” darsliklaridagi turli epik va lirik janrlardan to‘plangan lug‘aviy birliklar o‘rganilib, quyidagi ilmiy natijalarga erishildi: - “O‘qish savodxonligi” darsliklaridagi turli epik va lirik janrlardagi rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklar to‘planib, tartibga keltirildi; - rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarning o‘zaro aloqadorligi hamda farqli tomonlari aniqlandi; - rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarning tuzilishiga ko‘ra turlari tahlil etildi; - rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarni o‘tishda interfaol usullar haqida fikr bildirildi; - boshlang‘ich ta’limda rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarning tahlil usullari belgilandi. Tadqiqotning predmeti: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflar ‘‘Ona tili’’ va “O‘qish savodxonligi” darsliklaridagi turli epik va lirik janrlardan to‘plangan faktik dalillar asosiy tadqiqot manbai bo‘lib xizmat qildi. Darslarda qo‘llangan rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarning tahlili, o‘quvchilarning nutqini o‘stirish yo‘llari, savodxonligini oshirishning zamonaviy usullari, qonun-qoidalari. Tadqiqot ishining obyekti: “O‘qish savodxonligi ” darsliklaridagi turli epik va lirik janrlarni o‘tish jarayonidagi metodlar va ‘‘Ona tili ’’ darsliklaridagi lug‘aviy mashqlarni bajarish usullar. Tadqiqot ishini yozishga asoslangan manba: Ushbu mavzuni yoritishda, asosan ilmiy-uslubiy maqolalar, darslik va o‘quv qo‘llanmalar va Samarqand viloyati Nurobod tumni 35-umumta’lim maktabida o‘tkazilgan tajribalardan foydalandik. Bitiruv ishining ilmiy ahamiyati: Mazkur bitiruv malakaviy ish boshlang‘ch ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha amalga oshirilayotgan tadqiqotlarga ilmiy materiallar bera olishi bilan nazariy ahamiyat kasb etadi. Ish natijalari respublika oliy o‘quv yurtlari pedagogika fakultetlari talabalarga leksikologiya bilan bog‘liq maxsus kurs va seminarlar tashkil etishda, kurs va bitiruv ishlarini tayyorlashda, shuningdek, boshlang‘ish sinf o‘qituvchilari fakultativ mashg‘ulotlarida foydalanishlari mumkin. Bitiruv ishining muhokamasi: Bitiruv ishining muhokamasi dastavval Pedagogika ta’limi fakulteti boshlang‘ich va texnologik ta’lim kafedrasida o‘tkazildi. Bitiruv ishining tuzilishi. Bitiruv ishi kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv ishining mundarijasi. Ish kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismlaridan iborat bo‘lib, 62 sahifani tashkil etadi. I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF “O‘QISH KITOBI” DARSLIKLARI - DAGI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI TAHLIL QILISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1.Boshlang‘ich sinflarda lug‘aviy birliklarni o‘qitishda o‘quvchilar lug‘atini boyitishning ahamiyati O‘qish darslari atrof-muhit, insoniy munosabatlar, Vatanning o‘tmishi va hozirgi kundagi hayoti, unda insonlarning o‘rni haqidagi o‘quvchilar bilimlarini kengaytiradi, dunyoqarashlarining shakllanishiga, ma’naviy-axloqiy tarbiyasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Natijada o‘quvchilarda ijobiy – axloqiy sifatlar shakllana boshlaydi, vatanparvarlik, vatanga muhabbat, insonparvarlik hislari rivojlanadi. O‘qish inson hayotida muhim ahamiyatga ega. O‘qishni bilmagan odamning ko‘zi ojiz kishidan farqi yo‘q. O‘qish faoliyati boshlang‘ich sinflarda barcha fanlarda amalga oshiriladi, lekin o‘qishga o‘rgatish o‘qish darslarining asosiy vazifasidir. Kichik yoshdagi o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda ularning umumiy rivojlanishini, psixologiyasini hisobga olish zarur. O‘quv materialining hajmini oshirib yuborish, tinmay bir maromdagi o‘qishni tashkil etish bolani o‘qish mashg‘ulotidan bezdiradi. O‘quvchilarni qiziqarli topshiriqlar, didaktik o‘yinlar asosida o‘qitish o‘qishga har xil o‘yin tusini beradi. Bola o‘ynab charchamaganidek, o‘qib charchaganini ham sezmaydi. 1-sinfda o‘qish savodxonligi darslari bir qancha vazifalarni bajaradi: O‘quvchilar asar mazmunini to‘g‘ri idrok etishlari, bilimlarni mukammal egallashlari, hayot haqida ma’lum tasavvurga ega bo‘lishlari zarur. Buning uchun bir qancha tayyorgarlik ishlari o‘tkaziladi. Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar: 1. О'quvchilarning asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasavvurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta’sir etadigan yangi ma’lumotlar berish, badiiy asarda tasvirlangan voqea - hodisalarni o‘quvchilar o‘z hayotlarida kuzatganlari bilan bog‘lay olishlariga sharoit yaratish. 2. Yozuvchining hayoti bilan elementlar tarzida tanishtirish, yozuvchiga, uning hayotiga, ijodiga qiziqish uyg‘otish. 3. O‘quvchilarni asarni emotsional (hissiyotni) idrok etishga tayyorlash. 4. Asar mazmunini tushunishga murakkablik qiladigan so‘z, iboralarning lug‘aviy ma’nolarini tushintirishdan iborat. Tayyorgarlik ishlarining shakllari xilma-xil bo‘lib, o‘qituvchi asar mazmuni va shakliga qarab ish turini tanlaydi. Tayyorgarlik davri uchun 2-5 daqiqa ajratiladi. Bugungi rivojlanayotgan davrda faqatgina kitob bilan tushuntirish bilan cheklanib qolish emas , tinglab tushunish ko‘nikmasini ham shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi.Tinglab tushuntirish jarayonida o‘quvchilar biror predmetning xususiyati, voqea-hodisa haqida ma’lumotni o‘qib emas , balki eshitish jarayoni orqali qabul qiladi. Bu talab PIRLS baholash talablariga ham kiritilgan.(II.13.144) O‘qituvchi hikoyasi. Asar muallifi haqida ma’lumot berishda u eng samarali metod hisoblanadi. Biror shoirning she’rini ifodali o‘qish, hikoya, ertakni ta’sirli bayon etishda uning bolalar uchun yozgan asarlari namoyish etilib, ular haqida qisqacha ma’lumot berilsa, o‘quvchilarning asarni o‘qishga qiziqishlari ortadi. Tayyorgarlik davridan so‘ng 1-bosqich amalga oshiriladi. Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish jarayonida asarning aniq mazmuni bilan, uning syujet chizig‘i bilan tanishtirish, asarning emotsional ta’sirini aniqlashdir. Matn ifodali o‘qib beriladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga umumiy taassurotlarini aytishni talab qiladigan savollar beradi. Hikoyaning qaysi о'rni sizga yoqdi? Qahramonlardan qaysi biri sizga ayniqsa yoqdi? Siz asar qahramoni o‘rnida bo‘lishni istarmidingiz? Hikoya o‘qilganda siz qaysi o‘rinda juda xursand bo‘ldingiz? kabi savollar beriladi. O‘quvchilarning borliq, tabiat va jamiyat haqidagi tasavvurlari, bilimlarini ma’lum bir tizimga solish va boyitish, dunyoqarashini shakllantirish kabi vazifalar bajariladi. Bo‘g‘in tuzilishi murakkab bo‘lmagan so‘zlarni bo‘g‘inlab to‘g‘ri o‘qish. Bolalar hayoti bilan bog‘liq bir bo‘g‘inli, ikki bo‘g‘inli so‘zlarni bir tekis o‘qishlariga erishish. Buning uchun o‘qituvchi o‘qiladigan asar matnini o‘rganish jarayonida o‘qilishi qiyin o‘rinlari belgilashi va o‘qishni differensial usulda tashkil etishi, ya’ni o‘qilishi qiyinroq o‘rinlarni yaxshiroq o‘qiydigan o‘quvchilarga, oson o‘qiladigan o‘rinlarni o‘qish malakasi bo‘sh o‘quvchilarga o‘qitishni mo‘ljallashi lozim. Bo‘g‘in tuzilishi murakkab so‘zlarni kartonga solib yoki xattaxtaga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozish, jo‘r o‘qitish usulidan foydalanish, so‘z ma’nosini izohlash yo‘li bilan to‘g‘ri o‘qishni amalga oshirish kerak. 1-sinfda o‘qishning ovoz chiqarib, ba’zan shivirlab o‘qish turidan foydalanish talab etiladi. Chunki o‘qituvchi o‘quvchilarning to‘g‘ri o‘qishini hisobga olish va to‘g‘rilash imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. O‘quvchilarning o‘qish tezligini oshirish. O‘qituvchilar , asosan, 1-sinf 2- yarmidan o‘qish tezligi olishni boshlab o‘quvchining o‘qiy olish tezligini baholaydi. Bir o‘rindan 1-sinf o‘quvchisi bu davrda bir daqiqa ichida 20-25 ta so‘zni o‘qiy olishi kerak, ammo o‘qish samaradorligi va nutq qobiliyati faqat bu tezlik bilan kifoyalanmaydi. Bu o‘qish tezligi o‘quvchilarning asar mazmunini o‘zlashtirishini ta’minlashi lozim. Lekin o‘qish tezligi har bir o‘quvchining og‘zaki nutq tempiga ham bog‘liq bo‘ladi. Bu o‘qituvchining diqqat mazkazida bo‘lishi kerak. Sekin gapiradigan bola ravon, to‘g‘ri o‘qisa-yu, bir daqiqada 22-23 so‘z o‘qisa, uni o‘qish talabini bajarmadi deb bo‘lmaydi. O‘quvchilarning o‘qish sur'atini tezlashtirish uchun turli topshiriqlar asosida o‘qishni mashq qilish, o‘quvchida o‘qishga qiziqish uyg‘otish, rollarga bo‘lib o‘qitish, dialogli matnlarni avval tez o‘qiydigan o‘quvchiga, so‘ng sekin o‘qiydigan o‘quvchiga taqsimlash kabi usullardan foydalanish tavsiya etiladi. 1-sinfdanoq ongli o‘qish talab etiladi. Buning uchun darslikka kompozitsion qurilishi sodda, voqealari bolalar hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan asarlar tanlanadi. Dars jarayonida asar matnini tahlil qilishga e’tiborni kuchaytirish, asar tahlilini o‘qish bilan bog‘liq holda uyushtirish, tahlilda savollarning aniq, tushunarli va izchil bo‘lishiga e’tibor beriladi. O‘quvchilardan berilgan savollarga to‘g‘ri javob olingandagina o‘qishni ongli deyish mumkin. O‘quvchilar to‘g‘ri, ongli o‘qishni egallagan taqdirdagina ifodali o‘qiy oladilar. Ifodali o‘qishga o‘rgatish o‘qishga o‘rgatish bilan bir paytda amalga oshiriladi. 1-sinf o‘quvchilari o‘qishni bilishini namoyish etish maqsadida qichqirib o‘qiydi. Bu o‘quvchi sog‘ligiga salbiy ta’sir etadi, eshituvchini charchatadi. Qichqirish tufayli o‘quvchining nafasi yetmay, o‘qishni oxirigacha davom ettira olmaydi. Shuni hisobga olgan holda o‘qituvchi o‘quvchilarga nafasni to‘g‘ri olish va to‘g‘ri sarflash namunasini ko‘rsatishi, tovushlarning to‘g‘ri artikulyatsiyasini o‘rgatishi, adabiy talaffuz normalari haqida elementar ma’lumot berishi lozim. Ifodali o‘qish ko‘rgazmalilikdir, deydi metodist olimlar. Ifodali o‘qishga o‘rgatish, birinchidan, asar qahramonlarining tahlil qilishni, badiiy til vositalari vazifasi va ma’nosini tushuntirishni, ikkinchidan, asar matnidagi pauzalarning o‘rnini, nutq tempini belgilashni, uchinchidan, o‘qishni mashq qilishni taqozo etadi. O‘qish darslari shu tarzda o‘quvchida kitobga muhabbat uyg‘otishi zarur. O‘qish dasrlarida asarda yozuvchi aytmoqchi bo‘lgan fikr-g‘oyani ochish o‘quvchini tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Chunki o‘qish darslarining asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilarni axloqiy, estetik va mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashdir. Badiiy asar voqealari til vositasida reallashadi. Asar tahlilida asar tilini o‘rganish o‘quvchi lug‘atini boyitadi, nutqini o‘stiradi, yozuvchining aytmoqchi bo‘lgan muhim fikriga o‘quvchilar diqqatini tortib, uni aniqlab ko‘rsatadi, yozuvchi voqeani ifodalashda foydalangan so‘z, ibora, ifodalarni aniqlab ko‘rsatadi, ularga yuklatilgan ma’noni o‘quvchilar bilan birga aniqlaydi. O‘qituvchi har bir sinf o‘quvchilarining saviyasidan kelib chiqib, asar tili tahlilini chuqurroq, kengroq ko‘lamda uyushtirishi mumkin. O‘qish darslarida asar tahlili bilan bog‘liq har bir ish o‘quvchi shaxsini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘qish savodxonligi darslari o‘quvchilar fikrini va nutqini o‘stirish, ahloqiy tarbiyani amalga oshirish hamda o‘quvchi shaxsini har tomonlama rivojlantiruvchi xususiyatlari bilan boshqa o‘quv predmetlari orasida alohida o‘rin tutadi. O‘qish savodxonligi darslari jarayonida o‘quvchilarning o‘qish malakalari takomillashib, to‘g‘ri, ongli va ifodali o‘qish, badiiy asar g‘oyasini tushunish qobiliyatlari o‘sib boradi. “O‘qish savodxonligi”dagi turli janrlarga xos bo‘lgan badiiy asarlarni o‘qish va ular ustida ishlash orqali o‘quvchilarning borliq, voqelik haqidagi tasavvur va tushunchalari kengayadi. Birinchi sinfda o‘quvchilar ongli, to‘g‘ri va bir me’yorda bo‘g‘inlab o‘qish malakasini egallaydilar. Ayrim nutq tovushlarining talaffuzidagi qiyinchiliklar asta-sekin bartaraf etiladi. O‘quvchilar o‘qigan matnlarining mazmunini o‘qituvchining yordamchi savollari asosida hamda kichik hajmdagi matn mazmunini unga ishlangan rasmdan foydalanib so‘zlab berishga o‘rganib boradilar. Ikkinchi sinf o‘quvchilarida so‘zni butunicha o‘qish malakalari shakllanadi va ongli, to‘g‘ri, ifodali o‘qishga intilish yaqqol seziladi. O‘qish tezligi ortadi. Ayrim matnlarni ovoz chiqarmay mustaqil o‘qiy boshlaydilar. O‘qituvchi rahbarligida o‘qilgan matndagi asosiy fikrni aniqlaydilar, undagi ayrim voqea- hodisalarni so‘z bilan tasvirlashga o‘rganadilar. O‘qish va matnni savollar asosida hikoyalash paytida o‘quvchilar nutqining to‘g‘ri va aniq bo‘lishiga, nutqda so‘zlardan o‘rinli foydalanishlariga e’tibor beriladi. Uchinchi sinfda o‘quvchilar so‘zlarni butunicha o‘qish malakalarini to‘la egallab, ongli va ifodali o‘qishga ko‘proq e’tibor beradilar. O‘qilgan matn mazmunini mulohaza qilish, voqealar yo‘nalishini aniqlash qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Bu sinfda ham o‘qilgan asarning badiiy-tasviriy xususiyatlari ustida ishlash davom ettiriladi. Uchinchi sinf o‘quvchilariga o‘zaro fikr olishuv jarayonida xalq maqollari va obrazli iboralardan o‘rinli foydalanish, adabiy talaffuz me’yorlariga rioya qilish o‘rgatiladi. To‘rtinchi sinfda o‘quvchilar matndagi so‘zlarni butunicha, ma’nosiga tushunib to‘g‘ri o‘qish malakalarini to‘la egallaydilar. O‘qiganlari mazmunini qayta hikoyalash, matnni qismlarga bo‘lish va sodda reja tuzish vazifalarini mustaqil bajara oladilar. O‘qish va gapirish jarayonida o‘quvchilarning adabiy talaffuz me’yorlariga rioya qilishlari talab qilinadi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari yuqorida belgilangan talablar asosida o‘z ishlari natijasini nazorat qilib borishlari kerak. O‘qish savodxonligi darslarida darsning asosiy qismini o‘quvchilarning o‘qishiga ajratish lozim. O‘quvchilar turli xildagi aniq topshiriqlar asosida bir necha marta o‘qitiladi va o‘qish mas’uliyatlari orttiriladi. Bunday topshiriqlar dastlab sodda va oson bo‘lib, asta-sekin murakkablashtirib boriladi. Masalan, 2-sinf o‘quvchilariga matndan bir-ikkita gapni mustaqil o‘qish va belgilangan savolga javob qaytarish topshirig‘i berilishi mumkin. 3-4- sinflarda esa matnni o‘qib, gapirishga tayyorlanish, undagi asosiy mazmunni aniqlash singari topshiriqlar beriladi. Bunday topshiriqlar o‘quvchilarni mustaqil o‘qish va o‘qiganlari yuzasidan mulohaza yuritishga undaydi. O‘qish savodxonligi darslari davomida o‘quvchilar lug‘atini boyitish va nutq o‘stirish masalasiga alohida e’tibor beriladi. Buning uchun darslikdagi va boshqa rasmlar asosida suhbat, kuzatganlari yuzasidan og‘zaki hikoya tuzish, she’r, topishmoq va maqollarni yoddan ayttirish singari turli ish usullaridan foydalanish mumkin. Umuman, o‘qituvchi har bir darsning muhim vazifalarini oldindan belgilab olsa, uni maqsadga muvofiq tashkil etadi. Dars va uning turlarini belgilashda metodist olimlar darsning turli xil belgilariga, darsda qo‘llaniladigan ta’lim metodlariga, darsda o‘quvchilar faoliyatini uyushtirish va darsning didaktik maqsadlariga asoslanadilar. Shuningdek, har qaysi muallif o‘z mutaxassisligi va umumiy holatdan kelib chiqib, dars turlarini belgilashga harakat qiladi. M.Maxmutov darsning asosiy didaktik maqsadiga ko‘ra uni uch guruhga ajratgan: 1) yangi materialni o‘rganish darslari; 2) bilim, malaka va ko‘nikmalarni takomillashtirish darslari; 3) nazorat darslar. Yangi materialni o‘rganish darsi — darsning asosiy turi bo‘lib, yangi tushunchalar, mustaqil izlanish malakalarini o‘zlashtirish kabi qator didaktik masalalarni hal qiladi, ya’ni birinchi tur dars o‘quv jarayonining barcha bosqichlarini o‘z ichiga oladi. Ikkinchi tur darsning asosiy mazmuni o‘quvchilar bilimini, ko‘nikma va malakalarini takomillashtirishdan iborat. Bu sistemalashtirish va umumlashtirilgan fikrlarni takrorlash va mustahkamlash, uni amalda qo‘llash kabi metodik masalalarni hal qiladi. Darsning uchinchi turini o‘quvchilar faoliyati natijalarini: tushunchalar sistemasini o‘zlashtirganlik darajasini, esga tushirish va ijodiy o‘qish – bilim, ko‘nikma hamda malakalarining shakllanganlik darajasini baholashga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘qish darslarining mazmuni, maqsadi va tuzilishiga ko‘ra aralash tipli dars deyish maqsadga muvofiqdir. Demak, dars turlari haqidagi mavjud fikrlarni boshlang‘ich sinf o‘qish darslariga o‘zgarishlarsiz tatbiq etib bo‘lmaydi. Yuqoridagi fikrlarga asoslanib o‘qish darsini quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1) kirish darslari; 2) hikoya o‘qish darslari; 3) she’r o‘qish darslari; 4) ertak o‘qish darslari; 5) masal o‘qish darslari; 6) ilmiy-ommabop maqola o‘qish darslari; 7) umumlashtiruvchi darslar. Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi. Negaki uning zaminida savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham boshqa predmetlar ta’limini o‘qish ta’limisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. O‘quvchi matnni to‘g‘ri, tez, tushunib o‘qish, mazmunini o‘zlashtirish bilan ilk bor o‘qish darslarida yuzlashadi. O‘qish darslari orqali o‘quvchilarning Davlat ta’lim standarti talablari bo‘yicha o‘zlashtirishlari ko‘zda tutilgan o‘quv-biluv ko‘nikma-malakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo‘l ochiladi. Aynan o‘qish ta’limida insonning, avvalo, o‘zligini, qolaversa, olamni anglashga bo‘lgan intilishlariga turtki beriladi. Shu maqsadda “O‘qish savodxonligi” darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o‘rab turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti, mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va tinchlik kabi turli mavzular bo‘yicha atroflicha tushunchalar berishga mo‘ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi . Har bir kishi dunyoga kelar ekan, haqiqiy inson bo‘lib yetishishi uchun juda ko‘p narsalarni bilishi kerak. U o‘ziga kerakli bilimni ko‘rib, eshitib va o‘qib o‘rganadi. Eshitib va o‘qib o‘rganish til birliklari vositasida amalga oshadi va uning imkoniyati cheksiz bo‘ladi. Tilning ma’rifiy ahamiyati shundaki, til tufayli jamiyat a’zolarining har birida hosil bo‘lgan bilim ommalashib, uning ko‘pchilik tomonidan rivojlantirilishiga, boyishiga imkon tug‘iladi. Bundan tashqari til tufayli bilim avloddan avlodga og‘zaki va yozma tarzda meros qoldiriladi, natijada yangi avlod o‘tgan ota-bobolarning ishini davom ettiradi. Til ilm olishda zamon va makon munosabatlarini o‘rtadan ko‘taradi.Til tufayli eng qadimgi ajdodlarimizdan qolgan ma’naviy va ilmiy merosga ega bo‘lamiz, hatto kelgusiga oid ma’lumotlarni ham olishimiz mumkin. Til tufayligina sezgi a’zolari bilan bilib bo‘lmaydigan narsalarni ham so‘z orqali ifodalab, ularni o‘rganamiz. Tashqi ko‘rinishi, shakli bir xil bo‘lgan narsalarning aksi ongimizga o‘rnashishi mumkin, lekin shaklsiz narsalarni biz faqat so‘z shaklida o‘zlashtiramiz va tushuntiramiz. Shuningdek, mavjudotning ko‘rinmas ichki jihatlarini ham so‘z shaklida o‘zlashtirib, til vositasida o‘zgalarga tushuntirishga harakat qilamiz. Tilni o‘rganish va o‘rgatishni osonlashtiradigan yana bir jihati shundaki, u umumlashtirish xususiyatiga ega. So‘z yordamida biz mavjudotni o‘rganib, umumiy tushunchalar hosil qilamiz va bu tushunchalar mavjudotning umumiy xossalarini o‘rganishga, hatto ularning haqiqatini idrok etishga imkoniyat tug‘diradi. Tilimiz boy. Har qanday ma’noni ifoda etishda bir necha til birliklaridan foydalaniladi. So‘z benihoya qudratli narsa. Uni o‘z o‘rnida ishlata bilish uchun farosat, malaka va ziyraklik zarur bo‘ladi. Ma’lumki, til quyidagi birliklardan tashkil topgan: tovush – fonetik birlik, so‘z – leksik va morfologik birlik, qo‘shimcha – morfologik birlik, so‘z birikmasi va gap – sintaktik birlik. Lug‘aviy birlik deganda tilning lug‘at boyligiga kiradigan barcha birliklar nazarda tutiladi. Bu birliklar orasida bir so‘roqqa javob berib, tilning lug‘at boyligiga kiradigan, lug‘atda tayyor holda turadigan birliklar lug‘aviy birlik deyiladi. Bunga, avvalo, so‘z kiradi. So‘zlarga ma’no jihatdan teng keladigan barcha birliklar, ya’ni ibora, tasviriy ifoda, qo‘shma so‘z, juft so‘z, takroriy so‘zlar, birikmali so‘zlar lug‘aviy birliklar hisoblanadi. (Garchi boshlang‘ich ta’limda lug‘aviy birlik atamasi qo‘llanmasa-da, biz ishda shartli ravishda shu nom bilan atashga qaror qildik.) So‘z tilning ma’no bildiradigan asosiy birligidir. So‘z va so‘z birikmasi aniq narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bo‘lgan barcha so‘z va iboralarning yig‘indisi lug 'at tarkibi yoki leksika deyiladi. Leksika so‘zi yunoncha leksis so‘zidan olingan bo‘lib, so‘z degan ma’noni bildiradi. Leksikologiya so‘zi esa leksis – so‘z, logos – fan, ta’limot degan ma’nolarni bildiradi. Leksikologiya o‘zbek tilining lug‘at tarkibini o‘rganadigan bo‘limidir. Leksikologiya lug‘at tarkibidagi so‘zlarning nutqda ma’no ifodalash xususiyati, qo‘llanish faolligi, boyib borishi, ba’zi so‘zlarning eskirib, iste’moldan chiqib ketishi, ma’no ko‘chish hodisasi kabilarni o‘rganadi. Shu sababli leksikologiya lug‘aviy birliklar ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi. Har qanday nutqiy jarayon grammatik jihatdan o‘zaro bo g‘langan, mazmun, mantiqqa mos so‘z va so‘z birikmalarining ma’lum izchillikda joylashtirilishidan tuziladi. Kishining lug‘ati qanchalik boy va rivojlangan bo‘lsa, uning nutqi ham shunchalik boy bo‘ladi; o‘z fikrini aniq va ravshan, ifodali bayon etishiga keng imkoniyat yaratiladi. Shuning uchun lug‘atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi metodikada nutqni muvaffaqiyatli o‘stirishning muhim sharti hisoblanadi. Maktabda o‘quvchilarning nutqini o‘stirishning muhim vazifalaridan biri lug‘aviy birliklar ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosiy yo‘nalishlarini ajratish va asoslash, o‘quvchilarning lug‘atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi. O‘quvchilar lug‘ati quyidagi manbalar asosida boyitiladi va takomillashtiriladi: Atrof-muhitni, tabiatni, kishilarning hayoti va mehnat faoliyati, bolalarning o‘yini va o‘qish faoliyatini, kattalar bilan munosabatni kuzatish. Tog‘ yonbag‘irlarida, tabiat qo‘yniga, turli joylarga, muassasalarga sayohat vaqtida bolalar narsa va hodisalarni kuzatish bilan birga ko‘pgina yangi nom va iboralarni o‘rganadilar. Bu tashriflar yuzasidan o‘tkazilgan suhbat vaqtida ularning bilimi chuqurlashtiriladi, ayrim so‘zlar ma’nosiga aniqlik kiritiladi, fikrlash doirasi kengayadi. Bolalar mustaqil o‘qishga to‘la o‘rganganlaridan keyin ular lug‘atiga kitob, gazeta, jurnal materiallari katta ta’sir qiladi. Bu materiallarga erkin yondoshgan holda bolaning saviyasi, tushunish, o‘zlashtirish darajasiga qarab, belgilanib berilishi mumkin. Shuning uchun ham sinfdan tashqari mustaqil o‘qish va unga rahbarlik shakllari bola qalbida kitobga nisbatan qiziqish va muhabbat tuyg‘usini uyg‘otish, o‘quvchilar lug‘atini boyitishning, nutqini o‘stirishning eng muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Ma’lumki, maxsus mashqlar yordamida grammatika va imloni o‘rganish darslari ko‘pgina so‘z va atamalarni o‘zlashtirishga yordam beradi, o‘quvchilar predmet, belgi, harakat, sanoq, tartib ifodalaydigan so‘zlarni bilib oladilar. Bu darslarda o‘quvchilar lug‘atini tartibga solish bilan birga, so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida so‘z va atamalar ya’ni, predmet nomini bildiruvchi, harakat bildiruvchi, belgi bildiruvchi, miqdor bildiruvchi kabi nomlar bilan guruhlanadi, so‘z tarkibi, so‘z yasalishi, so‘zlarning o‘zgarishini o‘rganish bilan esa lug‘atga yanada aniqlik kiritiladi; ular o‘rgangan so‘zlaridan, atamalaridan o‘z nutqlarida mustaqil foydalana boshlaydilar, natijada ularning lug‘atlari faollashadi. O‘quvchilar lug‘ati maxsus lug‘aviy-mantiqiy mashqlar yordamida ham boyib, tartibga tusha boradi. Shu bilan birga multfilm, kinofilm va teleko‘rsatuv matnlari, kompyuter saboqlari o‘qituvchi, maktab hamda maktabdan tashqari muassasa xodimlarining nutqlari ham o‘quvchilar lug‘atini boyitish va takomillashtirish manbalari hisoblanadi. O‘quvchilar lug‘at boyligini oshirishda turli lug‘atlar juda foydali qo‘llanma hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun „Imlo lug‘ati" mavjud bo‘lib, bundan so‘zlarni to‘g‘ri yozishda foydalaniladi. O‘qituvchi ma’lumot berish va ma’lumot olish uchun ham, material tanlash uchun ham turli lug‘atlardan (“O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati”, “O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati”, “O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati”, “Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati”) muvaffaqiyatli hamda o‘rinli foydalanishi mumkin. Avvalambor, o‘quvchilar lug‘atini boyituvchi, nutqini o‘stiruvchi asosiy manba bu – matndagi so‘zlarning ma’nosini tushuntirish hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan fanlarning atamalari ham tushuntirilishi lozim bo‘lgan so‘zlar qatoriga kiritiladi. Atamalarning ma’nosini tushuntirish mazkur so‘z anglatgan tushunchani yaxshi fahmlab olishga yordam beradi. Masalan, predmet atamasining ma’nosini tushuntirish bilan o‘quvchilar predmet keng ma’noda qo‘llanishini, tabiatdagi barcha narsa, hodisa, shaxsdan boshqa barcha tushunchalar predmet deyilishini bilib oladilar. Bu esa ot, sifat, son, fe’l kabi so‘z turkumlari va ularning atamalarini tez fahmlab olishda yordam beradi. Vaqtdan unumli foydalanib, so‘zning ma’nosini tushuntirishga juda kam vaqt ajratishi va bu bilan darsning asosiy mavzusidan o‘quvchilar diqqatini chalg‘itmasligi kerak. Buning uchun o‘qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma’nosi tushuntirilishi lozim bo‘lgan so‘zlarni, uni tushuntirishning eng qulay usul va yo‘llarini, darsning qaysi o‘rnida tushuntirishni belgilab oladi. Boshlang‘ich ta’lim o‘qish kitoblaridagi matnlarda birinchi marta uchragan, bolalar ma’nosini bilmaydigan ayrim so‘zlar, atamalar, jumlalar matnni o‘qishdan oldin tushuntiriladi. Bu bilan esa o‘quvchi diqqatini chalg‘itmaslik nazarda tutiladi. Avvalambor, matnni o‘qish jarayonida notanish so‘z ma’nosini tushuntirish, izohlashga chek qo‘yish kerak. Bordi-yu biror so‘z, jumla yoki iborani matnni o‘qish vaqtida tushuntirish zaruriyati tug‘ilib qolsa, matn mazmunidan kelib chiqib, o‘quvchilar diqqatini chalg‘itmagan holda shu so‘z ma’nosi qisqacha tushuntiriladi. Shuningdek, ko‘chma ma’noda ishlatilgan obrazli so‘zlar, tasviriy ifodalar, frazeologik birliklar matn o‘qilgandan keyin tushuntiriladi, chunki ularning ma’nosi matn mazmunidan, kontekstdan yaxshi tushuniladi. Ayniqsa, masallar o‘qilganda, undagi allegorik, ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘zlarni asarni o‘qishdan oldin yoki o‘qish jarayonida tushuntirib bo‘lmaydi. Metodikada so‘zlarni tushuntirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi: 1. So‘zni kontekst asosida tushuntirish. Bunda o‘quvchilar tushunmaydigan so‘z ularga tushunarli so‘zlar qo‘llangan gap (yoki matn) yordamida tushuntiriladi. 2. So‘z ma’nosini lug‘atdan va o‘qish kitoblarida matn ostida berilgan izohdan foydalanib tushuntirish. Bunda o‘quvchilarni izohdan mustaqil foydalanib, so‘z ma’nosini mustaqil tushunib olishga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega. 3. So‘z ma’nosini shu so‘zning ma’nodoshi yordamida tushuntirish. Masalan, chiroyli–go‘zal, ko‘p – bir qancha, jinni – telba -devona, harakatchan - serg‘ayrat – ishchan, kalta-qisqa –kutoh, kambag‘al – qashshoq kabi. So‘zni sinonim tanlash bilan tushuntirganda, shu so‘zning stilistik (uslubiy) ahamiyatini ham ko‘rsatishi zarur. 4. Tanish bo‘lmagan so‘z bilan ifodalangan tushunchani tanish bo‘lgan so‘z bilan ifodalangan tushunchaga (uning antonimiga) taqqoslash orqali tushuntirish. Masalan, ishchan tushunchasini dangasa tushunchasiga, rostgo‘y so‘zini yolg‘onchi so‘ziga taqqoslab tushuntirish mumkin. Ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘z va so‘z birikmalari, tasviriy vositalar, maqollar ham taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi. 5. So‘zni o‘ziga yaqin tushuncha – boshqacha ifoda etish bilan tushuntirish. Bunda tushuntiriladigan so‘zning izohi qisqa va aniq bo‘lishi kerak. Masalan, o‘zboshimcha – o‘z xohishicha ish tutadigan, ishni o‘zi xohlaganicha bajaradigan; mutaxassis – biror hunar egasi; shunqor – uzoq uchadigan ko‘zi o‘tkir qush; mesh – mol terisidan tikilgan idish; kasalmand – kasallik ta’sirida qolgan , tez-tez kasallanuvchi va boshqalar. Ba’zi so‘zlar ularning vazifasini izohlash orqali tushuntiriladi. Masalan, kombayn - bir vaqtning o‘zida donni o‘radigan, yanchadigan, tozalaydigan qishloq xo‘jalik mashinasi; ekskavator - bir vaqtning o‘zida yerni qazib tuproqni yuk mashinasiga ortadigan mashina; aerodrom - samolyotlar turadigan, uchib ketadigan yoki kelib qo‘nadigan joy va hokazo. 6. So‘zni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali tushuntirish. Masalan, yantoq — suvsiz joyda o‘sadigan ninasimon tikanli o‘simlik; akula — okeanlarda yashaydigan juda katta yirtqich baliq. 7.Axloqiy, mavhum tushunchalarni ifoda etuvchi so‘zlarning ma’nosini misollar yordamida tushuntirish. Buning uchun o‘quvchilar o‘rgangan badiiy asardan axloqiy fazilatga ega bo‘lgan asar qahramonining qilgan ishlari tahlil qilinadi. (II.5.311-312) Shunday qilib, so‘z ma’nosini tushuntirish ustida ishlash o‘quvchilar lug‘atini boyitadi, nutqini ravonlashtiradi. Nutqiy jarayonda fikrimizni bayon qilish uchun so‘zlar yordamidagina emas, balki bir necha so‘zlarning barqaror bog‘lanishidan hosil bo‘lgan birikmalar - iboralardan ham foydalanamiz. Iboralar – ikki yoki undan ortiq so‘zlardan tarkib topgan va yaxlit ko‘chma ma’no ifodalaydigan til birligi bo‘lib, tilshunoslikda frazeologizm, frazema, frazeologik birlik kabi atamalar bilan ham yuritiladi. Masalan, yerga ursa ko‘kka sakraydi, yaxshi ko‘rmoq, yuragi toza, tepa sochi tikka bo‘lmoq, ko‘nglida kiri yo‘q, og‘ziga tolqon solmoq, podadan oldin chang chiqarmoq, ko‘nglini yozdi, o‘takasi yorildi, tishini tishiga qo‘ymoq. Bu birikmalarning tarkibidagi so‘zlar ma’no jihatdan uyg‘unlashib, mazmuniy yaxlitlikni vujudga keltiradi va ko‘pincha mazmunan bir leksemaga teng keladi va ko‘chma ma’noda ishlatiladi. Masalan, qulog‘i ding bo‘lmoq – hushyor bo‘lmoq, qovog‘i osilmoq – xafa bo‘lmoq, og‘zining tanobi qochmoq – quvonmoq kabi. Garchi boshlang‘ich sinflarda ibora haqida nazariy ma’lumot berilmasada, ammo iboralar haqidagi tushuncha amaliy tanishtiriladi. Biror narsa va hodisani boshqa bir narsa va hodisaga o‘xshatish orqali tasvirlab ifodalashga tasviriy ifoda deyiladi. Masalan, o‘rmon podshosi – sher, po‘lat ot – traktor, po‘lat iz – temir yo‘l, po‘lat qush – samolyot kabi. Tasviriy ifodalar narsa va hodisalarning ikkinchi nomi hisoblanadi. Ular nutqimiz ta’sirchanligini ta’minlaydi. Masalan, Yurtimizga uzoq o‘lkalardan qanotli do‘stlarimiz uchib kela boshladi. O‘zbekiston “qora oltin” i bilan ham dunyoga mashhur bo‘lmoqda. Tasviriy ifodalardagi bitta so‘z har doim o‘z ma’nosida bo‘ladi, shu bilan ular iboralardan farq qiladi. Masalan, oq oltin – paxta, oq rang paxtaning ochilgan holatidagi rangi (o‘z ma’nosida), oltin (ko‘chma) qimmatbaho metallga qiyoslangan. 1.2.Boshlang‘ich ta’limda lug‘aviy birliklarning tuzilishi va turlari So‘z – ma’lum ma’no bilan bog‘langan va morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar birikmasi. So‘z tuzilish jihatdan to‘rt turga bo‘linadi, bular: sodda, qo‘shma, juft, takroriy so‘zlar. 1. Sodda so‘zlar bir asosdan iborat so‘zlar: qizil, keng, shirin,aqlli, ko‘p,kam kabi. Ular ikki xil bo‘ladi: a) sodda tub so‘zlar – tarkibi asos va yasovchi qo‘shimchalarga bo‘linmaydigan so‘zlar: katta, yaxshi, past kabi; b) sodda yasama so‘zlar – asosga yasovchi qo‘shimchalar qo‘shilishi orqali hosil qilingan yangi asos: gulli, aqlli, ishli kabi. 2. Qo‘shma so‘zlar – bir urg‘u bilan aytiladigan ikki yoki undan ortiq asosning birikishidan hosil bo‘ladi: mehnatsevar, shirinso‘z, ertapishar, sheryurak kabi. 3. Juft so‘zlar – ma’no jihatdan bir-biriga mos kelib, jamlik, umumiylik ma’nosini bildiradigan so‘zlar : oq-qora, uzuq-yuluq, kattayu kichik, pastu baland 4. Takroriy so‘zlar – bir so‘zning qo‘shaloq kelishidan hosil bo‘ladi va ko‘plik, davomiylik, takror kabi ma’nolarni bildiradi: uzun-uzun, og‘ir-og‘ir, chuqur-chuqur kabi. So‘zlar shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra ma’nodosh, omonim, sinonim, antonim, paronim va uyadosh so‘zlarga bo‘linadi. Ma’nodosh so‘zlar (sinonimlar) bitta belgi, predmet, shaxs, voqeaning bir necha nomlar bilan aytilishidir. Masalan, odam, inson, kishi,bashar; shamol, shabada, yel, bo‘ron, sabo, nasim; katta, buyuk, ulug‘, zo‘r; gapirdi, aytdi, so‘zladi va boshqalar. Ma’nodosh so‘zlar bir ma’noni xilma-xil so‘zlar orqali turli nozik ma’no qirralari bilan ifodalashda, so‘z sehrini namoyish etishda, nutqni bezashda, ta’sirchanlikni ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Ma’nodosh so‘zlar bir umumiy ma’noni ifodalasa ham, shu umumiy ma’noni qanday ifodalash nuqtai nazaridan bir-biridan farq qiladi. Masalan, kambag‘al, qashshoq, bechora, faqir, yo‘qsil, gado, bechorahol, miskin snonimik qatoridagi so‘zlar umumiy ma’nosi bilan bir xil bo‘lsa ham, ular bir-biridan qo‘shimcha ma’no qirrasi, emotsional bo‘yog‘i, qo‘llanilishi jihatidan o‘zaro farqlanadi. Bu sinonimik qatorini tashkil qilgan so‘zlardan kambag‘al so‘zi uslubiy betaraf bo‘lib, tilning barcha funksional uslublarida birdek qo‘llana oladi. Shuningdek, faqir, yo‘qsil ,gado so‘zlari salbiy ma’nosida qo‘llaniladi. Miskin, yo‘qsil eskirgan, kitobiy uslubga xos, nisbatan kam qo‘llanadi. Ma’nodosh so‘zlar bilan ishlash juda muhim sanaladi, chunki, ular tilni leksik tomondan boyitib boradi. Shuning uchun sinonim so‘zlar insonning lug‘at boyligida qancha ko‘p bo‘lsa, til ifodaliligi, ta’sirchanligi shuncha ortib boradi. Tilimizda sinonimlarning bir necha turlari mavjud: 1. Affiksal sinonimlar: -li // - ser: suvli – sersuv. 2. Leksik sinonimlar: nam – ho‘l – shalabbo. 3. Leksik – frazeologik sinonimlar: mag‘rurlangan – ko‘zini yo‘g bosgan. 4. Frazeologik sinonimlar: tarvuzi qo‘ltig‘idan tushmoq – hafsalasi pir bo‘lmoq. Ma’nodosh so‘zlar til boyligi bo‘lib, avvalo, shaxs va predmetlarning eng nozik ma’no bo‘yoqlarini ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan, Men buyuk yurt o‘g‘lidirman, Men bashar farzandiman (E.Vohidov). Ikkinchidan, ma’nodosh so‘zlar gapdagi takrorga yo‘l qo‘ymaydi. O‘rinsiz takror nutqning shirasiga putur yetkazadi. Lug‘atimizning yana bir boy manbasi antonimlar bo‘lib, inson faoliyatidagi eng muhim siyosiy, axloqiy, fanga oid qarashlar umumlashmasini aynan ifodalashda qulay usul sanaladi. Ular qarama-qarshi, zid ma’no bildiradigan so‘zlardir. Antonimlar asosan belgi (sifat, ravish) bildiradigan so‘zlarda ko‘p uchraydi: yaxshi-yomon, oz-ko‘p kabi. Ammo zid ma’nolilik son, olmosh, modal so‘zlar da umuman yo‘q. Zid ma’noli so‘zlar doimo ikki qarama-qarshi a’zodan iborat bo‘ladi. Birini aytsak, ikkinchisi xayolimizga keladi. Masalan, achchiq deyishimiz bilan shirin esimizga tushadi. Zid ma’noli so‘zlar birgalikda qo‘llanib, yangi so‘z hosil qilishi mumkin. Masalan, yosh-u qari – bari, achchiq-chuchuk – ovqat turi, uzoq- yaqindan – hammayoqdan kabi. Tilimizda antonimlarning bir qancha turlari mavjud: 1. Affiksal antonimlar: -li // - siz: odobli-odobsiz. 2. Leksik antonimlar: eski-yangi. 3. Leksik – frazeologik antonimlar: yalqov - yuragida о 'ti bor. 4. Frazeologik antonimlar: dili xufton – ko‘ngli ravshan So‘zlar bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlarga bo‘linadi. O‘n bir, Samarqand, Toshkent singari aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo‘llanilgan so‘zlar bir ma’noli so‘zlar sanaladi. Nutqiy jarayonda ikki va undan ortiq ma’noda qo‘llanuvchi so‘zlarga ko‘p ma’noli so‘zlar deyiladi. Masalan, o‘tkir pichoq, o‘tkir bola; sovuq ovqat, sovuq xabar kabi. Aytilishi va yozilishi bir xil bo‘lib, turli atash ma’nolarini bildirgan so‘zlarga shakldosh so‘zlar deyiladi. Masalan, oq I – oqII; uch I – uch II; tut I – tut II; soch I – soch II kabi. Tilimizda omonimlarning bir necha turlari mavjud: 1. Affiksal omonimlar: -ma: tortma (shkafning tortmasi) – tortma (sochimdan tortma) . 2. Leksik omonimlar: qovoq (sabzavot) – qovoq (ko‘zning ustki qismi) . 3. Frazeologik omonimlar: jon bermoq I (vafot etmoq) - jon bermoq II (hayot bag‘ishlamoq) Shakldosh so‘zlar bir qarashda ko‘p ma’noli so‘zlarga o‘xshab ketadi, ammo ularni bir-biridan farqlash lozim. Ko‘p ma’noli so‘zlar bir so‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolarida qo‘llashdan hosil bo‘lsa, shakldosh so‘zlar esa shakli o‘xshash ikki va undan ortiq so‘zlar hisoblanadi. Frazeologik birliklarning xarakterli belgilari quyidagilar: 1. Nutq jarayoniga qadar tilda mavjudlik: nutqqa tayyor holda olib kirishlik. 2. Ma’no butunligi. 3. Tuzilishi va tarkibining barqarorligi. Barqaror birikmalardan o‘rinli foydalanish nutq go‘zalligini ta’minlaydi. shuning uchun ular nutqimiz ko‘rki hisoblanadi. Frazeologizmlar gap tarkibida uning bir bo‘lagi vazifasida keladi. Frazeologizmni tashkil etgan so‘zlar frazeologizmning faqat ichki uzvlari sanaladi. Gapning boshqa bo‘laklari bilan yaxlit, bir butun holda munosabatga kirishadi. Masalan. Vali savollarga javob berolmay, mum tishlab qoldi . Bu gapda mum tishlab qoldi birikmasi so‘zlovchi tomonidan nutqqa tayyor holda olib kirilgan. Mum tishlab qoldi birikmasi nutq jarayoniga qadar ham tayyor holda barqaror birikma sifatida mavjud va mazmunan bir leksema gapirmaslik leksemasi ifodalagan ma’noga teng keladi. Bu gapda mum tishlab qoldi qismi butun holda kesim vazifasida keladi. So‘zlarda bo‘lgani kabi frazeologizmlarda ham shakl va ma’no munosabati mavjud, ular quyidagilar: 1. Frazeologik omonimlar: qo‘l ko‘tarmoq I (ovoz bermoq) – q o‘l ko‘tarmoq II (urmoq); bosh(i)ga ko‘tarmoq I (e’zozlamoq) – bosh(i)ga ko‘tarmoqII (shovqin solmoq) 2. Frazeologik sinonimlar: joni chiqdi – jon berdi – joni uzildi (o‘lmoq) Frazeologik antonimlar: yerga urmoq – ko‘kka ko‘tarmoq; qo‘li uzun – qo‘li kalta kabi. Shunday qilib, ushbu bobda boshlang‘ich sinflarda lug‘aviy birliklarni o‘qitishda o‘quvchlar lug‘atini boyitishning ilmiy-nazariy ahamiyati va lug‘aviy birliklarning tuzilishi va turlari o‘rganildi. II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF ‘‘ONA TILI ’’ VA “O‘QISH SAVODXONLIGI” DARSLIKLARIDAGI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI O‘QITISH METODLARI 2.1. Boshlang‘ich ta’limda lug‘aviy birliklarni o‘qitishda interfaol usullardan foydalanish Maktabda o‘quv predmeti sifatida tilni o‘rganish tizimi tilning barcha tomonlarini, yani fonetikasi, leksikasi, so‘z yasalishi va grammatikasi (morfologiya va sintaksis)ning o‘zaro ichki bog‘lanishlariga asoslanadi. Tilning barcha tomonlari o‘zaro bog‘lanishining ko‘p qirraliligi va murakkabligi, ularning dialektik birligi, avvalo, uning aloqa vositasidagi vazifasida namoyon bo‘ladi. Aloqa vositaligi tilning muhim xususiyati, asosidir. Bu vazifani tilning har bir qismi boshqa qismlar bilan o‘zaro bog‘lanishda bajaradi. Har bir so‘zga xos bo‘lgan tovush shakli kishilarga aloqa uchun imkoniyat yaratadi. Ammo so‘zning tovush qurilishi, shakli mazmunsiz, aqlga to‘g‘ri kelmaganidek, o‘zicha yashamaydi. Istalgan tovushlar yig‘indisi emas, balki ma’lum ma’no bildiradigan tovushlar yig‘indisigina aloqa maqsadiga xizmat qilishi mumkin. Ma’lumki, ma’no bildiradigan tovushlar yig‘indisi so‘zdir. Tilning lug‘at boyligi, leksikasi fikr ifodalash uchun xizmat qiladigan o‘ziga xos qurilish materialidir. Tilning lug‘ati qanchalik boy bo‘lsa ham grammatikasiz u o‘lik hisoblanadi. Tilning lug‘at boyligi o‘z-o‘zicha aloqa vazifasini bajarmaydi. Aloqa maqsadida xizmat qilish uchun lug‘at boyligidagi so‘zlar bir-biri bilan grammatik jihatdan o‘zaro bog‘lanib, gap tuziladi. Mana shu tuzilgan gap orqali fikr ifodalanadi. Tilning har bir tomonining xususiyati undagi til birliklarining o‘ziga xosligida namoyon bo‘ladi. Fonetika uchun bunday til birligi nutq tovushlari, fonemalar; leksikologiya uchun ma’nosi va qo‘llanishi nuqtai nazardan so‘z; grammatika uchun so‘z shakllari, shuningdek, so‘z birikmasi va gap; so‘z yasalishi uchun morfema, tuzilishi va yasalishi jihatdan so‘z hisoblanadi. So‘z, so‘z birikmasi va gap grammatik tomondan ko‘pgina xususiyatlarga ega. So‘zning o‘z morfemik qurilishi, o‘zining so‘z yasalish turi, biror grammatik kategoriyasi (shaxs, son, egalik, kelishik va boshq.), ma’lum sintaktik vazifasi bor. So‘z birikmasi ham so‘z kabi so‘z o‘zgarishi (ko‘proq ergash so‘z o‘zgaradi) shakllariga ega. Gap o‘z qurilishiga ko‘ra so‘zdan sifat jihatdan farqlanadi: so‘z o‘zi alohida kelganda mustaqil ma’no anglatmaydigan morfemalardan tuziladi, gapni tashkil etuvchi qismlar esa gapdan tashqarida ham mustaqil leksik ma’no bildiradi, gap tarkibida esa ma’nosi yana oydinlashadi. Gap va so‘z birikmasi „qurilish materiali" sifatida xilma-xil tuzilgan so‘zdan foydalanadi. Gap uchun qator sintaktik xususiyatlar, shuningdek, tugallangan ohang ham xarakterlidir. Shunday qilib, tilning har bir jihatining o‘ziga xos xususiyatini ko‘rib chiqishning o‘zi ularning o‘zaro munosabatini, bir-biriga o‘tishining murakkabligini ta’kidlaydi. Tilshunoslik fani bo‘limlari o‘rtasidagi munosabatlar ham shunga o‘xshash murakkabdir. Fonetika, leksikologiya bilan ham, grammatika bilan ham bog‘lanadi. Tovushlar, fonemalar, bo‘g‘inlar tilda alohida emas, balki ma’lum leksik ma’no bildiradigan so‘z tarkibida yashaydi. Fonetikaning sintaksis bilan bog‘lanishi, xususan, har bir gapda ma’lum ohangda bo‘lishida ko‘rinadi. Grammatik va semantik jihatdan bog‘langan so‘zlar majmuasi ma’lum ohangga ega bo‘lsagina gap hisoblanadi. Bunda gapning mazmuni so‘zlovchining gapda ifodalangan ohangiga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, ohang gapda so‘z tartibi, yordamchi so‘zlardan foydalanish, so‘z o‘zgartishlar bilan birga gap tuzish usullaridan biri sifatida xizmat qiladi. Leksikologiya so‘z yasalishi bilan jips bog‘lanadi: birinchidan, tilning lug‘at tarkibi, asosan, tilda mavjud bo‘lgan so‘zlardan yangi so‘zlar yasalishi hisobiga to‘ldirilib, boyib boradi; ikkinchidan, yasalgan so‘zlarning leksik ma’nosi yasama negizning moddiy ma’nosiga asoslanadi. Morfologiya leksikologiya va so‘z yasalishi bilan jips bog‘langan. Morfologiya, asosan, so‘zning grammatik xususiyatlarini o‘rganadi. So‘zning grammatik ma’nosi doimo leksik ma’nosi bilan birga namoyon bo‘ladi, har bir so‘z, bir tomondan, shu so‘zga tegishli bo‘lgan ma’lum o‘ziga xos leksik- grammatik guruhning belgilarini bildiradi, ikkinchi tomondan, u so‘zning o‘z leksik ma’nosi bo‘ladi. So‘zdagi mana shu umumiy birlik morfologiyada, leksikadan ajralmagan holda, leksika zaminida o‘rganiladi. So‘z uchun muqarrar morfemik tarkibi xarakterli bo‘lib, bunga so‘zning leksik ma’nosi va qator grammatik belgilari bog‘liq bo‘ladi. Yangi so‘z qaysi usul bilan yasalmasin, u doim grammatik shakllanadi va o‘zining leksik ma’nosiga ega bo‘ladi. Har bir so‘z turkumida so‘z yasalishining xarakterli xususiyatlari mavjud. So‘zning morfemik tarkibi va yangi so‘z yasalish usullari tilshunoslik fanining so‘z yasalishi bo‘limida, grammatika va leksikologiyadan ajratilmagan holda o‘rganiladi. Morfologiya va sintaksis har tomonlama o‘zaro bog‘lanadi. Morfologiyada, asosan, so‘zlarning grammatik ma’nosi va uni ifodalash shakllari o‘rganiladi; sintaksisda so‘zlarni o‘zaro bog‘lanib so‘z birikmasi va gap hosil qilish usullari, shuningdek, gap turlari, ularning mazmuni va ishlatilishi o‘rganiladi. So‘z morfologiyada ham, sintaksisda ham o‘rganiladi, ammo o‘rganish obyekti har xil bo‘ladi. Sintaksisning o‘rganish obyekti gapdir; unda so‘z gap yoki so‘z birikmasida boshqa so‘zlar bilan ma’no va grammatik jihatdan bog‘langan holda o‘rganiladi. Morfologiyada so‘z gapdan tashqarida ham o‘rganilishi mumkin; so‘zga muayyan leksik-grammatik guruhga kiradigan so‘zlar bilan o‘zaro munosabati nuqtai nazaridan qaraladi. Morfologiya va sintaksisda so‘zga bunday har xil yondashish ularning birbiriga bog‘liqligini iakor etmaydi, aksincha, ular so‘z va gapning o‘zida yashaydi. So‘zlar so‘z o‘zgarish tizimiga ega bo‘lgani tufayli gaplar aloqa vazifasini bajaradi. Shakl yasalishi va so‘z yasalishi morfologiyada o‘rganiladi, ammo gapda tatbiq etiladi, so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish qoidalarini o‘rganish esa sintaksis sohasiga taalluqlidir. So‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish usulini aniqlashda shu so‘z birikmasiga kirgan so‘z turkumining morfologik xususiyatlari hisobga olinadi. Bular morfologiya va sintaksisda birbiri bilan bog‘liq holda o‘rganiladigan til hodisa - larining ayrimlaridir. Bu aniq misollar morfologiya va sintaksis bir-birini taqozo qilsa ham, grammatikaning mustaqil bo‘limi ekanini ta’kidlash uchun yetarli. Keltirilgan fikrlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga predmetlararo ichki bog‘lanishni hisobga olgan holda ona tilini o‘rgatish metodikasini belgilaydi: 1. Tilning barcha (leksik, fonetik, so‘z yasash, grammatik) tomonlari o‘zaro bog‘liqligini va ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega ekanini hisobga olib, o‘quvchilar tilni ongli o‘zlashtirishlari uchun tilning har bir tomoni xususiyatlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘zlashtirishlari zarur. 1-4-sinflarda ona tilini o‘rganish tizimi fonetika, leksikologiya, so‘z yasalishi va grammatikaning o‘zaro bog‘lanishi mohiyatini hisobga olgan holda tuziladi. Bu hol dastur materiallarini o‘rganish tartibini belgilashda ham, ta’lim mazmunini (dastur bo‘limlari o‘rtasidagi uzviy bog‘lanishni) aniqlashda ham hisobga olinadi. 2. Tilning barcha jihatlarining bir-biriga ta’siri uning aloqa quroli vazifasida namoyon bo‘ladi. Tilning asosiy birligi sifatida aloqa maqsadida so‘zni to‘g‘ri talaffuz qilish yoki yozish, shu tilda so‘zlashuvchi barcha kishilarga bir xilda tushunarli bo‘lishi, gapda grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilishi kerak. Shularni hisobga olib, kichik yoshdagi o‘quvchilar tilning talaffuzi, grafik, leksik, so‘z yasalishi va grammatik tomonlarining o‘zaro bog‘lanishi mohiyatini tushunishlari uchun dastur materialini o‘rganishda tilning aloqa vazifasi yetakchi ekani nazarda tutiladi, ya’ni kishilar bilan aloqa jarayonida tilning barcha tomonlari birgalikda foydalanilishi hisobga olinadi. Shu maqsadda tilning fonetik tomonini o‘rganishda so‘zning ma’no va talaffuz jihatdan biriik hosil qilishini, tovushning so‘z ma’nosini farqlashdagi o‘rnini tushuntirishga katta ahamiyat qaratiladi. “So‘z” mavzusi o‘tilayotganda o‘quvchilar tomonidan so‘zning talaffuzi, leksik ma’nosi, morfologik tarkibi, grammatik belgilari, yasalishi, nutqda ishlatilishi va yozilishini yaxlit tushunishga asosiy diqqat qaratiladi. Bunda o‘qituvchi so‘zning nom bo‘lib xizmat qilishini ham, morfemik tarkibi va leksik ma’nosining bir-biriga ta’sirini ham o‘quvchilarning tushunib olishlariga erishishi lozim. Respublikamiz xalq ta’limi oldida turgan asosiy vazifa har tomonlama kamol topgan sog‘lom, qobiliyatli, o‘z Vatani va xalqiga sodiq insonlarni tarbiyalash va ularni voyaga yetkazishdan iboratdir . Bu ulug‘ maqsadni ro‘yobga chiqarish xalq ta’limi tizimiga qarashli barcha xodimlar va keng o‘qituvchilar ommasidan o‘z ishiga ijodiy yondashish, har bir ishda yuksak samaradorlikka erishish xilma-xil metodik usullarni o‘ylab topish hamda uni maktab hayotiga tatbiq etishni talab qiladi.Bugun maktablarda ta’lim olayotgan o‘quvchilar ilm-fan, texnika taraqqiyoti erishgan bir qator yutuqlardan bahramand bo‘lgan ma’lum darajada bilimli kishilardir. O‘quvchiga bilim berish, har bir dars mazmunini boyitish, qiziqarli mashg‘ulotlarni dars jarayoniga singdirishni talab qiladi. Ruhshunoslarning aniqlashicha, bolalar o‘qituvchining oddiy tushuntirishi orqali egallab olgan ma’lumotlarga qaraganda turli xil ruhiy kechinmalar orqali o‘zlari mulohaza yuritib mustaqil bajargan ishlari vositasida o‘zlashtirilgan bilimlarini uzoq esda saqlab qoladilar. Chunki o‘quvchi mustaqil mashqlarni bajarishda faoliyat ko‘rsatib, ilgari olgan bilimlariga tayangan holda ko‘plab o‘quv materiallarini xayolidan o‘tkazadi. O‘xshash hodisalarni taqqoslaydi. O‘zicha mulohaza yuritib mustaqil hukm chiqaradi. O‘qituvchilarning tayyor holda bergan ma’lumotida esa o‘quvchi fikrlash faoliyati to‘la ishga kirishmasdan to‘g‘ri javobni o‘zlashtirib oladi. O‘xshash hodisalarga duch kelishi bilan o‘qituvchi bergan bilimni amaliyotga taqbiq qilishda qiynalib qoladi. Davlat ta’lim standarti va amaldagi maktab dasturlarida o‘quvchi egallashi lozim bo‘lgan materiallar ancha murakkab bo‘lib, bolalarning bu bilimlarni bosqichma-bosqich egallab olishlarini, kengaytirib va rivojlantirib borishlarini taqozo etadi. Bugungi Davlat ta’lim standarti va ta’lim tizimi o‘qituvchilar oldiga o‘ta mas`uliyatli vazifalar yuklamoqda. Muallim har bir o‘tilayotgan darsga ijodiy yondashishi, mashg‘ulotlarni ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida qurishi, darsning har bir minutidan unumli foydalanishi zarur. Mashg‘ulotlarni shunday tashkil etish kerakki, o‘quvchi har bir dars davomida egallashi lozim bo‘lgan bilimlar hajmini, o‘zida hosil qiladigan ko‘nikma va malakalarni oldindan belgilab olishi lozim. Bu o‘z navbatida o‘quvchining mashg‘ulotlarga aniq maqsad bilan qatnashishini taqozo qiladi. Chunki o‘quvchi darsning oxirida belgilangan maqsadga erishganligini bilish imkoniyatiga ega bo‘lishi zarur. Bola dunyoga kelishi bilan ota-ona va qarindosh-urug‘lari kundan-kun o‘sib borayotgan yosh inson faoliyatida odamlarga xos har xil harakatlarni ko‘rgisi keladi va tez orada bu orzularining ro‘yobga chiqayotganligining guvohi bo‘ladi. Dastlabki davrlardan boshlab ona o‘z bolasining qo‘l-oyoq va gavda harakatlarini o‘yin sifatida shakllantiradi. Keyinchalik bolaning butun faoliyati o‘yin bilan bog‘liq bo‘ladi. Asta-sekin o‘yin yosh bola hayotining asosiy mashg‘ulotiga aylanadi. O‘yin bolani aqliy, axloqiy, jismoniy va estetik tarbiyalash vositalaridan biridir. Bolalar o‘yinlari yosh avlodni har tomonlama kamol toptirishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. O‘yin vaqtida bolaning sezgi va idroki, tafakkur va xayoli, xotira va diqqati, iroda va hissiyoti kabi ruhiy jarayonlari ishtirok etadi. O‘yinlar bolalarda jamoatchilikni his etish, intizomli bo‘lish, jasur, qat`iyatli bo‘lish, qiyinchiliklarni yenga bilish kabi sifatlarning tarkib topishida yordam beradi. Bola kattalarning kundalik hayotiy faoliyatidagi yumushlarni o‘yin orqali bajarishga intiladi. Garchi bolalar o‘yinlari mazmunan kattalar faoliyatining bir ko‘rishini bo‘lsa-da, uning o‘ziga xos jihatlari bor. Birinchidan, bola o‘yinni o‘z xohishi bilan erkin va ijodiy bajaradi. Bu o‘yinlar emotsional bo‘lib, bolani o‘ziga rom qilib oladi. Bola o‘yinga qiziqib ketadi, zavqlanadi, o‘rtoqlik hissi kuchayadi. Bolalar o‘yinlari mazmuniga ko‘ra o‘yinchoqli, harakatli va didaktik turlarga bo‘linadi. Bu o‘yinlarning barchasi bolalarni faoliyat yuritishga chorlaydi. Didaktik o‘yinlar esa bolaga ta’lim berishga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Didaktik o‘yinlar tarbiyachilar va maktab o‘qituvchilari tomonidan ijod qilingan. Bu o‘yinlar bog‘chalarning katta guruhlaridagi bolalarga va maktab o‘quvchilariga mo‘ljallanadi. O‘yin orqali bola jamoani tushunadi. O‘zi bajarayotgan mashg‘ulotga nisbatan ongli munosabatda bo‘ladi. Har bir mashg‘u - lot jarayonida ixtiyoriy diqqatini ishga soladi. O‘yinda ilg‘orlikka, g‘alaba qozonishga intiladi. Maktab bola hayotida juda muhim o‘rin turadi. Shu davrda u atrof-muhit, jamiyat va kishilar mehnati, maktab-maorif haqidagi bilimlarni egallaydi. Kecha o‘yin bilan band bo‘lib, erkin faoliyat ko‘rsatib yurgan bolaning birdan maktabning ichki qonun-qoidalariga moslashishi, belgilangan tartib asosida mashg‘ulotlarga o‘z vaqtida qatnashishi oson kechmaydi. Shu tufayli kichik maktab yoshidagi bolalar o‘yin bilan bog‘liq darslarda juda faol qatnashadi. Biz o‘qituvchilar buni hisobga olib, darslarga o‘yin elementlarini kiritishimiz va undan ta’lim-tarbiyaviy maqsadlarda samarali foydalanishimiz lozim. Bugun maktabga ilk bor qadam qo‘ygan o‘quvchining kechagi mashg‘uloti o‘yin edi. Bolada boshlang‘ich sinflarda o‘rganiladigan materiallarni o‘zlashtirib olishga yordam beradigan epchillik, hozirjavoblik, voqealarni bir-biriga taqqoslash, sinchkovlik kabi ijobiy xislatlarning shakllanish davri bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan bilimlarning o‘zlashtirib olinishiga erishish uchun ana shularga tayanish va uni parvarish qila borish lozim. Bu o‘rinda Samarqandlik pedagog A. Umarovaning quyidagi fikrlari diqqatga sazovordir. “Tasavvur qiling, o‘quvchi ma’lum amaliy va ruhiy tayyorgarlikdan keyin maktab o‘quvchisi bo‘ladi. Uning vazifasi o‘zgaradi. Bir kecha-kunduzda o‘rtacha 4 soat ta’lim oladi. Kechagi o‘yinqaroq bola bugun 40-45 daqiqa davomida diqqatini bir joyga joylab o‘qituvchi bilan muloqotda bo‘ladi. O‘quv axborotini qabul qiladi va idrok etadi. Ana shu vaqtda o‘qituvchi loqayd, mas`uliyatsizlik qilsa, uning bu holati ota-onalarning holati bilan hamohang bo‘lib qolsa, ota-ona ham yordam berishdan ojiz, nazorat qilishga “vaqti yo‘q” bo‘lsa, o‘sha o‘quvchilar bo‘sh o‘zlashtiruvchi, tartibsiz yomon o‘quvchilarga aylanadilar. O‘z kasbining mohir ustasi bo‘lgan fidokor o‘qituvchi ana shu paytda o‘quvchilarni qo‘lga oladi, ularning mehrini, ishonchini qozonadi: o‘quv mashg‘ulotlariga qiziqish uyg‘otadi. Chunki kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar o‘yinlarni juda berilib bajaradi va o‘zi bajarayotgan ishidan katta qoniqish hosil qiladi. Dars jarayoniga o‘yin elementlarining kiritilishi bolaning kundalik hayotida orttirgan ko‘nikma va malakalarining ishga tushishi natijasida bola o‘zini juda yengil sezadi, erkin harakat qiladi, bir oz dam ham oladi. Ilg‘or o‘qituvchilar bolalarga bu xususiyatlaridan kelib chiquvchi darslarni tashkil qilib ana shu imkoniyatdan samarali foydalanadi. Natija, albatta yomon bo‘lmaydi. Negaki o‘quvchi qiziqish bilan ongli ravishda darslarga qatnashsa, mashqlarni bajarishga faol ishtirok etsa, berilayotgan bilimni to‘la o‘zlashtirib oladi. Keyingi darslarda o‘rganiladigan bilimlarni egallashda ham o‘quvchilarning imkoniyatlari hisobga olinmay, darslarni bir xil uyushtirish mashg‘ulotlarning zerikarli bo‘lishiga olib keladi. Bunday darslar o‘quvchilarda hech qanday qiziqish uyg‘otmaydi. Pirovardida bu o‘quvchilar faolligining susayishiga olib keladi. Dunyoning ilg‘or mamlakatlari tajribasida sinab ko‘rilgan va bugun o‘qish tizimimizdan mustahkam o‘rin olgan ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida ish olib borayotgan bizning mamlakatimizda ta’lim-tarbiyaga katta e`tibor berilmoqda. Boshlang‘ich sinflarda ona tili o‘qitishning asosiy vazifasi ushbu fanning bilimlar tizimini egallash, so‘zlarning grammatik shakllarini ishlab chiqish, savodli yozuv ko‘nikmasini hosil qilishdir. Bu vazifalarni ro‘yobga chiqarish o‘ta murakkab bo‘lib, o‘qituvchining xilma-xil o‘qitish metodlarini egallashini, o‘quvchilarni mumkin qadar ijodiy fikrlashga o‘rgatishni va har bir mashg‘ulotga qiziqtira bilishni taqozo qiladi. Bolalarning yozuv savodxonligini oshirish uchun uning xotirasida so‘zning yorqin tasavvurini mustahkamlash, so‘z tarkibi va gap bo‘laklarini to‘g‘ri hamda tez farqlash qobiliyatini o‘stirish kerak. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar asosan tasavvur qilish orqali fikr yuritadilar. Ona tili qonun-qoidalari, hodisalari mavhum fikr yuritishni taqozo etadi. Shu tufayli ular ko‘pincha o‘ynash, jismoniy harakat qilishga intiladilar.Amaldagi o‘quv dasturiga asosan o‘yin mashg‘ulotlari bugungi darslarning qurilishida tez-tez uchrab turadi. Chunki bolaga berilayotgan bilimni o‘yinlar vositasida singdirish quruq qoida yodlash va surunkasiga mashq qildirishdan qiziqroq tuyuladi va o‘tilgan mavzuning mustahkam esda saqlanishiga imkon beradi. Grammatik o‘yinlarni o‘tkazish usullari xilma-xil bo‘lib, uni maktab o‘qituvchilari mukammal egallab olishlari va o‘quvchilarning o‘zini shunga o‘rgatish zarur. Grammatik o‘yinlar til materiallarini o‘rgatishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etishga yordam beradi. Bu o‘yinlar bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Grammatik o‘yinlar bolalarda mustaqillikni tarbiyalaydi. O‘quvchilarni tez o‘ylashga, mustaqil fikrlab javob berishga, zehnli bo‘lishga, har bir ishda tashabbus ko‘rsatishga undaydi. Faoliyat ko‘rsatishga chorlaydi. Bu mashg‘ulotlar bolalarning diqqatini bir yerga to‘playdi. O‘quvchilarda sog‘lom musobaqa ruhini tug‘diradi. Bunday didaktik o‘yinlar va ularda berilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida o‘quvchilarda jamoa bilan ishlash, o‘ziga va o‘z jamoasiga hamda o‘zgalarga hurmat-e`tiborda bo‘lish xislatlari shaklanadi. O‘yin jarayonida ularning muomala madaniyatida ijobiy munosabatlar tarkib topadi. Bu o‘yinlar o‘quvchilarni faollik ko‘rsatish, topqirlik, fahm-farosatli bo‘lishga, dars jarayonida olgan nazariy bilimlarini amaliyotga taqbiq eta olishni talab qiladi. Grammatik o‘yinlarni tashkil qilish ham bir qator metodik omillarni hisobga olishni taqozo etadi. Bu usulni dars jarayoniga tadbiq etar ekan o‘qituvchi har bir mavzuga, uning mazmuniga ijodiy yondashishi zarur. Yana bir muhim tomoni grammatik o‘yinlarni uyushtirishda sinf o‘quvchilarining xususiyatlari ham hisobga olinishi kerak. O‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi, qaysi sinfda o‘qishi va o‘rganilgan mavzularni hisobga olish va mashg‘ulot mazmunini ana shu ko‘rsatkichlarga qarab tuzish grammatik o‘yinlarning samarali uyushtirilishiga ijobiy ta’sir qiladi. O‘rganilayotgan grammatik tushunchalarni tez va mustahkam o‘zlashtirib olish imkonini beradi. Grammatik o‘yinlar grammatikaning qaysi bo‘limi yuzasidan o‘tkazilishiga qaramay, ular tasodifan bo‘lmasligi kerak. O‘qituvchi unga ham darsga tayyorgarlik ko‘rganday puxta hozirlik ko‘rishi lozim. Har qanday grammatik o‘yin uyushtirilar ekan unga bolalar tayyor bo‘lishlari kerak. Aks holda bola bajarilishi rejalashtirilgan ishning mazmunini tushunmagan holda unga kirishadi. O‘zi lozim ko‘rgan yo‘nalishda ishga kirishadi. Bu holat o‘quvchining inteliktual holatini o‘stirmaydi. Bolani chalg‘itib qo‘yadi. Agar o‘yinga bir necha bor shunday kirishila bersa, bunday mashg‘ulot zerikarli bo‘lib qoladi va oqibatda bolaning bilish faoliyatiga aks ta’sir qiladi. Uning oldini olish maqsadida o‘quvchilarga beriladigan har bir topshiriqning mazmuni to‘liq tushuntirilishi, o‘xshash misollar bajarib ko‘rsatilishi, namuna berilishi lozim. Grammatik o‘yinlar bolalarning bilim darajasiga qarab murakkablashtirilishi yoki soddalashtirilishi mumkin. Buni o‘qituvchining o‘zi belgilaydi. Bolalarga fonetikadan so‘zning oxiriga bir tovush qo‘shib yangi so‘z hosil qilish o‘yini o‘tkazilganda so‘zga qo‘shilgan tovushni so‘zning tarkibi bo‘yicha tahlil qilish topshirilsa o‘yin murakkablashadi. Berilgan so‘zlar ishtirokida gap tuzish o‘yini o‘tkazilganda ishni qaysi so‘zdan boshlab ko‘rsatilsa o‘yin soddalashadi. O‘yinni soddalashtirish yoki murakkablashtirishni o‘qituvchining o‘zi o‘ylab ko‘rishi lozim. O‘yinga bir-ikki nafar bolaning faol qatnashishi bilan chegaralanib qolmaslik zarur. Unga o‘quvchilarning aksariyat qismi, iloji bo‘lsa hammasi faol qatnashishi kerak. Chunki o‘yin bolalarni jamoatchilik ruhida tarbiyalaydi. O‘yinlarni bolalar jamoa bo‘lib bajarar ekan, uning barcha a’zolari faol qatnashgandagina ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin. Bu mashg‘ulotda barcha oq`uvchi bir maqsad yo‘lida harakat qiladi. Hamma g‘olib bo‘lishga intiladi. Bunday holat har bir o‘quvchining ma’suliyatini oshiradi. Javob berayotgan o‘quvchi o‘z guruhining ishonchini oqlashga harakat qiladi. Noto‘g‘ri javob bersa, bolalar oldida o‘zini noqulay sezadi. Ayrim hollarda o‘zini-o‘zi koyiydi. Keyingi o‘yinlarga puxta hozirlik ko‘radi. Bunday mashg‘ulotlar bolalarni ko‘proq o‘qishga chorlaydi. G‘oliblik nashidasini birgalashib surishga undaydi. O‘yinda kimdir mag‘lubiyatga uchraydi. Bu tabiiy hol. Shuning uchun o‘yin bellashuvlar bolalarni yana bir xislatga – mag‘lubiyatni tan olishga o‘rgatadi. Bu esa bola tarbiyasida juda muhim. Ba’zan o‘quvchilar orasida o‘z mag‘lubiyatini tan olmay, kimdandir kamchilik axtarishga, hakamlarni “sotilgan”likda ayblashadi. Maktab hayotida bunday voqealar tez-tez uchrab turadi. Bunday holatda o‘quvchiga yotig‘i bilan tushuntirishdan zerikmaslik lozim. Bir-ikki marta shunday munozaradan keyin o‘yin mashg‘ulotlarini to‘xtatib qo‘ymaslik kerak. Quyida ana shunday o‘yin mashg‘ulotlaridan namunalar keltiramiz. 1 .Rang-tus bildiruvchi sifatlardan qora sifati o‘z va ko‘chma ma’nolarda qo‘llaniladi. Quyidagi berilgan grafikdan uning o‘z ma’noda qo‘llanilgan holatini ajratib olamiz. QORA ISH SOCH QIZIL MEHNAT 2. Sodda miqdor va rang-tus bildiruvchi so‘zlarni o‘rgatishda “RAQAMLI JOYLASHUV” o‘yinidan foydalanish maqsadga muvofiq: 1 BIR QANCHA 2 QIZG‘ISH 3 KAM 4 SO‘LG‘IN 5 OQ 6 O‘N BESHTA 7 TO‘Q QIZIL 8 YETTITA 9 HAVORANG 10 BIR UYUM 11 IKKI TONNA 12 QORA Qanday? Qanaqa? -2,4,5,7,9,12 Qancha? Nechta?- 1,3,6, 8,10,11 Qora xalq, qora mehnat so‘zlari ko‘chma ma’noda qo‘llanilgan. Xalq o‘rtasida og‘ir mehnat “qora mehnat “ deyilgan bo‘lsa, shu ish tufayli yoki qattiq iztirob tufayli terga botgan odamni “qora terga tushdi” deyilgan.Kishini qiynab qo‘yadigan yoxud uyat holatiga tushishiga sabab bo‘ladigan ishlar “qora ish” deb yuritiladi.(II.12.91.) Qora qizi l so‘zidagi qora so‘zi rang bildiruvchi boshqa so‘zlar bilan kelib, muayyan rangning qo‘shimcha kuchaytirgich ma’nolarini ifodalashga ham xizmat qilmoqda.Qora qizil, ya’ni to‘q qizil degan ma’noni bildiradi. Qora soch so‘zida esa o‘z ma’nosida , sochning rangini ifodalash uchun ishlatilgan. Xulosa qilib aytganda, ona tili darslarida asosiy diqqat bolaning nutq va lug‘at boyligini o‘stirish, imloviy savodxonligini tarkib toptirish, ya’ni to‘g‘ri o‘qish va yozish hamda husnixat ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratiladi. “Ism-xususiyat” o‘yini Ushbu o‘yinda o‘quvchilarning lug‘aviy boyligi qanday ekanligini tekshirishimiz mumkin. Bir o‘quvchi ismini aytadi va ismining bosh harfiga bitta xususiyat(sifat) aytadi, ikkinchi o‘quvchi birinchi o‘quvchi aytgan gapni qaytarib o‘zi ham ismi va bitta xususiyat aytadi va shu yo‘sinda zanjir davom etadi. Mushtariy-mehribon, Anvar-aqlli, Charos-chiroyli kabi davom etadi. Bu o‘yinni 1-sinf o‘quvchilarida qo‘llash samarali natija beradi, 1-sababi ular bir-birlarining ismlarini tezroq eslab qoladi. 2-sababi esa savod davrida o‘rganayotgan harflarini mustahkamlaydi, ularga mos so‘z topishni boshlaydi. 3- sababi ularning lug‘at boyligini bilish imkoniyati tug‘iladi va yangi sifatlar bilan yanada oshirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Sinonimlarini aniqlashga oid mashq Bu mashqda rang-tus bildiruvchi lug‘aviy birliklarning o‘ziga o‘xshash ma’nodagi sinonimlari topiladi. QIZIL,QIRMIZI,OL. Qon rangi ,qon rangiga mos keluvchi rang .Ol kitobiy , juda kam qo‘llaniladi. Qirmizi badiiylik otinkasiga ega.(II.32.252) KO‘K, ZANGOR (ZANGORI), MOVIY, HAVO RANG. Tiniq havo (osmon) rangiga mos keluvchi rang.Ko‘k keng tushunchaga ega bo‘lib,ko‘k ot, ko‘k ko‘z kabi oq yoki qoraga yaqin bo‘lgan ko‘k ranglarni ham bildiradi. Zangor(zangori) havo rangiga o‘xshash rangni bildiradi. Moviy so‘zi shu rangni bildiradi va badiiy uslubda suv, havo va ko‘zga nisbatan qo‘llaniladi.(II.25.128) QIZIL KO‘K 2.2. Boshlang‘ich ta’limda rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarning tahlil usullari Ta’lim tizimidagi islohotlar munosabati bilan boshlang‘ich ta’lim oldiga qo‘yilgan talablar ona tili o‘qitishda pedagogik texnologiyaning rivojlantiruvchi, differensiatsiya, shaxsni muayyan maqsadga yo‘naltirish, izlanish, muammoli o‘qitish, mustaqil ish usullaridan foydalanishni taqozo etmoqda. Shuni hisobga olgan holda ona tili darslarini samarali tashkil etishga yordam beradigan, o‘quvchining faolligini oshiradigan mustaqil ish, yarim izlanishli muammoli o‘qitish, analiz, sintez, induksiya va deduksiya metodlaridan foydalandik. Biz mazkur metodlarga mos metodik ish usullarini ishlab chiqdik. Darslarni aqliy hujum, mustaqil tahlil, ta’limiy o‘yin, turli ko‘rinishdagi yozma ishlar, o‘z bilimini mustaqil tekshirish kabi usullarda uyushtirishga alohida e’tibor qaratildi. Har bir darsning mazmuni va g‘oyasidan kelib chiqqan holda dars maqsadi va metodlarini belgiladik. O‘qish darslarida turli janrdagi asarlarni o‘rganishda ham o‘quvchilarning badiiy asarni chuqur o‘zlashtirishlarini, asarni tahlil qila olishlarini ta’minlashi kerakligini hisobga olgan holda metod tanlashga e’tibor qaratildi. O‘qish darslarida izohli o‘qish, ijodiy o‘qish, yarim izlanishli, reproduktiv metodlardan foydalanish mumkin. Izohli o‘qish boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yoshi va saviyasiga mos bo‘lgan, ularning asta-sekin fikrini, nutqini o‘sishini ta’minlaydigan metod ekanligi uzoq yillik tajribalarda sinaldi. Izohli o‘qish ongli, tushunib, o‘ylab o‘qishga o‘rgatadi, u o‘qilayotgan asar matni ustida o‘ylashga majbur qiladi, yozuvchi ifoda etayotgan voqeahodisalarni his etishni, asar mazmunini o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Izohli o‘qishning tamoyillari, o‘qishni hayot bilan bog‘lab tashkil etishni, o‘qishning ongli va ta’sirchan bo‘lishi uchun o‘quvchilarning hayot tajribasiga, taassurotlariga asoslanishni, o‘qishni ko‘rgazmali tashkil etishni taqozo etadi. Izohli о'qish о'quvchiga bilim berishdan tashqari ularni tarbiyalaydi, о'qish malakalarini takomillashtiradi. Izohli o‘qish darslarida о'qitilayotgan asar mazmunini yoritish, lug‘at ustida ishlash, o‘qilgan matnni qayta hikoyalash asosiy ish usullaridan hisoblanadi. Izohli o‘qish tarixiy mavzudagi asarlarni o‘rganishda, asardagi badiiy til vositalarining vazifalari va ma’nolarini ochishda katta ahamiyat kasb etadi. Ijodiy o‘qish metodida asar o‘qib berilgach, o‘quvchilarda hosil bo‘lgan tasavvurni aniqlash maqsadida o‘tkaziladigan suhbatda, hikoyalardagi lavhalarga sarlavha topishda, reja tuzishda, asar yuzasidan ijodiy xarakterdagi yozma ish yozishda o‘quvchilarni faollashtiradi. Izlanish metodida asar syujeti yuzasidan o‘quvchilarga savol tuzdirishda, qahramonlarga tasvir berishda o‘z ifodasini topadi. Dars davomida reproduktiv metoddan ham foydalaniladi. Masalan, o‘qituvchi dastlabki o‘qish darslarida o‘zi asar matnini qismlarga bo‘ladi, yozuvchining aytmoqchi bo‘lgan muhim fikriga o‘quvchilar diqqatini tortib, uni aniqlab ko‘rsatadi, uni sarlavha shakliga keltiradi, yozuvchi voqeani ifodalashda foydalangan so‘z, ibora, ifodalarni aniqlab ko‘rsatadi, ularga yuklatilgan ma’noni o‘quvchilar bilan birga aniqlaydi. Bular o‘quvchilar uchun bir ko‘rsatma vazifasini bajaradi. Shundan so‘ng o‘quvchilar o‘qituvchining yo‘llovchi savollari yordamida bu vazifalarni o‘zlari bajaradilar Morfologik materiallar boshlang‘ich sinflarda ancha keng o‘rganiladi. To‘rt yil o‘qish davomida o‘quvchilar so‘z va uning ma’nolari, so‘z shakli, so‘zning morfologik tarkibi yuzasidan bir muncha bilimga ega bo‘ladi. So‘z turkumlari, uning asosiy, qo‘shimcha va o‘ziga xos belgisi ustida nazariy hamda ko‘proq amaliy bilimlar oladi. Boshlang‘ich sinf ona tili o‘quv dasturlari o‘quvchilarning xususiyatlarini ularning yilma-yil aqliy, axloqiy va jismoniy jihatdan o‘sib borishini hisobga olgan holda bosqichli ketma-ketlik tamoyili asosida tuzilgan. Shunga asosan har bir mavzuning o‘quvchilar tomonidan oson o‘zlashtirib olinadigan qismi quyi sinflarda murakkabroq qismi keyingi sinflarda o‘rganiladi. Ba’zi so‘z turkumlari boshlang‘ich ta’limning hamma sinflarida o‘rganiladi. Dastlab uning asosiy belgisi – narsa-buyum nomini, belgisini, sanog‘ini va harakatini bildirishi o‘rganiladi, o‘quvchining shu olgan bilimlari asosida qanday so‘roqqa javob bo‘lishi singari qo‘shimcha belgisi ham o‘zlashtirilib olinadi. O‘quvchilar sinfdan-sinfga o‘tib ulg‘ayib borishi bilan so‘z turkumlarining o‘ziga xos belgisi ham o‘rganilib boriladi. O‘quv materialining bunday o‘rganilishi bir sinfda egallangan bilimlarning keyingi sinflarda yana takrorlanishini taqozo etadi. O‘quvchiga beriladigan bilim bolalarning ilgarigi sinflarda olgan bilimlari asosiga quriladi. Bu o‘quvchining ilgari olgan bilimiga tayanib xilma-xil grammatik o‘yinlarni uyushtirish imkonini beradi. Chunki mavzu yuzasidan ma’lum darajada bilim va ko‘nikmalar bo‘lgandagina uyushtiriladigan grammatik o‘yinda o‘quvchining faol qatnashishiga imkon yaratiladi. Yana bir tomoni o‘quvchi o‘zida bor bilimlar asosida mashg‘ulotga ijodiy yondashadi, faoliyat ko‘rsatadi. Morfologiyada o‘quvchilar har bir grammatik hodisaning o‘xshash va farqli tomonlarini o‘rganishadi. Ularni taqqoslash orqali turli grammatik o‘yinlar uyushtirish mumkin. Bunday mashg‘ulotni morfologiyani o‘rganishga bag‘ishlangan har bir darsda ham qo‘llash mumkin. Masalan atoqli otlarni o‘tganda uni turdosh ot bilan, kelishik qo‘shimchalarni o‘tganda ularni o‘zaro taqqoslash mumkin bo‘lsa, ot yasovchi qo‘shimchalarni o‘rganganda bir-biriga yaqin bo‘lgan ikki so‘z yasovchi qo‘shimcha yordamida grammatik o‘yin uyushtirish mumkin. Boshlang‘ich sinflarda morfologiya o‘rnida so‘z atamasi ishlatiladi. O‘quvchilar leksikologiya va so‘z yasashga oid bilimlarni ham so‘z bo‘limida o‘rganishadi, shu tufayli biz ham tilshunoslikning yuqoridagi bo‘limlariga oid o‘yinlarni morfologik o‘yinlar majmuasida berishni lozim deb bildik. Ma’nodosh so‘zlar ustida ishlash. Sinonimlar adabiy tilni boyitish manbalaridan biridir. Garchi boshlang‘ich sinflarda sinonim haqida nazariy ma’lumot berilmasa-da, ammo sinonimlar haqidagi tushuncha amaliy mashq yordamida shakllantiriladi. Sinonimlar bilan ishlash elementar tarzda 1-sinfdan boshlanadi: o‘quvchilar berilgan so‘zning sinonimini topishga, boshqacha qilib qanday aytish mumkinligini tushuntirishga, 2-3-sinflarda esa berilgan so‘zning ikki-uch sinonimini topib aytishga o‘rgatiladi. Boshlang‘ich sinflarda ma’nodosh so‘zlarga oid quyidagicha mashqlar ishlatiladi: 1. Berilgan ma’nodosh so‘zlarni guruhlash . Bunda bir so‘z turkumiga oid ikki sinonimik qatordagi so‘zlar ichiga bir-ikkita boshqa so‘z kiritib beriladi. O‘quvchilar sinonimlarni ikki guruhga ajratib aytadilar. Buning uchun so‘zlar quyidagi kabi berilishi mumkin: Ko‘p, ko‘k, ancha, talay,moviy, zangori,mo‘l, behisob,havo rang, bisyor. 2. Berilgan so‘zga sinonim tanlash. O‘qituvchi ot so‘z turkumiga doir osmon, sifat so‘z turkumiga doir mazali, fe’l so‘z turkumiga doir ko‘nikmoq so‘zlarini aytadi. O‘quvchilar bu so‘zlarga sinonim tanlaydilar: osmon, ko‘k, samo, falak; mazali, lazzatli, totli; ко'nikmoq, о'rganmoq, odatlanmoq, odat qilmoq. 3. Tushirib qoldirilgan sinonim so‘zlarni o‘z o‘rniga qo‘yib, matnni ko‘chirish. Masalan, Bog‘imizdan …hosil oldik ; Bu yil dalalarda hosil …bo‘ldi; Lola bog‘chadan …gullar terib kelibdi. Bunda yozilishi kerak bo‘lgan sinonim so‘zlar ro‘yxati tekshirish uchun beriladi. Masalan, mo‘l, serob ,bir talay kabi. O‘quvchilar sinonimlarni o‘rniga qo‘yib, ularning qo‘llanilishidagi farqni tushuntiradilar. 4. Buning uchun sinonim so‘zlar qatori qavs ichida beriladi, o‘quvchi gapning mazmuniga mosini tanlab gapni o‘qiydi: Bolalar (kamroq, bir oz ) meva terib kelgani uchun hammaga yetmadi; Erkin qushlar ( moviy, havo rang) osmon tomon oshiqar edi. 5. Sinonim so‘zlar qatoridan foydalanib didaktik material tuzish va u bilan mashq ishlash. Buning uchun uchta sinonimik qatordagi so‘zlar tanlanadi va 1 2 katakka aralash joylashtiriladi: Zangor i Ancha Kam Oshiq Ortiq Serob Ziyod Oz Ko‘p Ko‘k Moviy Picha O‘qituvchi shu katakchalardagi bir so‘zni aytadi. Masalan, ko‘p. O‘quvchilar shu so‘zga yaqin ma’noli so‘z (sinonim)ni katakchalardan topib aytadilar: bir qancha, bir necha; Sinonim so‘zlar qatori bilan so‘z birikmasi tuzadilar: ko‘p odamlar, ancha meva, bir qancha xona va hokazo. Zid ma’noli so‘zlar ustida ishlash. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari antonimlar bilan amaliy tanishtiriladi. Antonimlar ustida ishlash matndan antonimni topishdan boshlanadi, keyin maxsus mashqlar ishlatiladi: 1. Berilgan so‘zlarga antonim tanlash. Rang-tus va xususiyat bildirgan sifat so‘z turkumiga doir: Oq - …, yosh-. .., uzun -…. , ko‘k - ... , ziyod - ..., toza - ..., zangori - ..., ; Miqdor bildiruvchi so‘z turkumilariga doir: ko‘p-…, bir hovuch - ... ,tirnoqday- ... kabi beriladi. Miqdor bildiruvchi so‘z turkumiga kam, bir quchoq, o‘zimday ( gavdaga nisbatan) antonimlarini tanlab, jufti bilan aytadilar. 2. Zid ma’noli so‘zlarni qatnashtirib gap tuzish . Bunda o‘qituvchi antonim tanlab gap tuzish uchun so‘z beradi, o‘quvchilar berilgan so‘zga antonim tanlaydilar. Masalan: issiq-sovuq, baland-past, oz-ko‘p, eskiyangi, halol-harom, xafa–xursand kabi. 3. Berilgan gapga antonim topib qo‘yish. O‘qituvchi “ Bor maqtansa topilur, ….. maqtansa chopilur. Yo‘g‘on cho‘ziladi, … uziladi. Yaxshi gap — moy, ... gap — loy. Gapni oz so‘zla, ishni ... ko‘zla" kabi gaplar beradi, o‘quvchilar gap mazmuniga mos zid ma’noli so‘zlar topib, gapni o‘qiydilar. O‘quvchilar lug‘atini ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar bilan boyitib borish o‘z fikrini aniq, ravon va ifodali bayon etishga yordam beradi. Ko‘p ma’noli va shakldosh so‘zlar ustida ishlash. Boshlang‘ich sinf darsliklarida ko‘p ma’noli so‘zlar uchrab turadi, ammo o‘quvchilar ularning ko‘p ma’noli so‘z ekanini tushunib yetmaydilar. O‘qituvchi badiiy asar ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarni ko‘chma ma’nodagi so‘zlar bilan tanishtirish orqali ayrim so‘zlar ko‘p ma’noda ishlatilishini tushuntirib boradi. 1.So‘zlarning so‘z birikmasidagi ma’nosini qiyoslash: odamning ko‘zi, buloqning ko‘zi, derazaning ko‘zi, uzukning ko‘zi, ishning ko‘zi; odamning burni, choynakning burni; odamning qulog‘i, qozonning qulog‘i; odamning og‘zi, o‘choqning og‘zi kabi . Ko‘p ma’noli so‘zlar qancha ma’noga ega bo‘lmasin, bu ma’nolar o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Shu xususiyat ko‘p ma’noli so‘zni omonimlardan farqlaydi. Rang-tus bildiruvchi qora so‘zini ham ko‘p ma’noli deyishimiz mumkin. 2. Gaplarni o‘qib, ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning ma’nosini aytish: Yoshliging g‘animat, bolam, o‘sib, un, (unmoq) Chiqarma behuda sado hamda un . (ovoz) Ko‘r, quyosh tig‘ida va tegirmonda Ezilib so‘ng aziz bo‘ldi bug‘doy – un. (bug‘doy uni) Boshlang‘ich sinflarda ko‘p ma’noli va shakldosh (omonim) so‘zlar yuzasidan o‘quvchilarga nazariy ma’lumot berilmaydi, bunday tushunchalarni shakllantirishga tayyorgarlik ko‘riladi, xolos. Maqol ibratli so‘zdir. Shunday so‘zki, u so‘zga husn beradi, fikrni tushunib olishni osonlashtiradi, uni yorqin, ta’sirchan qiladi. Shuning uchun ham maqol odamlar nutqida har doim hamroh bo‘ladi. Kimki uni ko‘p ishlatsa, o‘sha kishining nutqini shirali deydilar va diqqat bilan eshitadilar. Shu sababli, maqollar badiiy adabiyotda, ya’ni she’r va dostonlarimizda, hikoya va romanlarimizda ham ko‘p ishlatiladi. O‘quvchilar nutqini boyitishda maqollar katta ahamiyat kasb etadi. Maqollar o‘qish uchun ham, suhbat uchun ham, hikoya tuzish uchun ham, grammatik tahlil va yozuv uchun ham juda qulay materialdir. Ular ixcham, sermazmun va ta’sirchan bo‘ladi; maqollar o‘quvchilarning badiiy didini o‘stiradi, nutqqa e’tibor bilan qarashga, to‘g‘ri, mantiqiy fikrlashga o‘rgatadi, estetik tarbiyasida muhim o‘rin tutadi. O‘qish kitoblarida mavzuga bog‘liq holda, o‘zbek tili darsliklarida esa mashq matnlari ichida xilma-xil mavzularda juda ko‘p maqollar beriladi. O‘quvchilar maqollarni o‘qib, o‘qilgan asarning axloqiy muammosi bilan, hayotiy sharoit bilan bog‘laydilar, ularning majoziy mazmunini, ayrim so‘z va iboralarning ma’nosini tushuntiradilar. Natijada o‘rni bilan maqollardan foydalana boshlaydilar. Maqollar o‘qilgan asarning xulosasi sifatida ishlatilib, ko‘pgina asarlarning mazmunini tushunib olishga yordam beradi. Masalan,adi. O‘quvchilar maqollarni yoqtiradilar, shuning uchun ham maqollar bilan berilgan topshiriqlarni jon-dildan bajaradilar. Masalan, 3-sinf “O‘qish savodxonligi” darsligining 1- qismidagi Po‘lat Mo‘minning “ Chin va yolg‘on” she’ridan so‘ng quyidagicha topshiriq berilgan. Maqollarni davom ettiring. Yolg‘onning butunidan,… Yolg‘onchida or bo‘lmas,…( II.9.22) 3- sinf darsligidagi Abdulla Saidov qalamiga mansub “Karim polvon” hikoyasining so‘ngida ham o‘quvchilarni mardlikka chaqirish va o‘z kuchiga ishonish ruhida tarbiyalash uchun maqollar berilgan. Hikoyaning mazmuniga mos maqollarni davom ettiring . 1. Tilingni botir qilma, o‘zingni botir qil. 2. Nomard yovga yalinar,mard kuchiga suyanar.(II.9.38-39) Asar mazmunining mag‘zini ochib berish bilan xilma-xil mashqlar ishlatish orqali o‘quvchilarga so‘zlarning majoziy ma’nosini, ko‘p ma’no ifodalashini amaliy singdirib boradi. Boshlang‘ich sinf darsligida “Insoniy fazilatlar to‘g‘risidagi maqollar” mavzusi berilgan bo‘lib , miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarni o‘rgatish uchun quyidagi topshiriq keltirilgan. Sonlar ishtirok etgan maqollarni davom ettiring. 1. Sanamay ,… 2. Bir yigitga … 3. Yetti o‘lchab, … 4. O‘nta bo‘lsa,… Qirqta bo‘lsa,…(II.9.62) Mantiqiy mashqlar Mantiqiy mashqlar bolalarning narsa va atrof-muhit haqidagi bilimlarini tartibga soladi va ularga to‘g‘ri fikrlash usullarini o‘rgatadi. O‘quvchi maktabga kelganda, ko‘p lug‘at boyligiga ega bo‘lsa ham, odatda, tafakkurning taqqoslash, qarshi qo‘yish, umumlashtirish, guruhlash usullaridan foydalanishni bilmaydi (ayniqsa, bilish faoliyatining obyekti aniq predmet emas, uni ifodalovchi so‘zlar bo‘lsa). Mantiqiy mashqlarning vazifasi u yoki bu narsa va hodisalar bilan tanishish asosida bolalarni predmet va hodisalardan muhimini, umumiysini ajratishga, so‘z bilan aniq ifodalashga o‘rgatish, bolalarga mantiqiy usullar tizimini o‘rgatish bilan bilimini material tomondan boyitish va uni aqliy tomondan o‘stirish hisoblanadi. Mantiqiy mashqlar bolalarning so‘z boyligi va tilining umumiy o‘sishida katta ahamiyatga ega bo‘lib, lug‘at ishi va tilga oid boshqa ishlar bilan bog‘lab olib boriladi. Logik mashqlar juda xilma-xil: 1. Narsalarning mavzuga tegishli guruhini tuzish: mevali daraxtlar (o‘rik, shaftoli, … ) va mevasiz daraxtlar (archa, qarag‘ay,…) ; uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlar kabi. Bunda bolalar „Bu nima?" so‘rog‘iga javob berishga o‘rgatiladi: Bu nima? - Kitob. Kitob nima? – O‘quv quroli. 2. Bir turdagi narsalami sanab ko‘rsatish va umumlashtiruvchi bir so‘z bilan nomlash. Masalan, kitob, daftar, ruchkalarni bir so‘z bilan qanday nomlash mumkin? ( O‘quv qurollari ) 3. Berilgan narsalardan bir guruhga kirmaydiganlarini ajratish. Masalan, qalam, chizg‘ich, o‘chirg‘ich, stul ko‘rsatiladi, o‘quvchilar o‘quv qurollarini ajratadilar, stul o‘quv quroliga kirmasligini, mebel ekanini aytadilar. Bunday mashq o‘yin tariqasida o‘tkazilishi ham mumkin: ma’lum so‘zlar berilib, ortiqchasini topish va nima uchun ortiqcha ekanini tushuntirish talab etiladi: qaldirg‘och, chumchuq, mushuk, musicha. 4. Predmet nomlari va belgi bildirgan so‘zlarni guruhlarga ajratish. Bunda so‘zlar choynak, tesha, bolta, piyola, arra, tarelka kabi aralash beriladi. O‘quvchilar guruhlab, idishlar nomi: choynak, piyola, ... ; ish qurollari nomi: tesha, bolta, ... kabi yozadilar. Narsaning belgisini bildirgan so‘zlar ham aralash beriladi qizil, shirin, uzun, odobli, aqlli, dumaloq, oq, achchiq, xushmuomala, qora, nordon, chuzinchoq kabi. Bolalar to‘rt guruhga: 1) rang: qizil, oq, qora ; 2) maza: shirin, achchiq, nordon; 3) shakl: uzun, dumaloq, chuzinchoq 4) xususiyat: odobli, aqlli, xushmuomala kabilarga ajratadilar. 5. Qarama-qarshi qo‘yish bilan umumlashtirish: qaldirg‘och,mayna, bulbul – qushlar; tovuq, xo‘roz, kurkalar-chi? (Parrandalar.) Amalda qo‘llanadigan mantiqiy mashqlar sermazmun bo‘lishi bilan birga, o‘qivchilarning tajribasi bilan bog‘lanishi, ularni to‘g‘ri fikrlashga o‘rgatishi, bilimlariga aniqlik kiritishi va tartibga solishga xizmat qilishi lozim. Bunday mashqlardan o‘rni bilan boshqa darslarda ham, o‘qish va grammatika darslarida ham foydalaniladi. Ibora va tasviriy vositalar ustida ishlash. Boshlang‘ch ta’limda ibora va tasviriy vositalar amaliy tomondan tushuntiriladi. Tanish bo‘lmagan ibora bilan ifodalangan tushunchani tanish bo‘lgan so‘z bilan ifodalangan tushunchaga taqqoslash orqali yoki shu so‘zning ma’nodoshi yordamida tushuntirish. Masalan, 3-sinf ‘‘O‘qish savodxonligi’’ kitobidagi “Odob” (II.9.59) mavzu - sidagi rivoyatda “og‘ziga qarab gapirmoq” iborasi”, “Yaxshilik” hikoya sidagi “nafasi ichiga tushib ketmoq” – hafsalasiz bo‘lmoq tushunchasiga, “Eng yaqin do‘stimiz” hikoyasida “dillarni uyg‘otmoq – havas paydo qilmoq tushunchasiga, ko‘ngilga ezgulik urug‘ini sepmoq – yaxshilikka yo‘llamoq tushunchasiga , zehnni peshlamoq – aqlni charxlamoq tushunchasiga , oltin davr” tasviriy ifodasini – bolalik tushunchasiga, aql-idrok bulog‘i tasviriy ifodasini – kitob tushunchasiga taqqoslab tushuntirish mumkin. Shunday qilib, so‘zni sinonim tanlash bilan tushuntirganda, shu so‘zning stilistik (uslubiy) ahamiyatini ham ko‘rsatishi zarur. Ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘z va so‘z birikmalari, tasviriy vositalar, maqollar ham taqqoslash usulidan foydalanib tushuntiriladi 2.3. ‘‘O‘qish savodxonligi’’ darsligida keltirilgan iboralarni tahlil qilish va o‘rgatish yo‘llari Bugungi zamonaviy dunyoda har bir insonning individual salohiyati, uning nutq ijro eta olish qobiliyati va boshqa shaxsiy sifatlarining rivojlanishi uning yoshlikdan olgan ta’limiga, tarbiyasiga va unib-o‘sayotgan holatdagi atrofdagi insonlarning ta’siriga bog‘liqdir. Tilning lug‘aviy jihatdan boyligi, uning grammatik, leksik, morfologik va frazeologik shakllarda qanchalik mustahkam va foydalanishga qulay ekanligiga ham bo‘gliq. Badiiy va so‘zlashuv uslublarida eng ko‘p jihatdan tilning, asar qahramonlarining frazeologik birliklarni qay tarzda mohir, qay darajada o‘z vaziyatiga munosib holda ishlata olishi nafaqat asarning badiiy salohiyatini shu bilan birgalikda asar qahramoni va so‘zlovchining nutqiy mahoratini ifodalaydi. Shunday ekan o‘zbek xalqining til tarkibida ham juda ham ko‘p miqdorda frazeologik birliklar – iboralar mavjud. Lekin hozirgi vaqtda frazeologik birliklarni o‘rganish sohasida ishlar ancha oqsoqlanib qolmoq, shunga qaramasdan Shavkat Rahmatullayevning “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati” asari asosiy adabiyot hisoblanadi . Birinchi sinf “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligi tarkibida ham bir qancha iboralar qo‘llangan. Ushbu darslik mualliflar jamoasi tomonidan xalqaro ekspertlar yordamida, hamda jahonning ta’lim sohasida yetakchi o‘rinda turuvchi davlatlarning ta’lim tizimida o‘qitiliyatotgan darsliklari namunasida tayyorlandi. “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligidagi matnlar, hikoyalar va she’rlarni tahlil qilish jarayonida bir qator leksik-frazeologik ishlarni amalga oshirish zarur bo‘ladi: a) Leksik-frazeologik birliklarni o‘zaro farqlash; b) Lug‘at ustida ishlash; c) Leksik-frazeologik tahlil Yuqoridagi uchchala ishni ketma-ket holatda o‘zaro tahlil qilib ko‘rsak. Leksik-frazeologik birliklarni o‘zaro farqlashda asosiyt e’tibor frazeologik birliklar ya’ni iboralarni o‘rgatishga, uni ma’nolarini anglashga qaratiladi. Darsliklarda berilgan she’rlar, matnlar va hikoya, ertaklar tarkibida keltirilgan iboralar o‘quvchilarni so‘zamolligini oshirishda, badiiy tafakkuri va dunyoqarashini kengaytirishda, o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etadi. Frazeologik birliklarni o‘rgatish bosqichma-bosqich asta-sekinlik bilan o‘quvchilarga o‘rgatib, tushuntirib boriladi.Dastlabki bosqichda frazeologik birliklarning o‘ziga xos xususiyatlari haqida dastlabki tushunchalar shakllantirib olish kerak bo‘ladi. Bunda o‘quvchilarga amaliy topshiriqlar va nazariy jiahtdan tayyorlangan savol-javoblardan foydalangan holda iboralarning leksik-semantik ma’nolari haqida dastlabki tushuncha va ma’lumotlar yetkazib o‘tiladi . Asosiy bosqichda esa o‘quvchilar uchun nisbatan qiyinroq bo‘lgan jihatlar haqida tushuntirishlar beriladi. Misol sifatida, frazeologik birliklarning so‘z, qo‘shma so‘zlar kabi lug‘aviy birliklar hamda hikmatli so‘zlar, maqollar, matallar, tasviriyifodalar kabi o‘zgarmas barqaror birikmalardan farqlanish jihatlarini keltirib o‘ta olamiz. Boshlang‘ich sinflarda turli janrga oid asarlar tarkibida ham iboralar keltirilgan.Agar o‘qituvchi har bir ibora izohini tushuntirib bersa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.Quyida 1-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi (1-qism) darsligidagi matnlarda keltirilgan iboralar izohini keltirib o‘tamiz. “O‘qish savodxonligi” darsligida berilgan iboralarni izohlaymiz: 1-sinf I qism 1. Ruxsat bersangiz, oilamiz haqida ikki-uch og‘iz so‘zlab o‘tsam: dadam qishlog‘imizda traktorchilik qiladi. (Hoshimjonning oilasi, “Sariq devni minib” romanidan) Ikki-uch og‘iz – ozgina, andak (“gap” yoki “gapirmoq”)”) Varianti: bir-ikki og‘iz ; ikki-uch og‘iz ; Sinonimi: ikki shingil. O‘xshash: bir og‘iz , to‘rt og‘iz, ellik og‘iz, bir shingil. 2. Ko‘cha-ko‘yda hamshiralarga ko‘zi tushib qolsa, ukol qiladi deb, tog‘dan tog‘ga qochadi.(Hoshimjonning oilasi, “Sariq devni minib” romanidan) Ko‘zi tushib qolmoq —bexosdan, kutilmaganda ko‘rmoq. O‘xshashi:Ko‘z tashlamoq. 3. Hovlini supurish, idish-tovoqlarni yuvish o‘shaning bo‘ynida (Hoshimjonning oilasi, “Sariq devni minib” romanidan) Bo‘yniga olmoq – 1.E’tirof qilmoq. Varianti: Bo‘yinga olmoq, bo‘ynida. O‘xshashi : bo‘yniga qo‘ymoq. 2. Biror holatga rozi bo‘lmoq, ko‘nmoq. Varianti : gardan(i)ga olmoq, yelka(si)ga olmoq. 4.Boqivoy kech kirganda Kirib keldi chang bo‘lib. Bobosi qarar unga Asabi tarang bo‘lib . (“Vaqt qadri” Abdulla Po‘latov) Asabi tarang bo‘lmoq – achchiqlanmoq, qizishmoq, asabiylashmoq. O‘xshashi: qoni qaynamoq, jahli chiqmoq, asabiga tegmoq 5. Ko‘ngillarga yorug‘ tushdi . Shudgorlarga urug‘ tushdi.(“Navro‘z taronasi “, Anvar Obidjon) Ko‘ngilga yorug‘ tushmoq ‐ ko‘nglidagi g‘ashlik tarqadi. O‘xshashi:ko‘ngli yorishdi, ko‘ngilni yoritdi. 6.Urug‘larga jon bag‘ishlab , Yomg‘irlar ham qutlug‘ tushdi.(“Navro‘z taronasi “ , Anvar Obidjon) Jon bag‘ishlamoq – butun kuch imkoniyatini, hatto hayotini bag‘ishlamoq. O‘xshashi:jon tikmoq 7.Menga qara hoy o‘quvchi, Topshiriqqa quloq sol -chi. Birin-ketin so‘zlar kelar, Oxirida bo‘sh joy bo‘lar.(“H” ning aytganlari. (89-bet)) Quloq solmoq - 1.tinglamoq; Varianti: quloq osmoq (eskirgan). Sinonimi: quloq bermoq; 2. Aytganini qilmoq. Varianti: quloq osmoq (eskirgan).Sinonimi: gap(i)ga kirmoq 8.— Qaysi dovyurak mendan qo‘rqmay fuqarolarimga zulm qilar ekan? Yuringlar, hozir borib jazosini beraman , - deb irg‘ib turdi(“Serkaboboning hiylasi” Jazosini bermoq – qilmishiga yarasha jazolamoq. Sinonimi: ta’zir(i)ni bermoq; 9.Arslonlarning jahli chiqdi, sochlari tikka bo‘ldi .(“Serkaboboning hiylasi” ertagi) Mehmonda o‘zini tutishiga qarab, bolaning odobi haqida bilib olish mumkin ekan.(“ Mehmon bo‘lish odobi” , Kamola Sodiq qizi) O‘zini tutmoq – O‘z xatti-harakatini irodasiga bo‘ysundirmoq .O‘xshashi:o‘zini qo‘lga olmoq 10.Quyon kelib qarasa, mehmonlar ovqatga qo‘l urmabdi.(’’G‘alati ziyofat” ertagi (33-bet)) Qo‘l urmoq – tegmoq (ertakda bo‘ishsizlik shaklida kelgan:qo‘l urmabdi- tegmabdi). Xulosa qilib aytish mumkinki, “Ona tili o‘qish savodxonligi” darslarida keltirilgan har iboralar izohini o‘quvchilarga to‘g‘ri yetkazib berish, o‘quvchilarni so‘z boyligini oshirib borishga va o‘z fikr tushunchalarini izchil va erkin, to‘g‘ri bayon eta olishga o‘rgatishi bilan o‘ta muhimdir. III BOB. ISHNING AMALIYOTGA TATBIQI 3.1. O‘quvchilarga lug‘aviy birliklarni o‘rgatish texnologiyasini amalga oshirish Bitiruv malakaviy ishi bo‘yicha nazariy izlanishlar yakunlangandan so‘ng, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarga rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarni o‘rgatish texnologiyasini amalga oshirish uchun pedagogik tajriba-sinov ishlari o‘tkazildi. Bunda Samarqand viloyati Nurobod tumani 35-umumiy o‘rta ta’lim maktabining boshlang‘ish sinflari tanlandi. O‘quvchilarda bu ko‘nikmalarni shakllantirishda qisqaroq vaqt ichida natijaga erishish uchun yuqoriroq boshlang‘ish sinflar, ya’ni 3-sinflarni jalb qilishni ma’qul ko‘rdik. Bunda 3-“A” sinf tajriba sinfi, 3-“B” sinf nazorat sinfi sifatida tanlab olindi. Bu sinflarda o‘quvchilar soni quyidagicha: 3-“A” sinf – 37 nafar, 3-“B” sinf – 34 nafar. Jami respondentlar 52 nafar, shundan tajriba sinfida 27 nafar, nazorat sinfida 25 nafar o‘quvchi tanlandi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga lug‘aviy birliklarni o‘rgatish uchun biz ona tili va o‘qish savodxonligi fani misolida tajriba-sinov o‘tkazishga qaror qildik. 3-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsligi o‘quvchilar o‘rganishi kerak bo‘lgan quyidagi ma’lumotlardan iborat: Vatan madhi dillarda; Salom,maktab! Opa-singillar; Oyog‘i osmonda bo‘lgan sichqonlar; Chin va yolg‘on ; Kuz; Bir-birin kuzatar fasllar; Tog‘lar; Karim olvon; Chorining qobiliyati; Hunarning hidi qanaqa?; Baliq ovida; Odob; Insoniy fazilatlar to‘g‘risida maqollar; Yaxshilik; Filipok; Dum-dumaloq qo‘ng‘iz; Uch ko‘zli narsa to‘g‘risida; O‘quv yili oxirida takrorlash; Matnlarda qo‘llangan so‘zlar lug‘ati bilan yakunlanadi. 2023-2024- o‘quv yilining 2-semestrida tajriba-sinov sinfi sifatida tanlab olingan 3-“A” sinfida darslar bitiruv malakaviy ishimiz asosida tashkil etildi. Darslar boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi (3-“A” sinf rahbari M.Norboyeva) bilan hamkorlikda olib borildi. Bunda o‘quvchilar individual, guruh va juft-juft bo‘lib ishlashdi, o‘qituvchi tomonidan belgilangan chegaralar doirasida materialni o‘rganish hajmi va tezligini mustaqil ravishda nazorat qilishga o‘rgatildi. Bunda darslik bilan mustaqil ishlash, o‘quvchilarning mustaqil kuzatishlari, og‘zaki mashqlar, yozma, grafik, amaliy ishlar kabi amalga oshirish usullaridan foydalanib, o‘quvchilarning nutqi, lug‘at boyligi ustida ishlandi. Maqsadlarni shakllantirish bosqichida o‘qituvchi o‘quvchilar bilan mustaqil ravishda lug‘aviy birliklarni o‘rganish texnologiyasi olib bordi. Axborot to‘plash bosqichi zarur nutqiy faoliyat darajasining haqiqiy holatini va belgilangan maqsad bilan bog‘liq holda fanlarni tushunishga imkon berdi. Bu bosqichda o‘quvchining zarur subyektiv tajribasi aktuallashtirildi, shu bosqichda muammo ham qo‘yildi. Prognozlash va qaror qabul qilish bosqichlarining tartibi nutqiy faoliyat darajasi o‘quv vaziyatiga, darsning maqsadiga, o‘quv jarayoniga qarab ham o‘zgartirib turildi. O‘qituvchi tomonidan qaror qabul qilish o‘quvchilarning lug‘atini rang-tus va miqdor bildiruvchi so‘zlar bilan boyitish va o‘quv materialini samarali o‘zlashtirish uchun ta’lim holatini rivojlantirishning maqbul variantini tanlashdan iborat bo‘ldi. Boshqaruv qarori darsning turli bosqichlarida rejalashtirilgan lug‘atini rang-tus va miqdor bildiruvchi so‘zlar bilan boyitishni amalga oshirish uchun optimal o‘qitish usullarini aniqlashni o‘z ichiga oldi. Yechim shunchaki lug‘atni boyitish rejasi emas, balki vaziyatni o‘zgartirishga va maktab o‘quvchilarining nutqiy faoliyatini shakllantirishga olib keldi. 3.2. Tajriba-sinov ishlari tahlili va yakuniy natijalari Tajriba-sinov bo‘yicha olib borilgan izlanishlarda boshlang‘ich sinf o‘quvchi - larining nutqiy faoliyatini shakllantirish bo‘yicha ishchi faraz aniqlab olindi. Tajriba-sinovning dastlabki bosqichlarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini o‘stirishning metodik jihatlari o‘rganildi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini o‘stirish uchun dars mashg‘ulotlarining o‘qitish shakli va mazmuni ishlab chiqildi hamda shu asosida mashg‘ulotlar olib borildi. Tajriba-sinov sinflarida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarni o‘rgatish bo‘yicha o‘tkazilgan mashg‘ulotlardan so‘ng topshirilgan nazorat natijalari nazorat guruhlarida an’anaviy uslubda o‘tilgan mashg‘ulotlar natijalariga nisbatan qancha farq qilganligini ko‘rsatamiz. 3-“A” tajriba sinfida “ O na tili” va “O‘qish savodxonligi” fani ni o‘qitishda boshlang‘ich sinf o‘quvchilarga lug‘aviy birliklarni o‘rgatish texnologiyasi asosida o‘tkazilgan darslardan so‘ng nazorat guruhiga nisbatan quyidagi natijani berdi. 3.1-jadval Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqini o‘stirish texnologiyasi asosida 3- sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi fanidan o‘tkazilgan darslardan so‘ng tajriba-sinov natijalari: 1. O‘quvchilar davomati. Tajriba davri Sinflar Tajribadan oldin Tajribadan so‘ng 3- “A” 91% 94% 3- “B” 90% 91% Ko‘rinib turibdiki, tajriba o‘tkazayotgan sinfimizda tajriba o‘tkazishdan oldin o‘quvchilar davomati 91% ni tashkil qilsa, tajribadan so‘ng davomat 94% ga ko‘tarilgan. 3% ga o‘zgargan. 2. O‘quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ldi: Tajribadan oldin: O‘zlashtirish Ko‘rsatkichlari Jami o‘quvchilar A’lo Yaxshi O‘rta Qoniqarsiz 3-”A” 37 7 15 12 3 3-”B” 34 5 13 14 2 Tajriba sinf Nazorat sinf0246810121416 7 515 13 12 14 3 2 5 ball 4 ball 3 ball 2 ball Tajriba sinf Nazorat sinf 5 ball –7 ta- 17% 5 ball – 5-ta - 16% 4 ball –15 ta - 43% 4 ball –13- ta- 41% 3 ball –12 ta - 33% 3 ball –14 ta- 37% 2 ball –3 ta - 7% 2 ball –2 ta - 6% Tajribadan so‘ng: O‘zlashtirish ko‘rsatkichi Jami o‘quvchilar A’lo Yaxshi O‘rta Qoniqarsiz 3-”A” 37 11 20 5 1 3-”B” 34 8 18 6 2 Tajriba sinf Nazorat sinf02468101214 11 820 18 5 6 1 2 5 ball 4 ball 3 ball 2 ball TAJRIBA SINF NAZORAT SINF 5 ba h o – 11 ta - 30 % 5 baho – 8 ta - 24 % 4 ba h o – 20 ta - 43 % 4 baho – 18 ta - 45 % 3 baho – 5 ta - 24 % 3 baho – 6 ta - 25 % 2 baho – 1 ta - 3 % 2 baho – 2 ta - 6 % Ona tili darslarini yangi pedagogik texnalogiyalar, ayniqsa, o‘yin tarzida tashkil etish orqali o‘quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari yuqoridagi shkalada ko‘rsatilgan natijalari qayd etildi. Tajriba sinfda yomon ballga o‘qiydigan o‘quvchilar tajribadan oldin 3 nafarni tashkil etgan bo‘lsa, tajribadan so‘ng ushbu sinfda yomon ballga o‘qiydigan o‘quvchilarning 2 nafari o‘rta ballga 1nafari yomon ballga o‘zlashtira boshladilar. Nazorat sinfida esa yomon ballga o‘qiydigan o‘quvchilar 2 nafarligicha qoldi. Avval ular 2 nafarni tashkil qilgan bo‘lsa, tajribadan so‘ng yana 2 nafarni tashkil qildi. O‘rta ballga o‘qiydigan o‘quvchilar soni 3 “A” - sinfda 12 nafar edi. Tajribadan so‘ng 7 nafarga kamayib, 5 nafarni tashkil qildi. Ushbu sinfda o‘rta va qoniqarsiz ballga o‘qiydigan o‘quvchilar 15 nafarni tashkil qilgan bo‘lsa, tajribadan so‘ng ular 6 nafarni tashil qildi. Bu 19 % o‘quvchilar yaxshi ballga o‘zlashtirganliklarini bildiradi. 3 “B” - sinfda esa tajribadan oldin 14 nafar o‘quvchi o‘rta ballga o‘qishgan bo‘lsa, tajribadan so‘ng ular 6 nafarni tashkil etadi. Yaxshi bahoga o‘qiydigan o‘quvchilar avval 3 “A”- sinfda 15 nafarni tashkil qilgan edi. Tajribadan so‘ng ular 20 nafarni tashkil qildilar. Ushbu sinfda 7 nafar o‘quvchi o‘rta balldan yaxshi ballga o‘zlashtirganliklarini e’tiborga olsak, jami 11 nafar o‘quvchi a’lo ballga o‘qiy boshlagan bo‘ladilar. O‘z – o‘zidan ushbu sinfda a’lo ballga o‘qiydigan o‘quvchilar soni 7 nafardan 11 nafarga oshadi. Nazorat sinfida esa tajribada oldin yaxshi ballga o‘qiydigan o‘quvchilar soni 13 tani tashkil qilgan bo‘lsa, tajribadan so‘ng yaxshi ballga 18 nafar, a’lo ballga o‘qiydigan o‘quvchilar soni 8 nafarga oshdi. XULOSA Boshlang‘ich sinf “O‘qish savodxonligi” darsliklaridagi lug‘aviy birliklarni tahlil qilib, olib borilgan kuzatishlar bizni quyidagi umumiy xulosalarga olib keldi: 1. O‘quvchilar asar mazmunini to‘g‘ri idrok etishlari uchun, bilimlarni mukammal egallashlari, hayot haqida ma’lum tasavvurga ega bo‘lishlari uchun tayyorgarlik ishlari o‘tkazilishi muhim ahamiyat kasb etadi. 2. О'quvchilarning asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi tasavvurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta’sir etadigan yangi ma’lumotlar berish juda muhim sanaladi. 3. Yozuvchining hayoti bilan elementlar tarzida tanishtirish, yo- zuvchiga, uning hayotiga, ijodiga qiziqish uyg‘otish talab etiladi. 4. O‘quvchilarni asarni emotsional (hissiyotni) idrok etishga tayyorlab borish esa muhim xarakterli xususiyatga ega. 5. Asar mazmunini tushunishga murakkablik qiladigan so‘z, iboralarning lug‘aviy ma’nolarini matn mazmunidan o‘quvchilar diqqatini chalg‘itmagan holda tushintirish maqsadga muvofiq. 6. Boshlang‘ich sinflarda lug‘aviy birliklarni o‘qitishda o‘quvchlar lug‘atini boyitish muhim ahamiyatga ega. 7. Lug‘aviy birlik – so‘zlar tuzilish jihatdan sodda, qo‘shma, juft va takroriy bo‘ladi. 8. So‘zlar va iboralarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra omonim, sinonim, antonim kabi turlari mavjud. 9. Boshlang‘ch sinflarda so‘zlar va iboralarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari, ko‘p ma’noli so‘zlar bo‘yicha nazariy ma’lumotlar berilmaydi, ammo ularga doir tushunchalar amaliy jihatdan shakllantiriladi. 10. Darslarni samarali tashkil etishda yordam beradigan, o‘quvchining faolligini oshiradigan mustaqil ish, yarim izlanishli muammoli o‘qitish, analiz, sintez, induksiya va deduksiya metodlaridan foydalanildi. 11. Mazkur metodlarga mos metodik ish usullaridan – so‘zni kontekst asosida yoki lug‘atdan va o‘qish kitoblarida matn ostida berilgan izohdan foydalanib tushuntirish; so‘zni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali tushuntirish; so‘zni o‘ziga yaqin tushuncha – boshqacha ifoda etish bilan; axloqiy, mavhum tushunchalarni ifoda etuvchi so‘zlarning ma’nosini misollar yordamida tushuntirish, mustaqil tahlil, ta’limiy o‘yin, o‘z bilimini mustaqil tekshirish kabi usullarga alohida e’tibor qaratildi. 12. Kelgusida boshlang‘ich sinf “O‘qish savodxonligi” va ‘‘Ona tili’’ darsliklaridagi barcha lug‘aviy birliklarni tahlil qilib, tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘z va iboralarning lug‘atini yaratish leksikograf olimlar oldida turgan muhim vazifalardan biridir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I.Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2019-yil 29- aprelidagi PF-5712-son O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risidagi Farmoni. Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 29.04.2019 y., 06/19/5712/3034-son. 2. “Ta‘lim to‘g‘risidagi” O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 23.09.2020- yildagi O‘RQ-637-son. 3. “ 2022-2026-yillarda maktab ta’limini rivojlantirish bo yicha milliyʻ dastur” . PF-134-сон 11.05.2022. https://lex.uz/docs/-6008663 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘qituvchi va murabbiylar kuniga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi. https://www.president.uz/oz/lists/view/3864 II. Darslik, o‘quv qo‘llanmalar: 1. Boynazarova D.D., Ona tili 4-sinf uchun darslik, - T.: “Novda Edutainment”, 2023. – 96 b. 2. Babayeva. D.R. Nutq o stirish nazariyasi va metodikasi. (Darslik). - ʻ Т .: «Barkamol fayz media», 2018, - 432 b. 3. Toirova M.E, Boynazarova D.D, Ona tili. 3- sinf uchun darslik. -T.: “Novda Edutainment” , 2013,-88b 4.D.Yuldashova. Ona tili. 1-sinf uchun darslik, -T.: “Novda Edutainment” , 2023,-88b 5. Qosimova K., Matchonov S., G‘ulomova X.,Yo‘ldosheva Sh, Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish metodikasi. Darslik. – Toshkent, ”Noshir”, 2009, 352 b. 9. Aydarova U.B.,Toirova. M.E “O‘qish savodxonligi . 3-sinf uchun darslik, -T., “Novda Edutainment”, 2023.-80b. 10. Toirova M.E, Aydarova U.B. “O‘qish savodxonligi”. 2-sinf uchun darslik . - T .: “ Novda Edutainment ”, 20 23 .-82b 11. Kuranov S, Ona tili. 2-sinf uchun darslik . -T.: “ Novda Edutainment ”,20 23 .-88b 12. Xrojiddinova M. O‘ zbek tilida rang-tus bildiruvchi so‘zlar konnotatsiyasi . Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiya avtoreferati. – Qo‘qon, 2023.- 53 b. 13. Qarshiyeva M. O‘quvchilarning tushunish ko‘nikmalarini boshlang‘ich sinf davridan shakllantirish. Xorazm Ma’mun akademiyasi axborotnomasi: Ilmiy jurnal. № 7/3(104) , 2023.-144b. 14. Qarshiyeva M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga iboralarni o‘rgatish usullari va boshlang‘ich sinf darsligida keltirilgan iboralar tahlili. Ta’lim innovatsiyasi va integratsuyasi, ilmiy jurnali. № 21/4,2024.-115b 15. Qarshiyeva M, Hazratqulov M, Gulxanova F. Nutqni idrok etish qonuniyatlari. Science problems.uz ilmiy jurnali. № 5(3) , 2023.- 323b 16. Qarshiyeva M, Hazratqulov M, Gulxanova F. Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarini hayot bilan bog‘lab tashkil etish usullari. “Boshlang‘ich ta’limning dolzarb masalalari: Muommo va yechimlari” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari.-Navoiy ,2023.-192 b. 17. Qarshiyeva M, Hazratqulov M, Gulxanova F. Boshlang‘ich sinflarga yozishni o‘rgatish metodikasi. “Boshlang‘ich ta’limning dolzarb masalalari: Muommo va yechimlari” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. -Navoiy , 2023.-195 b. 18. Qarshiyeva M, Hazratqulov M, Gulxanova F. O‘quvchilarni ertak aytish va tinglashga o‘rgatish. “ Муаллим хем узлуксиз билимлендириу ” ilmiy metodologik jurnali. № 4/1-2023.-570b 19. Qarshiyeva M. O‘quvchilarning nutqini boyitish va fikrini ta’sirli ifoda qilishni o‘rgatish usullari. “Tafakkur Manzili” ilmiy-uslubiy jurnali . № /Iyun- 2023.-150b 20. Qarshiyeva M. “Qo‘rqoq bug‘u” ertagi asosida so‘zdan so‘zning farqi doirasini ochib berish. Journal of new century , ilmiy jurnal-N_30,2023-95b 21. O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati [Matn]: lug‘at / Sh.Rahmatullayev, N.Mahmudov, Z.Хоlmanova, I.O‘razova, K.Rixsiyeva. – T. : G‘afur G‘ulom nomidagi Nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2022. – 636 bet. 22. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 5 jildli. A.Madvaliyev tahriri ostida. – Toshkent: “O‘zb e kiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2006- 2008. 23. Suvonova X., Turdiyeva G. O‘zbek tilining shakldosh so‘zlar o‘quv lug‘ati (Maktab o‘quvchilari uchun). -Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2007. 24. To‘rayeva U., Shodmonova D. O‘zbеk tilining zid mа’nоli so‘zlаr o‘quv lug‘аti (Maktab o‘quvchilari uchun) .Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2007. 25. Shukurov O., Boymatova B. O‘zbek tilining ma’nodosh so‘zlar o‘quv lug‘ati (Maktab o‘quvchilari uchun). -Toshkent, «Yangi asr avlodi», 2007. 26. Azim Hojiyev. O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati. -Toshkent, “O‘qituvchi” nashriyoti,1974. III .Internet materiallari: 27. http://www.google.com.uz/ 28. http://www.referat.uz/ 29. http://www.ziyonet.uz/ 30. www.pedagogs.uz

BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA RANG-TUS VA MIQDOR BILDIRUVCHI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI O‘RGATISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………....................... …… 3 I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF ‘‘ONA TILI’’ VA “O‘QISH SAVODXONLIGI” DARSLIKLARIDAGI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI TAHLIL QILISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1.Boshlang‘ich sinflarda lug‘aviy birliklarni o‘qitishda o‘quvchilar lug‘atini boyitishning ahamiyati…………………………………...…...........................……7 1.2. Boshlang‘ich ta’limda rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarni o‘qitish usullari. ..........…………………………………....…......…….21 II BOB. BOSHLANG‘ICH SINF ‘‘ONA TILI ’’ VA “O‘QISH SAVODXONLIGI” DARSLIKLARIDAGI LUG‘AVIY BIRLIKLARNI O‘QITISH METODLARI 2.1.Boshlang‘ich ta’limda lug‘aviy birliklarni o‘tishda interfaol usullardan foydalanish. .........………………………………….............................…......…..25 2.2.Boshlang‘ich ta’limda lug‘aviy birliklarning tahlil usullari……......….38 2.3. ‘‘O‘qish savodxonligi’’ darsligida keltirilgan iboralarni tahlil qilish va ularni o‘rgatish yo‘llari………………………………….…...........….....……......48 III BOB. TAJRIBA-SINOV ISHLARI 3.1.Tajriba-sinov ishlarini takomillashtirish va o‘tkazish metodikasi……...52 3.2. Tajriba-sinov ishlari tahlili va yakuniy natijalari…………………….... 54 XULOSA .…………………………………………………………...……...58 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………….…....60

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, demokratik huquqiy davlat, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish kabi maqsadlardan iborat bo‘lgan o‘z taraqqiyot yo‘lini aniq belgilab oldi. Har bir xalqning tili uning tarixiy taraqqiyotidagi eng noyob va mukammal boyligidir. Tilda xalqning taqdiri, yashash tarzi, ma’naviy boyligi aks etadi. Shu sababli har bir xalq ona tilining sofligi, kamoloti va rivoji uchun tinmay qayg‘uradi. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, “Milliy o‘zligimiz timsoli bo‘lgan, ma’naviyatimiz asosi bo‘lgan ona tilimizga e’tibor yanada kuchay tiri ladi. Albatta , oilamizda ham chet tilini bilish albatta kerak, bu ham hozir zamon talabi. Lekin ona tilini bilishga majbur qilishimiz kerak. Majbur! ” (I.4.). O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi xalq ta’limi tizimining 2030-yilgacha rivojlantirish konseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmonida “Uzluksiz ta’lim tizimi mazmunini sifat jihatidan yangilash, shuningdek, professional kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish, fanlarni o‘qitish metodikasini takomillashtirish, ta’lim-tarbiya jarayoniga individuallashtirish tamoyillarini bosqichma-bosqich tatbiq etish, xalq ta’limi sohasiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va innovatsion loyihalarni joriy etish va xalq ta’limi muassasalarining moddiy- texnika bazasini mustahkamlash va byudjetdan mablag‘ bilan ta’minlashning samaradorligini oshirish kabi vazifalar asosiy vazifalar sifatida belgilab berildi. [I. 1.] O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi Qonuni ham mustaqillik sari qo‘yilgan dadil qadamlardan biri bo‘ldi. Bu Qonun o‘zbek tilining haqqoniy maqomini qonunlashtirdi va asl o‘zbekona so‘zlash, tilimizning uslubiy

imkoniyatlaridan kengroq foydalanishga mustahkam zamin hozirladi. Bu qonun o‘zbek tilining lug‘aviy birliklarini ham chuqurroq o‘rganish sohasida yangi-yangi vazifalarni ham belgilab berdi. Tilni o‘rganayotgan paytda, eng avvalo, bizni qurshab turgan narsa va hodisalarning amaliy hayotimiz bilan bog‘liq bo‘lgan turli xil harakati, holatlari, belgi va xususiyatlarining shu tilda qanday ifodalanishini, nomlanishini bilishdan boshlaymiz. Ma’lum bir tildagi ana shunday so‘zlar yig‘indisi shu tilning lug‘at tarkibini tashkil qiladi. Boshlang‘ich sinf ‘‘Ona tili’’ va “O‘qish savodxonligi” darsliklaridagi lug‘aviy birliklarni o‘rganish, tahlil qilish bizning so‘z, lug‘at boyligimizni yanada boyitishga, nutqni aniq, ravon ifodalashga, savodxonlikni oshirishga xizmat qiladi, o‘quvchini ijodiy fikrlashga, izlanishga o‘rgatadi. Shuning uchun badiiy asarlarning o‘ziga xos badiiy xususiyatlarini chuqurroq o‘rganish xalq badiiy tafakkurining qonuniyatlarini yanada teranroq anglashga xizmat qiladi. Bitiruv ishining maqsad va vazifalari. Boshlang‘ich sinflarning “O‘qish savodxonligi” darslarida, asosan, hikoya, she’r, ertak, masal, maqol, doston, rivoyat va topishmoq kabi bir qator lirik, epik janrdagi asarlar kiritilgan. Shu bilan birga ilmiy-ommabop asarlar ham o‘qitiladi. Bu kabi turli janrdagi badiiy asarlar qurilishi, yozilish uslubi jihatidan o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularning o‘quvchilarga ta’siri ham turlichadir. Tabiiyki, har bir janrga oid asar matni lingvistik jihatdan ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Shunga ko‘ra, turli janrdagi badiiy asarlardan lug‘aviy birliklarni tanlab olish va tahlil qilib o‘qitishda o‘qituvchidan unga mos usullar tanlash talab etiladi. Bitiruv malakaviy ishimizning maqsadi boshlang‘ich sinflarda badiiy asarlardagi lug‘aviy birliklarni o‘qitish va tahlil qilishning yangi metod va yo‘llarini o‘rganib chiqish, kelgusida bu usullardan keng foydalanishdir.

Mavzuning o‘rganilish darajasi: O‘zbek tilidagi lug‘aviy birliklar va ularning boshlang‘ich ta’limda nutq o‘stirish va fikr shakllantirish bilan bog‘liq jihatlari Q.Yo‘ldoshev, S.Matjonov, A.Zunnunov, Sh.Yo‘ldosheva, Q.Husan bo - yeva, Sh. Sariyev kabi olimlarning ishlarida ochib berilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Boshlang‘ich sinflar ‘‘Ona tili’’ va “O‘qish savodxonligi” darsliklaridagi turli epik va lirik janrlardan to‘plangan lug‘aviy birliklar o‘rganilib, quyidagi ilmiy natijalarga erishildi: - “O‘qish savodxonligi” darsliklaridagi turli epik va lirik janrlardagi rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklar to‘planib, tartibga keltirildi; - rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarning o‘zaro aloqadorligi hamda farqli tomonlari aniqlandi; - rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarning tuzilishiga ko‘ra turlari tahlil etildi; - rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarni o‘tishda interfaol usullar haqida fikr bildirildi; - boshlang‘ich ta’limda rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarning tahlil usullari belgilandi. Tadqiqotning predmeti: Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining boshlang‘ich sinflar ‘‘Ona tili’’ va “O‘qish savodxonligi” darsliklaridagi turli epik va lirik janrlardan to‘plangan faktik dalillar asosiy tadqiqot manbai bo‘lib xizmat qildi. Darslarda qo‘llangan rang-tus va miqdor bildiruvchi lug‘aviy birliklarning tahlili, o‘quvchilarning nutqini o‘stirish yo‘llari, savodxonligini oshirishning zamonaviy usullari, qonun-qoidalari. Tadqiqot ishining obyekti: “O‘qish savodxonligi ” darsliklaridagi turli epik va lirik janrlarni o‘tish jarayonidagi metodlar va ‘‘Ona tili ’’ darsliklaridagi lug‘aviy mashqlarni bajarish usullar. Tadqiqot ishini yozishga asoslangan manba: Ushbu mavzuni yoritishda, asosan ilmiy-uslubiy maqolalar, darslik va o‘quv qo‘llanmalar va Samarqand

viloyati Nurobod tumni 35-umumta’lim maktabida o‘tkazilgan tajribalardan foydalandik. Bitiruv ishining ilmiy ahamiyati: Mazkur bitiruv malakaviy ish boshlang‘ch ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha amalga oshirilayotgan tadqiqotlarga ilmiy materiallar bera olishi bilan nazariy ahamiyat kasb etadi. Ish natijalari respublika oliy o‘quv yurtlari pedagogika fakultetlari talabalarga leksikologiya bilan bog‘liq maxsus kurs va seminarlar tashkil etishda, kurs va bitiruv ishlarini tayyorlashda, shuningdek, boshlang‘ish sinf o‘qituvchilari fakultativ mashg‘ulotlarida foydalanishlari mumkin. Bitiruv ishining muhokamasi: Bitiruv ishining muhokamasi dastavval Pedagogika ta’limi fakulteti boshlang‘ich va texnologik ta’lim kafedrasida o‘tkazildi. Bitiruv ishining tuzilishi. Bitiruv ishi kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Bitiruv ishining mundarijasi. Ish kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismlaridan iborat bo‘lib, 62 sahifani tashkil etadi.

Похожие

Boshlang‘ich ta’limda tovush va harflarni o‘rgatish metodikasi
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARINI O‘RGATISH METODIKASI
Boshlang‘ich sinflarda ertak va hikoya yozishga o‘rgatish usullari
Boshlang‘ich sinflarda o‘zlashma so‘zlarni o‘rgatish metodikasi
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI TO‘G‘RI O‘QISH VA YOZISHGA O‘RGATISH METODIKASI