REJA: 1.Kirish 2.Asosiy qism I Bob R.Sulaymonovning faoliyati ning boshlanishi I.1 Rustam Sulaymonov haqida I.2 .Rustam Sulaymonovning Obi Raxmatda olib borgan tadqiqotlari II Bob Rustam Sulaymonov tadqiqotlari natijalari II.1 Rustam Sulaymonovning Qashqadaryo va Buxoro vohalaridagi tadqiqotlari II.2 Rustam Sulaymonovning So’g’d moddiy ,madaniyati tarixiga oid muammolar va Yerqo’rg’on yodgorligida olib borgan tadqiqotlari 3.Xulosa 4.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1

KIRISH. Kurs ishining vazifasi O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan ilk yillardan boshlab mazkur hududda kechgan davlatchilik jarayonlari hamda o’zbek davlatchiligi tarixini o’rganish dolzarb masala darajasiga ko’tarildi. Xalqimizning o’z tarixi va milliy qadriyatlarini o’rganishga bo’lgan ehtiyojidan kelib chiqib, ajdodlarimizning turli moddiy ma’naviy yodgorliklarni tadqiq etish ishlari qo’llab quvvatlanmoqda. O’zbekiston Respublika rahbariyati bu borada tashabbuskorlik ko’rsatib, tarixchi, arxeolog va sharqshunos olimlar oldiga xalqimizning qadim tarixini qaytadan, haqqoniy ravishda yaratish vazifasini qo’ydi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyulda “O’zR FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risida”gi qarori e’lon qilindi. 1998 yil 11 avgustda bo’lib o’tgan akademik Yahyo G’ulomov nomidagi “O’zbek davlatchiligi tarixini o’rganish” Respublika ilmiy seminarida tayyorlangan “O’zbek xalqi davlatchiligi tarixi konsepsiyasi” loyihasi ushbu masalaga jiddiy e’tibor qaratilganligidan dalolat beradi. Shuningdek, 2016 yil 30 dekabrda O’zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev mamlakatimizning yetakchi olimlari, ziyolilari, akademiklari, bir so’z bilan aytganda ilm ahli bilan uchrashib, ular bilan ilm-fanni yanada rivojlantirish, fan, ta’lim va ishlab chiqarish integrasiyasini amalga oshirish borasidagi ishlari, Respublikamiz Prezidentining “Moddiy madaniy meros obyektlarini muxofaza qilish sohasidagi faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2018 yil 19 dekabr № 4068 qarori bu boradagi sezilarli qadam bo’ldi. Ta’lim yo’nalishi negizidagi mutaxassisliklarning vazifasi - talabalar bilimlarini chuqurlashtirish va arxeolgik tadqiqotlarni olib borish, arxeologiyaga kirish, Markaziy Osiyo arxeologiyasi, jahon arxeologiyasi va etnologiyasiga doir bilimlar, arxeologik obyektni aniqlash, davriyligini belgilash, zarur adabiyotlar va manbalar tahlili, ularni klassifikasiyalash, arxeologiyada zamonaviy qurilmalarni o’rganish va amalda qo’llab ko’rish, dala etnografik tadqiqotlar va ularni olib borish usullari, etnogenez va o’zbek xalqining etnik tarixiga doir bilimlarni mustahkamlash hamda ilg’or pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda bilimlarini oshirish va ko’nikma hosil qilishdan ibor.Kurs ishinig maqsadi Arxeologiya fanining shakllanish tarixi. Arxeologiyaning ijtimoiy-gumanitar fanlar orasidagi o’rni. Arxeologiya fanini rivojlantirishda xissa qo’shgan olimlar. Arxeologiya markazlarining tashkil topishi. Jaxon arxeologiyasi. 1 O’rta Osiyo arxeologiya fanining shakllanish odimlari. Turkiston xavaskor arxeologlari to’garagi faoliyati. Arxeologiyaning tarixiy o’tmishni taraqqiyot bosqichlarga ajratib o’rganish tamoyillari. Arxeologik davrlashtirishning zamonaviy qarashlari. Tosh asri. Tosh asrining umumiy 1 Qarshi – 2700. «Ma’naviyat». 2006.- bet 37 (Karshi - 2700. "Spirituality". 2006.- page 2

xususiyatlari. Muzlik davri. Tabiiy sharoit. Ekologiya. Odamzodning shakllanish tarixiy bosqichlari. Antropogenez masalasi. Odamzodning yashash va xayot uchun kurashi. Xo’jaligi. Mexnat vositalari. Tirikchilik manbai. Ong, nutq, madaniy siljishlar. Oddiy mexnat qurollarini yaratish usul va texnologiyasi. Odamzod guruxlarining Yer yuzini galma-gal o’zlashtirish tarixi. Paleolit davri. Muzliklar. Yashash sharoiti uchun kurash. Paleolit davrining asosiy xususiyatlari. Peshma- pesh rivojlanish tarixi. Paleolit davrida ijtimoiy madaniy xayot. Oldavoy davri va asosiy yodgorliklar. Ashell davri. Mustyer davriga xarakteristika. Neandertal guruxlarning xayoti. Mustyer davrining O’rta Osiyo bo’ylab o’rganilishi. Asosiy yodgorliklar. O’zbekiston o’rta paleoliti. Asosiy yodgorliklar. Paleolit davrini o’rganishda o’zbek arxeologlarining asosiy yutuqlari. So’nggi paleolit. Umumiy tushuncha. Xronologiyasi. So’nggi paleolit odamzod turi. Mexnat qurollarni ishlab chiqish texnikasi. Ijtimoiy xayot. Madaniylashish tamoyillari. Asosiy yodgorliklari. Zarafshon xavzasi so’nggi paleoliti. Matriarxat davrining boshlanishi. Ibtidioy jamoa bo’lib xayot yuritish xususiyatlari. So’nggi paleolit davri madaniyati tarixini o’rganishda arxeologlarning xizmatlari. Paleolit davri tarixini o’rganishdagi muammolar. − Markaziy Osiyo xalqlari tarixi va madaniyatini xolisona ilmiy dunyo qarashni, ko’nikma va malakani shakllantirishdir. − Markaziy Osiyo xalqlari qadimgi tarixi va uning asosiy bosqichlarini o’rgatishdan iborat.Kurs ishining dolzarbligi Markaziy Osiyo arxeologiyasi kursining maqsad va vazifalari, Rus va xorijiy arxeolog va sharqshunoslarning arxeologiya fani taraqqiyotiga qo’shgan xissasi.Markaziy Osiyo arxeologiyasining taraqqiyoti, uning yutuqlari va kamchiliklari. Markaziy Osiyo arxeologiyasining mustaqillik davridagi talkinini bilishi kerak . 2 − talaba tarixiy ma’lumotlarni ilmiylik, tarixiylik, xolislik asosida o’rganish lozim. Muzey ashyolari va internet ma’lumotlarni, arxeologik manbalarni mustaqil tadqiq qilish, o’rganish ko’nikmalariga ega bo’lishi kerak; − Arxeologiya muzeyi, arxeologik manbalar tavsiflari, ilmiy tadqiqot institutlari materiallaridan foydalanish malakalariga ega bo’lish kerak. 5120400-Arxeologiya ta’lim yo’nalishi negizidagi 5A120401 – Arxeologiya mutaxassisligiga kiruvchi talabalar uchun ta’lim yo’nalishi o’quv rejasiga asosan ixtisoslik fanlari bo’yicha: Arxeologiyaga kirish, Jahon arxeologiyasi, O’rta Osiyo arxeologiyasi, Arxeologik dala tadqiqot usullari va topilmalarga ishlov berish, fanlaridan test savollari shakllantirilgan. Bu fanlar o’z negizida qamrab olingan ma’lumotlar quyida batafsil keltirilgan. 2 Qarshi – 2700. «Ma’naviyat». 2006.- bet 37 (Karshi - 2700. "Spirituality". 2006.- page 3

Faoliyatining asosiy qismini markaziy osiyo xalqlaritarixi va madaniyatini o'rganishga bag'ishlagan rustam xamidovich sulaymonov 1939-yil 30-mayda toshkent shahrida ziyolilar oilasida tug'ilgan.Uning yoshlik yillari urush yillari va urushdan keyingi qiyinchiliklar, stalin tomonidan uyushtirilgan qatag'on davriga to'g'ri keldi. 1957 yilda o'rta maktabni tugatgach, toshkent davlat universitetining tarix fakultetiga o'qishga kirdi. O'sha yillarda tarix fakultetining arxeologiya kafedrasiga m.e. masson, markaziy osiyo arxeologiyasining asoschilaridan biri. Talabalik yillarida m. E. Massonning ma'ruzalarini tinglab, u tarix, san'at tarixi va ayniqsa arxeologiyaning ulkan imkoniyatlarini to'liq anglab yetdi. R.h. sulaymonov Ilmiy faoliyatini o'zbekiston fanlar akademiyasi tarix va arxeologiya institutida boshlagan. G'.g'ulomov rahbarligida bir qancha ekspeditsiyalarda qatnashgan, arxeologiyaga qiziqishi. Yanada oshdi. R.x.sulaymonovning yirik paleolit olimi sifatida rivojlanishida mashhur antropolog m.m. gerasimov bilan uchrashish katta rol oynadi. O'rta osiyoning muhim qismida o'rtaVa so'nggi tosh davri yodgorliklari ma'lum bo'lgan, ammo ularning moddiy madaniyatini davrlashtirish va madaniy mansubligini aniqlash masalalari hal etilmagan. R.h.sulaymonov toshkent viloyatidagi obirahmat g'orini o'rganish va o'rta osiyo va yaqin sharqda o'sha davr mustalik davri qurollarini o'rganishga asoslanib, o'rta osiyoda mahalliy musta madaniyati mavjudligini isbotlovchi nazariyani keltirdi. R.h. sulaymonov arxeologiya tarixida birinchilardan bo'lib tosh mehnat qurollarini ilmiy tadqiq qilish usullarini ishlab chiqdi va ularni o'rganishda matematik usullarni qo'lladi, bu esa arxeologiyaning nazariy qismini ilmiy-metodik g'oyalar bilan rivojlantirish imkoniyatini yaratdi. 3 Uning g'oyalari 1968 yilda "obirahmat g'ori va obirahmat g'orini matematik-statistik o'rganish tajribasi" mavzusida nomzodlik dissertatsiyasi sifatida ma'qullanib, o'sha davrdagi jahon olimlari tomonidan bir o vozdan ma'qullangan. Sssr fanlarAkademiyasi arxeologiya institutining leningrad bo'limi mudiri v.p. boriskovskiy r.x.ning buyuk ishi haqida. Sulaymonov o'sha davrda "butun duny, jumladan, sovet fani ham fransiyadan paleolit davridagi qazishmalar va tosh qurollar usullarini o'rganganligi diqqatga sazov ♡ rdir. Ammo nashrdan keyin r. Sulaymonovning monografiyasi, sovet fani fransuz fanini o'n yil orqada qoldirdi". Bu maqtov so'zlari yolg'on emas, balki r.h. bu sulaymonov nomiga aytilgan iliq va samimiy so'zlar edi. Darhaqiqat, r.h. sulaymonov o'sha davr uchun mutlaqo yangi bo'lgan va tosh davri qurol-yarog' sanoatini matematik usullar yordamida o'rganish bo'yicha ilmiy jamoatchilik tomonidan ma'qullangan nazariyani ishlab chiqdi va uni obirahmatGo'ri materiallarini o'rganish asosida isbotladi... Akademiya arxeologiyasi. Institut 3 Rtveladze E.V, Buryakov Yu. F, Sulaymonov R. H, va b. Qarshi.T.:Ma’naviyat, 2006.- bet 38 4

ochilgandan keyin samarqandda o'zbekiston fanlari r.h. sulaymonovga antik va antik davr arxeologiyasining yangi yo'nalishini ishlab chiqish vazifasi yuklatildi. Natijada r. X. Sulaymonov qashqadaryo va buxoro vohalarida keng ko'lamli arxeologik qazishmalarni o'rganishga kirishdi. Uning ishining asosiy va eng katta qismini qarshi vohasidagi ergo'rg'on yodgorligida olib borilgan arxeologik qazishmalar egallagan. O'sha davr aholisining tuzilishi, stratigrafik qatlamlari, moddiy madaniyati, hunarmandchiligi,Dehqonchiligi va diniy g'oyalariga bag'ishlangan 1500 ga yaqin bobdan iborat dissertatsiya (dissertatsiyaning asosiy matnidan 350 bet, qolganlari ilova sifatida himoyadan so'ng berilgan). DissertatsiyaningTo'liq matni "qo'dim jazolangan r.x." nomli nashriyotda chop etilgan, 1985-yilda sulaymonov abu rayxon beruniy nomidagi davlat mukofotiga sazovor bo'lgan, 2008- yilda esa bu unv ♡ nga sazovor bo'lgan. Sulaymonov bugungi kunda milliy universiteti arxeologiya fakultetida yoshlarga tariximizni chuqur o'rganish sirlarini o'rgatmoqda milliy qadriyatlarimiz bilan bog'li Obirahmat,g oriʻ – mustye,,madaniyatiga oidqadimiy manzilgoh . Toshkentda n 100 km shimoli-sharqda, Ko ksuv tizmasi ʻ etagidagi Paltovsoyning o ng ʻ qirg og ida ʻ ʻ joylashgan.Obirahmat g orini ʻ A. P. Muhammadjonov va S K. Nasriddinov topgan (1962). Obirahmat g ori Sulaymonov tekshirgan. G or keng ʻ ʻ yoysimon shaklda bo lib, eni 20 m dan ortiq; u quruq va yorug , [[sharq|sharqiy] ʻ ʻ chekkasidagi qiyadan chuchuk suvli shalola oqib tushadi. G orning ʻ og zi ʻ janub tomonga qaragan. Obirahmat g orida uzoq, vaqt ʻ davomida hosil bo lgan 22 ʻ madaniy qatlamning umumiy qalinligi 10 m. Obirahmat g oridan ʻ nayzasimon qurollar, nukleuslar , turli xildagi tosh kesgichlar, ponasimon qurollar, bigizlar topilgan. Topilmalar O rta Osiyoda ʻ tosh davrining eng boy kolleksiyalaridan birini tashkil qiladi Paltovsoy vodiysidagi Obirahmat g ori 1962-yilda, ʻ Chorboq suv ombori qurilishidan oldin arxeologik qidiruv ishlari olib borilganda topilgan. Topilmaning taxminiy yoshi kamida 50 000 yil. Yodgorlik ochiq holatda topilganida, unda 500 ta tosh buyumlar bo lgan.G or janubga qaragan katta dumaloq uydir. Kirish joyidagi kengligi 20 m, ʻ ʻ chuqurligi 9 m, arkning maksimal balandligi 11,8 m. G orning madaniy ʻ qatlamlarining umumiy qalinligi taxminan 10 m bo lgan 22 stratigrafik qatlamga ʻ bo lingan.Qazishma ishlari davomida stratigrafiya, sedimentologiya, ʻ arxeozoologiya, petrografiya, palinologiya kabi usullar yordamida g or ʻ cho kindilarini o rganishni o z ichiga olgan kompleks yondashuv qo llanilgan. ʻ ʻ ʻ ʻ Natijada, g or paleolit ʻ davridagi ekologik sharoitlar, bo shashgan cho kindilarni ʻ ʻ ko mish jarayonlari va yodgorlikning funktsional turi (doimiy tashrif buyuriladigan ʻ ov lageri) maksimal darajada aniqlangan. Radiokarbon, toriy-uran, EPR, OSL kabi mutlaq tanishish usullari ham qo llanilgan. Natijada, g or cho kindilari ʻ ʻ ʻ 5