Buxgalteriya hisobi va faoliyati.

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

201.5 KB

Скачать

2-ilova
Mundarija
Kirish
I bob. Buxgalteriya hisobi va faoliyati.
1.1.Buxgalteriya hisobining predmeti.
1.2. Tashkilot, uning faoliyat kursatish shartlari.
II bob. Tashkilot jarayonlari va mablag’lari. Buxgalteriya hisobining
usuli (metodi).
2.1. Tashkilot ish jarayonlari.
2.2. Tashkilot mablag`lari.
2.3. Buxgalteriya hisobining usuli (metodi).
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish
Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarishdan tashqari buxgalteriya
hisobida ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab
chiqarish xam aks ettiriladi.
Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish buxgalteriya hisobida shu ishchi
kuchini tayyorlash bilan borlik bulgan xar xil xarajatlarni xamda ish xaki va xar xil
turdagi ho`jaliklar daromadlarini ko`rinishidagi mablag`lar harakatini hisoblab
topish yo`li bilan kamrab olinadi. Ishchi kuchini tayyorlash xarajatlari, ish xakini
tulash va ho`jaliklarning daromadlarini taksimlash moddiy kiymatliklar va pul
mablag`larini sarflashni anglatadi.
Ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarish buxgalteriya
hisobida mulkchilikning xar xil shakllaridagi Tashkilot lar fondlarining mavjudligi
va harakatini aks ettirgan xolda kayd kilinadi. Bux-galteriya hisobi takror ishlab
chiqarish jarayonida ularning uzgarishini kursatib, mulkning rivojlanishini
tavsiflaydi va shu bilan ishlab chi-karish munosabatlarini takror ishlab chiqarish
xakida zarur kursat-kichlarni beradi.
Yukorida aytilganlardan shuni xulosa kilish mumkinki, buxgalteriya hisobi
predmetining asosiy mazmuni Tashkilot lar, tashkilotlar va muassasalarning
Tashkilot faoliyatini amalga oshirishda foydalanadigan resurslarni samarali
boshqarish uchun zarur bulgan axborotni shakllantirishdan iborat. Shu
mablag`larning sarflanishi, ishlab chiqarish xajmi va faoliyat natijalarini okilona
va to`g`ri boshqarish xozirgi vaqtda aloxida muxim axamiyat kasb etadi.
Shunday qilib, buxgalteriya hisobining predmeti takror ishlab chiqarish
jarayonidagi Tashkilot lar, tashkilotlar va muassasalarning mablag`lari xolati va
ulardan foydalanishning samaradorligi xakida boshqarish masalalari uchun
axborotni shakllantirish hisoblanadi.

Buxgalteriya hisobining predmeti
Buxgalteriya hisobi Tashkilot , tashkilot va muassasalarda yuritiladi va
ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish hisoblangan Tashkilot faoliyatini
kuzatish va boshqarish uchun xizmat kiladi. Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab
chiqarish xamma sohalarni, ya`ni ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarini
xam uz ichiga oladi.
Ishlab chiqarish sohasi (moddiy ishlab chiqarish sohasi) ga moddiy
boyliklarni ishlab chiqaruvchi (sanoat, kishlok ho`jaligi, ko`rilish va boshqalar)
xamda moddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchilardan istemolchilarga yetkazib
berish bilan band bulgan (savdo va u mumiy ovkatlanish) tarmoklari kiradi.
Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish bu yerda Tashkilot ning
fondlaridan, ya`ni ishlab chiqarish faoliyati uchun zarur bulgan moddiy va pul
mablag`laridan foydalanish yo`li bilan amalga oshiriladi. Mulkchilikning xar xil
shakllaridagi Tashkilot larga zarur bulgan mablag`lar ma`lum manbalar
(davlatniki-davlat resurslari hisobidan, jamoaniki pay badallari hisobidan,
aksiyadorniki - aksiyadorlar resurslari hisobidan va kushma Tashkilot larniki -
muassislarning badallari hisobidan) hisobidan shakllanadi. Ishlab chiqarish,
taksimot, ayrboshlash va iste`mol jarayonlariga xizmat kilaturib, Tashkilot lar
fondlarining uzluksiz doirada aylanishini amalga oshiradi. Shuning uchun
buxgalteriya hisobi bu yerda moddiy boyliklarni yaratishga yunaltirilgan ishlab
chiqarish ayrboshlash jarayonidagi Tashkilot ning fondlari (mablag`lari) ning
xolatlari va ulardan foydalanishni samarali boshqarish uchun zarur bulgan
axborotni shakllantiradi.
Noishlab chiqarish sohasini axoliga xizmatlar bajaruvchi tarmoklar tashkil
kiladi. Bularga soglikni saklash, xalq ta`limi, san`at xamda davlat boshqarmalari
va mudofaa muassasalari kiradi. Noishlab chiqarish sohasida, garchi unda amalga
oshirilayetgan faoliyat takror ishlab chiqarishga yordamlashib, undagi mexnat
ijtimoiy foydalik bulsa xam, ijtimoiy mahsulot yaratilmaydi.
Noishlab chikdrish sohasining tashkilotlari va muassasalari Tashkilot
faoliyatlari ularga davlat budjetidan ajratilgan mablag`larni uzlarining

funksiyalarini bajarishda samarali foydalanish boshqarishdan iborat. Shunday
qilib, davlat sektorining noishlab chiqarish sohasida moddiy ishlab chiqarish
sohasida yaratilgan ijtimoiy mahsulotni taksimoti (qayta taksimoti) va iste`moli
sodir buladi. Demak buxgalteriya hisobi shu sohaning tashkilotlari va
muassasalariga ularning maqsadlariga muvofik ajratilgan mablag`larning
mavjudligi va sarflanishi xakidagi axborotni shakllandiradi.
Moddiy boyliklarning noishlab chiqarish sohasida iste`mol kilinishi noishlab
chiqarishning bir kismidir. Undan tashqari, noishlab chiqarishning iste`moliga
shaxsiy iste`mol va jamiyat a`zolarining extiyojlarini kondirish xam kiradi.
Shaxsiy iste`molni buxgalteriya hisobi bevosita uz ichiga olmaydi. Lekin shaxsiy
iste`mol buxgalteriya hisobida mutlako aks ettirmaydi deb uylash xatodir.
Xakikatda, buxgalteriya hisobi uni aks ettiradi, lekin uni tavsiflash uchun zarur
bulgan barcha kursatkichlarga ega emas. Shaxsiy iste`mol to`g`risidagi
ma`lumotlarni savdo Tashkilot lari, umumiy ovkatlanish Tashkilot lari, xalq
ta`limi, soglikni saklash muassasalari va boshqa hisobotlardan olish mumkin. Bu
ma`lumotlar buyicha (tegishli tartibda utkazilgan ruyxatlar va tekshirishlarda
mavjud bulgan ma`lumotlarga qo`shimcha ravishda) statistika shaxsiy iste`molni
tavsiflovchi kursatkichlarni aniklaydi.
Iktisodiy adabiyotda buxgalteriya hisobi predmetining boshqacha ta`riflari
uchraydi. Masalan, uzoq vaqtlar davomida buxgalteriya hisobi predmeti deb
kengaytirilgan takror ishlab chikdrish hisoblanar edi. Vaxolanki, yukorida
aytilganlardan ko`rinib turibdiki, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning
xammasi umuman Tashkilot hisobi tomonidan kamrab olingan, uning ayrim
turlari esa jumladan, buxgalteriya hisobi shu jarayonning fakat ayrim tomonlarini
aks ettiradi.
Buxgalteriya hisobining predmeti ho`jalikning ayrim uchastkalardagi
ijtimoiy mexnat sarflaridir, degan da`volar xam mavjud edi. Lekin bu ta`rif xam
to`g`ri emas. Eng avvalo Tashkilot faoliyati fakat mexnat sarflari bilan
cheklanmaydi: Tashkilot jarayonlari, shuningdek ijtimoiy mahsulotning harakati
bilan tavsiflanadi. Undan tashqari, ijtimoiy mexnat sarflari buxgalteriya hisobida

bevosita umuman aks ettirilmaydi. Ular kiymat shaklida Tashkilot mablag`larining
xar xil turlari va resurslarining harakati sifatida kursatiladi. Ijtimoiy mexnat sarflari
ustidan bevosita kuzatuv tezkor va eng muximi, buning uchun uziga xos
kursatkichlarga ega bulgan statistika hisobi tomonidan olib boriladi.
Keyingi yillardagi ba`zi kitoblarda buxgalteriya hisobining predmeti
Tashkilot mablag`lari va ularning harakati sifatida (yoki aksincha) ta`riflanadi. Bu
asosan turli bulsa buxgalteriya hisobi yunaltirilgan va bu yerda eng muxim bulgan
narsa, ya`ni mablag`lar sarflanishining maqsadga muvofikligini nazorat kilish va
boshqarish uz urnini topmagan.
Buxgalteriya hisobi predmetiga boshqa karashlar xam mavjud. Boshqacha
qilib aytganda, buxgalteriya hisobi barcha xalq ho`jaligining rivojlanish xakida
ma`lumotlar berishi kerak emish. Lekin bu xolda statistika hisobining urnini
egallaydi, bu esa mutlako konunga xilofdir.
Yukoridagi barcha ta`riflar buxgalteriya hisobiga nisbatan amaliy faoliyat
sifatida tegishlidir. Ularda buxgalteriya hisobi aks ettiradigan obyektlarning tavsifi
beriladi.
Buxgalteriya fanining predmeti boshqadir. U buxgalteriya hisobining uzidir,
ya`ni uning pullanish usullari, texnikasi, shakllari va, tashkil kilinishidir, chunki
u xakidagi fan u ni yana takomillashtirish yo`llarini topish maqsadida uni yuritish
amaliyotni urganishbilan shugullanadi.
Buxgalteriya hisobining predmetini urganish da bu kategoriyaning
tarixiyligini hisobga olish kerak. Buxgalteriya hisobi predmetining mazmuni xar
xil iktisodiy tuzumlarda bir xil emas. Ular uzgarishi bir tuzumdan boshqasiga utish
paytida mulkchilik shaklining uzgarishi bilan shartlangandir.
Jumladan, boshlanrich jamoa tuzumida uning ibtidoiy ishlab chiqarish
vositalari va xayet darajasi sharoitida hisobga uncha katta extiyoj bulmagan. Lekin
hisobning eng sodda bulgan shakllari bu jamiyatda xam pullangan, chunki unda
ovchilik yoki balikchilik mahsulotlari, terilgan hosil va shu kabilarni hisoblash
talablari yuzaga kelgan. Dexkonchilikning asta-sekin kiritilishi va takomillashgan

metalli mexnat kurollarining yaratilishi bilan hisob xam rivojlanib borgan. U ni
biladigan muassasalar xam paydo bulaboshlagan.
Boshlangich jamoa tuzumida hisobning predmeti jamoa mulkning tashkil
kilgan mablag`lar va shu mablag`lardan foydalanishga doyr operatsiyalardan iborat
bulgan.
Mulkchilik jamiyatda ishlab chiqarish munosabatlari kul egalarining ishlab
chiqarish vositalariga va kullarga bulgan mulk asosida ko`rilgan bulib mana shu
mulk hisobining predmeti hisoblangan.
Ishlab chiqarish vositalari va mexnat buyumlaridan tashqari, bevosita tirik
mexnat soxibi va pomehchikning shaxsiy mulki hisoblangan dexkonga bulgan
xususiy mulkchilikka asoslangan feodal jamiyatda hisob predmetiga shuningdek
xarid kilish va sotish obyekti sifatida dexkonlar xam kiradi.
Sotsializmda ijtimoiy, umumdavlat mulkining doiraviy aylanishi
buxgalteriya hisobining predmeti bulib hisoblangan.
Xar xil mulkchilik shakllaridagi Tashkilot larning rivojlangan
iktisodiyotidagi jamiyatda individual kapital yoki mulk egasining kapitali
buxgalteriya hisobining predmeti hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi bu yerda
birinchi navbatda, mulk egasi yoki mulk egalari tomonidan Tashkilot larga
(kompaniyaga) kuyilgan resurslarni samarali boshqarish maqsadlari uchun
axborotni shakllantiradi. Foydani maksimallashtirish maqsadida hisobdan asosiy
va ustavdagi boshqa faoliyat xamda moliyaviy faoliyat hisobiga foydani maksimal
oshirish zaxiralarini kidirib topish uchun foydalaniladi., `
Demak buxgalteriya hisobi predmetining mazmuni u yoki bu ijtimoiy
farmatsiyaga xos bulgan mulkchilik shakli bilan belgilanadi. Xar xil jamiyatda u
moddiy ishlab chiqarishni tashkil kilish va samarali boshqarish uchun kanday
ma`lumotlar talab kilinishiga boglik buladi.
Jamiyat rivojlangan sari hisobning axamiyati xam uzluksiz usib boradi.
Bunda pullanish doirasigina emas, balki unda aks ettiriladigan predmet va uning
bajaradigan funksiyalari xam tobora kengayib boradi.

Buxgalteriya hisobining predmeti bilan bir qatorda uning obyektlarini xam
farklab olish lozim. Buxgalteriya hisobining obyektlari deganda, muayyan
Tashkilot ega bulgan moddiy va pul mablag`lari, uning boshqa Tashkilot lar,
tashkilotlar va muassasalar bilan bulgan yuridik munosabatlari va shuningdek
mablag`lar va munosabatlarni uzgartiradigan Tashkilot operatsiyalari tushuniladi.
Moddiy va pul kiymatliklar Tashkilot tomonidan uz faoliyatini amalga oshirish
uchun foydalanadigan Tashkilot mablag`larini ifodalaydi. Tashkilot operatsiyalari
esa Tashkilot faoliyatining mazmunini ifodalovchi Tashkilot jarayonlarini tashkil
kiladi.
Ba`zida buxgalteriya hisobining predmeti deb, uz faoliyatini aks ettiruvchi
Tashkilot tashkilotlarini tushunishadi. Lekin bunday tushuncha hisob
kategoriyalarini ilmiy talkiniga fakat chalkashlik kiritadi. Buxgalteriya hisobining
predmeti, albatta, aks ettiradigan narsalardir, lekin u pullanadigan joy emas.
Tashkilot , uning faoliyat kursatish shartlari
Uzbekistan Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to`g`risida" gi konuniga
binoan buxgalteriya hisobi yuridik shaxe hisoblangan mulkchilikning shaklidan
qat`iy nazar barcha Tashkilot lar, tashkilotlar va muassasalar pullaniladi.
Tashkilot xalq ho`jaligining tarkibiy unsuri (elementa) hisoblanadi va
tashkiliy jixatdan aloxida ajratilgan kismini anglatadi. Tashkilot faoliyatining
xususiyatiga kura sanoat, kishlok Tashkilot savdo va boshqalarga bulinadi.
Ularning xar birida muayyan Tashkilot jarayoni amalga oshiriladi va tegishli
mablag`lar mavjud buladi.
Xar bir Tashkilot u yoki bu mulkchilik shakli - davlat, yakkashaxs
(shaxsiy), shirkat va tezkorga tegishli buladi.
Davlat mulki - davlat shaxsidagi mulkdir.
Mulkka yakkashaxsli ega bulishlik bir shaxs tomonidan yaratiladigan firma
bulib u mulk egasiga shu firma Tashkilot faoliyati ustidan, uz shaxsiy
manfaatlaridan qat`iy nazar, nazorat kilish imkonini beradi. Yuridik ma`noda
mulkka yakka shaxsli ega bulishlik xam xususiy shaxs singari usha Tashkilot

subyektidir. Uning uzi xamma foydani oladi yoki zarar ko`rish xamda barcha
majburiyatlar buyicha shaxsiy mulki bilan javob beradi. Bunday firmalar Kushma
shtatlardagi biznesning kupchiligini tashkil kiladi, lekin u, odatda mayda
biznesdir.
SHerikchilik (shirkatlar) uz kobiliyatlari va resurslarini birlashtiradigan ikki
yoki undan kuprok mulk egalari tomonidan hosil kilingan firmadir. Bunda
kompaniyachilar va shirkatning foydasi yoki zararini oldindan kelishilgan koidaga
kura uzaro bulishadilar. Xar kanday katnashuvchi uzining xissasini boshqa
tomonga topshirishi mumkin va zarur bulganda, xar birining shaxsiy mulki
shirkatning majburiyatlarini" tulash uchuy olib kuyilishi mumkin. Ba`zi xollarda
mulkchilarning biri yoki bir nechtasi uzlarining majburiyatlarini cheklashlari
mumkin (masalan, firmaning ustav kapitaliga kilingan xissa badallarining xajmi
bilan), lekin xech bulmaganda, ulardan biri shirkatning barcha majburiyatlari
buyicha cheklanmagan javobgarlikni uz zimmalariga olishi kerak.
Korporatsiya - xissalari aksiyadorlik kapitali ko`rinishida topshirgan mulk
egalariga yuridik jixatdan buysinmaydigan firmadir. Aksiyadorlar korporatsiya
operatsiyalarini to`g`ridan-to`g`ri nazorat kilaolmaydilar. Ular aksiyadorlar
manfaati uchun foyda olish maqsadida korporatsiya Tashkilot faoliyatiga raxbarlik
kiladigan direktorlar kengashini saylaydilar. Aksiyadorlar korporatsiyaning
zararlari uchun fakat uzlarining badallari chegarasida javob beradilar. Agar
aksiyador uz aksiyalarini sotsa, bu korporatsiyani tugatishga olib keladi.
Yukorida kursatilgan Tashkilot larda ularning faoliyatiga raxbarlik
kilishning xar xil usullari pullaniladi. Bu usullar asosan ular kaysi sohaga tegishli
ekanliklariga borlik. Xozirgi paytda moddiy ishlab chiqarish sohasiga kiradigan
kupchilik Tashkilot lar odatda tijorat hisob-kitobiasosida faoliyat kursatishadi.
Bunday Tashkilot lar xususiylashtirilgan deb nomlanadi. Ishlab chiqarish
sohasidagi Tashkilot lar, tashkilotlar va muassasalar kupchilik kismida davlat
(budjet)niki hisoblanadilar. Budjet tashkiloti va muassasalarining xususiyatlari
asosan shundan iboratki, ular uzlariga xizmat kiladigan muassasalar yoki
shaxslardan kilingan xarajatlarning kompensatsiyasini (tovon tulash) mutlako

olaolmaydilar yoki juda kam kismini oladilar. Uz faoliyatlarini amalga oshirish
uchun davlat Tashkilot lari va tashkilotlari mablag`larni asosan davlat budjetidan
oladilar.
Tashkilot larning Tashkilot alokalari shartnoma asosida amalga oshiriladi.
xar bir Tashkilot mol yetkazib beruvchilar bilan xam, xaridorlar bilan xam
shartnoma tuzadilar. Bu narsa ularga uz ishlarida ratsional, tula va uz zimmasiga
olgan majburiyatlarni vaqtida bajarishga yordam beradi. Bunda shartnomalar-
kontraktlar Tashkilot lar Tashkilot munosabatlarining asosi hisoblanadi.
Tashkilot ning ishi barcha jamoa va aloxida xar bir xodimning ishini
yaxshilashdagi manfaatdorligi asosida tashkil kilinadi. Moddiy manfaatdorlik bilan
birgalikda tijorat hisob-kitobi Tashkilot ning moddiy javobgarligi, uning
raxbarlarining mulkchilar oldida resurslardan ratsional foydalanish, Tashkilot
faoliyatining moliyaviy natijalari uchun moddiy javobgarlikni nazarda tutadi.
Xar bir Tashkilot buxgalteriya hisobining tugallangin tizimiga egadir. Bu
esa Tashkilot ning barcha mablag`lari va uning barcha faoliyati buxgalteriya hisobi
tomonidan tula va uzaro boglangan xolda kamrab olinar ekanligini anglatadi.
Tashkilot jarayonlari
Mulkchilikning xar xil shakllaridagi Tashkilot larning vazifasi uz faoliyati
jarayonida mahsulot ishlab chiqarish (xizmat kursatish, ishlar bajarish)dan iborat.
Mahsulot shilab chiqarish (xizmat kursatish, ishlar bajarish) uzliksiz amalga
oshirilishi uchun undan oldin ta`minot jarayoni utishi, ishlab chiqarishdan keyin
esa realiyatsiya jarayoni kelishi kerak. Bu uchta boskich xar doim bir birlarining
urnini egallaydi va shu bilan Tashkilot da mablag`lar (fondlar)ning uzluksiz
aylanishini hosil kilishadi.
Mablag`lar aylanishidagi asosiy boskich (faza) - bu moddiy boyliklarni
yaratish jarayoni sodir buladigan ishlab chiqarish boskdchidir. Bu yerda yangi
mahsulot tayyorlanadi va u uzi ishlab chiqarilgan buyumlardan nafakat tashki
ko`rinishi va xususiyati bilan, balki kiymatining xajmi bilan fark kiladigan yangi
mahsulot tayyorlanadi. Yangidan tayyorlangan mahsulot kiymati sarflangan ishlab

chiqarish vositalari kiymati (tiklash fondi) va xodimlar mexnati bilan yaratilgan
xamda zaruriy kiymat (ish xaki) va qo`shimcha mahsulot kiymati (sof daromad)ga
bulinadigan, yangi kiymatdan iborat.
Ishlab chiqarish jarayonini buxgalteriya hisobida aks ettirishda, birinchidan,
ishlab chiqarishga kilingan xarajatlar sarflangan ishlab chiqarish vositalari (mexnat
buyumlari va mexnat vositalari amortizatsiyasi) va ishchi kuchi (ish xaki
shaklidagi zaruriy mexnat) va ikkinchidan, ishlab chiqarish mahsulotlari - tayyor
buyumlar kayd etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari pul shaklida hisobga olinadi. Bu
ishlab chiqarish xarajatlarini yagona ulchagichda ifodalash va tayyor mahsulotning
ishlab chiarish tannarxi xakida yigma kursatgichni olish uchun talab kilinadi. Pul
shakli bilan birgalikda, moddiy xarajatlar sarflari buxgalteriya hisobida tegishli
tartibda natura va mexnat ulchagichlarda xam kursatiladi. Bu ulchagichlar pulda
baxolash uchun asos hisoblanib, ulardan xarajatlar xajmi boshqarish uchun
foydalaniladi. Mexnat vositalari va ishchi kuchining sarfini aks ettiraturib,
buxgalteriya hisobi, ishlab chiqarish jarayonining boshqa tomonini anglatadigan
ishlab chiqarish iste`molini xam uz ichiga oladi.
Ishlab chiqarish jarayonida kupchilik Tashkilot larda ishlab chiqarish
vositalari birdaniga tayyor mahsulotga aylanmaydi. Ularga mexnatning ta`siri
yangitdan yaratilgan mexnat maxsuli sifatida to`g`ri kelishi kerak bulgan yangi
ko`rinish yoki xususiyatlarga ega bulmasdan oldin ma`lum vaqt talab kiladi. Shu
vaqtning utishi davomida ular tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bulib turadi.
Ishlab chiqarish jarayoniga yaratilgan milliy daromadning taksimlanishi
to`g`ri keladi. Taksimlash paytida zaruriy mahsulot (Tashkilot xodimlarining ish
xaki)ning puldagi ifodasi, Tashkilot sof daromadi (foyda)ning va davlatning
markazlashtirilgan sof daromadi (kushilgan kiymat soligi, aksiya soligi, foydadan
ajratmalar va xakozo) summasi hisoblanib chikiladi. Bundan foyda, mikdori
buxgalteriya hisobida keyinrok sotish tugagandan keyin aniklanadi va kayd
kilinadi.
Tashkilot mablag`lariga aylanishning boshqa boskichlari muomila sferasida
sodir buladi. Bu - Tashkilot ta`minoti va tayyor buyumlarni sotish boskichlaridir.

Ta`minot sferasida Tashkilot pul mablag`lariga uziga zarur bulgan,
omborlarga kelib tushadigan va uning ishlab chiqarish zaxiralarini hosil kiladigan
moddiy boyliklarni sotib oladi. Sotish boskichida ishlab chiqarish jarayonida
yaratilgan mahsulotning iste`molchilar (xaridorlar)ga topshirish sodir buladi. Bu
boskichning yakunida Tashkilot fondlari (mablag`lari) yana pul shakliga kiradi.
Buxgalteriya hisobida ta`minot va sotish jarayonlarini aks ettirishda
kuyidagilar kayd kilinadi: shu jarayonlar bilan borlik bulgan xarajatlar, ya`ni
ishlab chiqarish vositalarini xarid kilish va mahsulot sotishga kilingan xarajatlar;
ta`minot jarayonida xarid kilinadigan buyumlar, sotish uchun mo`ljallangan va
sotish jarayonida joylashgan ishlab chiqarish mahsulotlari xamda sotilgan
buyumlar uchun Tashkilot lar tomonidan olinadigan pul mablag`lari. Bu pul
mablag`larining summasi ishlab chiqarish vositalarini sotib olish va ish xakini
tulash uchun xarajatlangan summadan sof daromad mikdoriga kup buladi.
Shunday qilib, sotish jarayonining yakunlanishi moddiy ishlab chiqarish
sohasida yaratilgan sof daromanni taksimlash imkonini beradi. Bu yerda
buxgalteriya hisobida davlat daromadiga utkazilishi lozim bulgan, Tashkilot
tomonidan olingan summasi, kushilgan kiymat soligi, aksiz solig foyda
(daromad) soligi aniklanadi va kayd kilinadi. Sotish jarayoni tugagandan sung
Tashkilot tegishli organlarga (budjetga, budjetdan tashqari fondlarga, banklar,
mol yetkazib beruvchilar va xakozolarga) ularga berilishi lozim bulgan summalarni
utkazish imkoniga ega buladi.
Tovar ishlab chiqarish sharoitida Tashkilot lar mablag`larining davra
aylanishi uning boshqa Tashkilot lar, tashkilotlar va muassasalar bilan Tashkilot
alokalarning yuzaga kelishiga olib keladi. Bunday alokalar Tashkilot da mol
yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan ta`minot va mahsulot sotishni amalga
oshirishda, bosh(ona) kompaniya bilan - unga u yoki boshqa mablag`larni
topshirish yoki olib kuyish paytida, bank muassasalari bilan -ulardan ssudalar
olishda, budjetdan tashqari tashkilotlar bilan - ijtimoiy extiyojlarga doir hisob -
kitoblarda va xakozolarda yuzaga keladi. Tashkilot alokalari buxgalteriya hisobida

Tashkilot mablag`lari davra aylanishining tegishli boskichlari aks ettirilayetgan
paytda kamrab olinadi;
Ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchini ishlab chiqarish maqsadlari
uchun iste`mol kilinadigan ishlab chiqarish jarayonidan tashqari, Tashkilot
shuningdek noishlab chiqarish iste`mollari xam sodir buladi.
Noishlab chiqarish iste`moliga Tashkilot tasarrufidagi fondlar
(mablag`lar)dan foydalanish kiradi. Ularning tarkibiga uy-joy maishiy
xizmatlarning, soglikni saklash kabilarning mablag`lari kiradi. Bu mablag`larning
xolati va ulardan foydalanish xam buxgalteriya hisobida kursatiladi.
Tashkilot lar mablag`lari (fondlari)ning davra aylanishi shundan iboratki,
mablag`lar - fondlar davra aylanishi jarayonida ularning puldagi shakli ishlab
chiqaruvchiga, ishlab chiqaruvchi - tovarliga, tovarliligi esa yana pullik shakliga
aylanadi va xakozo. Demak mablag`larning davra aylanishi fakat uning xar xil
boskichlari (fazalari) ketma - ket uzluksiz kelib tursagina sodir bulishi mumkin.
Mablarlar davra aylanishini to`g`ri tashkil kilish, Tashkilot mablag`larini
davra aylanishning xar bir boskichida anik bulgan muddat davomida mavjud
bulishligini talab kiladi. Zamonaviy Tashkilot larda xar kanday jarayon, odatda,
xar doim, deyarli tanaffussiz sodir buladi. shuning uchun xar bir dakikada u
xamma uchchala boskichda va uch shakldagi - pul, ishlab chiqaruvchi va tovar
mablag`larga ega bulishi kerak. Shu bilan birga bu mablag`larning mikdori
Tashkilot faoliyatining xajmiga to`g`ri kelishi va xar bir boskichda normal ishni
ta`minlashi kerak.
Barcha jarayonlar - ta`minot, ishlab chiqarish va sotish - aloxida Tashkilot
operatsiyalaridan iborat. Masalan ta`minot va sotish qator xarid kilish - sotish
xodisalaridan tashkil topadi. Ishlab chiqarishda mexnat buyumlarini mahsulot
tayyorlashga sarflash, Tashkilot xodimlariga bajargan ishlari uchun ish xaki
hisoblash, mexnat vositalaridan mahsulot ishlab ikarishda foydalanganlik uchun
amortizatsiya ajratmalarni hisoblash va xakozolarni qayta - qayta, pullab amalga
oshiriladi.

Xar bir operatsiyaning asosiy mazmuni Tashkilot mablag`larining harakati,
ularning shakllari uzgarishidan iborat. Masalan, materiallarni xarid kilishda
Tashkilot pul mablag`lari urniga uzlariga kerak bulgan mexnat buyumlarini oladi,
materiallarni sarflashda mexnat buyumlarni ishlab chiqarish jarayonida tayyor
mahsulotga aylanadi va hokazo.
Bundan shuni xulosa kilish mumkinki, Tashkilot operatsiyalari Tashkilot
faoliyatini amalga oshirishda Tashkilot mablag`larining harakatidan iborat ekan.
Tashkilot operatsiyalari buxgalteriya hisobida aks ettirish boshqarish obyekti
xakida kerakli axborotni hosil kilish, budjetni bajarishda mablag`lardan
foydalanish samaradorligining darajasini baxolash imkonini beradi va u
buxgalteriya hisobining asosiy mazmunini tashkil kiladi.
Tashkilot mablag`lari
Tashkilot jarayonlari ma`lum mablag`lar yordamida sodir buladi. Ishlab
chiqarish Tashkilot si imoratlar, mashinalar, uskunalar, materiallar, pul
mablag`lari, nomoddiy aktiv va shu kabi boshqa mablag`larga ega buladi. Ular
barchasini Tashkilot xar xil mablag`lardan - umumdavlat fondidan, aksiyalarini
chiqarish va sotish, muassasalarning badallaridan, banklarning kreditlari
hisobidan, boshqa Tashkilot lar va tashkilotlardan olingan karzlar hisobidan,
foydadan va boshqalardan oladi. Tashkilot faoliyatini to`g`ri boshqarish uchun
ushbu Tashkilot kanday mablag`larga mavjud, ular kanday joylashgan xamda bu
mablag`lar kanday man`balardan olingan va ular kanday maqsadlarga
mo`ljallanganligi bilish kerak.
Shunga karab Tashkilot ning barcha mablag`lari ikki kismga guruxlanadi:
birinchidan, ularning turlari va joylashganligiga karab, ikkinchidan, tashkil
topish manbai va kanday maqsadga atalganligiga karab.
Mablag`larni ularni turlari va joylanishi buyicha guruxlash Tashkilot
Tashkilot faoliyatining xususiyatlariga boglik buladi. Ishlab chiqarish (sanoat)
Tashkilot siga birinchi navbatda ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish uchun
mablag`lar bulishi kerak. Undan tashqari u muomila jarayonining ikki boskichi -

ta`minot va sotishda ishlatiladigan mablag`larga ega bulishi kerak. Odatda
Tashkilot lar Tashkilot xodimlarining extiyojlariga xizmat qiladigan noishlab
chiqarish sohasidagi mablag`larga xam ega bulishadi. Shunday qilib, Tashkilot
mablag`lari uzlarining turlari va joylanishi kuyidagi guruxlarga bulinadi: ishlab
chiqarish vosi-talari, muomila soha (sfera)sidagi mablag`lar, noishlab chiqarish
sohasidagi mablag`lar.
Ishlab chiqarish vositalari mexnat vositalari va mexnat buyumlaridan iborat.
Mexnat vositalari insonning ishlanayotgan buyumlarga ta`sirini utkazuvchi
hisoblanadi. Mexnat vositaliri tarkibida ishlab chiqarish kurollari (mashinalar,
asbob - uskunalar, asboblar) yetakchi rolni uynaydi. Ishlab chiqarish kurollari
yordamida ishchi mexnat buyumlarini tashki ko`rinishini uzgartiradi, ular ga yangi
tuye beradi, ularni mexnat maxsuliga aylantiradi. Mexnat vositalariga shuningdek
imoratlar, inshootlar, transport vositalari va Tashkilot inventarlari xam kiradi.
Ular ishlab chiqarish jarayonini normal amalga oshirish uchun kerakli sharoitlar
yaratib beradi, uni to`g`ri tashkil etishga yordam beradi.
Barcha mexnat vositalariga umumiylik shundan iboratki, ular mahsulotni
tayyorlash jarayonida uzoq muddatda katnashadilar, kuplab ishlab chiqarish
sikllariga xizmat kiladilar va shu bilan birga tashki ko`rinishlari va xususiyatlarini
uzgartirmasdan saklab koladilar. Shu bilan bir vaqtda mexnat vositalari uzlarida
joylashtirilgan mexnatni asta-sekin mahsulot ishlab chiqarish chikimlariga va davr
xarajatlariga (amortizatsiya ajratmalari ko`rinishida) utkazadilar. Bu ularning
eskirishiga va kiymatini kamayishiga olib keladi.
Undan tashqari, Tashkilot lar nomoddiy aksivlarga ega bulishi, kapital
kuyilmalar xamda uzoq muddatli moliyaviy kuyilmalarni amalga oshirishlari
mumkin.
Uzoq muddatli bulgan xolda, sezilarsiz aktivlar nomoddiydir, (fizik
shakliga ega emas). Nomoddiy aktivlar uz egalariga uzoq muddatli xukuklar yoki
afzalliklar beradi. Nomoddiy aktivlarga patetntlar, mualliflik xukuklari, firmaning
baxosi, savdo markalari, aloxida imtiyezlar, litsenziyalar, formulalar,
texnologiyalar, nou-xau, kompyuter dasturlari va hokazolar kiradi. Nomoddiy

aktivlar xam asosiy vositalar singari ulardan foydalanish muddatida uzlarining
kiymatini mahsulot ishlab chiqarish chikimlari va davr xarajatlariga asta-sekin
utkazib boradi.
Tashkilotlar shuningdek uzoq muddati harakterga ega bulgan boshqa
aktivlarga xam kapital kuyilmalar kuyishi mumkin. Ularning tarkibiga asosiy
vositalarni sotib olish, yangi obyektlarni ko`rish va hokazolarni kiritish mumkin.
Moliyaviy uzoq muddati kuyilmalar pay va aksiyalarga, obligatsiyalarga
xamda boshqa Tashkilot larga karz berish uchun bush kolgan pul resurslarini
kuyishdan iborat.
Mexnat buyumlari mahsulot tayyorlanadigan boshlangich materialdan
iborat. Ularga xom ashyo va materiallar, yarim tayyor mahsulot (fabrikat)lar va
tugalanmagan ishlab chiqarishlar kiradi. Shu guruxga shuningdek yordamchi
materiallar va yokilgi xam kiradi. Barcha mexnat vositalarga umumiylik shundan
iboratki, ular fakat birgina ishlab chiqarish siklida iste`mol kilinib, uzlarining
kiymatini tayyorlanayetgan mahsulot tanarxiga butunlay utkazadi.
Xom ashyo va asosiy materiallar deb ishlab chiqarilayetgan mahsulotning
asosini tashkil kiluvchi mexnat buyumlariga aytiladi. Masalan, mashinasozlik
zavodida asosiy materiallar sifatida mashinalarning kismlari tayyorlanadigan
metalling xar xil turlari (pulat, chuyan va boshqalar) xizmat kiladi. Xom ashyo
deganda hisobning amaliyotida asosiy materiallar (ruda, paxta, kand lavlagisi va
boshqalar) tushuniladi.
Yordamchi materiallar, asosiy materiallardan farkli ularok tayyorlanayetgan
mahsulotning bosh asosini tashkil kilmay, fakat uning yuzaga kelishida
katnashadi. Bunda ular mexnat vositalartning normal ishlashi uchun (surtish va
artish materiallari), yoki asosiy materiallarga kushish (biriktirish) yo`li bilan
ularga sifat uzgarishlarini kiritish uchun (buyeklar, laklar, yelimlar), yoki mexnat
jarayoniga xizmat kilish uchun - binolarni yeritish, mexnat sharoitlarining kerakli
sanitariya va gigiyenasini ta`minlab turish uchun (elektrotexnikaviy materiallar,
sovun va shu kabilar) ishlaladi.

Yokilgi, uz moxiyatiga kura yordamchi materiallarning bir turidir.
yordamchi materiallar singari, ular yoki mexnat vositalari tamonidan iste`mol
kilinadi (energetik yokilgi), yoki asosiy materiallarga kushiladi (texnologik
yokilgi), yoki mexnat jarayoniga xizmat kilish uchun ishlatiladi (isitish uchun
ishlatiladigan yokilgi). Xalq ho`jaligidagi muxim axamiyati tufayli hisobda yokilgi
yordamchi materiallar tarkibidan aloxida guruxga ajratilgan. Yordamchi
materiallarning kupchilik kismi singari, yokilgining xusiyati shundan iboratki, u
uzining natura shaklida yangi mahsulotning tarkibiga kirmaydi. Lekin sarflangan
yokilgining kiymati, yordamchi materiallarning kiymatiga uxshab, ishlab
chiqarish chikimlari sifatida butunlay shu mahsulotning tannarxiga kiritiladi.
Yarim tayyor mahsulot (farbikat)lar, ba`zi bir ishlov boskichlarini utgan,
lekin xali tayyor mahsulotga aylanmagan mexnat buyumlaridan iborat. Ularning
xususiyati shundan iboratki, garchi ular mazkur boskichdagi (ma`lum sex yoki
ma`lum uchastkadagi) barcha ishlov operatsiyalarini utgan bulsalar xam, lekin
ishlov yoki yigish uchun navbatdagi boskich (navbatdagi sexga, uchastkaga)
yunaltirishishi kerak buladi. Masalan, yarim tayyor mahsulotlarga mashinasozlik
zavodining tayyorlovchi sexi tamonidan ishlab chiqarilgan, lekin shu zavodning
qayta ishlash sexida ishlanishi dovom etadigan detellar keradi. Bir sexda ishlovdan
utgandan keyin, yarim tayyor mahsulotlar odatda omborga topshiriladi,
keyinchalik omborlardan, ularga bulgan extiyojga karab, navbatdagi sexda ishlov
yoki yigish uchun kelib tushadi.
Mazkur Tashkilot da tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar uz ishlab
chiqarishining yarim tayyor mahsuloti deb nomlanadi. Ulardan tashqari, sotib
lingan yarim tayyor mahsulotlar xam (ushbu Tashkilot ning buyutmasi bilan
tayyorlangan va uning tayyor mahsulotini butlash uchun mo`ljallangan) bulishi
mumkin. Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar xom ashyo va asosiy materiallar
guruxiga kiradi. Bu guruxga shuningdek extiyet kismlari va idish materiallari xam
kiradi.
Tugallanmagan ishlab chiqarish bevosita ishlovda (ish joylarida) joylashgan
mexnat buyumlaridan iborat. Shunday qilib, ular xam, yarim tayyor

mahsulotlarga uxshab, ba`zibir ishlov boskichlarini utishi bilan xali tayyor
mahsulotga aylanmagan mexnat buyumlaridan iborat buladi. Lekin, yarim tayyor
mahsulotlar mazkur sexda barcha ishlovlardan tula utgan bulsa, tugallanmagan
ishlab chiqarishda joylashgan mexnat buyumlari bu yerda xali ishlanishi lozim
buladi.
Buxgalteriya hisobida kam baxoli va tez eskiruvchan buyumlar aloxida
guruxga ajratilgan xolda hisobga olinadi. Ularga, xizmat kilish muddatidan qat`iy
nazar kiymati 15 ta minimal ish xaki mikdoridagi kiymatdan kam bulgan, yoki,
kiymatidan qat`iy nazar, bir yildan kam xazmat kiladigan buyumlar kiradi.
Masalan, uskunalar, maxsus kiyim va maxsus poyabzal, kurpa - yastiklar,
Tashkilot inventarlari idora tovarlari va hokazo.
Muomala sohasidan mablag`lar muomala buyumlari, pul mablag`lari, hisob
- kitobdagi mablag`lar (debitorlik karzlardagi) va muomala va xizmat kiluvchi
mablag`lardan iborat.
Muomala buyumlari Tashkilot da ishlab chiqarilgan va sotish uchun
mo`ljallangan tayyor mahsulotdan iborat. Joylashgan joyga karab muomala
buyumlari ombordagi tayyor mahsulot va ortib junatilgan tovar (tayyor
mahsulot)ga bulinadi. Ortib junatilgan tovarlarni muomala buyumlari
kushilishining boisi shundaki, xaridor uning uchun tulagunga qadar (kassa
usulida) ular mazkur Tashkilot ning mulki hisoblanadi. hisoblash (nachisleniye)
usulidan foydalanganda xaridorlarga ortib junatilgan mahsulot uni tayyorlovchi
Tashkilot ning mulki bulmay, balki sotib oluvchi Tashkilot ning mulki hisoblanadi
va tulovning yukligi debitorlik karzning yuzaga kelganligini anglatadi. Ushbu
xolda mazkur obyekt muomalar sferasidan hisob-kitobdagi mablag`larga utadi.
Pul mablag`lari xar xil tulovlarni amalga oshirish uchun xizmat kiladi. Bu
mablag`lar yordamida Tashkilot mol yotkazib beruvchilar bilan hisob-kitob kiladi,
uz xodimlariga ish xaki tulaydi, davlat doromadlariga xar xil tulovlar va ajratmalar
kiladi va hokazo. Pul mablag`lari Tashkilot ga xaridorlardan - ularga sotilgan
buyumlar uchun, banklardan - kreditlar ko`rinishida, yukori tashkilotlardan,

yukori kompaniyalardan - vaqtinchalik moliyaviy yordam tartibida kelib tushadi va
xozako.
Pul mablag`lari uzlarining joylashgan joyga karab taksimlanadi. Tashkilot
lar uzlarining pul mablag`larining asosiy kismini bankdan hisob-kitob yoki valyuta
schetlarida saklaydilar. Bunda hisob - kitob scheti Tashkilot larning fakat bush
mablag`larini saklash uchun mo`ljalangan bulmay, u shuningdek Tashkilot ning
barcha asosi hisob-kitoblarini mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar, kredit
muassasalari, organri va hokazolar bilan amalga oshirish uchun xam
mo`ljallangandir
Tashkilot ga kechiktirib bulmaydigan tulovlarni amalga oshirish uchun
kerak bulgan nakd yo`llar uning kassasida joylashgan buladi. Ular hisob-kitob
scheti orkali nakd pulsiz yo`l amalga oshirish mumkin mayda xarajatlar uchun
mo`ljallangan uncha kup bulmagan summalardan oborat. Bundan Tashkilot
tomonidan ish xakini tulash uchun olingan va kassada pul mikdorda uch kun
mobaynida saklanishi mumkin bulgan nakd pullar mustasnodir. Nakd pullar
kassaga asosan hisob-kitob schetidan kelib tushadi. Foydalanilmay kolgan nakd
pullar hisob-kitob schetida qaytarib topshiriladi.
Hisob-kitobdagi mablag`lar ushbu Tashkilot ga boshqa Tashkilot lar yoki
shaxslarning karzidan iborat. Bunda mablag`larga, birinchi navbatda, mazkur
Tashkilot dan xaridor (buyurtmachi) tomonidan sotib olingan mahsulot (ular uchun
ishlar yoki xizmatlar) uchun karzlari xamda Tashkilot xizmatchilariga xar xil
xarajatlar uchun hisobdorlik shartli bilan berilgan pul summalari buyicha hisob-
kitoblar kiradi. Topshirikni bajarib bulgandan keyin, xizmatchi (hisobdor shaxs)
olingan summalarning sarflanganligi to`g`risida hisobot topshirishi va ishlatilmay
kolgan pullarni kassaga qaytarish kerak. Bunlay hisob-kitoblar hisobdor shaxslar
bilan hisob-kitoblar deb ataladi.
Tashkilot karzlari boshqa operatsiyalar (boshqa hisob-kitoblar) buyicha xam
bulishi mumkin. Ularga, masalan, mol yetkazib beruvchilarga takdim etilgan
da`volar buyicha karzlari, ishchi va xizmatchilarning uz extiyojlari uchun olingan

bank ssudalari buyicha karzlari kiradi. U karzdorlar boshqa debitorlar deb
nomlanadi.
Muomalaga xizmat kiluvchi mablag`lar shu sohada xizmat kiladigan xar xil
binolar, asbob-uskunalar va inventarlardan iborat. Bunday mablag`larga tayyor
mahsulot omborlarining binolari ushbu ishlab chiqarish Tashkilot siga karashli
savdo imoratlari, shu bino va imoratlaridagi asbob-uskunalar (tarozilar,
sovituvchi kuyilmalar, tokchalar xamda shu yerda joylashgan Tashkilot
inventarlarining buyumlari - stollar, stullar, shkaflar va hokazo) kiradi.
Noishlab chiqarish sohasidagi mablag`larga mazkur korxana ixtiyoridagi uy-
joy ho`jaligi, madaniy - maishiy maqsadlarga mo`ljallangan va soglikni saklash
mablag`lari kiradi. Bular turar-joy binolari, klublar, bolalar bogchalari va yaslisi,
bolalar oromgoxi, bolalar dam olish joylari, xammomlar, kir yuvish va
sartaroshxonalar, ambulatoriylar, tibbiyet punktlar, binolari, shu binolarda
(Tashkilot ga karashli) joylashgan asbob-uskunalar va inventar xamda ularda
foydalaniladigan (Tashkilot ning mulkini hosil kiladigan) materiallar va
medikamentalardan iborat. Bu mablag`larining barchasi Tashkilot xodimlari va
ularning a`zolariga xizmat kilish va ularga zarur bulgan maishiy sharoitlarni
yaratish uchun mo`ljallangan.
Xar bir Tashkilot tashkil kilinishi dakikasida uz faoliyati xajmi va
harakteriga karab mablag`larini shakllantiradi. Agar ularda qo`shimcha mablag`ga
vaqtinchalik extiyoj tugilib kolsa, unda ular bunday mablag`larni muayyan
manbalardan olishlari mumkin. Tashkilot kengaytirilishi yoki rekostruksiya
kilinishy xollarida jamgarilgan foydaning bir kismi yoki amortizatsiya fondlaridan
foydalaniladi. Shunday qilib, xorxona mablag`larini hosil kilish rejali harakterga
egadir. Tashkilot tomonidan xar kanday manbadan olinadigan mablag`lar ma`lum
maqsadlar uchun mo`ljallangan buladi.
Tashkilot mablag`larini tashkil topish manbalari va kanday maxsadlarga
mo`ljallanganligi buyicha guruxlash ularni ushbu Tashkilot ga biriktirish
darajasiga karab amalga oshiriladi. Mablag`lar manbalarining tusi (harakteri)
mulkchilikning shaklini aks ettiradi. Tashkilot lar eng avvalo uzining butun

yashash davri uchun umumdavlat fondidan (davlat Tashkilot lari) yoki uzlarining
muassasalaridan mablag`lar oladilar mablag`larining bir kismi ularga vaqtinchalik
foydalanish uchun beriladi - banklardan, boshqa Tashkilot va tashkilotlardan.
Kolaversa, ularda mablag`larning ichki manbalari - taksimlanmagan foyda xam
mavjud.
Shunday qilib, karxona mablag`lari tashkil topish manbalari va kanday
maqsadlarga mo`ljallanganligiga karab kuyidagi guruxlarga bulinadi: uz
mablag`lari, karzga olingan (jalb kilingan) mablag`lar, taksimlangan foyda.
Uz mablag`lari davlat Tashkilot larida, odatda, uning foliyatining xamma
davrida beriladi va unga biriktirib kuyiladi.
Davlat Tashkilot larining mablag`laridan farkli ularok boshqa mulkchilik
shakldagi Tashkilot larning uz mablag`lari ayrim yuridik va jismoniy shaxslarning
mulkidan iborat buladi.
Davlat Tashkilot larining uz mablag`lari budjetdan moliyalash, zaxiralar
(xamda foydaning bir kismi)dan iborat.
Fondlarga bozor iktisodiyotining sharoitlaridan kelib chikkan xolda
Tashkilot ning ixtiyeri bilan shakllantiriladigan ustav fondi va zaxira (rezerv) fondi
kiritiladi.
Ustav fondi (kapitali) Tashkilot ga uni tashkil kilish paytida umumdavlat
fondidan (davlat Tashkilot larining) yoki muassilardan (mulkchilikning boshqa
shakllarida) kelib tushgan mablag`lardan iborat. Ishlab chiqarish Tashkilot lariga
ishlab chiqarish vositalarini, muomala sohasining ba`zi bir mablag`lar turlari
(muomalaga xizmat kiluvchi mablag`lar va yo`l mablag`lari) va noishlab chiqarish
sohasining mablag`lari (turarjoy ho`jaligi, madaniy-maishiy maqsadlarga
mo`ljallangan va soglikni saklash) beriladi. Tashkilot tashkil kilinayotgan paytda
hosil kilingan barcha mablag`larining puldagi ifodasi ustav fondining xajmini
ifodalaydi. Ustav fondining xajmi Tashkilot ustavida kursatiladi. Tashkilot
faoliyati jarayonida ustav fondining xajmi usadi yoki kamayadi va bunda tegishli
uzgarishlar zaxira fondi (kapitali)da aks ettiriladi.

Ilgari foyda hisobidan amalga oshiriladigan ishlab chiqarishni rivojlantirish
xarajatlari yangi texnikani joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va
avtomatlashtirish, asosiy fondlarni yangilash, ishlab chiqarishni texnikaviy
takommilashtirish va shu kabilar moddiy rag`batlantirish - xodimlarni
mukofotlash, ularni aloxida muxim bulgan topshiriklarni bajarganliklari uchun
rag`batlantirish, ularga yakka tartibdagi yordam kursatish; sotsial-madaniy
tadbirlar va turarjoy - ko`rilish – turar joylarni va madaniy-maishiy muassasalarni
ko`rish, ularni kapital tuzatish xamda xizmatchilarga madaniy-maishiy xizmatlarni
yaxshilashga kilingan sarflar ular sodir bulgan hisobot davridagi xarajatlar sifatida
aks ettiriladi.
Budjetdan moliyalash - bu davlat Tashkilot si tomonidan uz faoliyatini
kengaytirish uchun qo`shimcha ravishda oladigan mablag`lar manbaidir. Budjetdan
moliyalash tartibidagi mablag`lar unga (agar unga ichki resurslar kamlik kilsa)
ko`rilish, yangi mexnat vositalarini sotib olish (kapital kuyilmalarni moliyashlash)
yoki moddiy boyliklar zaxirasi va pul mablag`larini oshirish) aylanma
mablag`larning usishi va tuldirilishini moliyalash xamda boshqa extiyojlarga -
bolalar va madaniy - maorif muassasalarini saklash, ilmiy - tadkikot ishlarini
bajarish, kadrlar tayyorlash va boshqalar (maqsadli moliyalash) yo`li bilan davlat
budjetidan beriladi.
Shubxali karzlar buyicha zaxiralar uzilmagan karzlardan (debitorlik)
ko`rilgan talafotlarni koplash uchun oldindan yaratiladigan jamgarmalarni
ifodalaydi.
Karzga olingan (jalb kilingan) mablag`lar Tashkilot ga vaqtinchalik
foydalanish uchun ma`lum bir vaqtga beriladi va uning muddati tugagandan keyin
ular uz egalariga qaytarilishi lozim. Ularning manbai uzoq; muddatli kreditlar va
karzga olingan mablag`lar, kiska muddati kreditorlik karz va taksimotga doyr
majburiyatlar hisoblanadi.
Kreditlar va jalb kilingan mablag`larga banklarning kiska muddatli va uzoq
muddatlari xamda yuridik va jismoniy shaxslarning karzga olingan mablag`lari
kiradi. Kiska muddatli bank kreditlari va karzga olingan mablag`lar Tashkilot ning

vaqtinchalik extiyojlari uchun qo`shimcha mablag`larning asosiy manbai
hisoblanadi. Bu tovar - moddiy boylikar, yo`ldagi hisob-kitob xujjatlar va
boshqalar yuzasidan olingan kreditlardir. Ular kiska muddatli kreditlash tartibida,
ya`ni uncha uzoq bulmagan muddatga (bir yilgacha) shu muddatning utishi bilan
ularni bankka albatta qaytarish sharti bilan beriladi.
Uzoq muddatli bank kreditlari va karzga olingan mablag`lar xam Tashkilot
tomonidan vaqtinchalik iste`moli uchun, lekin uzoqrok bulgan muddatga
olinadigan qo`shimcha mablag`lar manbaini kursatadi. Bunday kreditlar, masalan,
yangi texnikani joriy etish, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va ishlab
chiqarish texnologiyasini yaxshilash; yangi mahsulotni ishlab chiqarishny tashkil
etish tadbirlariga, buyumlarning sifatini, ishonchiligini va chidamliyligini
kutarish; uz mablag`lari hisobidan moliyalash urniga kapital sarflarga va boshqa
extiyojlarga xarajatlar kilish uchun beriladi.
Uzoq muddatli kreditlar va karzga olingan mablag`lar xam muddatli va
qaytariladigan xususiyatga ega bulib, bir necha yilga beriladi.
Shunday qilib, kiska muddatli va uzoq muddatli kreditlar xamda karzga
olingan mablag`lar uchun umumiylik ularning muddatliligi va qaytariladiganligi
hisoblanadi.
Bozor ho`jaligida bank kreditlari va karzga olingan mablag`lar Tashkilot lar
tomonidan boshqa tashkilotlardan vaqtinchalik extiyojlari uchun qo`shimcha
mablag`lar olishning muxim manbaidir.
Kreditorlik karzlar guruxi mol yetkazib beruvchilar va boshqa kreditorga
bulgan karzlarni uz ichiga oladi.
Mol yetkazib beruvchilar deb Tashkilot ga moddiy boyliklarni sotradigan
tashkilotlarga aytiladi. Moddiy boyliklar uchun kilinadigan amaldagi hisob-kitob
tizimiga binoan shu boyliklarni olish vaqti bilan ularga xak tulanishi urtasida
birkancha vaqt utadi. Shu davr davomida mazkur Tashkilot uzlarining mol
yetkazib beruvchilari oldida karzdor bulib koladilar. Natijada mol yetkazib
beruvchilarga bulgan karz ushbu Tashkilot mablag`lari uchun qo`shimcha
vaqtinchalik manbaga aylanadi.

Boshqa kreditorlarga Tashkilot boshqa (tovarsiz) operatsiyalar buyicha
ularga nisbatan karzdor bulgan tashkilotlar (yoki shaxslar) kiradi. Ularga sotsial
sugurta organlariga, pensiy fondiga, ish bilan ta`minlash fondiga va hokazolarga
karzlar, boshqa hisob-kitoblar kiradi. Bular - ishchi va xizmatchilarga ularning uz
(individual) extiyojlari uchun berilgan ssudalar buyicha, sud organlarining karori
asosida ishchi va xizmatchilarning ish xaklaridan xar xil tashkilot va ayrim
shaxslar foydasiga ushlab kolingan summalar buyicha, ishchi va xizmatchilar
tomonidan uz vaqtida talab qilib olinmagan ish xaklari buyicha Tashkilot ning
karzlaridir.
Mol yetkazib beruvchilarga va boshqa kreditorlarga bulgan karzlarning
xususiyati shundan iboratki, bu mablag`lardan olinadigan mablag`lar Tashkilot
ning biznes-rejasida nazarda tutilmaydi va Tashkilot ularni juda cheklangan
muddatga oladi.
Taksimotga doir majburiyatlar guruxiga ishchi va xizmatchilarga ish xaki
buyicha, kasaba uyushmasi organlariga sotsial sugurta ajratmalari buyicha,
pensiya fondi, ish bilan ta`minlash fondi va moliya organlariga - budjetga tulovlar
buyicha majburiyatlar kiradi. Jalb kilingan mablag`larning bu guruxi milliy
daromadni taksimlashning ba`zi shakllarini aks ettiradi.
Jumladan, ishchi va xizmatchilar oldidagi majburiyatlar Tashkilot da
yaratilgan zaruriy mahsulotni taksimlashning shaklini anglatadi. Gap shundaki,
kabul kilingan koidaga kura ishchi va xizmatchilarga ish xaki ularning Tashkilot
da ishlagan hisob-kitob k;ilish davri tugaganidan keyin bir necha kun utgandan
keyin beriladi. Masalan bu davr bizda - bir oy, AKSH da esa - bir xafta. Shunday
qilib, Tashkilot ning ixtiyorida ma`lum muddat davomida hisoblab kuyilgan,
lekin xali berilmagan ish xakiga to`g`ri keladinan mablag`lar saklanib koladi. Shu
munosabat bilan uning doimo ishchi va xizmatchilar oldida ish xakini berishda
uziladigan majburiyatlari yuzaga kelib turadi.
Sotsial sugurta, pensiya fondi va ish bilan ta`minlash fondi buyicha
majburiyatlar qo`shimcha mahsulotni taksimlashni aks ettiradi. Xar bir Tashkilot
xar oyda sotsial sugurtaga, pensiya fondiga, ish bilan ta`minlash fondiga

ajratmalar kiladi va hisoblangan summalarni tegishli budjetdan tashqari fondlarga
utkazadi. Bu mablag`lar utkazilishiga qadar Tashkilot ixtiyorida buladi. Shu
munosabat bilan uning yana tegishli summalarni utkazish buyicha doimo
majburiyatlar paydo bulib turadi.
Moliya organlari oldidagi majburiyatlar xam qo`shimcha mahsulotni
taksimlashni tavsiflaydi. Tashkilot lar vaqti-vaqti bilan belgilangan tulovlarni
davlat daromadiga topshirib turadi (kushilgan kiymat soligi, foydadan ajratmalar).
Demak ularda ma`lum muddatlarda moliya organlari oldida shu tulovlarni
utkazishga doir majburiyatlar paydo bulib turadi. Shu tulovlar buyicha summalarni
hisoblash dakikasidan ularni tulash dakikasigacha ular Tashkilot ixtiyorida buladi.
Taksimot buyicha majburiyatlarning xar xil turlari uchun umumiylik
shundan iboratki, bu manbalardan mablag`lar chetdan olish yo`li bilan emas,
balki hisoblash yo`li bilan hosil kilinadi.
Yalpi (marjinal) daromad - bu Tashkilot da olingan sof daromadning bir
kismidir. Ma`lumki, yalpi foyda amalda sotilgan mahsulot kiymati va ishlab
chiqarishga ketgan xarajatlar urtasidagi fark sifatida namoyon buladi. U
markazlashtirilgan davlat sof daromadi va Tashkilot sof daromadiga bulinadi.
Markazlashtirilgan davlat sof daromadi kushilgan kiymat soligi, aksiz soligi va
foydadan ajratmalardan hosil buladi. Kushilgan kiymat soligi va aksiz soligi
Tashkilot lardan mahsulot sotish jarayonida qat`iy mayerlar buyicha undiriladi,
foydadan ajratmalar Tashkilot tomonidan uni taksimlash paytida davlat budjetiga
kiritiladi. Foydaning boshqa kismi Tashkilot ning ixtiyorida koldiriladi va davr
xarajatlari, moliyaviy faoliyatdan talofotlar, dividendlarni tulash va boshqa
extiyojlar xarajatlarini koplash uchun ishlatiladi. Shunday qilib, Tashkilot
tomonidan olingan yalpi foyda ikki tomonlama yunalishga ega: uning bir kismi
davlat daromadiga ajratiladi, boshqa kismi esa Tashkilot ixtiyorida koldiriladi.
Shuning uchun uni taksimlani-shiga qadar uz mablag`lari yoki jalb kilingan
mablag`lar manbaiga kiritish mumkin emas va shu sababdan u aloxida guruxga
ajratiladi.

Tashkilot foyda (daromad) yoki zararni yaratilgan mahsulot (bajarilgan ish,
kursatilgan xizmatlar) sotishdan, ortikcha moddiy boyliklarni sotishdan,
moliyaviy faoliyatdan, jarimalar va peniyalar ko`rinishida, valyuta operatsiyalari
va kiymatli kogozlar buyicha operatsiyalar buyicha burdsizlik va boshqalardan
oladi.
Buxgalteriya hisobi mazkur Tashkilot va uning Tashkilot bulinmalari
mablag`lari va ulardan foydalanishning samaradorligi uchun kerakli axborot bilan
ta`minlagani xolda, ularning samarasini oshirishga yordam berishi kerak.
Buxgalteriya hisobining usuli (metodi)
Mablag`lar xolati va ulardan foydalanish samaradorligi darajasi xakidagi
axborotni shakllantirish uchun buxgalteriya hisobida xar xil usullardan
foydalaniladi u usullarning yigindisi buxgalteriya hisobining usuli (metodini)
tashkil kiladi.
Usulning mazmuni mazkur fanning predmeti, vazifalari va uning oldiga
kuyiladigan talablar xususiyatlariga boglik buladi. Ular buxgalteriya hisobi
usulining tarkibiga kiradigan anik usullarni aniklab beradi.
Eng avval shunga e`tibor berish lozimki, buxgalteriya hisobida Tashkilot da
sodir buladigan barcha Tashkilot jarayonlari, uning ixtiyoridagi barcha
mablag`larni aks ettiruvchi axborot shakllanadi. Xar xil jarayonlarda sodir
buladigan operatsiyalar soni xamda Tashkilot ixtiyorida joylashgan mablag`lar
turi va manbalari juda muximdir. Xar bir Tashkilot operatsiyasi va mablag`lar
xamda manbalar turi ustidan zaruriy boshqaruv axborotini umumlashtirish va
shakllantirish maqsadlari uchun xujjatlashtirish yordamida kuzatuv olib boriladi.
Xujjatlashtirish buxgalteriya hisobining obyektlari (uning predmetining
tarkibiy unsurlari) ustidan yoppasiga va uzluksiz kuzatishni amalga oshirish
imkonini beradigan dastlabki aks ettirish usulidir. Buning uchun xar bir aloxida
operatsiya uchun yoki ularning bir turdagi guruxi uchun dastlabki hisob axborotini
muayyan moddiy tashuvchisi tuziladi. Unda amalga oshirilgan operatsiyaning
mazmuni kayd etiladi.

Xujjatlashtirish yordamida sodir bulayetgan Tashkilot operatsiyalari xakida
mukammal ma`lumotlar olinadi. Bu ma`lumotlar ularni keyinchalik iktisodiy
jixatdan guruxlash va umumlashtirish uchun asos bulib hisoblanadi. Yuridik
talablarga rioya kilingan xolda xujjatlardan foydalanish buxgalteriya hisobining
ma`lumotlariga isbotlovchi kuch bagishlaydi.
Lekin Tashkilot jarayonida bulib utayetgan barcha xodisalarni xam
xujjatlashtirysh yordamida kayd qilib bulavermaydi. Jumladan, tabiiy yukolish,
mablag`larni kabul kilish va topshirish paytidagi noanik-liklar, hisobdagi xatolar
va kolaversa, ugirliklar tegishli kiymatlik-larning xakikiy mikdorini dastlabki
axborotni tashuvchilar va hisobda aks ettirilganlaridan chetga ogishiga olib keladi.
Bunday xodisalarni rasmiylashtirish ular sodir bulayetganda emas, balki fakat ular
ma`lum bulgandagina mumkin buladi. Dastlabki axborot tashuvchilar tomonidan
kayd kilinmay kolgan xodisalar xujjatlashtirishga zaruri qo`shimcha hisoblangan
ruyxatga olish (inventarizatsiya) yordamida aniklanadi. Uning ma`lumotlari
yukorida keltirilgan u yoki boshqa sabablarga kura uz vaqtida hisobga olinmay
kolgan hisob kurstatkichlarini xakikatdagiga muvofiklashtirish uchun xizmat
kiladi.
Shunday qilib, xujjatlashtirish va ruyxatga olish buxgalteriya hisobining
obyektlarini dastlabki kuzatish amalga oshirish uchun pullaniladi. Ulardan
foydalanish mulkning but saklanishi ustidan, nazorat kilish imkonini beradi.
Xujjatlashtirish va ruyxatga olishning ma`lumotlari moddiy-javobgar shaxslarning
xatti-harakatlari, amalga oshirilayetgan operatsiyalarning konuniyligi,
mablag`larning to`g`ri saklanishi, ulardan maqsadga muvofik ravishda foydalanish
va shu kabilar ustidan kuzatish imkonini beradi.
Yukorida ta`kidlanganidek Tashkilot operatsiyalari va mablag`lar juda turli-
tumandir. Lekin buxgalteriya hisobi ular xakida yigma (umumlashtirilgan)
kursatkichlarni berishi kerak. Bunda yigiladigan ma`lumotlar ulchagichlarda
ifodalanadi. Buning uchun buxgalteriya hisobida baxolash usuli pullaniladi.
Baxolash yordamida natura va mexnat kursatkichlarini pul kursatkichlariga
aylantiriladi.

Tashkilot jarayonini boshqarish uchun uni amalga oshirish bilan boglik
bulgan barcha chikimlarni hisoblab chikish, xar bir jarayonda ishlatilgan xam
jonli, xam moddiylashtirilgan mexnatni hisoblab chikish kerak. Bunda xar bir
chikim turinining mikdorinigina emas, balki anik bulgan ularning obyektiga
tegishli bulgan umumiy summasini topish, ya`ni hisobga olinayetgan
obyektlarning tannarxini hisoblab topish lozim buladi. Mahsulot tannarxi ishlab
chiqarish xarajatlarining mikdo-ri ustidan nazorat kilish uchun pullaniladigan
kalkulyatsiya yordamida hisoblab topiladi. U obyektlarning xakikiy tannarxini
aniklash imkonini beradi.
Shunday qilib, kalkulyatsiya buxgalteriya hisobi obyektlarini kiymatli
ulchash uchun xizmat kiladi. Ularning pullanilishi tijorat hisob-kitobini
mustaxkamlash uchun katta axamiyat kasb etadi. Ma`lumki, tijorat hisob-kitobiga
rioya kilish Tashkilot xarajatlari bilan uning faoliyati natijalari urtasidagi
muvofiklikni talab kiladi. Xarajatlar bilan natijalarni solishtirish xakikiy tannarx
kalkulyatsiyasi ma`lumotlariga asoslanadigan pulda ifodalash yo`li bilan erishiladi.
Buxgalteriya hisobining obyektlari tarkibidagi va funksiyalaridagi
farklanishlar ularning ustidan aloxida guruxlar buyicha, masalan, mexnat
vositalari, mexnat buyumlari, pul mablag`lari va hokazo kuzatish zarurligini
takazo etadi. Undan tashqari, ushbu guruxlarning ichida hisobni mablag`larning
aloxida turlari va ularning joylashgan joylari buyicha tashkil kilish kerak buladi.
Demak hisob bilan aloxida ajratilgan xolda xar bir mexnat vositasining turi -
binolar, mashinalar, uskunalar va hokazo;
Mexnat buyumlari - asosiy va yordamchi materiallar, yokilgi, yarim tayyor
mahsulot va boshqalar; pul mablag`lari ularning joylashgan joylari buyicha -
hisob-kitob, valyuta va bankdagi boshqa schetlar, Tashkilot ning kassasida va shu
kabilar kamrab olingan bulishi kerak. Shu bilan birga bunday guruxlash kupincha
kamlik qilib koladi. Masalan, mexnat buyumlarining xar xil turlari ustidan,
aytaylik asosiy materiallar ustidan, kuzatish ularning xar bir turi, sorti, katta-
kichikligi va hokazolar to`g`risida ma`lumotlar olishni talab kiladi. Shunga

uxshash guruxlash buxgalteriya hisobida mablag`lar manbalari va Tashkilot
jarayonlari buyicha xam amalga oshiriladi.
Tashkilot mablag`lari va Tashkilot operatsiyalarini joriy aks ettirish va
ularni boshqarish uchun zarur bulgan ma`lumotlar olish imkonini beradigan
buxgalteriya hisobi obyektlarini iktisodiy jixatdan guruxlash uchun, schetlardan
foydalaniladi.
Axborotni dastlabki tashuvchilardagi ma`lumotlar hisob obyektlariga fakat
tarkok bulgan tavsif beradi, shu sababli schetlarga extiyoj tugiladi. Bu
ma`lumotlarni umumlashtirilgan xolda kuz oldiga keltirish uchun, ularni
guruxlash va summalashtirish lozim buladi. Bunday funksiyani buxgalteriya
hisobida schetlar bajaradi.
Tashkilot operatsiyalarni buxgalteriya schetlarida aks ettirish ikkiyoklama
yozuv vositasida amalga oshiriladi. Ikkiyoklama yozuvning moxiyati xar bir
Tashkilot operatsiyasi natijasida yuzaga keladigan ikki xodisani uzaro boglangan
xolda aks ettirishdan iborat. Masalan, materiallarni xarid kilish operatsiyasini kayd
etaturib, sotib olingan kiymatliklarning kelishi (tayyorlanishi) va mol yetkazib
beruvchilarga tulangan pul mablag`larining sarflanishi (karzning yuzaga kelishi)
kursatkichlari uzaro boglaniladi: yoki mahsulot tayyorlashga meteriallar sarflashni
aks ettira turib, uzaro bogliklikda ishlab chiqarish chikimlarining oshishi va
Tashkilot omboridagi materiallarning kamayishi kursatiladi. Operatsiyallar
bunday usul bilan yozish ularning iktisodiy mazmunini ochib beradi va Tashkilot
faoliyatini chukurrok urganishga yordam beradi.
Shunday qilib, schetlar va ikkiyoklama yozuv buxgalteriya hisobi obyektlari
to`g`risidagi ma`lumotlarni joriy guruxlash maqsadida pullaniladi. Ularning
yordamida Tashkilot ni tezkor boshqarish, moddiy javobgar shaxslarning amallari
mulklarning but saklanishi ustidan nazorat amalga oshiriladi. Ular Tashkilot
faoliyatining yigma kursatkichlarini hisoblab chikish uchun zarur bulgan
ma`lumotlarni asta-sekin jamgarish va tartibga solish (sistemalash) imkonini
beradi.

Buxgalteriya hisobi anik obyektlarining keng bulgan tarkibi Tashkilot
Tashkilot mablag`larini doimiy kuzdan kechirish zarurligini takazo etadi. Buning
uchun Tashkilot mablag`larini ikki xilga, ya`ni ularning turlari va joylashishi
xamda tashkil topish manbalari va kanday maqsadga mo`ljallanganligiga karab,
kursatadigan buxgalteriya balansi xizmat kiladi. Tashkilot mablag`larini aks
ettirishning bunday tartibi ularning barcha yigindisini uzaro boglangan xolda
ko`rish imkonini beradi va Tashkilot ning ular bilan ta`minlanganligini taxlil
kilishni yengillashtiradi.
Tashkilot jarayonlarini vaqti-vaqti bilan kuzdan kechirish buxgalteriya
hisobida ularni tavsiflovchi kursatkichlar ustidan kuzatish yo`li bilan amalga
oshiriladi. Bunday kursatkichlar Tashkilot faoliyatining barcha asosiy uchastkalari
buyicha belgilanadi. Bu - ishlab chiqarish va sotish xajmi, foyda va rentabellik
tannarx va boshqalardir. Bularning xammasi hisob ma`lumotlari asosida
budjetning bajarilishining yirma tizimini ifodalovchi hisobotda aks ettiriladi.
hisobot hisob-kitoblarning ilmiy asoslangagan tizimi yordamida tuziladi. U
hisoblab chiqariladigan kursatkichlarning to`g`riligini va ularning utgan davrdagi
xuddi shunday kursatkichlari bilan xamda Tashkilot ning moliyaviy axvolini
baxolash maqsadida boshqa Tashkilot larning xuddi shunday kursatkichlari bilan
solishtirish mumkinligini ta`minlaydi.
Yukorida aytilganlardan kelib chikib, balans va hisobot buxgalteriya hisobi
ma`lumotlarini yakunlovchi umumlashtirish usuli hisoblana-di, desak buladi. Bu
usullardan foydalanish buxgalteriya hisobining muxim vazifalari hisoblangan
Tashkilot va uning tarkibiy bulinmala-rini boshqarish, Tashkilot moliyaviy
axvolini baxolash kabi muxim bulgan vazifalarni yechishni ta`minlaydi. Tashkilot
da tezkor boshqarish xujjat-lar va schetlar ma`lumotlari buyicha xar kuni amalga
oshiriladi, lekin u uzoqrok bulgan muddatdagi Tashkilot lar ishini chukur taxlil
kilish imkonini bermaydi.
Buxgalteriya hisobida pullaniladigan usullar moxiyatini ko`rib chikishga
yakun yasaymiz. Shunday qilib, buxgalteriya hisobining usuli (metodi) kuyidagi
usul (element)lardan iborat ekan: xujjatlashtirish va yuklama kilish

(inventarizatsiya), baxolash va kalkulyatsiya, schetlar va ikkiyoklama yozuv,
balans va hisobot.
Bularda keng mikyosda xujjatlashtirish, baxolash, kalkulyatsiya, hisobot
va ma`lum darajada balans (balansli usul) pullaniladi. Masalan, statistikada va
budjetlashtirish (rejalashtirish)da balansli usuldan xalq ho`jaligi balansini, mexnat
balansini, turli moddiy resurslarning balansini tuzish uchun foydalaniladi va
hokazo.
Buxgalteriya hisobining amaliyotida shu barcha usullar ajralgan xolda emas,
balki yagona butunlikning bir kismi sifatida kuyidagi ketma - ketlikda pullaniladi.
Xujjatlashtirishdan - Tashkilot operatsiyalari xakida dastlabki ma`lumotlarni olish
uchun foydalniladi. Ma`lumotlarni xujjatlashtirish asosida Tashkilot faoliyatini
buxgalteriya hisobida navbatdagi aks ettirish amalga oshiriladi. xujjatlardan
ma`lumotlar albatta umumlashtirilgan pul ulchagichida ifodalanadi. Buning uchun
natura va mexnat kursatkichlaridan pul kursatkichlariga utkazish imkonini
beradigan baxolash xizmat kiladi.
Xujjatlarda kayd etilgan buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risi-dagi
ma`lumotlar iktisodiy jixatdan guruxlanadi va summalashtiriladi, buning uchun
esa schetlar va ikkiyoklama yozuvdan foydalaniladi. Schetlarda olinadigan
kursatkichlar ikkiyoklama yozuv yordamida uzaro boglanadi. Schetlarda
keltirilgan ma`lumotlar yuklama kilish jarayonida tekshiriladi va aniklanadi.
Tekshirilgan ma`lumotlar asosida u yoki boshqa obyektga tegishli bulgan
chikimlar hisoblab chikiladi, ya`ni ularning tannarxi hisoblab chikiladi -
kalkulyatsiya tuziladi.
Shunda tezda joriy buxgalteriya hisobi yuritiladi xamda Tashkilot va uning
tarkibiy bulinmalarining faoliyati boshqariladi. Buxgalteriya hisobi obyektlarini
joriy aks ettirish mablag`lar turlari va ularning manbalari sinov (probno`y)
balansda solishtirish bilan nazorat kilinadi va ichki hisobot yordamida joriy
ma`lumotlarni vaqti-vaqti bilan yigib yakunlanadi.
Buxgalteriya hisobi usulining turli unsurlarini birga olib borish va ulardan
amaliy foydalanish mana shulardan iborat. Usulning unsurlari bir birovlari bilan

chambaras boglik bulib, ularning xar biri oldingilaridan foydalanadi yoki uzlari
keyingilariga ma`lumotlar beradi. Shunday qilib, baxgalteriya hisobining usuli -
bu Tashkilot mablag`lari va jarayonlarini boshqa ish uchun axborotni shakllantirish
usullarining yiginsidir.
Buxgalteriya hisobining usuli qator usullardan foydalanish bilan tavsiflanadi
va ularning xar biri ma`lum maqsadlarga xizmat qilib, birgalikda yagona tizimni
hosil kiladi. Buxgalteriya obyektlari unda yoppasiga va uzluksiz aksini topadi.
Buxgalteriya hisobining usuli hisobga olinayetgan obyektlarni uz aro boglangan
xolda aks ettirish imkonini beradi va shu bilan ayrim xodisalar urtasidagi sababli
borliklikni yuzaga chiqaradi. Tashkilot xodisalari buxgalteriya hisobida real
ma`lumotlar asosida kursatiladi va shu bilan uning obyektivligi ta`minlanadi.
Buxgalteriya hisobining usuli Tashkilot xayotining barcha xodisalari,
Tashkilot faoliyati jarayonida sodir bulayetgan barcha kup sonli operatsiyalarni
kuzatish imkonini bermay, undan tashqari, ilmiy asoslangan boshqaruv
yechimlarini ishlab chikish uchun katta axamiyatga ega bulgan shu ma`lumotlarni
iktisodiy jixatdan umumlashtirish imkoniyatini xam yaratadi.
Buxgalteriya hisobi usulidan foydalanishning bosh maqsadi Tashkilot
faoliyatini boshqarishni amalga oshirish uchun talab kilinadigan kursatkichlarni
hisoblab chikishdan iborat.
Yukorida yozilganlarga asoslanib buxgalteriya hisobi usulining moxiyatini
kuyidagicha ta`riflash mumkin.
Buxgalteriya hisobining usuli buxgalteriya hisobi obyektlarini Tashkilot
faoliyatini boshqarishni amalga oshirish maqsadida yoppasiga, uzluksiz, uzaro
boglangan va obyektiv aks ettirishni ta`minlaydigan usullar tizimidan iborat.
Iktisodiy adabiyotda buxgalteriya hisobi usulining boshqa tavsiflari xam
mavjud. To`g`risini aytganda, usul tushunchasining umumiy ma`nosi bir xildir:
usul deganga xar doim buxgalteriya hisobining predmetini aks ettiradigan usul
tushuniladi. Lekin uning tarkibiga kiritilgan anik (konkret) usullar ruyxati
kupincha xar xil bulib chikadi. Masalan, ba`zida bu ruyxat kandaydir bir usul,
masalan, ikkiyoklama yozuv, bilan cheklanadi.

Usulni bunday tushunishning xatoligi shubxasizdir: na ikkiyoklama yozuv
va na usulning xar kanday boshqasi boshqa usullar bilan boglanmasdan
buxgalteriya hisobi obyektlari to`g`risida zarur bulgan barcha ma`lumotlarini bera
olmaydi.
Ba`zi bir ishlarda buxgalteriya hisobi usuli usullar majmuasidan iborat
ekanligi tan olinadi-yu, lekin shu majmua tarkibidan u yoki boshqa usul
(element)lar, masalan xujjatlashtirish va kalkulyatsiya chiqarib tashlanadi. Buni
shu bilan isbotlamokchi buladilarki, guyoki unga fakat hisobga olinayetgan
obyektlarni aks ettirishining usullari kiritilishi kerak emish, guyoki xujjatlashtirish
va kalkulyatsiya ularni aks ettirmaganda hisob usuliga ba`zida unda fakat doimo va
muntazam ravishda pullaniladigan unsurlar kiritiladi. Shu munosabat bilan u yoki
bu talabni kondarmaydigani uchun yuklama kilish usuli chiqarib tashlanishi kerak
emish, vaxolanki Uzbekiston Respublikasining "Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi"
konuniga kura moddiy - javobgar shaxslar uzgartirilganda, tabiiy ofatlardan keyin
xamda yilik hisobot tuzilishidan oldin yuklama utkazish zaruriydir.
Qator iktisodchilarining fikrlari buyicha buxgalteriya hisobi-ning usuliga
fakat boshqa hisob turlarida pullanilmaydigan va buxgalteriya hisobiga xos bulgan
usullar kiritilishi kerak. Shuning uchun unga, masalan, hisobotni kiritishmaydi,
lekin bu xam nato`g`ri, chunki agar u yoki boshqa usul hisobning boshqa turlarida
ishlatilsa, u buxgalteriya hisobida uz funksiyasini bajarishdan tuxtab kolmaydi-ku.
Buxgalteriya hisobi usulining xususiyati aynan shundan iboratki, fakat uning
usullari majmuasi tufayligina boshqarish uchun zarur bulgan axborotning
shaklanishi ta`minlanadi.
Shunday nuktai nazar xam mavjudki, guyoki buxgalteriya hisobining usuli
balanslashtirilgan umumlashtirish deb ataladigan narsadan iborat, kolgan boshqa
usullar esa fakat ushbu umumlashtirishni ta`minlash uchun pullanilar emish. Lekin
bu nuktai nazar bilan kelishilsa, unda xujjatlashtirish, schetlar, ikkiyoklama
yozuv va boshqalar buxgalteriya hisobida tezkor boshqarish buyicha mutlako anik
bulgan boshqaruv vazifalarini yechish uchun emas, balki fakat balanslashtirilgan

umumlashtirishni amalga oshirish imkoniyatini ta`minlash uchun pullaniladi,
degan xulosa kelib chikadi.
Buxgalteriya hisobining yukorida keltirilgan tavsifidan mutlako anik qilib
shuni aytish mumkinki, uning xar bir unsuri butunlay anik bulgan funksiyani
bajaradi va shu bilan ularning umuman barchasining majmuasi yordamida
buxgalteriya hisobi predmetini tula-tukis aks ettirish mumkin bulishligiga yordam
beradi.

Xulosa:
Buxgalteriya hisobining obyekti - bu Tashkilot lar faoliyati va unda sodir
buladigan Tashkilot operatsiyalaridir. Buxgalteriya hisobining predmeti -
Tashkilot Tashkilot mablag`lari, ya`ni unga tegishli bulgan mexnat buyumlari va
vositalaridir xamda mablag`lar manbasidir. Buxgalteriya hisobining usullari - bu
hisobni yuritishda kullaniladigan usullardir. Ularga kuyidagilar kiradi:
* baxolash - Tashkilot mablag`lari va ularning manbalarini pul birligida
ifodalash;
* xujjatlashtirish - Tashkilot operatsiyalarini kayd kilish usuli.
* inventarizatsiya - Tashkilot mablag`larining xujjatlardagi mikdori bilan
xakikiiy mikdorini solishtirish;
* kalkulyatsiya- ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini hisoblash;
* schetlar va ikkiyoklama yozuv - Tashkilot mablag`lari va ularning
manbalarini ifodalovchi shartli belgilar schetlar deb ataladi; Tashkilot faoliyatida
sodir bulgan Tashkilot operatsiyalarini xujjatlarda aks ettirish usuli - ikkiyeklama
yozuv deyiladi;
* balans - Tashkilot mablag`lari va ularning manbalarini iktisodiy jixatdan
guruxlash;
* hisobot - Tashkilot faoliyatining ma`lum sanaga bulgan xolati.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Uzbekiston: bozor iktisodiyotiga utishning uziga xos
yo`li. - T. Uzbekiston, 1995.
2. Karimov I.A. Uzbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish
yo`lida. - T. Uzbekiston, 1995.
3. M. Ostonakulov. Buxgalteri hisobi nazariyasi. Toshkent "Uzbekiston"
1993 y.
4. M. Umarova, U. Eshboyev, K. Axmadjonov. Buxgalteriya hisobi.
Toshkent "Mexnat" 1999 y.
5. www.ziyonet.uz

2-ilova Mundarija Kirish I bob. Buxgalteriya hisobi va faoliyati. 1.1.Buxgalteriya hisobining predmeti. 1.2. Tashkilot, uning faoliyat kursatish shartlari. II bob. Tashkilot jarayonlari va mablag’lari. Buxgalteriya hisobining usuli (metodi). 2.1. Tashkilot ish jarayonlari. 2.2. Tashkilot mablag`lari. 2.3. Buxgalteriya hisobining usuli (metodi). Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarishdan tashqari buxgalteriya hisobida ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarish xam aks ettiriladi. Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish buxgalteriya hisobida shu ishchi kuchini tayyorlash bilan borlik bulgan xar xil xarajatlarni xamda ish xaki va xar xil turdagi ho`jaliklar daromadlarini ko`rinishidagi mablag`lar harakatini hisoblab topish yo`li bilan kamrab olinadi. Ishchi kuchini tayyorlash xarajatlari, ish xakini tulash va ho`jaliklarning daromadlarini taksimlash moddiy kiymatliklar va pul mablag`larini sarflashni anglatadi. Ishlab chiqarish munosabatlarini takror ishlab chiqarish buxgalteriya hisobida mulkchilikning xar xil shakllaridagi Tashkilot lar fondlarining mavjudligi va harakatini aks ettirgan xolda kayd kilinadi. Bux-galteriya hisobi takror ishlab chiqarish jarayonida ularning uzgarishini kursatib, mulkning rivojlanishini tavsiflaydi va shu bilan ishlab chi-karish munosabatlarini takror ishlab chiqarish xakida zarur kursat-kichlarni beradi. Yukorida aytilganlardan shuni xulosa kilish mumkinki, buxgalteriya hisobi predmetining asosiy mazmuni Tashkilot lar, tashkilotlar va muassasalarning Tashkilot faoliyatini amalga oshirishda foydalanadigan resurslarni samarali boshqarish uchun zarur bulgan axborotni shakllantirishdan iborat. Shu mablag`larning sarflanishi, ishlab chiqarish xajmi va faoliyat natijalarini okilona va to`g`ri boshqarish xozirgi vaqtda aloxida muxim axamiyat kasb etadi. Shunday qilib, buxgalteriya hisobining predmeti takror ishlab chiqarish jarayonidagi Tashkilot lar, tashkilotlar va muassasalarning mablag`lari xolati va ulardan foydalanishning samaradorligi xakida boshqarish masalalari uchun axborotni shakllantirish hisoblanadi.

Buxgalteriya hisobining predmeti Buxgalteriya hisobi Tashkilot , tashkilot va muassasalarda yuritiladi va ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish hisoblangan Tashkilot faoliyatini kuzatish va boshqarish uchun xizmat kiladi. Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish xamma sohalarni, ya`ni ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarini xam uz ichiga oladi. Ishlab chiqarish sohasi (moddiy ishlab chiqarish sohasi) ga moddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchi (sanoat, kishlok ho`jaligi, ko`rilish va boshqalar) xamda moddiy boyliklarni ishlab chiqaruvchilardan istemolchilarga yetkazib berish bilan band bulgan (savdo va u mumiy ovkatlanish) tarmoklari kiradi. Ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish bu yerda Tashkilot ning fondlaridan, ya`ni ishlab chiqarish faoliyati uchun zarur bulgan moddiy va pul mablag`laridan foydalanish yo`li bilan amalga oshiriladi. Mulkchilikning xar xil shakllaridagi Tashkilot larga zarur bulgan mablag`lar ma`lum manbalar (davlatniki-davlat resurslari hisobidan, jamoaniki pay badallari hisobidan, aksiyadorniki - aksiyadorlar resurslari hisobidan va kushma Tashkilot larniki - muassislarning badallari hisobidan) hisobidan shakllanadi. Ishlab chiqarish, taksimot, ayrboshlash va iste`mol jarayonlariga xizmat kilaturib, Tashkilot lar fondlarining uzluksiz doirada aylanishini amalga oshiradi. Shuning uchun buxgalteriya hisobi bu yerda moddiy boyliklarni yaratishga yunaltirilgan ishlab chiqarish ayrboshlash jarayonidagi Tashkilot ning fondlari (mablag`lari) ning xolatlari va ulardan foydalanishni samarali boshqarish uchun zarur bulgan axborotni shakllantiradi. Noishlab chiqarish sohasini axoliga xizmatlar bajaruvchi tarmoklar tashkil kiladi. Bularga soglikni saklash, xalq ta`limi, san`at xamda davlat boshqarmalari va mudofaa muassasalari kiradi. Noishlab chiqarish sohasida, garchi unda amalga oshirilayetgan faoliyat takror ishlab chiqarishga yordamlashib, undagi mexnat ijtimoiy foydalik bulsa xam, ijtimoiy mahsulot yaratilmaydi. Noishlab chikdrish sohasining tashkilotlari va muassasalari Tashkilot faoliyatlari ularga davlat budjetidan ajratilgan mablag`larni uzlarining

funksiyalarini bajarishda samarali foydalanish boshqarishdan iborat. Shunday qilib, davlat sektorining noishlab chiqarish sohasida moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan ijtimoiy mahsulotni taksimoti (qayta taksimoti) va iste`moli sodir buladi. Demak buxgalteriya hisobi shu sohaning tashkilotlari va muassasalariga ularning maqsadlariga muvofik ajratilgan mablag`larning mavjudligi va sarflanishi xakidagi axborotni shakllandiradi. Moddiy boyliklarning noishlab chiqarish sohasida iste`mol kilinishi noishlab chiqarishning bir kismidir. Undan tashqari, noishlab chiqarishning iste`moliga shaxsiy iste`mol va jamiyat a`zolarining extiyojlarini kondirish xam kiradi. Shaxsiy iste`molni buxgalteriya hisobi bevosita uz ichiga olmaydi. Lekin shaxsiy iste`mol buxgalteriya hisobida mutlako aks ettirmaydi deb uylash xatodir. Xakikatda, buxgalteriya hisobi uni aks ettiradi, lekin uni tavsiflash uchun zarur bulgan barcha kursatkichlarga ega emas. Shaxsiy iste`mol to`g`risidagi ma`lumotlarni savdo Tashkilot lari, umumiy ovkatlanish Tashkilot lari, xalq ta`limi, soglikni saklash muassasalari va boshqa hisobotlardan olish mumkin. Bu ma`lumotlar buyicha (tegishli tartibda utkazilgan ruyxatlar va tekshirishlarda mavjud bulgan ma`lumotlarga qo`shimcha ravishda) statistika shaxsiy iste`molni tavsiflovchi kursatkichlarni aniklaydi. Iktisodiy adabiyotda buxgalteriya hisobi predmetining boshqacha ta`riflari uchraydi. Masalan, uzoq vaqtlar davomida buxgalteriya hisobi predmeti deb kengaytirilgan takror ishlab chikdrish hisoblanar edi. Vaxolanki, yukorida aytilganlardan ko`rinib turibdiki, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning xammasi umuman Tashkilot hisobi tomonidan kamrab olingan, uning ayrim turlari esa jumladan, buxgalteriya hisobi shu jarayonning fakat ayrim tomonlarini aks ettiradi. Buxgalteriya hisobining predmeti ho`jalikning ayrim uchastkalardagi ijtimoiy mexnat sarflaridir, degan da`volar xam mavjud edi. Lekin bu ta`rif xam to`g`ri emas. Eng avvalo Tashkilot faoliyati fakat mexnat sarflari bilan cheklanmaydi: Tashkilot jarayonlari, shuningdek ijtimoiy mahsulotning harakati bilan tavsiflanadi. Undan tashqari, ijtimoiy mexnat sarflari buxgalteriya hisobida

bevosita umuman aks ettirilmaydi. Ular kiymat shaklida Tashkilot mablag`larining xar xil turlari va resurslarining harakati sifatida kursatiladi. Ijtimoiy mexnat sarflari ustidan bevosita kuzatuv tezkor va eng muximi, buning uchun uziga xos kursatkichlarga ega bulgan statistika hisobi tomonidan olib boriladi. Keyingi yillardagi ba`zi kitoblarda buxgalteriya hisobining predmeti Tashkilot mablag`lari va ularning harakati sifatida (yoki aksincha) ta`riflanadi. Bu asosan turli bulsa buxgalteriya hisobi yunaltirilgan va bu yerda eng muxim bulgan narsa, ya`ni mablag`lar sarflanishining maqsadga muvofikligini nazorat kilish va boshqarish uz urnini topmagan. Buxgalteriya hisobi predmetiga boshqa karashlar xam mavjud. Boshqacha qilib aytganda, buxgalteriya hisobi barcha xalq ho`jaligining rivojlanish xakida ma`lumotlar berishi kerak emish. Lekin bu xolda statistika hisobining urnini egallaydi, bu esa mutlako konunga xilofdir. Yukoridagi barcha ta`riflar buxgalteriya hisobiga nisbatan amaliy faoliyat sifatida tegishlidir. Ularda buxgalteriya hisobi aks ettiradigan obyektlarning tavsifi beriladi. Buxgalteriya fanining predmeti boshqadir. U buxgalteriya hisobining uzidir, ya`ni uning pullanish usullari, texnikasi, shakllari va, tashkil kilinishidir, chunki u xakidagi fan u ni yana takomillashtirish yo`llarini topish maqsadida uni yuritish amaliyotni urganishbilan shugullanadi. Buxgalteriya hisobining predmetini urganish da bu kategoriyaning tarixiyligini hisobga olish kerak. Buxgalteriya hisobi predmetining mazmuni xar xil iktisodiy tuzumlarda bir xil emas. Ular uzgarishi bir tuzumdan boshqasiga utish paytida mulkchilik shaklining uzgarishi bilan shartlangandir. Jumladan, boshlanrich jamoa tuzumida uning ibtidoiy ishlab chiqarish vositalari va xayet darajasi sharoitida hisobga uncha katta extiyoj bulmagan. Lekin hisobning eng sodda bulgan shakllari bu jamiyatda xam pullangan, chunki unda ovchilik yoki balikchilik mahsulotlari, terilgan hosil va shu kabilarni hisoblash talablari yuzaga kelgan. Dexkonchilikning asta-sekin kiritilishi va takomillashgan

Buxgalteriya hisobi va faoliyati.

12.08.2023

0

201.5 KB

Похожие