logo

GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING IKKINCHI YARMIDA

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

136.8369140625 KB
GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING IKKINCHI
YARMIDA
                                          MUNDARIJA    
KIRISH…………………………………………………………… 3-6  betlar
I BOB. GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING
IKKINCHI YARMIDA……………………..……………………………........
1.1-   Konrad Adeunaer davrida Germaniya Federativ 
Respublikas………………………………………………….7-26  betlar
1.2- 1950-yillardagi nemis iqtisodiy mo’jizasi…………………27-35  betlar.
1.3- Germaniya Federativ Respublikasining 1949-1969 yillardagi tashqi 
siyosati……………………………………………………….36-51  betlar
II BOB.  GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING
70-90 YILLAR BOSHIDA……………………………………………………...
2.1 -  Sotsial demokratlar hokimiyat tepasida (1969-1982 yillar)
…………………......................................................................52-65  betlar
2.2 -  Germaniya Federativ Respublikasida ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy 
hayot………………………………………………………………66-74  betlar
2.3 -  Germaniyaning birlashishi………………………………….75-90  betlar
XULOSA………………………………………………………… 91-96  betlar
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………… 97-98 betlar
ILOVA………………………………………………………………………
1                                                 Kirish
Mavzuning dolzarbligi:   Germaniya Ikkinchi jahon urushida tor-mor etildi. 
Uning hududi deyarli kultepaga aylandi. Sanoat ishlab chiqarishi urushdan 
oldingi daraja- ning uchdan bir qismiga tushib qoldi. Sharqiy Prussiyaning 
SSSRga berilishi, Polsha chegara- sining Oder va Neyse bo‘ylab o‘tishi 
oqibatida bu hududlarda yashovchi 9 mln dan ortiq nemislar Germaniya 
ichkarisiga ko‘chirildi. Bu hol uningsiz ham og‘ir bo‘lgan uy-joy muammosini 
yanada keskinlashtirib yubordi. Mamlakat sanoat korxonalari g‘olib davlatlar 
uchun to‘lanishi zarur bo‘lgan tovon hisobiga ko‘chirib ketila boshlandi.
Aholi turmush darajasi nihoyatda yomonlashdi. Eng og‘iri, Germaniya davlat 
mustaqilligini yo‘qotdi. Uning hududi 4 g‘olib buyuk davlat (AQSH, SSSR, 
Buyuk Britaniya va Fransiya) okkupatsiya zonalariga bo‘lindi. Hokimiyat g‘olib
davlatlar harbiy ma’muriyati qo‘liga o‘tdi. Bu ma’muriyatni okkupatsiya 
qiluvchi qo‘shin bosh qo‘mondoni boshqardi.
Butun Germaniyaga taalluqli masalalarni esa to‘rt Bosh qo‘mondondan iborat 
Nazorat Kengashi hal etardi. Kengash qarori konsensus asosida qabul qilinardi.  
Dastlab fashistlar qattiq ta’qib etgan ikki siyosiy partiya — Germaniya 
Kommunistik partiyasi va Germaniya Sotsial-demokratik partiyasi - yashirin 
sharoitda ishlash holatidan chiqdi.
Ayni paytda yangi siyosiy partiyalar ham vujudga keldi. Chunonchi, 1945-yilda 
Xristian demokratlar ittifoqi (XDI) tuzildi. Unga mashhur siyosiy arbob K. 
Adenauer rahbarlik qildi. Keyinroq XDI ning Bavariya bo‘limi — Xristian 
sotsialistlar ittifoqi (XSI) tuzildi. Xristian demokratlar fashizmga qarshi 
ekanliklarini, Germaniyani qudratli mustaqil davlatga aylantirish bosh 
maqsadlari ekanligini bayon qildilar. Ayni paytda fuqarolar farovonligini 
ta’minlash, ishchilarga korxonalarni boshqarishda ishtirok etish imkoniya- tini 
yaratish haqida va’da berdilar.
2 «Sovuq urush» ning boshlanishi Germaniya taqdiriga ta’sir etmay qolmadi. 
Potsdam konferensiyasi qarorlari bajarilmadi. Germaniya muammosi AQSH va 
SSSR manfaatlari keskin to‘qnashgan muammoga aylandi. Bu to‘qnashuv 
Germaniyaning bo‘linib ketishini muqarrar qilib qo‘ydi. Yangi sharoitda AQSH
Germaniyani G‘arbning ishonchli tayanchiga aylantirishga intildi. Shuning 
uchun ham SSSRning kechagi ittifoqchilari Germaniyaning iqtisodiy qudratini 
susaytirish maqsadidan voz kechdilar.
Bitiruv malakaviy ishning davriy chegarasi.  Ikkinchi jahon urushi 
tugaganidan 1945 yildan to 1990 yillarni o’z ichiga olib, Germaniyaning 
ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotiga doir chop etilgan ilmiy nashrlar tahlil 
etiladi.
Muammoning o’rganilganlik darajasi.  Mavjud ilmiy adabiyotlar shuni 
ko’rsatmoqdaki, Germaniya Federativ Respublikasiga doir ilmiy ishlar, tarixiy 
asarlar yozilgan. Xususan, Piter Kolvokoressining  “  Мировая   политика   после  
1945  года ” asarida yevropa davlarining Germaniyaga qilingan siyosatlari 
haqidagi ma’lumotlarni bilib olish mumkin. Unda aniq dalillar va asosida 
ma’lumotlar keltirib o’tilgan.
Petelinning  “Gelmut Kol davrida Germaniya” asarida  Germaniya rahbarlari 
ichida germaniyaning birlashishini xoxlagan va buning uchun kurashgan davlat 
arbobi Gelmut Kol haqida ma’lumotlar yozilgan. G.Kol Germaniyani 
birlashtirish uchun juda ko’p qiyinchiliklarga uchradi, AQSHning noroziligiga 
qaramay SSSR davlati bilan bir necha sohalar bo’yicha shartnomalar tuzildi. 
Hattoki Gorbachovning tashrifi bu ikki davlat o’rtasidagi aqolarni 
mustahkamlab bo’lajak Germaniyaning  birlashishiga zamin yaratdi. Va bu 
natijaga ham erishildi.
Bitiruv malakaviy ishning maqsadi –  Germaniya Federativ Respublikasidagi 
ijtimoi-iqtisodiy va siyosiy  faoliyatiga oid amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni
3 tarixshunoslik doirasida ularning yo’nalishlari va mohiyatini tahlil etishdan 
iborat.
Shunga ko’ra,  ishda quyidagi  vazifalar  amalga oshiriladi:
- Germaniya mavzusi bo’yicha materiallar to’plash va ularni o’rganib 
chiqish:
- Mavzuga tegishli bo’lgan turli soha vakillari tadqiqotlarni 
umumlashtirish, tizimga solish va yondashuvlarini 
- ochib berish;
- Germaniya Federativ Respublikasining siyosiy hayotidagi imiy 
nashriyotlar tahlilini amalga oshirish;
- Germaniya Federativ Respublikasidagi diplomatik aloqalar Yevropa 
davlari bilan tuzilgan shartnomalar, Germaniyaning dunyoda tutgan 
strategik o’rni bo’yicha ma’lumotlar to’plash va ularga xolis baho berish.
Bitiruv malakaviy ishning obyekti va predmeti:  XXI arsdagi Germaniya 
to’g’risida amalga oshirilgan tadqiqotlar, manbalar va germanshunos 
tadqiqotchilarning yangi zamon yillaridagi ilmiy izlanishlarda qayd etilgan 
fikrlar, qarashlar, yondashuvlar.
Bitiruv malakaviy ishning nazariy va metodologik asosi.  German 
tarixchilarining asarlarida  german xalqlarining tarixi, madaniyati, 
ma’naviyatiga oid bildirilgan fikr va mulohazalari, xulosalari, tadqiqotning 
metodologik asosini belgilashda muhim manba bo’lib xizmat qiladi.
Bitiruv malakaviy ishning manbaviy asoslar ini GFR faoliyatiga doir 
yoritilgan ilmiy tadqiqotlar, risolalar, ilmiy maqolalar to’plami, konferensiya 
materiallari, matbuot materiallari, boshqa tillardan tarjima qilingan manbalar, 
ilmiy-ommabop nashrlar tashkil etadi.
Bitiruv malakviy ishning ilmiy-amaliy ahamiyati.  Bitiruv malakaviy ish 
materiallaridan oily o’quv yurtlarda o’qiydigan talabalar, germaniya mavzusiga 
oid tarix va yevropa tarixi va maxsus kurslarda foydalanish mumkin.
4 Bitiruv malakaviy ishning metodlarini  tarixiy tadqiqoqlar uchun umumiy 
qabul qilingan xolislik, tarixiylik, tanqidiylik tamoyillari, muammoviy 
mushohada, qiyosiy tahlil usullari tashkil etdi. Xususan, jahon tarixning o’ziga 
xos bo’lgan qiyosiy-tarixiy, muammoli-xronologik metodlardan foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi.  Bitiruv malakaviy ishi kirish, 
ikki bob, xulosa , foydalanilgan manba, adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5 1.1.GERMANIYA   FEDERATIV   RESPUBLIKASI   K.   ADUNAUER
DAVRIDA
Urushdan   keyin   Germaniya   masalasi   Gitler   Germaniyasiga   qarshi   tuzilgan
koalitsiya davlatlarining diqqat markazida turgan asosiy masalalardan biri b'ldi.
Kun   tartibida   urush   aybdorlarini   haqqoniy   jazolash   va   dunyo   hamjamiyatini
kelajakda   Germaniya   tomonidan   vujudga   kelishi   mumkin   bo’lgan   navbatdagi
tajovuzdan   halos   etish   masalalari   turardi.     1941   yil   dekabrida   Moskvada
joylashgan   Sovet-Angliya   muzokaralaridayok   ikkala   tomon   reyx
hokimiyatining   bir   qismi   taqsimlash,   ya'ni   Avstriya   mustaqilligini   tiklash,
Sharqiy Prussiyani Polshaga, Sudet viloyatini Chexoslavakiyaga qaytarib berish
va Reyn viloyati va Bovariyada mustaqil davlatlar qurish masalalar muhokama
qilingan edi.  
AQSh mamuriyati esa Germaniyani parchalab yuborish g’oyasining tarafdorlari
bilan   birga,   unga   qarshi   turuvchilar   ham   bor   edi.     1943   yil   19-30   oktyabrdagi
Moskva   konferentsiyasi daAQSh   "Germaniya   taslim   bo’lishining   asosiy
prinsiplari" nomli hujjatni taqdim qildi.  Unda gap yangi Germaniyada Prussiya
ta'sirini susaytirish.   Germaniyani bo’lib yuborish g’oyasi  ilgari surildi.   SSSR
bunga   qarshi   chikdi.     1943   Yilning   noyabr   28-1   Dekabridagi   Tehron
Konferensiyasida     AQSH   va   Angliya   davlatlari   boshliqlari   Germaniya
masalasiga   yanada   shafqatsizlik   bilan   yondashdi.     AQSh   Germaniyani   beshta
muxtor davlatga bo’lishni, Angliya esa Germaniya janubiy viloyatlarini "Dunay
Federatsiyasi"  tarkibiga kiritishni taklif qilgan edi.  Bu masalada Stalining fikri
boshqacha   edi.     U   Germaniyani   parchalash   olmon   millatchiligi   va
revanshizmining   yanada   kuchayishiga   olib   keladi,   shuning   uchun   Germaniya
bo’linmas yagona davlat bulishi kerak degan fikrda qoldi. 1
   1944 yil 15 yanvarda Britaniya Hukumati tomonidan Germaniya okkupatsiya
zonalariga (hudulariga) bo’lish rejasi taklif qilindi.  Unda birinchi bor kelajakda
1
 Вторая мировая война Краткая история – М..1985
6 GFR   va   GDR   chegarasiga   aylangan   chiziq   aniq   ko’rsatilgan     edi.     1944   yil
oktyabrdagi  Kvebek (Kanada)  konferensiyasida  Cherchill  AQSh Moliya  vaziri
Genri Morgentau tomonidan Germanyiaga nisbatan ishlab chiqilgan rejani oldin
surdi.     Bu   rejada   Germaniyani   hududiy   jihatdan   bo’lib   yuborish,   uning   sanoat
salohiyatini susaytirish va qattiq xalqaro nazarat ostida agrar ishlab chiqarishni
rag'batlantirish  ko’zda tutilgan edi.  
Faqat   urush   tugashi   arafasida   AQSh   va   Buyuk   Britaniyaning   Germaniyaga
nisbatan siyosati  biroz yumshadi.    1945 yil  4-12 fevral  Yalta konferensiyasida
AQShning Germaniyani 5 qismga, Angliyaning Germanyiani  3 qismga bo’lish
to’grisigadagi   takliflari   kun   tartibidan   olib   tashlandi   va   urushdan   keyingi
Germaniyaga   yagona   davlat   sifatida   qarash   to’g'risida   bitimga   kelindi. 2
Konferensiyada   Germaniyani   zonalar   bo’yicha   okkupatsiya   qilish,   Yani
Germaniyani   okkupatsion   zonalarga   bo’lish,   Fransiya   uchun   ham   zona   ajratib
berish,   Berlinga   uch   davlat   qo’shinlarini   kiritish,   Germaniya   ustidan   mamuriy
nazorat   ishlarini   ittifoqchi   davlatlarning   okkupatsion   qo’shinlar
qo’mondonlaridan   iborat   oliy   nazorat   organiya   topshirish   mo’ljallandi.
Konferensiyada   german   militarizmi   va   natsizmini   bitirish,   Germaniyani
demokratlashtirish, Germaning harbiy sanoat kuch-qudratini yo’q qilish, harbiy
jinoyatchilarni   jazolash,   Germaniya   yetkazgan   zararlarni   undirib   olish   haqida
majburiyatlar olindi.
Germaniya masalasi 1945 yil 17 iyuldan 2 avgustgacha Potsdamda bo’lib o’tgan
konferensiyada   uzil-kesil   hal   etildi.     Konferensiya   Germaniya   mag‘lubi   yati
to‘g‘risidagi   Deklaratiyani   va   Yaltada   ishlab   chiqillgan   Germaniyaga   nisbatan
siyosat   tamoyillari   ko’rsatilgan   Kommyunikeni   tasdiqladi.   Germaniya,   shu
jumladan,   Berlin   ham   4   okkupatsion   zonalarga   ajratildi. 3
    Bunda   okkupatsion
Zonasi   Germaniya   hududining   40%ini,   Aholisining   30%   Ini,   Ishlab   chiqarish
chikarish   salohyatining   33%   Ini   o'z   ichiga   olardi.     Tartibga   solish,   Germaniya
2  
Питер Кальвокоресси Мировая политика после 1945 года.-Т-2.-М.,2000
3
 А.Л. Адамишин. История внешней политики СССР (1945-1976).- М. 1977.
7 va   uning   ittifoqchilari   bilan   sulh   shartnomalarini   ishlab   chiqish   uchun   beshta
davlat (SSSR, AQSh, Fransiya, Buyuk Britaniya, Xitoy) Tashqi ishlar vazirlari
Ittifoq   Kengashi,   Bosh   qo’mondonlar   Nazorat   Kengashi   hamda   Berlinda
ittifoqchilarning   qo’shma   komendaturasi   tashkil   qilindi.   Germaniyaning
iqtisodiy   birligini   va   olmon   xalqining   demokratik   davlat   va   huquqini   saqlab
qolish  tamoyiliniqatiyi   belgilandi.    Ammo Shu Narsaga   Etibor  Berish  kerakki,
Potsdam   Kelishuvi   matniga   “G’arbiy   mintaqalar”   degan   tushuncha   allaqachon
kirtilgan   edi.   Potsdam   Konferentsiyasi   Germaniyaning   yangi   chegaralarini
belgiladi:   Sharqiy   Prussiya   SSSRga   berildi,   Odergacha   bo’lgan   hudud   va
G’arbiy  Neyse  Polshaga,   Sudet   viloyati  Chexoslovakiyaga   qaytarildi,  Avstriya
mustaqilligi   tiklandi.     Polsha,   Chexoslovakiya   va   Vengriyada   yashovchi
olmonlar majburan Germaniyaga ko’chirildi.
  Tovon   (reparatsiya)   hajmi   va   manbalari   to’g’risidagi   masala   bahs
munozaralarga   sabab   bo’ldi.   AQSh   delegatsiyasi   taklifi   qabul   qilindi.     Unga
ko’ra   har   bir   hukumat   o’z   okkupatsiya   zonasidan   va   Germaniyaning
tashqaridagi   mablag’lari   (Bolgariya,Vengriya,Ruminia,   Finlandiya,Astria)
hisobidan   tovon   undirish   kerak   edi.   Germaniya   floti   AQSH   SSSR   Buyuk
Britaniya   o rtasida   teng   bo’lib   olindi.     Tovon   to’lovlarining   aniq   summasiʻ
belgilanmadi     chunki   Britaniya   va   AQSH   davlatlari   Germaniyaning   SSSR
talabini kondira olishiga qo'zi yetmadi. 
  SSSR,   AQSH   Buyuk   Britaniya   va   Fransiya   Bosh   ko’mondonlaridan   iborat
Ittifochchilar Nazorat Kengashi (SNS) 1945 Yilning iyun oyida tashkil qilindi 4
.
Ittifoqchilar   Nazorat   Kengashi   o'z   faoliyatining   birinchi   oylarida   Potsdam
anjumanlari qarorlariga aniqlik kirituvchi "Vermaxtga barham berish", "Olmon
yarim   harbiy   tashkilotlarini   tarqatib   yuborish",   "Germanyada   harbiy
qurilishlarni   ta'qiqlash   to’risida"gi   Qarorlarni   qabul   qildi.   Ittifoqchilar   Nazorat
Kengashi   Germaniya   hududida   hokimiyatni   to’la   qo’lga   olindi.   Yagona
Germaniya   hukumatini   barpo   etishga   ilk   qadam   sifatida   markaziy
4
В. Н. Веленский, А.П.Бондаренко. История дипломатии в 5-ти томах. 1959-1960 
8 boshqarmalarni (moliya, transport. tashki savdo va sanoat boshqarmalari) tuzish
ishlari   boshlanadi.   Bu   boshqarmalar   ittifoqchilar   nazorat   kengashi   nazorati
ostida faoliyat ko’rsatishi ko’zda tutildi.
Urushdagi   qaqshatqich     maglubiyat   Germaniani   iktisodiy   va   ijtimoiy-ruhiy
jihatdan   halokat   yoqasiga   olib   keldi.     Urushda   Germanianing   talofati   13,5
million kishini tashkil qildi.   Urush Germaniya aholisining undan bir qismidan
mahrum.     Kupgina   shahar,   ainiksa   sharqiy   xavfsiz   vairon.     Sanoat
korxonalarining asosiy qismi bombardimonlar tufayli vayronaga aylandi.   1946
yilda   sanoat   ishlab   chiqarish   chikarishi   urushdan   oldingi   davrga   nisbatan   uch
baravar   qisqardi,   qishloq   xo’jaligi   uttiz   yil   orqaga   ketdi.     Iktisodiyotga   ishchi
kuch   yetishmas   edi.     Transport   tuzilmasi   va   energiya   tizimi   butunlay   ishdan
chikkan edi.   dunyolararo savdo alokalar uzildi.   Yoppasiga olib-sotarlik, "qora
bozor"   va   do’konlarning   bum-bush   rastalariga   mos   ravishda   odatiy   xolga
aylandi.     Urushdagi   vayronalar   va   axoli   kuchishi   tufayli   uy-joy   masalasi
og’irlashdi. 
  1945 yilda aholining eng zarur narsalar bilan ta’minlanish darajasi aholi zhon
boshiga   xisoblaganda   kuyidagicha   edi:   bir   о uft   oyok   kiyim   12   yilga,   kostyum
50 yilga, tarelka 5 yilga berildi.   Olmon xalqi ochlikka giriftor bo’ldi.   Moddy
talofatga   molyaviy   tizimning   butunlai   ishdan   chikkanligi   kushimcha   edi.
Muomalada bo’lgan pul miqdori mavjud bo’lgan mahsulotga nisbatan bir necha
marcha kup edi, davlat qarzlari 1938 yil oxiridagi 27,2 milliard markadan 1945
yil mayiga kelib 377,3 milliard markaga yetdi.  
Inflatsiya urushdan oldingi davrga nisbatan 600% ni tashkil qildi.   Ish kuni 16
soat   vaundan   ko’p   davom   etardi,   ammo   oylik   maosh   1940   yil   darajasida
saqlanib kolgan edi.   Olmon jamiyatini kamrab olgan psixolog esankirash ham
o'z   ta'sirini   ko’rsatdi.     Odamlar   kayfiyatini,   asosan,   ichki   tushkunlik   va
umidsizlik   kayfiyati,   nafrat   hamda   kelajakka   ishonchsizlik   chulg'ab   oldi.
Fuqarolik boshkaruv organlarini  shakllantirish nihoyatda murakkablashgan edi.
Aholi   katta   qismining   siyosiy   faolligi   juda   past   edi.     Ilgarigi   amaldorlar   va
9 siyosatchilarning   katta   qismi   natsistlar   bilan   aloqada   bo’lganlikda   ayblanib,
imkoniyatlardan   chetlashtirildi.     Fransiya   va   Italydagi   kabi   yangi   bosharuv
organlarini tuzishda kelishmovchiliklar mavjud edi. 
1945-yilning oktyabridayok AQSh mamuriyati Potsdam konferentsiya  qarorlari
asosida   Markaziy   boshkaruvlarni   olish   masalasini   qo'ydi. 5
    Ammo   bu   taklifga
Germaniyani   butunlay   bo’lib   tashlash   tarafdori   bo’lgan   Fransiya   qarshi   turdi.
Fransiya   vetosiga   qarshilik   ko’rsata   olmagan   AQSh   1945   yil   noyabrida
Ittifoqchilar Nazorat Kengashiga ikki yoki uch mintaqa (zone) uchun markaziy
boshkarmalar   tuzish   taklifini   kiritdi.     Fransiya   bilan   do’stona   munosabatlarni
saklab   qolishga   intilayotgan   va   AQSH   taklifiga   shubha   bilan   qaragan   SSSR
AQSH  taklifini   Germanying   to’rt   tomonlama   boshkarilishiga   harakat   qilish   va
unga   barham   berishga   qaratilgan   kadam   deb   baholadi.     Tiklanish   jarayonini
boshkarish to’liq okkupatsion hukumatlar ixtiyorida qoldi.   Germanydagi sovet
harbiy   Mamuriyatining   (GSHM)   faoliyati   aholining   moddiy   ta'minotiga   salbiy
ta'sir   ko'rsatdi.     Xususan,   sanoat   uskunalari,   iste'mol   mollari,   transport   va
xomashoni tovon hisobiga olish ichki axvolni murakkablashtirdi. 
  Germaniya xududidan 22 ming vagon xo’jalik mollari, 73 ming vagon uy-joy
qurilish   mollari,   154   vagon   matolar,   muynalar   va   hattoki   24   vagon     musiqa
asboblari olib chiqib ketildi.  SSSRga 2 million bosh qoramol olib ketildi.  3474
ta   sanoat   va   xo‘jalik   korxonalari   asbob-uskunalari   (demontaj)   qismlarga
ajratildi.    Faqatgina  1947  yil  yanvaridan  boshlabdemontajni   to’xtatish   va  yirik
korxonalarda   sovet   hissadorlik   jamiyatlarini   va   ularda   ishlab   chikarilgan
mahsulotlarni reparation (tovon) hisobiga undirishga qaror qilindi.  
GSHM   zobitlari   yetarli   tajribaga   ega   bo’lmaganliga   tufayli   qattiq   boshqaruv
usulini   va   harbiylashgan   tartibdagi   xo’jalik   tizimini   joriy   kildi.     Germaniya
sovet   harbiy   mamuriyati   faoliyatida   Havfsizlik   hizmatining,   tashviqot   va
senzura   boshkarmasining   o'rni   katta   b'ldi.     Sharqiy   Germaniyada   ichki   ishlar
5
 Эйза Бригсс, Патритсия Клевин. Европа нового и новейщего времени с 1789 года и до наших дней.- М.-
2006
10 chalk   kommissariat   (NKVD)   ham   faollik   ko’rsatdi.     G’arbiy   okkupatsion
mintaqalardan     farqli   o’larok,   Sharkiy   Germaniyada   tezda   olmon   boshkaruv
organlari   tashkil   qildi.     Ammo   hujjat   faoliyati   tula   sovet     mamuriyati   nazorat
qilinardi.  
1945   yil   oxiridan   boshlab   sovet   zonasida     iktisodiy   islohot   o'tkazish   bo'yicha
faol   qadamlar   tashladi.     Harbiy   yoki   natsist   jinoyatchi   deb   tan   olingan
shahslarga   tegishli   sanoat   korxonalarini   musodara   qilish   ishi   tezlashtirildi.
Germanydagi   sovet   harbiy   mamuriyati   musodara   qilingan   korxonalar   taqdirini
belgilash maqsadida referendum o'tkazdi, natijada bu korxonalar xalk mulki deb
elon   kilindi.     Shunday   qilib,   Sharqiy   Germaniya   60%   sanitariya   va   bosim
sektori   ixtiyoriga   o’tdi.     Bu   sektor   faoliyati   rejalashtirishlari   asosida   va
zavodlardagi   kengashlar   va   kasaba   uyushmalariga   o’z-o’zini   boshqarish
bo’yicha keng huquqlar berish bilan amalga oshirilardi. 
  1945-1946   yillarda   agrar   islohot   ham   o'tkazildi.     Yunkerlar   va   cherkovdan
musodara qilib olingan 3,3 million gektar, ulardagi xo’jalik inshootlari, chorva
va   6   mingta   traktorlar   bilan   birgalikda   560   ming   nafar   yersiz   va   kam   yerli
dexkonlarga   bo’lib   berildi.     Bu   sharqiy   zonadagi   qishloq   xo’jaligi   yerlarining
33%   ini   tashkil   etardi.     Ularda   dexqonlarning   o'zaro   yordam   jamoa
birlashmalari   tuzila   boshlandi,   1949   yilda   esa   islohot   davomida   dehonlarga
berilgan  hamma yerlar  "xalk mulki" deb e’lon qilindi  va bu jamoa xo’jaliklari
uchun asos bo’ldi.
   G’arbiy joylardagi  iqtisodiy o'zgarishlar  boshqacha  tus oldi.   Vayronalarning
sharqiy hududlarga nisbatan kamligiga qara, aholi  ahvoli  bu yerda yomon edi.
Urushning oxirgi oylari Germaniya janubiga qochoqlar tuplana boshlangan edi.
Sovet Zonasidan  Chexoslovakia, Vergriya  va Polshadan kelgan qochoqlar ham
shu   yerga   tuplanayotgan   edi.     Agar   1945   yilda   Sharkiy   Germanyada   aholi   17
million dan iborat bulgan bulsa, ular garbiy yerlarda 44 million ni tashkil etardi.
bu  farq  yanada   kattalashdi.    Olmon  aholisining   ogir  ahvoli  AQSh.  Angliya  va
Fransiya   Davlatlarini   g’arbiy   zonalardan   mahsulotlar   va   sanoat   asbob-
11 uskunalarini   tovon   hisobiga   undirishdan   voz   kechishga   hamda   olmonlariga
oylik   maoshi   to’lanishini   yo’lga   ko’yishga   majbur   qildi.     Garbiy   zonalardan
faqat   ilmiy   laboratoriyalar   va   texnika   markazlaridagi   mahsus   qurilmalar   olib
ketiladigan buldi. 
  Umuman   olganda ,   urush   qilish   Garbiy   German   iqtisodiyning   ishlashining
qiskarishi   urushdan   oldingi   davrning   20%   ini   sanoat   korxonalarini   qismlarga
ajratish  ( demontling )  oqibatida   esa  12%  ini  ( Sharqiy   germanyada   bu   ko ʻ rsatkich
45   va   25%)     tashkil   qildi .     G'arbiy   mintaqalardagi   okkupatsion   hukumatlar
organlari   amalgagan   iqtisodiy   mahsulotlarning   anik   rejasiga   emas   edilar.
Shuning     uchun   ular   ishni   uchla   mamlakatda   fashist   harbiylari   va   natsist-
jinoyatchilarning   mulklarini   musodara   qilishdan   boshladi.     Ammo   u   yoki   bu
milliy   tarzda   biror-bir   markazlashgan   boshkaruv   tuzilmalarini   kuzatish   va-
shakillashtirish   bo’yija   tayyorlangan   loyihalar   yo'q   edi.     Bundan   tashqari,   eng
yaxshi   ta'minlangan   AQShning   soldat   va   offitserlari   uchun   "kora   bozor"   ning
saklanib qolishi ham foydali edi. 
  Okkupatsion   hukumatlarning   erkinlikni   boshqarish   bo'yicha   turlicha
qarashlarga   ega   ekanliklari   1946   yil   mayida   Tashki   ishlar   vazirlari   Kengashi
(TIVK)ning Parijda bo'lib o'tgan sessiyasida malum bo'ldi.  Unda na Germaniya
bilan   tuziladigan   Sulx   Shartnomasining   umumiy   jarayonlari   va   na   iqtisodiy
o'zgarishlarning     yagona   rejalari   ishlab   chikildi.     Mamlakatni   bo’lib   yuborish
alomatlari ko’rina boshlayapti.   Bunga zonalaro olib-sotarlik avj olganligi ham
bahon   b'ldi.     Doimiy   oylik   maosh   ishlaydigan   g’arbiy   zonalar   kengashi
zonasidan arzonroq mahsulotlarni va ozik-ovkatni olib ketishga urinardi.   1946
yil   30   iyun   sovet   va   g’arbiy   zonalar   (hudud)   o'rtasida   chegarada   odamlar   va
mahsulotlar oqimi ustidan kattiq nazorat o'rnatildi. 
 1946 yil yozidan Germaniyadagi ahvol keskinlasha boshladi.  Iyul oyida AQSh
davlat   departamenti     ma'muriy   boshkaruv   samaradorligin   noshirish   maqsadida
AQSH va Britaniya okkupatsion  zonalarini birlashtirish to’g’risidagi istaklarini
bildirdi.     "Iqtisodiy   birlashgan   hudud   (Bizonia)   tuzish   to’g’risida"   1946   yil
12 dekabrida   Bitim   imzolandi.     Birlashgan   okkupation   joylarida   iktisodiy
infratuzilmani, iste’molchi bozorini, barkarorlashgan mehnat bozorini tiklashga
va tartibga solishga qaratilgan siyosat amalga oshirila boshlandi. 6
  Bu jarayonda
allakachon   olmon   boshkaruv   organlari,   jumladan,   L.   Erhard   rahbarlik
qilayotgan   Iktisodiy   Kengash   muhim   the   role   of   uynadi.     Buning   hammasi
council davlatning roziligisiz  amalga oshirildi.
Germaniyaning Sharqiy va garbiy yerlaridagi siyosiy o'zgarishlar jarayoni ham
bir-biridan keskin farqlana boshladi.  Avvaliga bu jarayon Potsdam Kelishuvlari
doirasida ro’y berib, Natsistlar partiyasi, Germaniya qurolli Kuchlari,  offitserlar
korpusi, yarim harbiy tashkilot tarqatib yuborildi.  Siyosiy faoliyatga aralashish
va   fuqarolik   xizmatlariga   egalik   qilish   huquqi   faqat   siyosiy   va   manaviy
sifatlariga   ko’ra   Germaniyada   demokratiyani     rivojlantirishga   yordam   bera
oluvchi   shahslarga   berildi.     Fuqarolik   irqiy,   milliy   tenglik   chiqishlari   asosida
sud tizimi qayta tashkil qilindi. 
  1945  yil  Noyabr  1946  yil  Oktyabr   Nyurnbergd xalqaro  tribunal   sudi   faolliyat
ko’rsatdi.     Uning   Davomida   natsist   va   harbiy   jinoyatchilar   javobgarlikka
tortildi.     Denazifikatsion   (fashismni   yo’q   qilish)   bo’yicha   yordam   olmon
komissalari   (shpruhkemmer)   tashkil   qilindi.     Ular   ittifochchilarning   tribunalari
bilan hamkorlikda ayblanuvchilarning aybdorliklariga qarshi kurashadi.  Shunga
qarab   jinoiy   ishlar   beshta   toifaga   bo'lindi:   ("asosiy   jinoyatchilar",   "jazo
yuklanganlar",   "jazo   bilan   kamrok   yuklanganlar",   "hamtovoklar"   va
"teginmaganlar").     Jinoiy   javobgarlik   faqat   birinchi   raqam   uchun   belgilandi,
shuning   uchun   ayblanuvchilarning   95%   i   oqlandi   va   qisman   huququlardan
mahrum qilindi.  7
  Denazifikatsion   va   demokratlashtirish   jarayoni   yangilangan   olmon   siyosiy
elitasining   shakllanishi   bilan   yangi   ro’y   berdi.     G’arbiy   va   sharqiy   joylarda
partiya   qurilishi   o'ziga   xos   xususiyiyatlarga   ega   b'ldi.   Sovet   Mamuriyati
6
 З. Р. Нуриддинов. Гарб мамлакатлари енг янги тарихи (1939-1971).- Т., 1976
7
 З. Р. Нуриддинов, Х. Кичкилов, М. Лафасов. Энг янги тарих (1918-1945) ,,Нафас,, 2010
13 Kengashi   1945   yil   4   ta   partiyaga     Sharkiy   Germaniya   yerlarida   faoliyat
ko’rsatishga   ruhsat   berdi:   Germaniya   Kommunistik   partiyasi   (GKP).
Germaniya   sotsial-demokratik   partiyasi   (GSDP),   Xristian-demokratik   ittifoq
(XDS),   Germaniya   Liberal-demokratik   partiyasi   (GLDP).     1948   yilda
Germaniyada sovet harbiy mamuriyati yordami bilan Milliy-demokratik partiya
(MDP)   va   Demokratik   dehqonlar   partiyasi   (DDP)   tuzildi.     Bu-partiyalar   so’l
blokning ijtimoiy-siyosiy bazasini tuldirishlari kerak edi.   Germaniya Kengashi
harbiy mamuriyati yordami bilan kommunist yangi politsiya, sud va prokratura
organlari   uchun   yangi   kadrlar   belgilash   imtioziga   ega   bouldi.     Kommunistlar
ta'lim   tizi-mini   tubdan   islox   kilish,   ijodkor   ziyolilar   ishlab   chiqarish   nazorat
kilishda hal qiluvchi rol o'ynadi va agrar islohotlarni o'tkazish tashabbusi bilan
chikdi. 
  Kompartiya   Rahbariyatida   Germaniyada   sotsializm   qurishni   yoqlovchi   Valter
Ulbrixt   raxbarligidagi   kuchli   so’l   radikal   qanot   mavjud   edi.     Kommunistik
partiya Rajbari Vilgelm Pik pozitsiyasi  iyumshoqroq bulib, 1945-1946 yillarda
u   partiya   faoliyatini   umumolmon   davlati   doirasida   parlamentar   demokratik
republika   yaratishga   yo’naltirishni   yoqladi.     Germaniya   Sotsial-demokratik
partiyasidagi  sul radikal va mutadil oqimlar o rtasida kurash yanada keskinrokʻ
edi.   Ulardan biri  O. Groteval  rahbarlik qilayotgan  Berlin Markaziy Qo mitasi	
ʻ
bo’lsa,   Buyuk   Britanniya   zonasi   madadiga   suyanuvchi   K.   Shumaxer   boshliq
Gonnaver byurosi edi. 
  Germaniya   Sotsial-demokratik   partiyasi   raxbariyati   Kommunist   bilan
qo‘shilish va Yagona Germaniya so’l partiyasini jamoa tarafdori edi.  Shu sabab
1946   yil   aprelida   ikkala   partyaning   birlashuvchi   syezdi   paydo   bo’ldi.     Yangi
Partiya   "Germaniya   Birlashgan   Sotsialistik   partiyasi"   (GBSP)   deb   nomlandi.
Uning dasturida dolzarb ishlab chiqarish muammolarni hal qilish: "ekspluat  va
zulmga,   qashshoqlik   va   ishsizlikka   barham   berish   hamda   imperialism
tahdididan xolos bo’lgan sotsializm qurish  o'z ifodasini topgan edi.  GSDP ning
teng huquqli rahbarlari V. Pik va O. Grotevallar bo’ldilar. Yagona biralashgan
14 partiyaning   dasturini   qo’llab   quvvatlamagan   azolari   yangi   partiya   safidan
chetlashtirildi.
  K. Shumaxer  guruhi  birlashtirivchi  syezd natijalarini  tan olmadi. O’ng sotsial
demokratlar     1946   yil   mayida   Gonnaverdagi   kongressda   Germaniya   sotsial
demokratik   partiyasini   qayta   tikladi.   Shumaxer   komunistlar   va   ularga
qo’shilgan  sotsial-demokratlarga nisbatan  qattiq pizitsiyani  egalladi  va ulardan
birini   “sovet   partiyasi”   ikkinchisini   “olmon   milliy   manfaatlari   sotqinlari”   deb
atadi.
  Sharqiy   yerlarda   faoliyat   ko’rsatishdan   voz   kechgan   GSDP   Oder-neyse
daryolarini   bo’ylab   o’tgan   chegarani   qayta   ko’rib   chiqishni   hamda   bosib
olingan   zonalarga   tovon   to’lovlarini   bas   qilishni   talab   qildi.   Shumaxer
ayirmachilikninh   ashaddiy   dushmani   edi   va   yagona   mustaqil   olmon   davlati
tarafdori edi.  Shu bilan birga, urushdan keyingi sharoitda sovetl harbiy-siyosiy
tasiridan qutilish uchun hattoki  mamlakatning parchalanishiga  ham  tayyor  edi.
Shumaxer   natsistlar   lagerida   10   yilni   o'tkazgan   murosasiz   antifashist   sifatida
juda mashhur edi. 
  GBSPning   tuzilishi   va   bir   vaqtning   o’zida   Germaniyada   Sotsial-demokratik
partiyaning   parchalanishi   Germaniyaning   g’arbiga   ham   tasir   qilmay   qolmadi.
G’arbdagi okkupatsion hukumatlar GBSP bayrog’i ostida yagona komunistik va
sotsial-demokratik   tashkilotlar   tuzishni   taqiqlab   qo’ydi.   Natijada   1948   yil
aprelida   Garbiy   Germaniya   Kommunistik   tashkiloti   konferensiyalari   Maks
Reymann boschchiligida o z rahbariyatini sayladi va GKPning GBSPdan ajralibʻ
chikishi 1949 Yilning 3 yanvarida yuz berdi.  
Germaniyaning   urushdan   keyingi   siyosiy   hayotida   Xristian   demokratlar   ham
muhim   o'ringa   ega   bo'ldi.     Germaniya   ko’p   asrlik   xristian   siyosiy   harakati
an’analariga   ega   edi.     Ikkinchi   jahon   urushi   tugagandan   so'ng,   Germaniya,
Italiya,   Avstriya,   Fransiya,   Gollandiya,   Belgiyani   qamrab   oladi.   Xristian
Demokratiyasi   mafkuraviy   sintez   asosida   rivojlandi:   Davlat   Qurilishi
To’g'risidagi   Liberal-Demokratik   qarashlar   ijtimoiy   katolistizm,
15 "Taraqqiyotning Uchinchi Yo’li" mafkurasi bilan qorishib eetgan edi.   Ijtimoiy
katolistizmning   korporativ   goyalaridan   voz   kechgan   xristian   demokratiyasi
jamiyatga yagon o‘zaro boglangan organizm deb qarash, insonning o’z vijdoni
xudo   boshqaruvligini   tan   olish,   insonning   o‘z   vijdoni   va   xudo   oldida
javobgarligi g’oyalariga asoslanar edi.
    Germa niya   uchun   xristian   demokratianing   uygonishi   nihoyada   muhim   edi.
Xristian demokratlar Vayronaga Ailangan.   Oz o'tmishidan hafsalasi  pir b'lgan
va   kelajakka   umidsizlik   bilan   qarayotgan   mamlakatda   kelgan   ma'naviy
bo’shliqni   to'ldira   oldi,   milliy   g’oya   xaqiqiy   qo'shnichilikni   saqlab   qo'ldi.
Xristian-demokratlarning   Umumgerman   Tashkiloti   (XDS)   1945   Yil   iyunida
Berlinda Tuzildi.  Uning rahbari Andros Germes tezda sovet maumriyati tazyiqi
ostida   o’z   faoliyatini   tark   etishiga   majbur   bo’ldi.     Uning   o’rnini   kasaba
uyushmalari   raxbari   Yakov   Kayzer   egalladi.     XDS   sovet   zonasida   iqtisodiy
tuzatishni amalga oshirish masalalarida so’l partiyalarning faol raqibiga aylandi.
GBSP   tashkil   topgandan   sung,   xristian   demokrat   yanada   radikal   pozitsiya
egallashdi.   1947 yil oktyabrida Berlinda bo’lib o'tgan HDSning 2-syezdi lideri
Yakov Kayzer partiyasi  va uning totalitar (mustabid) siyosatiga qarshi kurashga
chaqirdi.     Kayzer   Josuslikda   ayblandi.     Taqiblar   ostida   Kayzer   va   uning   bir
kator hamkasblari G'arbiy Germaniyaga ketishga majbur bo’ldi.  Shundan keyin
Sharqiy Germaniya xristian-demokratik ittifoqi O. Nushke boshchilik qildi. 
  G’arbiy   Germaniya   xristian   Demokratiyasi   rahbari   1933   Yilda   natsistlar
Tomonidan   o'z   vazifasidan   ozod   etilgan   va   urushdan   keyin   Saylangan   sobik
Keln   shahri   meri   Konrad   Adenauer   bo’ldi.     Adenauer   1945   yil   2   sentyabr
Kelndaga   kongressi   tashkil   etiluvchi   garbiy   zonalar   HDSiga   raxbarlikka
saylandi.     AQSH   gukumatiyordami   bilan   u   obro’li   jamoa   arboblari   va   yirik
siyosiy   guruh   vaqillaridan   o'z   partiyasi   yadrosisini   shakllantira   boshladi.
Ziyofatda   qurilishining   "faollar"   modeldan   voz   kechdi.     XDS   dasturida
saylovchilarning   keng   katlami   qo'llab-quvvatlashiga   va   shu   asosda   yangi
democratic davlatchilikning ijtimoiy asosini paydo bo'ldi. 
16   XDS   "barcha   khristianlar"   va   "barcha   qatlamlar"   birlashmasi,   ya'ni   barcha
ijtimoiy   hamda   ikkala   xristian   denominatsiyasining   himoyani   himoya   qilish
partiya   deb   qaralardi.     Shu   bilan   birga,   Adenauer   XDSning   anti-kommunistik
yo’nalishini   takidlab,   ham   nazist,   ham   marksist   mafkuraviy   ekstremist   kattik
qoraladi.
G'arbiy   zonalardagi   okkupation   hukumatlar   tomonidan   berilgan   XDSning
qo’llab-quvvatlanishi   ittifokchilar   o'zaro   munosabatlarida   1946   yil   oxiridan
keyin   uzoqlashish   paydo   bo’lgan.     Germaniya   parchalanishi   yakkol   namoyon
bo’la   bordi.     Adenauer   G’arbiy   Germaniya   davlatini   birlashmasi   ochiqchasiga
qo llab-quvvatlovchi   olmon   siyosatchchilaridan   biri   edi.     Adenauer   Prusschaʻ
an’analarni   ko'rarga   qo'zi   yo'q   edi.     G’arb   sivilizatsiyasi   doirasida   Germaniya
buyukligini tiklashni orzu qildi.  Bunday siyosatni amalga oshirishda 1946 yilda
katolik   xristian   partiya   (keyinchalik   konfessionalararo)   sifatida   Bavariyada
tashkil   topgan   Xristian   sotsial   soyuz   (XSS)   XDSning   ishonchli   ittifochchisiga
aylandi.   XSS   raxbari   Franz-Josef   Shtrauss   XDSning   umumiy   hodisalarini   va
Adenauerning   siyosiy   dasturini   yo'qotgan   holda   o'z   faoliyatida   mustaqillikni
saqlab qolish uchun intilar edi. 
  G’arbiy  Germaniyaning  qolgan  yerlarida   xristians  demokratik  harakatning  bir
tarzda birlashishi 1947 yilda ro’y berdi.  Liberal yunalishdagi siyosiy partiyalar
urushdan   keyingi   davrda   Germaniada   so’llar   va   xristian   democratlar   kabi
mustahkam   partiyaga   aylana   olmadi.     Liberal-demokratik   partiya   Sharqiy
Zonada   1945   yilda   tashkil   qilingan   bo’lsa-da,   ammo   sovet   mamuriyatining
qattiq   tazyiqi   ostida   butun   Germaniyaga   o'z   ta'sirini   ko’rsata   olmadi.     Buning
aksi   o’larok,   1946   yangidan   g’arbiy   zon-larda   liberallarning   mustaqil   harakati
shakllandi   va   1948   yilning   dekabrida   Erkin   demokratik   partiya   (EDP)   tashkil
topdi.  uning rahbari Teodor Heys edi.  
1946   yilda   bo’lib   o’tgan   lands   hukumatlari   (landtaglar)   ga   bulgan   saylovlar
germaniyadagi   davlat   siyosati   kuchlarning  ahvoli   tang  harakat   namoyish  qildi.
Hattoki sud zonasida ham saylovlar demokrat muhitda o'tkazildi.  Kuchli GBSP
17 Landtaglar   va   zemellar   boshkaruvida   (GLDP)   va   HDSlar   birgalikda   egallagan
mandtlar   soniga   teng   mandtga   ega   bouldi.     G'arbiy   zonalarda   nasroniy
demokratlar   6   bu,   sotsial   demokratlar   5   y erlarni   boshkaruviga   ega   bushdi.
Ammo   tez   orada   Sharqiy   va   g'arbiy   Germaniya   siyosiy   boshkaruvida   o'ziga
xoslik namoyon bo’la boshladi.   Bunga okkupation hukumatlarning to’g'ridan-
to’gri   aralashuvidan   tashqari,   olmon   jamiyatining   o'ziga   hos   mintaqaviy
xususiyatlari ham ta’sir ko’rsatdi.  
Shimoliy   va   Sharqiy   Germaniya   bir   necha   o'n   yillar   ishchilar   harakatining
markaziga   aylanganligi   va   kommunistlarning   ta’siri   eng   kuchli   hudud
bo’lganligi   bilan   ajralib   turardi.     Aynan   shu   yerga   olmon   tuprogida   sotsialist
tuzumning   qaror   topishi   uchun   muhim   tayanch   bo’ldi.     G’arbiy   va   januby
Germaniya   tarixan   ayirmachilik   harakatlari   va   katoliklik   hukmronlik   kilgan
mintaka   edi.     Reyn   va   Bavaria   olmonlari   o’ziga   xos   etnopsixologik
xususiyatlarga   ega   ediki,   bu   xususiyiyatlar   ularning   olmon   millatining   etnik
asosda ajratib turardi. Shuningdek, muhojirlar va qochoqlarning ommaviy oqimi
ham   olmon   jamiyati   va   jamoat   tarkibining   qutblanishiga   ta’sir   ko'rsatdi.
Kommunistik   tahdidga   ko’nikishni   xohlamaydigan   ko’pgina   olmonlar   g’arbiy
yerlarga qochib ketishdi.  Konslager va mujozirlikdan qaytgan kommunistlar va
so’l sotsialist, albatta, mamlakat sharqida to’plangan edi.
1947   munosabatlaridayok   Germaniyaning   taraqqiyot   yo’llari   maslasida
ittifoqchilar   o'rtasida   siyosiy   muzokaralar   boshi   berk   ko’chaga   kirib   qo'lgani
yakkol   ko’rindi.     Tashki   ishlar   vazirliklari   Kengashining   1947   yil   mart-aprel
oylarida   Moskvada   bo’lgan   sessiyasida   sovet   delegationssiyasi   tayor
mahsulotlarni reparation (tovon) hisobiga undirishni  yana kun tartibiga qo’ydi.
Uning   rakiblari   tovon   undirishni   bas   kilish   va   olmonlarga   iktisodiy   tizimni
tiklashga imkon berish lozimligini aytishdi.  Bahs-munozara biror anik natijaga
olib kelmadi.  TIVKning navbatdagi 1947 yil dekabr Londonda bulgan sessiyasi
ham   mutlako   natizhasiz   turadi.    Unda   hattoki   yingi   sessioni   kachon   va   kaerda
o'tkazishga ham kelishib olinmadi.
18   Germaniya   masalasining   keskinligini   SSSRning   tovon   undirish   masalasida
qattik   turib   olishidan   tashqari.     AQShning   tashki   siyosatidagi   o'zgarishga   ham
bog'liq   edi.     "Truman   doktrinasi"   tufayli   SSSR-AQSH   o'rtasidagi   qarama-
qarshilikning   rejasi,   birinchi   navbatda,   Yevropa   mamlakatlari   ta'kidlanishiga
ta'sir   qilish   choralari.     AQSH   Yevropaga   harbiy   blok   strategiyasi   nuktai
nazaridan   qaray   boshlady.     Bu   yo’nalishdagi   birinchi   qadam   "Yevropaning
tiklanishi   va   rivojlanishi   ("Marshall   rejasi")   dasturi"ning   ishlab   chiqarish
chikilishi   bo’ldi.     1947   yil   iyunida   ishlab   chiqilgan   va   1947   yil   iyulida   Parij
konferensiyasida ko’rilgan bu reja 1948 yil aprel-da qonuniy kuchga kirdi. 8
1948   yil   yanvarida   Bizoniya   Vazirlar   Majlisida   g’arbiy   yerlarda   iqtisodiy
islohotni   amalga   oshirish   bo’yicha   qaror   qabul   qilindi.     Oliy   sud   va   Markaziy
Bank tashkil qilindi.  Iqtisodiy Kengash va direktoratga birlashtirilgan markaziy
boshkarmalarning   ishdan   bo'shashdi.     Fransiya   Hukumati   bilan   kelishuvga
erishildi.     Tovon   to’lash   o’rniga,   Fransiyaga   Saar   Viloyati   ijaraga   berildi.
Fransiya o’ziga Tegishli okkuupatison zonaning AQSh va Angliya Okkupation
Zonalari   Bilan   qo’shilishiga   rozi   bo’ldi.     1948   yil   fevralida   Trizonia   tashkil
etildi.     Saar   viloyati   1957   yil,   yani   GFR   tarkibiga   kiritilgunga   qadar   Fransiya
ixtiyorida qoldi.
Germaniyada   iqtisodiy   islohotni   amalga   oshirishning   asosiy   muammosi
"mustakkam   valyuta"   ni   yaratish   edi     1947   yildan   beri   Iktisodiy   Kengashda
markazlashgan   rezhaviy   khzhalik   va   monetor   siyosat   tarafdorlari   davom   etgan
o'zgarishlar   qizg'in   bhs-munozaralar   etmokda  edi.     Ludwig  Erligidagi   bir   guru
mutahassislar  kadrlangan  pulling  katta  hazhmidan  qutilishga   qaratilgan  islohot
loyihasini   tayerladi.     Erxardning   fikricha,   bunday   tuzatishotni   amalga   ishlab
chiqarish ishlab chiqarishni faol rag'batlantirish va jinoiy ishlarning eng nochor
qatlamini   himoya   qilish,   harakatchilar   bozorini   yuklash   va   ishlab   chirishni
yo'lga   qo'yish   va   ishlab   chiqarishni   kuchaytirish.     yo'lda,   AQSHning   ushbu
8
 Г. Хидоятов, Х. Гулямов. Всемирная история. Новейшей период Европы и США после второй мировой 
войни (1945-1995). – Т., 1999
19 islohotni   barcha   4   tala   zonada   amalga   oshirish   kerak   degan   rejasi   natizha
bermagach   1948   yildan   faqat   Trizonia   o'rnatilgan   ishlar   boshlandi.     Garbiy
zonalarda   hovuz   islohoti   1948   yil   20   junda   boshlandi.     Almashishning   rasmiy
nisbati   10   reichsmarkaga   1   yangi   olmon   markasi   kilib   belgilandi   (bundan
tashqari,   khar   bir   fukaro   1:1   course   buyicha   40   markani   olish   mumkin   edi).
Avvaliga olingan% pulling joyi 5 ini qulga olish mumkin edi.  Daromadlarning
konuniyligi   anilangach,   sol   hukumati   tomonidan   berilgan   yana   20%   i.     foyda
10%   va   beryiladigan   bouldi.     Kolgan   65%   va   bekor   kilinadigan   bouldi.
Almashinuv   kursining   sungi   kvotasiga   kwra,   6.5   olmon   markasiga   100
reichsmark tHgri keldi.   Nafaka, oy-lik maosh, ijtimoiy yordamlar 1:1 nisbatda
kaita hysoblandi.   Davlatning barcha qarzlari bekor narxi.   Shundai kilib, katta
pul   kazhmi   qiskartirildi.     "Ishonchli   pul"   ning   payo   bu   "kora   bozor"   ha   ham
berdi va barter (ayirboshlashlar) tomonidan nashr etilgan chikardi.
1948   yildagi   muwaffakiyatli   iktisodiy   islohot   Germanyda   siyosi   vaziyatning
keskinlashuvi   bilan   birga   utdi.     Harbiy   zonalarning   pulmuriyga   tayorgarlik
ketayotganligi   tugrisida   berilgan   ma'lumotlarga   qaramasdan,   Germanydagi
Council   of   harbiy   ma'lumotlar   istemol   bozorini   published   by   chikaruvchi,
qiymatini   yo'qotgan   eski   marka   Sharqiy   Germaniyada   payokan   bwlishining
oldhra   karachilish   qarkii     TĞgri,   1946   Yil   30   iyunda   yopilgan   zonalararo
chegara   bunga   twsqinlik   kilishi   mumkin   edi,   ammo   twrtta   sektorga   bulingan
Berlin   bundan   mustasno   edi.     1948   yil   24   iyun   Kushinlari   G'arbiy   Berlinni
Kurshab   Olib  Soveti.    uni   garbiy  zonalardan   uzib   kuydi. 9
    Bu   harakat   kwprok
siyosiy xarakter ega edi.   Shundai kilib.   G’arbdan katta pul kazhmi o kelishib
havfi olib.  Gharbiy Berlinning kamal kilinishi esa Gharb mamlakatlariga taziiq
o'tkazish   uchun   edi.     Ammo   bu   harakat   kutilganidai   emas,   beams   teskari
natizhaga   olib   keldi.     Garbiy   Berlin   aholisini   qutqarish   uchun   AQSH   havo
ko'prigini   barpo   qildi.     Kamal   AQShda   airplanelari   har   daqiqada   Tempelhof
aerodromiga   kunib   turdi.     Har   kuni   shaxarga   13000   t   ozik-ovkat   rasm   turildi.
9
 Н. В. Звгладин. Истории России и мира в ХХ веке. – М., 2006
20 Bu   oldingsdagi   oy   mahsulotlarga   nisbatan   3   barobar   ko'p   edi.     Javob   chorasi
sifatida   garb   nazorati   council   zonasiga   mahsulotga   nisbatan   takik   (embargo)
zhory   kildi.     Keskin   muzokaralardan   qo'shiq.     1948   yil   30   avgust   Berlinda
garbiy markani bekor kilish turisida turt tomonga Bitimga kelindi.   Ammo uni
amalga   oshirish   technician   sabablarga   kwra   uzokka   chuzildi   va   gharbiy
Germany   davlatchiligi   rasmiylasha   borgani   sayin,   uni   amalga   oshirish   amri
mahol bo’lib qoldi.   Berlin Muammosi  Eng qizgin pallaga kirganda.   1948 yil
15-22   iyul   Rüdesheimda   garbiy   erlarning   vazir-presidentlari   yigilishi   bwlib,
unda   Berlin   ober-burgomeister   Ernst   Reiter   tesd   garbiy   Germaniya   davlatini
tuzib, unga garbiy Berlinni qushishga davat qildi.   Yigilish katnashchilari 1948
yil 1 sentabr ta'sis majlisini chaqirish to’g’risidagi karorni tasdiklashdi.  Ammo
keyinchalik ayirmachilik tug'h bahslaridan bahs-munozara kutilish uchun "tasis
majlisi"   va   "constitution",   atamalari   olib   tashlandi.     1949   yil   aprelda
Vashingtonda   ASh,   England   va   France   tashki   ishlar   vazirlari   "occupation
statute"   (Nizom)ni   kabul   qildilar   va   gharbiy   Germaniyada   mavzhud   9   ta   land
(o'lka)dan   iborat   "Germany   Federative   Republicsini   birlik   tHG'risida"   Bitim
tuzdilar. 10
    1949   Yil   8   Mayda   Parlament   Kengashi   tomonidan   Germaniya
Federativ   Respublikasi   Sining   asosiy   Konuni   ishlab   chiqarildi.     Bu
Konstitutsiya   tarikhga  "Bonn   Konstitutsiyasi"   si   nomi   bilan   kirdi.    Bir   waktda
Sharkiy Germany davlatchiligi ham shakllana bordi.   1947 yildayok council of
zonacid Olmon Hulk Congress  (OHK)  faoliyat  kursata  kursi  edi.   Uning 1947
yil dekabrida bwlib o'tgan birinchi sessiya- sida yagona Germaniya uchun keng
ommawiy harakatni nazorat qilish masalasi kuyilgan edi.  1948 yildagi sessiyasi
Olmon   Hulk   Congressi   (OHK)   barcha   olmon   erlarida   Germanying   yagonaligi
tugrisida   referendum   o'tkazish   tashabbusi   bilan   chikdi.     Ammo   shu   vaktning
o'zida Olmon Xalq Kengashi (OHK) ham tashkil kilindi.   U sharky Germaniya
davlati Konstitutsiya loihasini vakolatiga ega buldi.  The constitution of loyihasi
GBSP vakilla-ri tomonidan ishlab chiqarilgan ishlab chiqarish chikildi va 1949
10
А.З.Манфред. История Франция в 3 – х томах. – М.,1973 
21 yil   19   martdagi   Olmon  Xalq   Kengashi   (OHK)   yigilishida   qabul   qilindi.     1949
Yilning   29-30   Mayida   bulib   utgan   Olmon   Xalq   Kengashi   (OHK)   uchinchi
sessiyasi   Germaniya   Demokratik   Respublikasi   va   Konstitutsiyasini   tasdiqladi.
1949 yil 7 oktyabr GDR Tashkil etilgan kun sifatidatarikhga kirdi Germanying
parchalanishi   nihoyasiga   etdi.     1949   Yil   May-Yida   Tashki   ishlar   vazirlari
Kengashi   sessiyasining   ham   bu   jarayonining   Parij   olib   tashlash   kola   olmadi.
Shundai qilib, Germanying bulinib keyin urushdan keyingi  davr  tarixidagi eng
murakka muammolardan biriga ailanib koldi.
SFRda   konstitutsiya  tuzumning samarali  yutuklarga erishi-shida  mamlakatdagi
siyosiy barkarorlik yordam berdi.  1949 yili 14 avgust Bundestagda bulib o'tgan
birinchi   saylovlar   kuyidagi   kuchlarning   ustunligini   nazorat   qiladi.     Xristian
Demokratik Ittifoqi (CDU) 25,2% ovoz bilan 115 mandat ega bulib.   Christian
Social   Union   (CSU)   Bilan   Birga   5,8%   Ovoz   Bilan   24   Majburiy   Ega   Bulib,
Parlamentda   Kupchilikni   Tashkil   Etdi.     Muxolifatdagi   Germaniya   sotsial-
demokratik   partiyasiSini   Saylov-chilarning   29,2%   va   (131   mandat)   Kullab-
Quvvatlashdi.     Erkin   Demokratik   partiyasi   (EDP)   11,2%   ovoz   bilan   52
mandatega   ega   bulib,   koalitsiya   xukumat   tarkibiga   kirdi   va   "uchinchi   kuchga
aylandi. 12 sentyabr mamlakat Prezidentliga Ozod demokratik partiyasi (ODP)
rahbari   T.   Xeys   saylandi,   15   sentyabr   esa   K.   Adenauer   Federal   kansler
Lavosimini.   Egalladi.     Konrad   А denauer   shahar   sudining   kotibi   oilasida
dunyoga   kelgan.   1894-yil   5-martda   Konrad   Kyolndagi   А vliyo   havoriylari
gimnaziyasini   bitirgan,   keyin   esa   Frayburg,   Myunxen   va   Bonn
universitetlarining   yuridik   fakultetlarida   tahsil   olgan   (1894   —1897).   Davlat
imtihonlarini   topshirganidan   keyin   u   Kyoln   shahar   prokuraturasida,   so ngraʻ
advokat Kauzening idorasida (1903 — 1905) ishlagan  K.  А denauerning siyosiy
jihatdan   mashhurligi   Uchinchi   reyxning   harbiy   mag lubiyatidan   keyingina	
ʻ
boshlandi.   1945-yilning   8-martida   Kyoln ning   amerikalik   komendanti   K.
А denauerga   burgomistr   vazifasini   bajarishni   taklif   qildi.   U   rozi   bo ldi.   1945-	
ʻ
yilning   mayida   Germaniyaning   taslim   bo lishi   haqidagi   hujjat   imzolanishi	
ʻ
22 bilanoq,   ittifoqchilarning   okkupatsion   ma muriyati   tomonidan   Germaniyaningʼ
kelajagi   uchun   eng   muhim   bo lgan   siyosatchilar   ro yxati   tuzildi.   Ro yxatdagi	
ʻ ʻ ʻ
birinchi   o rinda   Konrad  	
ʻ А denauerning   ismi   turardi.   А mmo   ittifoqchilarning
ishonchiga   sazovor   bo lgan   bo lg usi   kansler   Vashington,   London   va   Parijlik	
ʻ ʻ ʻ
rejisyorlar   «boshqaradigan»   itoatkor   siyosiy   qo g irchoqqa   aylanmoqchi   emas	
ʻ ʻ
edi.
Qat iy   va   mustaqil   xarakterga   ega   bo lgan   K.  	
ʼ ʻ А denauer   natsizm   vayronalari
ustida   yangi,   demokratik,   o z   milliy   manfaatlarini   himoya   qila   olishga   qodir	
ʻ
bo lgan   Germaniya   qad   ko tarishiga   ishonardi.  	
ʻ ʻ А ynan   o sha   paytlarda   uning	ʻ
«Nemis   xalqi   egildi,   ammo   u   sindirilgan   emas»   degan   mashhur   iborasi   butun
mamlakat   bo ylab   tarqaldi.   1945-yildagi   Germaniya   achinarli   holatda   edi.	
ʻ
Ittifoqchilar   aviatsiyasi   o z   vazifalarini   yaxshi   bajargandi:   Gamburg,   Drezden,	
ʻ
Berlin,   Myun xen,   Nyurnberg,   Kassel,   Vuppertal   va   Rur   ko mir-metallurgiya	
ʻ
bazasining   shaharlari   vayron   bo lib   yotardi.   Bombalar   portlashlaridan   hosil	
ʻ
bo lgan handaqlar, Gitler davrida qurilgan ulkan avtomagistrallar mamlakatning	
ʻ
sharqiy   qismini   egallagan   Qizil   А rmiya   soldatlaridan   najot   izlayotgan
millionlab   och   qochoqlarga   va   Polsha,   Chexoslovakiya,   Yugos laviya   va
Vengriyadan   quvilganlarga   to lib   ketgandi.   «Nahotki   hammasi   tamom   bo lgan	
ʻ ʻ
bo lsa?» — deya so ragandi o sha kunlari «Gamburger Folkstsaytung» gazetasi.	
ʻ ʻ ʻ
Uning sahifalarida bosilgan rasmlar hamma narsani o z-o zidan izohlab turardi:	
ʻ ʻ
vayronalardan   yegulik   izlab   timirskilanib   yurgan,   faqat   qoq   suyaklari   qolgan
bolalar, bir parcha ko mir uchun ko chada mushtlashayotganlar, ochiq zavodda	
ʻ ʻ
uxlayotgan   nemis   asirlari.   А qldan   ozayozgan   nemislar   ittifoqchilarning
soldatlari   saflarini   yorib   o tardilar   va   o q   yeyishi   mumkinligiga   qaramasdan	
ʻ ʻ
parovozlarning   ko mirxonalariga   hujum   qilardilar.   O sha   kunlarda	
ʻ ʻ
Germaniyaning zamonaviy tarixidagi eng qayg uli rekordlardan biri o rnatilgan	
ʻ ʻ
edi:   1947-yilning   1-yanvar   kuni   ko chalarda   50   nafar   boshpanasiz   kishi	
ʻ
sovuqdan   qotib   o lgan   edi.   Halokat   yoqasida   turgan   Germaniyani   qutqarib	
ʻ
qolishga qodir bo lgan tez va qat iy choralar ko rish lozim edi. Natsistlar bilan
ʻ ʼ ʻ
23 hamkorlik   qilib   o z   sha nini   bulg amagan   va   ayni   paytda   okkupatsionʻ ʼ ʻ
ma muriyatning xam, oddiy nemislarning xam ishonchini qozongan yo lboshchi	
ʼ ʻ
zarur   edi.   Konrad   А denauer   ana   shunday   kishi   edi.   1948-yili   amerikaliklar,
britaniyaliklar   va   fransuzlar   egallagan   Germaniya   hududida   11   ta   G arbiy	
ʻ
Germaniya   yerlari   tashkil   qilindi.   Bonnda   Parlament   kengashi   ish   boshladi   va
uning   Prezidenti   etib   Xristian-demokratik   itiifoqining   (XDI)   raisi   va
asoschilaridan   biri   sifatida   K.   А denauer   saylandi.   Xristiancha   dunyoqarash,
G arbning   ma naviy   boyliklari   tomon   yo naltirilganlik   turli   xil   ijtimoiy	
ʻ ʼ ʻ
qatlamlarni o ziga jalb qildi	
ʻ
  Xristian   demokratlarning   mafkuravii   konsepsiyasi   va   GFRning   ijtimoiy-
iktisodiy   va   siyosiy   rivojlanishining   asosii   yuna-lishlarini   belgiladi.1963
yilgacha bu lavozimda ishlagan K. Adenauer Germaniya adabiyotida bu yillarni
“Adenauer   davri   “   deb   atalib,uning   Germaniyaning   tiklanishi   va   jahon
sahnasiga   yangi   ko’tarilishida   qo’shgan   shaxsiy   hissasiga   bajo   keltirgan.1949
yil   21   sentabrda   Germaniya   Federativ   Respublikasi   rasmiy   e’lon   qilindi. . 1953
Parlament   saylovlari   arafasi   da   qabul   kilingan   HDSning   Hamburg   dasturida
garbiy   Germaniya   davlatida   konstitusiyaviy-khukuqiy   tuzumning   va   ijtimoiy
khzhaliliging   kapital   bozorlari   olmon   xalqi   moddi   va   manaviy   tiklanishiga   y
'salomatligi   belgilandi.     CDU   rahbariyati   katyi   ravishnoma   anti-kommunist
kayfiyatda   bulib,   Sharkiy   Germany   davlatini   tan   olmas,   Shimoly   Atlantica
Ittifoki   va   Europadagi   integration   jaraenlar   bilan   yaqindan   hamkorlik   kilish
yulini   tanladi.     K.   Adenauer   raxbarligida   CDU   1953,   1957,   1961   yillarghi
parlamenti saylovlarid golib chikdi.  va xakli ravish (191-mandatdan 36%, 217-
mandatdan 39,7%, 192-mandatdan 35,8%)ga ega bouldi.   CDU / CSU bloklari
Parlament   -   yes   yagon   fraction   tashkil   et,   birlashgan   siyosat   olib   bordi.
Murosasiz   K.   Shumaxer   qo llab-quvvatlovchi   Germaniya   Sotsial-demokratik	
ʻ
partiyasi   (GSDP)   "principial   qarshilikka   aylangan.   Sotsial-demokratlar   bozor
munosabatlariga   qarshi   chiqib,   xarid   qilishda   ijtimoiy   harakatda'vat   etardi'y
Germaningarningaer   sinovlariga to  suvereniteti   tiklanmas-  dan  turib,  uni  qayta
24 tiklash.   ,   Shimoliy   ika   blokining   hosil   bo'lgan-   siyosiy   tuzilmaviy   qo'llab-
quvvatlash,   G'arbiy   qo'llab-quvvatlash   Evropadagi   birlashtirish.Germaniya
Sotsial- demokratik partiyasi (GSDP) 1953 yilgi parlament Bulgan Sailovlarda
28,8% Ovoz Bilan 169 Mandtga, 1961 yil 36,2% Ovoz Olib, 190 Mandate Ega
Bouldi   1960   yilgi   Germaniya   Berlindagi   G'arbiy   Germaniya   va   boshqa   bir
yuridik   siyosat   for   the   sake   of   kalism,   eng   avvalo,   sul   radikalizmga   qarshi
kurash bilan birga davom etdi.  1951 yilda davlatga qarshi siyosiy vaziyat uchun
zhazo kullash konuni kabul kilindi.   Bir yildan sung Konstitutsiyaviy sud neo-
natsist   sotsialistik   partiyasi   ta'qiqlandi.     Kommunistik   Tashkilotlar.     Kengash-
Germaniya do’stlik jamiyatlari faoliyati kattik nazorat ostiga olindi.  1956-yilda
GKP Konstitutsiyasi azod tashkilot sifatida butunlay taqiklandi.   Adenauerning
siyosi vaziatni barkarorlashtirish.  G’arbiy Germaniyada ijtimoiy taraqqiyotning
mustahkam  hududiy asosini  bo’lgan urinishlari  muvaffaqiyatli bhldi.   Tajribali
Huquqshunos   va   administrator,   qatiy   va   talabchan   siyosatchchi   bo’lgan
Adenauer   Bonn   hukumati   faoliyatiga   nihoyatda   ishchan   va   tartibli   kuch   bera
oldi.     Barkarorlik   va   mutadillikka   intilish   Adenauer   siyosiy   uslubining   o’ziga
xos   xususiyatiga   aylandi.     macbool.     nikhoyatda   samarali   iqtisodiy   ishlab
chiqarish o'tkazish hom muhim ahmiyatga ega b'ldi.
25 1.2.  “ 1950-yillardagi iqtisodiy mo’jiza  “
  Adenauer   siyosatining   ideologlari   iqtisodiyot   vaziri   Lyudvig   Erxard   edi.
Adenauer   hukumatida   amalga   oshirilayotgan   iqtisodiy   islohotning   eng
murakkab   sharoitda   (1949-1950   yillarda   mamlakat)   vujudga   keldi.     Pul
mikdorining   paydo   bo'lishi   va   narxlarning   liberal   aholisi   daromadlari   bo’lgan
bir  yuzdan narxlarning paydo bo'lishiga olib keldi.   Ishlab chiqarishning qayta
qurilishi esa ishsizlikning o'sishi bilan birga ruy berdi.   Ammo 19 yildan 19 yil
yaxshi   5   o'zgarish   sezila   boshdi.     1952   yilda   esa   narkhlar   o'sishi   to'xtadi,
ishsizlik   kamayib   ketdi.     har   qanday   keskin   iktisodiy   o'sish   ruy   berdi.
Germaniya   iqtisodiyotining   jadal   rivojlanishiga,   birinchi   navbatda,   asosiy
kapitalning yangi texnik asosda  yangilanishiga bir  qator  omillar  yordam  berdi.
Bu   jarayonda   davlat   faol   ishtirok   etib,   davlat   byudjetidan   rekonstruksiya   va
texnik   qayta   jihozlashga   katta   miqdorda   mablag‘   yo‘naltirdi.     Davlat   byudjeti
xarajatlarini   bunday   yo'naltirish   imkoniyati   harbiy   maqsadlar   uchun   byudjet
xarajatlarining   past   darajasi   bilan   bog'liq   edi.     Potsdam   kelishuviga   (1945)
muvofiq   Germaniyaga   qurollantirish   taqiqlandi   va   davlat   byudjetining   atigi   5-
6%   harbiy   xarajatlarga   sarflandi.     Davlat   mablag'lari   sanoatni   ilmiy
tadqiqotlarga,   texnik   va   texnologik   qayta   jihozlashga   yo'naltirildi.     Byudjet
siyosati davlat apparati hajmini cheklashni ham nazarda tutgan.
  Urushdan   keyingi   yillarda   sanoatning   o'sha   tarmoqlari   (engil,   oziq-ovqat,
to'qimachilik va boshqalar) faol rivojlandi, ular fashistik Germaniyada unchalik
e'tibor   bermadi.     50-yillarda   Germaniya   sanoatiga   kapital   qo'yilmalar.     milliy
mahsulotning   25%   ga   yetdi.     Yengil   sanoat   bilan   bir   qatorda   metallurgiya,
kimyo   sanoati,   mashinasozlik,   qayta   ishlash   sanoati   jadal   rivojlandi.     Harbiy
zavodlarni konvertatsiya qilish va ishchilarni qayta tayyorlash dasturlarini joriy
etish samarali amalga oshirildi.   Yiliga 9-10%, 1953-1956 yillar esa yiliga 10-
15% gacha o'sishga erishildi.   GFR G'arb mamlakatlari sanoat  ishlab chiqarish
26 chikarishi   buyicha   o'ringa   chikib   oldi   (faqatgina   1967   yilda   Japan   FIU   o'ringa
tushirib   qo'ydi).     Katta   eksport     tufayli   Angliya,   Fransiya   va   Shvetsiya
davlatlarini   oshib   xisoblaganda,   umumiy   zahirasiga   teng   oltin   zahira   yaratildi.
Germaniya markassi  Europad eng kuchli pulga aylandi.   50- yillarning ohirida
ishsizlik amalda yo’qoldi, aholining real daromadlari 3 barobar oshdi.   "Nemis
iqtisodiy   mo’jizasi"   ning   bir   katormon   sifati   mavjud   edi.     Erhard   tanlagan
iqtisodiy tizimi (unda liberal bozor mexanizmlari davlatning maksadli  solik va
kredit siyosati bilan birga amal kilardi) uzining samarali ishlashi isbotladi.
Germaniya iqtisodiyotining urushdan keyingi rivojlanishida avtomobilsozlik va
maishiy   texnika   ishlab   chiqarish   muhim   rol   o'ynadi.     1950   yilda   allaqachon
dunyoga mashhur "qo'ng'izlar" ishlab chiqarila boshlandi, ular nafaqat mashhur
bo'ldi, balki jahon bozorida raqobatga ham dosh berdi.
  Aholining   daromadlari   darajasi   oshdi,   o'rta   sinfning   faol   va   ommaviy
shakllanishi kuzatildi.  1954-1957 yillarda.  ish haqi va daromad solig'i bo'yicha
soliqlarning   to'g'ridan-to'g'ri   qisqarishi   kuzatildi.     1951   yilda   ishchilarning
ishlab   chiqarishni   boshqarishdagi   ishtirokini   belgilovchi   qonun   qabul   qilindi,
ularning vakili korxona direktorlar kengashiga kiritildi.   Keng ijtimoiy sug'urta
tizimi yaratildi.
    Sanoatdagi   lobby   (o'z   narkhlarini   himoya   qilish)   bilan   ko’p   yillik   bahs-
munozaradan   so’ng,   Erhard   monopolyaga   qarshi   qonun   qabul   kilinishiga
erishdi, rakobatni cheklovchi har qandaiy shartnomalar bekor qilindi.   Sarmoya
dasturlarini   amalga   oshirish   uchun   "Marshall   rejasi   asosida   ishlab   chiqildi.
GFRning 1955-yilda natoga azo biologik yordamga qadar harbiy  xarajatlarning
yiligi  (3.5  milliard  dollar   )   o’sdi.   Iktisodiy  siyosat  tashabbusini  Erhard  qo’liga
bergan   Adenauer   GFRning   xalqaro   mavkeini   mustakamlash   uchun   harakat
qildi.
GFRning   yuksalishiga   kansler   Konrad   Adenauer   va   iqtisod   vaziri   Lyudving
Erxardning   qo‘shgan   hissasi   juda   katta   bo‘ldi.   Adenauer   GFR   iqtisodini
tezkorlik bilan tiklash uchun “Ijtimoiy bozor xo‘jaligi”, deb nomlangan modelni
27 ishlab chiqadi. 11
  Bu model markazida tadbirkorning shaxsiy tashabbusi va erkin
raqobat   turar   edi.   Modelga   ko‘ra,   davlatning   asosiy   vazifasi   xususiy   xo‘jalik
sub’ektlarining   faoliyat   yuritish   shaklini   belgilab   berish   va   ularga   qanchalik
amal   qilinayotganligi   ustidan   nazoratni   ta’minlashdan   iborat   edi.GFR
iqtisodiyotining   gurkirab   rivojlanishiga   asosiy   sabablardan   biri   –   bu   hukumat
tanlagan   to‘g‘ri   yo‘l   edi.   Ikkinchidan,   AQSH   hukumati   va   sarmoyadorlari
GFRga katta iqtisodiy yordam ko‘rsatdi. Chunonchi, birgina “Marshall rejasi”ga
ko‘ra,   1948-1949   yillarda   1,4   mlrd   dollar   miqdorida   yordam   ko‘rsatildi.   Bu
mablag‘   korxonalarni   ilg‘or   texnika   va   texnologiyalar   bilan   qayta   ta’minlash
imkonini berdi.Uchinchidan, harbiy xarajatlarning deyarli yo‘qligi iqtisodiyotga
zarur   mablag‘   sarflashga   imkon  berdi.   Erxard   qulay  omillarni   ko'rdi.    Ulardan
eng   samarali   foydalanish   kerak   edi.     Iqtisodiyot   vazirligi   iqtisodiy   usullardan
foydalangan   holda   investitsiyalarni   mohirona   yo'naltirdi,   sanoatning   asosiy
tarmoqlari:   kimyo   korxonalari,   metallurgiya,   mashinasozlik,   elektrotexnika
zavodlari   rivojlandi.   Ular   negizida   yengil   va   qayta   ishlash   sanoatlari   ishlay
boshladi,   o‘rta   va   kichik   korxonalar   uchun   sharoit   yaratildi.     Soliq   imtiyozlari
tizimi   foydaning   salmoqli   qismini   texnik   yangilash,   ilm-fanning   eng   yangi
yutuqlarini   ishlab   chiqarishga   joriy   etish   uchun   sarflash   imkonini   berdi.
Ayniqsa, eksportga yo‘naltirilgan korxonalar  rag‘batlantirildi.   Erhard vazirligi
ushbu sohalarni rivojlantirish uchun bir nechta maxsus dasturlarni qabul qildi va
amalga oshirdi. Hukumat:
 - savdo operatsiyalari xavfining bir qismini o'z zimmasiga olgan:
 - yirik eksport tadbirlarini bevosita moliyalashtirishga o'tdi;
 - soliq imtiyozlari taqdim etildi.
11
 Тимошина Т.М. Экономическая история зарубежных стран: учебной пособие под ред. Проф .  М . Н . 
Чепурина
28   Eksport   iqtisodiyotni   rivojlantirishning   asosiy   omillaridan   biriga   aylandi,
mamlakat   oltin-valyuta   zaxiralarining   o'sishiga   yordam   berdi.   Nemis   markasi
asta-sekin eng kuchli jahon valyutalaridan biriga aylandi, u boshqa mamlakatlar
valyutalari bilan tenglasha boshladi. Ishlab chiqarish va capital konsentratsiyasi
juda kuchayib ketdi. G’arbiy Germaniyadagi 92 ming sanoat korxonasidan 1995
tasi   umumsanoat   mahsulotining   50%   ga,   shular   jumlasidagi   8ta   yirik
monopoliya esa po’lat eritishning 85% ga egalik qildi. Mamlakat elekro texnika
sanoatining   deyarli   hammasi   ikki   yirik   (“AEG”n   va   “SIMENS”)   monopolistic
birlashma qo’lida to’plangan edi.  12
“I.   G.   Farbenindustri”   konserni   Gitler   vaqtidagi   nisbatan   ham   zo’rayib   ketdi.
Uning kapitali ilgarigiga qaraganda 4 hissa oshdi. U ximiya sanoatidagi birdan-
bir   qudratli   kompaniya   edi.   Eng   yirik   150   magnat   G’arbiy   Germaniya
ekonomikasining 4/3 qismini nazorat qilardi.
Og’ir   sanoatda   ko’plab   mablag’sarf   etildi.   Bundesver   tuzilguncha   AQSHdan
bepul   qurol-aslahalar   olib,   katta   harbiy   harajatlar   qilmadi.   G’arbiy   germaniya
ekanomikasida   chet   el   ayniqsa,   Amerika   kapitalining   roli   oshib   ketdi.Amerika
monopoliyalari “yordam” programmasiga movofiq 5 mlrd dollar xarj etdilar. Bu
sanoatning   eng   muhim   tarmoqlariga   safrlandi.   AQSHning   Ford   va   “Jeneral
motors”   degan   konsernlarning   filiallari   katta   rol   o’ynadi.   AQSH   va   G’arbiy
Germaniya   o’rtasida   ittifoqlik   (“Bonn-Vashington   o’qi”)   vujudga   keldi. 13
G’arbiy   Germaniya   1952   yilda   tuzilgan   G’arbiy   Yevropa   ko’mir-metalurgiya
karteliga (“Yevropa ko’mir va po’lat birlashmasi”ga) tortildi, uning metalurgiya
sanoatining o’sishiga keng yo’l berildi, G’arbiy Germaniya bu kartelda yetakchi
rolni egalladi. 13 million ko’chirib keltirilgan va asoratga tushib qolgan kishilar
hamda   chet   ellik   ishchilar   G’arbiy   Germaniya   zavod   va   fabrikalarida   hamda
qurilishlarida haddan tashqari eksplutatsiya qilindi.
12
 Destatis [Elektronic resourse]. – URL: http://www.destatic.de/.
13
 iXPOS. The German Business Portal [electronic resourse].- URL: http;//www. Deinternation.de./
29   Yaxshi   o'ylangan   iqtisodiy   siyosat   jinoiy   kapitalni   yaratish   va   umuman
olganda,   kapitalni   soya   tuzilmalariga   qoldirish   va   chet   elga   "qochib   ketish"
imkoniyatini   istisno   qildi.     Mohir   soliq   manevri   ishlab   chiqarishga
investitsiyalarni   jozibador   qildi..   Sanoat   ishlab   chiqarishida   yangilanish   yuz
berdi.     Eski   sanoatlar   tugatildi,  yangilari   paydo   bo'ldi.    Majburiy   kasbiy   qayta
tayyorlash.  Hukumat jarayonning odamlarga zarar yetkazmasdan o‘tishi uchun
choralar ko‘rdi.   Ishchilarni o'qitish, agar shartlar kerak bo'lsa, ularni ko'chirish
uchun subsidiyalar ajratildi. Sanoat bilan birga qishloq xo jaligi ham yuksaldi. ʻ
G’arbiy   Germaniya   qishloq   xo’jaligida   birdan-bir   hukmron   sinf   yunkerlar,
pomeshiklardir.   Urushdan   keying   yillarda   14,6   ming   pomeshchik   6,2   million
gektar   yerga   va   qishloq   xo’jalik   texnikasiga   ega   bo’lgani   holda,   630   ming
mayda dehqon xo’jaliklari faqat 700 ming gektar yerga ega edi.
  U   tezda   urushdan   oldingi   darajaga   yetdi   va   1953   yilga   kelib   undan   sezilarli
darajada oshib ketdi. Dunyo “nemis mo‘jizasi” haqida gapirmoqda.  Va bu bejiz
emas:   1950   yilda   Germaniya   urushdan   oldingi   ishlab   chiqarish   darajasiga
erishdi va 1956 yilga kelib 1950 yilga nisbatan ikki baravar, 1962 yilda esa uch
baravar ko'paydi.
  Uy-joy   qurilishi   muvaffaqiyatli   ko'paytirilib,   yangi   xonadonlarning   yarmi
ijtimoiy,   ya'ni   ular   aholiga   arzonlashtirilgan   narxlarda   berildi.   Yer   mulk   qayta
taqsimlandi. Yerning katta qismi yirik yer egalaridan olinib, o’rta va kichik yer
egalariga bo’linib berildi.
  Jamiyatda   barqaror   mavqe   mavjud   edi.     Asta-sekin   ishsizlik   barham   topdi.
Xorijiy   ishchilar   keldi.     Ish   haqi   va   pensiyalarning   oshishi   narxlar   va
soliqlarning   oshishidan   oshib   ketdi.     Ish   haftasi   52   soatdan   46   soatga
qisqartirildi   va   ish   haqi   urushdan   oldingi   darajadan   oshib   ketdi.     Bu   davrda
nemislar   ishlashga   rozi   bo'lmagan,   yuqori   malaka   talab   etilmagan   joylarda
ishchi   kuchi   tanqisligi   yuzaga   keldi.     1960-yillarning   boshida   Germaniya   bu
joylarga  “mehmon ishchilar”, ya’ni  Gretsiya,  Turkiya, Italiya, Yugoslaviyadan
chet   ellik   ishchilarni   taklif   qila   boshladi.     Keyinchalik,Germaniyaga   SSSR,
30 Polsha   va   boshqa   mamlakatlardan   etnik   nemislar   orasidan   ko'chib   kelganlar
ko'chib o'tishni boshladilar.
  Iqtisodiyot vazirligi mehnatkashlar o'rtasida mulk to'planishiga har tomonlama
hissa qo'shdi, zarur qonun hujjatlarini taqdim etdi. Erxard aholi o'z mulkiga ega
bo'lgandagina   hayotda   o'zini   ishonchli   his   qilishini   bir   necha   bor   ta'kidlagan.
Bu mamlakatda keng o'rta sinfni yaratishning yagona yo'li.  Bu puxta o‘ylangan
pensiya   tizimi   bilan   birgalikda   barchaning   farovonligi   barqarorligiga   asos
bo‘ladi.
 Vayronagarchilikka uchragan Germaniyada "miya oqimi" yuz berdi.  Hukumat
tomonidan olimlarning daromadlari, intellektual mehnat xodimlarining ish haqi
ularning   mamlakat   taraqqiyotiga   qo‘shgan   hissasiga   mos   kelishini   ta’minlash
choralari ko‘rildi.  Ziyolilarning emigratsiyasi tezda to'xtadi.
 Tadbirkorlar va xodimlar o'rtasida yangi munosabatlar ildiz ota boshladi.
  Qonunchilikda   ishlab   chiqarish   hajmining   oshishi   bilan   ish   haqi   fondi   va
pensiya jamg‘armalariga badallarning ko‘payishi ko‘zda tutilgan.
 Ishchilar va xizmatchilarni foyda hisobiga rag'batlantirish tizimi ishlab chiqildi.
Korxonalar   xalq   aktsiyalarini   chiqargan,   ularni   ishchilar   va   xizmatchilar
ixtiyoriy ravishda sotib olgan.
 Nemis kasaba uyushmalari uyushmasi korxonalarni boshqarishda ishchilarning
ishtirokini   nazarda   tutuvchi   qonun   loyihalarini   ishlab   chiqdi.   Bu   beshta
aksiyador   va   besh   nafar   ishchi   vakilidan   iborat   kuzatuv   kengashlarini   tashkil
etishni   nazarda   tutdi.     O'n   birinchi   a'zo   shu   o'n   kishi   tomonidan   saylanadi.
Kengash   ishlab   chiqarish   va   moliyaviy   hisobotning   umumiy   rivojlanishini
nazorat   qilishga   chaqirildi.     Endilikda   korxona   boshqaruvi   tarkibiga   ishchilar
vakili kirdi.  U ishchi direktor etib tayinlandi.
  Erxard   va   hukumat   kasaba   uyushmalarining   tashabbusini   qo'llab-quvvatladi.
Erxard   bir   necha   bor   ta'kidlaganidek,   "nemis   mo''jizasi"   barcha   nemislarning
sa'y-harakatlari,   ularning   mehnatsevarligi,   tezkorligi   va   tashkilotchiligi
natijasidir.     Nemislar   pulni   hisoblashni   biladi   va   uni   shamolga   qo'ymaydi.
31 Hukumat,   o‘z   navbatida,   mulk   to‘planishini   har   tomonlama   rag‘batlantiradi,
buning uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
  Gazeta   maqolalaridan   birida   "nemis   terlashni   yaxshi   ko'radi"   degan   bayonot
paydo bo'ldi.
1955-yildayoq   mamlakat   misli   ko rilmagan   taraqqiyotga   erishdi.   Germaniyaʻ
eng   qisqa   tarixiy   muddatda   urush   qoldirgan   yaralarni   tuzatishga   erishdi.
Mamlakat   urushga   qadar   mavjud   bo lgan   hududining   qaryib   yarmini   va	
ʻ
aholisining   yigirma   besh   foizini   sharqiy   qismida   qoldirganiga   qaramasdan,
1950-yildayoq,   real   oylik   ish   haqining   urushdan   oldingi   darajasiga   yetdi.
G arbiy   nemislar   har   yili   Italiya,   Ispaniya   va   Portugaliya   oromgohlariga	
ʻ
borishga   odatlanib   qoldilar.   Qaryib   har   bir   oila   o z   avtomobiliga   ega   bo ldi,	
ʻ ʻ
televizorlar,   muzlatkichlar   va   kir   yuvish   mashinalari   singari   oddiy   narsalar
haqida esa gapirmasa ham bo ladi	
ʻ
  Bu   faqat   nemis   ishchilarining   mehnatga   halol   va   hurmat   bilan   munosabatda
bo'lishlari ma'nosida to'g'ri.   Ular orasida beparvo ishlashni  va kichik daromad
bilan   qanoatlanishni   afzal   ko'radiganlar   juda   kam   uchraydi.     Ishchilar   dastlab
yaxshi   ish   va   mustahkam   daromad   olish   uchun   tuzilgan.   1950-yillardagi
ijtimoiy   bozor   iqtisodiyoti   Germaniyada   to liq   quvvat   bilan   ishlay   boshladi.	
ʻ
Iqtisodiyotning   tiklanishi   samarasini   xalq   ko‘rib,   davlatning   ijtimoiy   qo‘llab-
quvvatlash siyosatini bevosita his qildi. Shu bilan birga, mamlakatda huquqiy va
demokratik hayot normalari muvaffaqiyatli joriy etildi.
Qayta   tiklangan   harbiy   sanoat   korxonalari   tanklar,     samolyotlar,   og’ir   to’plar
ishlab chiqardi. GFR 1957 yildan beri  “Yevropa iqtisodiy hamkorligi” ga a’zo
bo’lib,   undan   hukmronlik   mavqega   ega.   GFRning   iqtisodiy   ekspansiyasi
kuchaydi,   GFR   o’z   mahsulotlarinio   Osiyo,   Afrika   va   Lotin   Amerkasi
mamlakatlariga   ham   chiqardi.   Yirik   kapitalistik   davlatlar   bilan   raqobatlasha
boshladi.   60-yillarning   o’rtalarida   GFRning   sanoat   mahsuloti   1950   yilgiga
nisbatan deyarli 3 marta ko’paydi. GFRning sanoat ishlab chiqarishi kapitalistik
dunyo   sanoat   ishlab   chiqarishining   10%   iga   yaqinini   tashkil   etdi.   1959-1968
32 yillarda   u   sanoat   ishlab   chiqarishi   hajmi   bo’yicha   kapitalistik   dunyoda
AQSHdann   so’ng   2-o’ringa   chiqdi.   Sanoat     mahsulotlarini   chetga   chiqarish
jihatidan esa   GFR AQSHdan  ham   o’zib  ketdiva  kapitalistik dunyoda  1-o’rinni
egalladi. 
60-yillarda   GFR   rivojini   belgilovchi   asosiy   omillar   fan-texnika   salohiyatining
jadal rivojlanishi, tashqi bozorga yo naltirilganligi, davlat-monopol kapitaliningʻ
ortishi bo ldi.   Mamlakatning ilmiy-texnik salohiyatini rivojlantirishning o'ziga	
ʻ
xos   xususiyati   dastlabki   davrda   xorijiy   patent   va   litsenziyalarni   joriy   etishga
yo'naltirilganligi   edi.     Biroq,   ilmiy-tadqiqot   sohasidagi   texnologik   qoloqlik
xavfi bizning tadqiqotimizni rivojlantirishga e'tiborni kuchaytirishni talab qildi.
1960—1970-yillarda bu yo nalishdagi xarajatlar 2,5 baravar ko paydi, sanoatda	
ʻ ʻ
qo llaniladigan xorijiy litsenziyalar salmog i esa 14 foizgacha kamaydi.	
ʻ ʻ
  Sanoatni   qayta   qurish   natijasida   qazib   oluvchi   sanoatning   ulushi   ikki
barobardan   ziyod   kamaydi.     Eksportga   yo naltirilgan   sanoat,   avtomobilsozlik,	
ʻ
kimyo,   elektrotexnika,   aviatsiya   va   boshqalar   jadal   rivojlandi.Kapital
qo yilmalarning   asosiy   qismi,   asosan,   yangi   turdagi   xom   ashyo   va   materiallar	
ʻ
ishlab   chiqaruvchi   tarmoqlarga   yo naltirildi.     Asosan   fan-texnika   taraqqiyotini	
ʻ
ta minlovchi  ilg or tarmoqlarga: mashinasozlik,  neftni  qayta ishlash, kimyo va	
ʼ ʻ
elektrotexnika   sanoatiga   yo naltirilgan   xorijiy   sarmoyalarning,   asosan,	
ʻ
Amerikaning roli katta bo ldi.	
ʻ
Sanoat   ishlab   chiqarish   boshqa   bir   qator   kapitalistik   mamlakatlardagiga
qaraganda yuqori suratlar bilan rivojlansada, bu rivojlanishning notekis siklning
xarakteri zo’raydi. “Ekonomikada mo’jiza” davri orqada qoldi. Agar 1949-1955
yillarda sanoat ishlab chiqarish sur’ati yiliga o’rta hisobda 20% ni tashkil etgan
bo’las, 1956-1960 yillarda 7% ni tashkil etdi, xolos. Iqtisodiy krizis alomatlari
(1958)   va   iqtisodiy   krizislar   (60-yillarning   2   yarmi,   ayniqsa   1967   yil)   bo’lib
turdi. 14
14
  https ;// studenme . org
33 Monopoliyalarning   davlat   ustidan   nazorat   kuchaydi.   1959   yilda   nemis   sanoati
ittifoqi   davlat   monopolistic   kapitalizmni   o’zida   yorqin   aks   ettirdi   va
monopoliyalarning   rahbar   tashkiloti   bo’ldi.   Davlat   funksiyasi   ancha   o’zgardi.
Davlatning   kredit   siyosati   kuchaydi,   milliy   daromadning   ancha   qismiga   ega
bo’lib,   davlat   budjetidan   mablag’larni   monopoliyalarga   maqul   bo’lgan
sohalarga sarfladi.
Davlat-monopolistik   kapitalizmni   qishloq   xo’jalik   ishlarini   ham   o’z   qo’liga
oldi;   qishloq   xo’jalik   strukturasini   o’zgartirishga   qaratilgan   maxsus   tadbirlar
ko’rdi.   Ahvol   mayda   va   xatto   minglab   dehqon   xo’jaliklari   zarar   ko’rdi,   yirik
kapitalistik xo’jaliklar ko’paydiva rivojlandi.  
34 1.3.  GFRning  1949-1969 yillardagi tashqi siyosati 
Okkupatsion   ma muriyat   vakillari   yangi   kansler   qiyofasida   o jar   va   e tiqodliʼ ʻ ʼ
siyosatchiga   duch   kelganliklarini   tezda   anglab   oldilar.   «Biz   afrikalik   qabila
emasmiz,   —   deya   takrorlashni   yoqtirardi   kansler,——   mag rur   yevropalik	
ʻ
millatmiz.   Dunyo   bilib   qo yishi   kerakki,   taslim   bo lgan   nemis   xalqi   emas,	
ʻ ʻ
german   armiyasi   edi».   K.   А denauer   kanslerlik   lavozimini   Gitlerdan   ko ra   ikki	
ʻ
yildan   ko prok   egallab   turdi.   1951-yildan   1955-yilgacha   K.  	
ʻ А denauer   bir
paytning   uzida   Tashq   ishlar   vaziri   vazifasini   ham   bajardi.   Xalqaro
hamjamiyatga qaytish sira ham oson emasdi. German fashizmidan jafo chekkan
mamlakatlarning  yotsirashlarini   yengib  o tish   kerak   bo lardi.  Bu  GFR  birinchi	
ʻ ʻ
kansleri   diplomatiyasining   asosiy   maqsadi   bo lib   qoldi.   Mamlakat   asta-sekin	
ʻ
okkupatsiyadan   qutilib,   mustaqillikni   qo lga   kirita   boshladi.   1951-yil   2-mayda	
ʻ
GFR   Ko mir   va   po lat   Yevropa   birlashmasi   —   Yevropa   Ittifoqi   timsolining	
ʻ ʻ
asoschisi bo ldi. K.  	
ʻ А denauer Parijga, Rimga, Londonga, ikki yildan keyin esa
Vashingtonga   dastlabki   rasmiy   tashriflarni   amalga   oshirdi.   1952-yilning   10-
sentabrida   Lyuksemburgda   u   reparatsiya   to lovlar   haqidagi   shartnomaga   qo l	
ʻ ʻ
qo ydi.   Unda   yosh   Isroil   davlatiga   yordam   berish   ko zda   tutilgandi.   Siyosiy	
ʻ ʻ
raqiblarining   qarama-qarshiliklarini   yengib,   GFR   1955-yil   5-mayda   N А TOga
a zo bo ldi. O sha yili 1954-yil 23-oktabrda imzolangan Parij  shartnomasining
ʼ ʻ ʻ
kuchga   kirishi   tufayli   GFR   uchun   okkupatsiya   davri   tugadi.   Kansler   Yevropa
kelajagini   iqtisodiyotning   turli   shakllari   qo shib   olib   borilishida,   ma naviy   va	
ʻ ʼ
madaniy qadriyatlarning doimiy almashinib turishida ko rardi.	
ʻ 15
  Tashqi   siyosatdagi   ilk   qadam   GFRning   Shimoly   Atlantik   blok   NATOga
qo’shilishi   bo’ldi.     "Sovuk   urush"   sharofati   tufayli   G’arbiy   Germaniya   pussy
vaktda olingan, suverenlik mamlakatdan yaqindagi g’oliblarning faol sherigiga
aylandi.  1949 yilning noyabridayok AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya va GFR
Peterberg   Shartnomasini   imzolashdi.     Bu   hujjat   GFRga   mustaqil   ravishdagi
15
 Ференбах О..Крах и вожраждение германии. Взгляд на европейскую история хх века. – М. 2001
35 tashkilot   bilan   aloqalar   o'rnatish,   xalqaro   tashkilotlarga   a’zo   bo’lish   uchun
muzokaralar   olib   borishga   imkon   berdi.     1950   yilda   GFR   Yevrope   Kengashi
a’zosiga   aylandi   va   Yevrope   integrationsi   bu   yerda   bag'ishlangan
muzokaralarda   faol   qatnasha   boshladi.     Adenauer   Washington   bilan   o qishʻ
aloqalardan   Fransiyaning   tarixiy   rakibiga   nisbatan   shubhalanishini   bartaraf
etishda ustalik bilan foydalandi.   U G’arbiy Yevropa mamlakatlarining harbiy-
siyosiy   birlashish   goyalarini   quvvatlar   va   bu   goyalarning   amalga   oshirilishini
Germaniya   suvereigntetining   tiklanishiga   bolardi.     Bu   erda   eng   mukhim   bilib,
"Pleven   rejasiga   ko’ra,"   Yevrope   mudofaa   jamiyatini   birlashma   hakidagi
muzokaralar   bo’ldi.     Bu   loyihada   GFRning   qatnashishiga   1952   yilda   AQSH,
Angliya,   Fransiya   va   GFR   davlatlari   o'rtasida   Bonnda   imzolangan   va
okkupation   statusning   o'rni   bosgan   kelishuvning   imzolanishidan   keyin   yo’l
ochildi.   Unda Okkupation Rejimning bekor  qilinishi, GFRga Ichki  Va Tashki
Ishlarda   Mustaqillik   Berish   E'tirof   Kilingandi.     bo'lsa   AQSh,   England   and
France   Garbiy   Germany   hudida   o'z   qo'shinlarini   saqlab   qolish   hamda   G'arbiy
Berlinni nazorat qilish huquqini saqlab qolish edi.   1955 Yilda GFR Hukumati
SSSR   bilan   munosabatlarni   normallashtirishga   harakat   qildi.     Ikki   mamlakat
o'rtasida   diplomatik   munosabatlar   o'rnatildi.     Adenauer   esa   1955   Yilning
sentyabr   oyi   Moskvaga   rasmiy   tashrif   bilan   bordi.     Garbiy   Germaning   bu
diplomatik   harakati   halkaro   mikyosda   Germany   muammosini   hal   kilishda
tashabbusni quldan boy  bermaslika harakat qilish bilan izohlanar edi.  1955 yili
Jenevada   urushdan   keyingi   davrda   birinchi   bor   AQSh,   Buyuk   Britaniya,
Fransiya va SSSRning hukumat boshliklari uchrashuvi va unda Germaniyaning
birlashish istikbollari muhokama qilindi.  Muxokamalar boshi berk o'chaga kirib
qolganligi   sababli,   Germaniya   muammosini   "olmon   xalqining   milliy
manfaatlari   va   Yevropa   havfsizligiga   mos   ravishdagi   hal   etish   zarurliga
to’g'risida" Bayonot berildi.  Adenauerning Moskvadagi muzokaralari ham hech
qanday ijobiy natija  bermadi.  Tez FIU Sharkiy Germania zid bulgan eng katiy
oradadan   birini   amalga   oshirdi.     1955   Yilning   dekabr   istedi   "Holstein   (GFR
36 Tashki   ishlar   vazirining   kotibi)   Doktrinasi"   Kobul   kilindi.   16
  Unga   kura,   GFR
uzi   bilan   aloka   o'rnatgan   davlatlarni   GDRni   tan   olishdan   voz   kechishga
chakirdi.  Okibatda GFR 1957 Yilda Yugoslaviya Bilan, 1963 Yilda Kuba Bilan
aloqalarni   uzdi.     1961   yildagi   Berlin-inkirozi   GFRning   SSSR   bilan
munosabatlarining   nihoyatda   sovuqqa   olib   keldi.     1955-1957   yillarda   Saar
muammosining   maqbul   chiqishi,   yani   uning   GFRga   kaytarilishi   France   bilan
yaqinlashuvga   zamin   yaratdi.     Bu   mamlakatlar   1957   yildagi   Europe
Hamjamiyatini   to'g'rilash   Rome   Shartnomalarining   tayorlanishi   va
imzolanishida katta the rol uynadi.  Adenauer Fransiya prezidenti Sharl de Goll
Bilan   Yakin   Shahsiy   Munosabatlar   o'rnatishga   muvaffak   b'ldi.     Ikkala
Rahbarning   1960   Yilda   Rambuis.     1962   yil   yulida   Parishda   uchrashuvlari
hamda 1962 yil sentyabrdagi Sh. de Gaullning GUFRga tantanali tashrifi ikkala
mamlakatning   strategist   ittifoqini   rasmiylashtirish   tuzildi.     1963   Yil   Yanvar
Oyid   France   wa   Gfruning   Turley   Solard   hamorlik   klyshi,   Tashiki   Siecatile
Tartibga Solish, Mamlakat Rahbarlari (Kamida Bir Yilda on March 2) Vashelr
hhamda   Mudofa   Vasirlari   (boyqush   Marta)   .     Adenauer   Fransiya   bilan
hamkorlikda   GFRning   xalqaro   mavkeyi   tiklanishini   ko'rdi   va   u   "Evropaning
chech   qanday   siyosati   Fransiya   ishtirokisiz   yoki   Fransiyaga   qarshi   bo’lmagani
kabi,   Germaniyasiz   yoki   Germaniyaga   qarshi     Hech   qanday   yevropa   siyosati
bo’lishi mumkin emas” ,-Der edi.
  Isroil   bilan   GFR   o rtasida   diplomatik   aloqalar   o rnatilgunga   qadar   Isroilʻ ʻ
fuqarolariga   Germaniyaga   borish   tavsiya   qilinmas   edi.   Vaziyat   K.   А denauer
bilan   Isroil   bosh   vaziri   David   Ben   Gurion   o rtasidagi   to gridan-to gri	
ʻ ʻ ʻ
muzokaralar   natijasida  ikki  tomonlama  munosabatlar   normallashganidan   so ng	
ʻ
o zgardi.   Lekin   ana   shu   voqealardan   ko p   yillar   keyin   ham   1928-yilgacha	
ʻ ʻ
tug ilgan   nemislar   Isroilga   borish   uchun   hujjatlarini   berar   ekanlar,   maxsus	
ʻ
16
А.Богатуров. Системная история международных отношений в двух томах
Том второй. События 1945-2003. С 197
37 anketani to ldirishga majbur edilar. 1960-yili Nyu-Yorkda kansler K. ʻ А denauer
bilan Isroil bosh ministri David Ben Gurionning tarixiy uchrashuvi bo lib o tdi.	
ʻ ʻ
K.   А denauer   yahudiylarning   nemis   jamiyatiga   integratsiyalashuvini
soddalashtirish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solishga va da berdi. Kansler	
ʼ
o z   va dasini   a lo   darajada   bajardi.   1961-yilda   K.  	
ʻ ʼ ʼ А de nauer   shunday   degandi:
«Bizning maqsadimiz, Yevropa kelajakda barcha yevropaliklar  uchun umumiy
xonadon bo lsin, u erkinlik makoni bo lsin»	
ʻ ʻ
XX   asr   60-   yillari   boshiga   kelib,   Adenauerning   siyosiy   obrusi   tusha   boshladi
Uning   Konservativligi     Ozgalar   Fikriga   Toqatsizligi,   Shubha   Bilan   Qarashi
Hukumatning Samarali IshlaShiga Halakit Bera Boshladiva Partiya Faoliyatida
Norozilikning Abu olishiga Sabab Buldi.  1963 yil 23 aprel Xristian-demokratik
ittifoqi (CDU) deputatlarning fraksiyasi Yigilishida Erhardni 87 yoshli kansleri
K.   Adenauerning   voris   deb   kabul   kildi.     Erhard   demokrat   edi,   baxs-
munozaralardan   bosh   tortmas   va   Adenauerning   avtoritar   boshkaruv   usullariga
qarshi edi.  1963 yil 15 oktyabr Adenauer 14 yillik kanslerlikdan keyin iste'foga
chiqdi va Bundestag majlisida Lyudvig Erxard Federal kansler etib saylandi.  U:
“Hukumatning   maksadi:   ijtimoiy   tinchlik   va   hamkorlikka   yordamga,
umummilliy   manfaatlarni   amalga   oshirish   uchun   barcha   siyosiy   kuchlarni
bilashtirishga davad etishdir”,-dedi. Natijada rivojlanish suratlari 1961 yilda 5%
bo’lgan bo’lsa 1964 yildan boshlab taraqqiyot suratlari ilgari “oltin o’n yillik “
darajasiga   yetdi.Bir   yilning   o’zida   YMM   ning   o’sishi   9,5%   ni   tashkil   etdi.
Bunday   o’sishga   ishchi   xodimlar   sonini   oshirish   hisobidan   emas   balki   asosan
mehnat   unumdorligini   oshirish   hisobiga   erishildi.   Iqtisodiy   o’sishning   davom
etishi   nihoyatda   yuqori   turmush   darajasini   saqlab   qolishga   imkon   berdi.   1966
yilda   o’tkazilgan   surovlarga   ko’ra   olmonlarning   89%   I   o’z   daromadlaridan
qoniqishlarini, 45% I esa keragidan ortiq daromad qilayotganliklarini, 10%i esa
daromadidan noroziligini aytdi.
Xristian Democrat harakatning osib borayotgan inqirozi 1965 yilda bulib o'tgan
saylovlarda ayon bo’ldi.  Saylovda 202 deputatning 39,5 tezligi mandatetiga ega
38 bulgan GSDP boshqaruvchilik kildi.  XDP faqat o'rinni olishga muvaffak bo'ldi.
Uni   saylovchi-larning   38,1%   va   "sayladi,   bu   esa   196   mandatega   ega   bo'lishga
imkon berdi. 9,5% ovoz va 49 tadan mandatega ega bulgan CSU va EDPlarning
kullab-kuvvatlashi   KhDU   Parlamentga   ko’pchilikni   saklab   qo'yishga   imkon
berdi. Ammo bu koalitsion tizimga imkon berdi. U 1 yilda AQSh taklif qilgan
NATOning   ko'p   yadro   kuchlari   g'oyasini   qo'llab-quvvatladi   va   GFRda   NATO
davlatlarining har tomonlama ishtirokini qo'llab-quvvatladi." Atlantic "tamoyili
Bonning   tashkilot   siyosatidagi   ustivor   yunalish   deb   khisoblandi.   Ammo,   shu
bilan bir vaktda, Erhard 1963 yil avgustida SSR, Buyuk Britannia va AQShning
atmosfer, kosmik kenglik va suv ostida yadrosi synovs-larini tukhtatish tuhtatish
thh   h   hhhh.   1966   yilda   Erhard   Hukumati   Bundestagta   kurosizlanish   tug'ilish
halqaro loyihasini takdim qildim. boshqad  makullanmadi.
    Erhard   GFRdagi   barcha   yuk   siyosi   kuchlarni   kanoat   qilish   Umumgermania
muammosi   chiqishini   ham   topa   olmadi.     1966   yilda   Erhard   xukumati   partiya
saflaridagi   norozilik   sabab   inkyrozga   yuz   tutdi.     Uni   corruption,   poraxurlik,
Parliament   va   fraksiya   tarqoqlikka   yo'l   qo'yganlikda   va   partiyada   faol
ishlashdan   voz   kechganlikda   ayblandi.     Erhardning   soliklarni     oshirish
to’g’risidagi taklifi Ozod demokratik partiya tashkiloti tomonidan rad etildi.  Bu
hukumatga   sabab   bo'ldi.     1966   yil   1   dekabr   Erhard   istefoga   chikdi.     Uning
Christians Demokratlarning Yangi Raxbari Kurt Kiesinger Egalladi.   Hukumat
tarkibiga bor GFRdagi barcha siyosiy partiyalar kiritildi.  Vitse-kansler va Tosh
ishlar vazirliga Lavozimlarini Germaniya Sotsial-demokratik partiyasi Raisi W.
Brandt Egalladi.  CSU Rakhbari F.J. Strauss esa Molia Vaziri Buldi.  Oziga hos
hukumat   bloklari   "katta   coalition"   degan   nom   oldi.     Kizinger   uziga   xos   ish
kobiliyatiga egaligi va ishbilarmonligi bilan azhralib turgan yaxshi tahlilchi edi.
Iktisodiyot   vaziri   Schiller   va   Molia   vaziri   Strauslarning   samarali   hamkorlik
kilishiga   erishdi.     1967   yildagi   "Barkarorlik   va   iktisodiyotni   jonlantirishga
yordam berish tugrisida"gi Qonun ishlab chikildi.   uning va count Schiller edi.
Strauss,   o'z   kuchini,   rezhalashtirishning   asoslarini   maksadi   byudjet-moliyalash
39 tizimi   barkarorligi,   inflation   zharayon   olish,   narkh   tuzatish   zharayoni
barkarligini   ta'minlashga   muwaak   b'ldi.     Bu   kular   rezhalashtirishning   ushbu
olmoncha   variant   and   Frenchman   va   inglizdar   tazhribasidan   farqlanishini
kursatardi.     Microicsodietni   tartibga-   solish   bozor   "SchillerStrauss   dasturi"
Erhardning ijtimoiy khzhaligi goya mos tushar edi.   Hukumat faolligi iqtisodiy
rivojlanish   kuchlarining   yaxshilanishiga   sabab   buldi.     1968   va   1969   yillarga
kelib, sanoat ishlab chiqarish oldingi suratlari tiklangan edi (11,8% va 12,9%).
Moliyaviy   bozor   mustakamligi   hamda   hukumatining   eng   kwp   zarar   kwrgan
sokhalarga (kurilish, metallurgy, machine-sock) qaratilgan kredit siyosati bunga
i j obiy tasir ko’rsatdi.  Ohirgi o’n yillik ishlab chiqarish chikarishda fan texnikasi
yutuqlarining   keng   zhoriyligi   va   sano-atda   kaita   kurishning   tugalanishi   va
eksport   mez   o'sishida   katta   ahmiyatga   ega   b'ldi.     Eng   yangi   sohalar,   ainixa,
electronics,   kimyo   wa   atom   energetics   sohalari   zhdal   rivozhlandi.     60-
Yillarning ohiriga kelib Yoih mamlakatlariga G’arbiy Germaniya eksport  47%
va   va   importing   53%   va   tugri   keldi.     "Katta   koalitsion"   hukumati   GFRning
Yevropa   Hamjamiyatida   sheriklar   bilan   siyosiy   munosabatlari   ham   ancha
mustaqkamlandi.     Tashkiy   siyosatda   Sharkiy   Yevropaga   oid   masala-lar   ham
etibordan chetda qolmadi.  GSDPning yangi xabarlari: V. Brandt.  G. Vener va
G.   Shmidtlar   "dustlik   kwpriklari"   o'rnatishsiyosatini,   SSSR   va   boshka
sotsialistik   davlatlar   bilan   munosabatlarni   yaxshilash,   Umumgermania
muammolarini o'zaro jarayonlarni orkali hal kun tartibiga kuydi.   Ularning sai-
tufaili   GDR   xukumati   bilan   dastlabki   alokalar   urnatildi.     Yugoslavia   bilan
diplomatik   aloqalar   tiklandi,   Ruminia   bilan   iqtisodiy   alokalar   kuchaitirildi.
GFR   Bu   Yillar   Davomida   G’arb   Mamlakatlari   Ichida   SSSRning   Asosii
Exportchisiga   aylandi.     Ammo   bu   qadamlar   hukumatining   konservativ
kayfiyatdagi kismining qarshiligiga uchradi. 
  "Katta   coalition"   partylari   o'rtasida   karama-karshilik-larning   oshib   borishiga
Chancellor   atrofhidagi   mozharo   sabab   b'ldi.     Kizinger   "Nazi   rejimlari"   tashqi
ishlar   vazirliging   siyosiy   tashviqot   bulimida   ishlagan   edi.     CDU   raxbari
40 tarzhimai   holidagi   bu   saxifalar   keng   ommaga   ma'lum   baho.     Mamlakat   bir-
biriga   karama-karshi   lagerga   bo’linib   qoldi:   totalitar   (mustabid)   tuzum   davr
talabi   tan   olib,   yakin   o'tmish   bilan   murosa   qiluvchilar   va   tarixiy   hotiraga
nisbatan   butunlai   murosasiz   bulganlar   lagerlariga.     Kizinger   atrofidagi   shov-
shuvlar "aysberg chqqisi" edi, holos. 
  60-   yillar   ohirida   GFRni   ijtimoiy   norosilik   kamrab   oldi.     GFRdagi   "60-yillar
inkirozining   o'ziga   xosligi   siya-   Siylashganida   edi.   1967-1968   yillarda   GFR
universitetlarining   talabalarining   noroziliklari   boshlandi.   Talabalar   ichida
tashqi-muxit   himoyachilar   -   "yashillar"   harakatlariga   qarshi   kurashadi.   bilan,
maoizm,   maoizm,   anorizm   kabi   nazariyalar   h   kuchayib   bordi.     maksad   kilib
kuydi.     Sul   radikallar   maqsadlariga   erishishi   uchun   mamlakatda   terrorchilik
harakatlarini  amalga   oshirib  turardi.    Shu  bilan   birga,  60-yillar  ohirida  GFRda
millatchilik,   neo-nazi   xarakterga   ega   bulgan   so’l     radikal   harakat   ham   paydo
buldi.     1964   yilda   millatchilik   kayfiyatdagi   Germaniya   Million   Demokratik
Partiyasi   (GMDP)   tashkil   topdi.     Uch   yil   ichida   uning   a'zolari   soni   40,000
nafarga   etdi.     1967   yildan   partiyaga   Adolf   Thadden   bosh   bo’ldi.     Kizinger
hukumati   siyosi   radikalizm   qarshi   kurashini   kuchaydi.     Police   yordami   bilan
norozilik  harakatlarini   shafqatsizlik  bilan  bostiradi.     Bundestag  muhokamasiga
"Favqulodda   holat"   jori   etish   masalasini   kiritdi.     60-   yillar   ohiridagi   ijtimoiy-
siyosiy   inkiroz   "katta   coalition"   and   inkyrozni   kelib   chicardi.     Bu   siyosiy
tashkilotlar   muvaqqat   edi   va   uning   ishtirokchilari   navbat-dagi   Parlament
saylovlariga faol  tayyorgarlik ko'rishdi.   GSDP rahbarlari  ijtimoiy-iktisodiy va
tashqi   siyosatda   chukur   vaziyatga   tayor   ekanliklarini   namoyish   qilishdi.     V.
Brandt   Party   Islekhotchilik   Kiefasidan   Faol   Foydalanar,   "ha   ha   haqyaty
gapirishga,   Aldovlar   vodservatizimni   saylovga,   1969   yil   29   September
Bundestagga   Elganar   Muvaffakye   42,7   36,6%   Ovoz  va   193   mandga,  Ovoz   va
193   mandga,   Ovoz   va   193   mandga,   CSU   9,54%   ovoz   berish   huquqiga   ega.
o'lgankin Erdemokratik partiyasiga boglik bulib koldiicia bu partiya SDPP bilan
coalition   hukumatga   rozi   buldi   .V.   Brandt   Boshchiligid   GSDP   VA
41 EDPning"Kichik   Coalition"   hukumati   Tuzildi.   GSDPning   prezidenti
G.Hayneman prezidentlikka saylandi
<<Bloklash»  umumiy tendentsiyaga  aylanib borayotgan edi. EOS loyihasining
muvaffaqiyatsizligi   Vashingtonni   g'azablantirdi,   lekin   G'arbiy   Evropa
davlatlarini   birlashtirish   istagini   silkitmadi,   bu  GFRning   G'arbiy   qo'shnilari   va
AQSh   bilan   hamkorlikning   ko'p   tomonlama   tuzilmalarida   ishtirokisiz   mumkin
emas   edi.   Amerika   ma'muriyatining   fikri   London   va   Parijda   bo'ldi.   Aslida,
Evropa Mudofaa hamjamiyati uni tuzish rejasi e'lon qilingan paytda ham, hatto
1940-yillardagi strategik kontseptsiyalarga ko'ra ham zaif tuzilma bo'lib tuyuldi.
1949-yilda   SSSRdagi   yadro   sinovi   va   Koreya   urushidan   so‘ng   jiddiy
siyosatchilarga o‘z yadro quroliga ega bo‘lmagan ko‘p tomonlama blok kuchsiz
bo‘lib   qolishga   mahkum   ekanligi   ayon   bo‘ldi.   AQSh   Evropadagi   eng   kuchli
harbiy   kuch   edi,   garchi   u   Evropa   davlati   bo'lmasa   ham.   Britaniya   va   fransuz
siyosatchilari   bu   haqiqatni   qabul   qilishga   tayyor   edilar.   EOKning   qulashi
Yevropa xavfsizligining Yevropa va Atlantika versiyalari o rtasidagi  raqobatniʻ
bartaraf etish orqali NATOni mustahkamlashni osonlashtirdi. 1954 yil sentyabr
oyidan   boshlab   Angliya   Frantsiya   vakillari   bilan   GFRni   G'arbiy   Ittifoqqa
kiritish   g'oyasini   muhokama   qila   boshladi.   Shu   bilan   birga,   Rimda   ingliz
diplomatlari   Italiyaning   G'arbiy   ittifoqiga   qo'shilish   masalasi   ustida   ish   olib
bordilar.   Frantsiya   Bryussel   paktining   bunday   kengayishiga   e'tiroz   bildirmadi,
garchi   Germaniya   va   Italiyaning   G'arbiy   ittifoq   tuzilmalari   orqali   Angliya   va
Frantsiya   bilan   hamkorlikda   ishtirok   etishi   fransuzlar   dastlab   gapirmoqchi
bo'lgan narsadan farqli edi. Bryussel pakti davlatlararo ittifoq bo'lib, Parijda ular
"davlatlar   ustidan   integratsiya"   g'oyasini   himoya   qilishga   harakat   qilishdi.
Ammo   Parij   Britaniya   tashabbuslarini   qabul   qilishga   tayyor   edi.   Rasmiy
ravishda  muhokama  qilinishda   davom   etayotgan  Xrushchev   rejasining   ko'rinib
turgan zaif tomonlariga qaramay, G'arb diplomatlari u nemis jamoatchiligining
bir   qismini   o'ziga   jalb   qilishi   va   G'arbiy   Germaniyaning   iqtisodiy   va   siyosiy
hayot orbitasiga tortilishiga yo'l qo'ymasligidan qo'rqishdi.G'arbiy Yevropa. Tez
42 orada   muzokaralar   kun   tartibi   kengaytirildi.   Suhbat   GFRning   nafaqat   G'arbiy
Ittifoqqa,   balki   NATOga   ham   qabul   qilinishiga   qaratildi.   1954   yil   sentyabr
oyida   London   va   Parijda,   oktyabrda   -   Parijda   Bryussel   paktiga   a'zo
mamlakatlar,   shuningdek,   AQSh   va   Kanada   o'rtasida   ko'p   tomonlama
maslahatlashuvlar   bo'lib   o'tdi,   ular   davomida   GFR   va   Italiyani   qo'shish   uchun
shartlar   ishlab   chiqildi.   Bryussel   pakti   va   NATOdagi   GFR.   Tayyorlangan
kelishuvlarga   ko'ra,   G'arbiy   Ittifoq   GFR   va   Italiya   unga   kiritilganidan   keyin
G'arbiy Evropa Ittifoqi deb nomlanishi kerak edi. va uning vakolatiga GFRning
qo'shimcha qurol nazorati funksiyasi kiradi. 17
1954   yil   23   oktyabrda   Parijda   GFRning   Bryussel   paktiga   qo shilishiʻ
to g risidagi   protokollar   imzolandi.   Shu   munosabat   bilan   pakt   matniga	
ʻ ʻ
o zgartirishlar   kiritildi   va   G arbiy   ittifoq   rasman   G arbiy   Yevropa   Ittifoqi
ʻ ʻ ʻ
nomini   oldi.   Alohida   protokol   GFRning   Shimoliy   Atlantika   shartnomasiga
qo shilishini   rasmiylashtirdi.   Parij   protokollari   o'zining   umumiy   shtabiga   ega
ʻ
G'arbiy   Germaniya   armiyasini   yaratishga   ruxsat   berdi.   Garchi   ular   G'arbiy
Evropa   Ittifoqi   doirasida   qurollar   ustidan   maxsus   nazorat   organini   yaratishni
nazarda   tutgan   bo'lsalar   ham,   tekshiruv   NATO   organlari   tomonidan   amalga
oshirilishi   kerak   edi.   Shartnomalar   GFR   hududida   G'arb   davlatlarining
bosqinchi   qo'shinlarini   saqlab   qolishni   nazarda   tutadi,   ular   "umumiy
maqsadlariga   tinch   yo'l   bilan   erishish   uchun   hamkorlik   qiladilar   -   birlashgan
Germaniyani   yaratish,   xuddi   Federativ   Respublikasi   kabi.   liberal   demokratik
konstitutsiyaga   ega   bo'ladi   va   Evropa   hamjamiyatiga   kiritiladi.   Protokollarni
imzolash chog'ida AQSh, Buyuk Britaniya va Frantsiya hukumatlari Germaniya
Federativ   Respublikasi   hukumatini   xalqaro   munosabatlarda   nemis   xalqini
ifodalovchi   "yagona   nemis   hukumati"   deb   hisoblashlari   haqida   bayonot
berishdi.   Parij   protokollari   ratifikatsiya   qilinishi   kerak   edi.   Ular   imzolangan
kuni   Germaniya   Federativ   Respublikasi   hukumati   Parij   kelishuvlarining   qat'iy
mudofaa   xarakteriga   to'g'ri   kelmaydigan   xatti-harakatlardan   tiyilishi   va
17
 А.Д.Богатуров, В.В.Аверков. История международных отношений 1945-2008. Москва 2010
43 Germaniyani   birlashtirish   yoki   federal   davlat   chegaralarini   o'zgartirish   uchun
hech   qachon   kuch   ishlatmaslik   to'g'risida   bayonot   berdi.   Germaniya
Respublikasi. Germaniya Federativ Respublikasi, shuningdek, ommaviy qirg'in
qurollari (atom, kimyoviy, bakteriologik), og'ir qurollarning ayrim turlari, yirik
harbiy kemalar va suv osti kemalari, uzoq masofaga uchuvchi bombardimonchi
samolyotlarni   ishlab   chiqarmaslik   va   xizmatda   bo'lmaslik   majburiyatini   o'z
zimmasiga oldi. 
GFRning NATO va G arbiy Yevropa Ittifoqiga qo shilishi katta ahamiyatga egaʻ ʻ
edi.   G'arbiy   Germaniya   qabul   qilinishidan   oldin   ikkala   tuzilma   ham   "qog'oz
fantomlari"   bo'lib   qoldi,   chunki   ularda   "askarlari   yo'q   edi".   Frantsiya   ham,
Italiya   ham,   Benilüks   davlatlari   ham   Sharqiy   Yevropadagi   sovetlarning
mavjudligini   muvozanatlash   uchun   katta   qo'shinlar   tuza   olmadilar.   Buyuk
Britaniya   va   Qo'shma   Shtatlar   materikda   ramziy   bo'lganlar   bundan   mustasno,
harbiy   kontingentlarga   ega   bo'lishni   xohlamadilar.   Shuning   uchun   Germaniya
Bundesverining   tashkil   etilishi   Yevropa   va   Atlantika   xavfsizlik   tuzilmalarini
muvaffaqiyatli  faoliyat yuritishi  uchun zarur  ishchi  kuchi bilan ta'minladi. Shu
bilan   birga,   G'arbiy   Germaniya   qurolli   kuchlarining   G'arbning   harbiy-siyosiy
tuzilmalariga   kirishi   ittifoqchi   mamlakatlarga   GFRning   harbiy   siyosatini
nazorat   qilish,   uning   harbiy   rivojlanishi   va   rivojlanish   rejalaridan   xabardor
bo'lish   imkonini   berdi.   harbiy   doktrina.   Bilvosita   shaklda,   GFRning   NATOga
qo'shilishi   G'arbiy   Germaniyani   SSSRni   ushlab   turishga   qaraganda   biroz
kamroq   darajada   "tutib   turish"   ni   anglatardi.   Shimoliy   Atlantika   ittifoqi
ittifoqning   hujumkor   intilishlarini   va   Germaniyaning   potentsial   revanshistik
tendentsiyalarini   zararsizlantirishga   qaratilgan   edi.   Ittifoqning   bu   ikki
tomonlama   maqsadi   "ikki   tomonlama   to'xtatuvchilik"   kontseptsiyasida
belgilangan. GFRning G'arb xavfsizlik tuzilmalariga qo'shilishi Saar masalasini
hal qilishni  tezlashtirdi. 1955 yil  oktabrda Saar viloyatida plebissit  bo'lib o'tdi.
Frantsiya   tomonidan   taklif   qilingan   Saar   uchun   "Yevropa   maqomi"   rad   etildi.
44 Saylovchilarning aksariyati Saarni GFRga qo'shilish tarafdori edi. 1957 yilda u
G'arbiy Germaniyaning shtatlaridan biri sifatida tarkibiga kirdi
  Evropada   SSSRning   Germaniya   masalasidagi   qat'iy   pozitsiyasi   Amerika
ittifoqchilari   o'rtasida   tortishuvlarga   sabab   bo'ldi.   AQSh   Sovet   Ittifoqi
takliflariga   qarshi   chiqdi.   Ammo   NATOning   boshqa   davlatlari   Sovet   Ittifoqi
oldida strategik jihatdan zaif ekanini his qilib, u bilan muloqot qilishni zarur deb
hisobladilar   va   Germaniya   muammosi   bo'yicha   murosaga   kelish   variantlariga
ruxsat   berishdi.   1959   yil   yanvar   oyida   Buyuk   Britaniya   Bosh   vaziri   G.
Makmillan   Moskvaga   rasmiy   tashrif   bilan   keldi.   SSSRdan   qaytgach,   u
Vashingtonga   bordi,   u   erda   Sovet   pozitsiyasi   bo'yicha   Britaniya-Amerika
muhokamalari   bo'lib   o'tdi.   Angliya   Germaniya   bilan   bog'liq   holda   SSSRning
xavfsizlik manfaatlarini hisobga olishni maqsadga muvofiq deb hisoblab, Berlin
uchun   urush   xavfiga   tayyor   emasligini   aniq   ko'rsatdi.   Britaniya   diplomatiyasi
GDRni G‘arb davlatlari tomonidan amalda tan olinishini, Germaniyaning Oder
va   Neisse   bo‘ylab   sharqiy   chegaralarining   daxlsizligini   tasdiqlashni   va
Markaziy   Yevropada   2000   m.   har   ikkala   nemis   davlatini   o'z   ichiga   olgan
maxsus   harbiy-siyosiy   maqom.   London   o'z   takliflarini   yashirmadi,   ular
Frantsiya   va   GFR   hukumatlari   e'tiboriga   havola   etildi.   Britaniya   politikasi
Q o'shma   Shtatlar   Britaniya   manfaatlari   uchun   kurashishiga   ishonishmadi   va
ularning   o'zlari   Germaniya   manfaatlari   uchun   kurashishni   xohlamadilar.   1959
yil bahorida Buyuk Britaniyada parlament saylovlari o'tkazilishi kerak edi va G.
Makmillan   hukumati   Yevropadagi   vaziyatning   murakkablashishini   xohlamadi.
SSSR   Germaniya   bilan   tinchlik   shartnomasini   tuzish   bo'yicha   o'z   talablarini
qabul   qilish   uchun   endi   olti   oylik   muddatni   talab   qilmasa   ham,   bu   muddat
rasman 1959 yil 29 mayda tugashini  hamma esladi. Moskvani  gijgijlash xavfli
edi. Britaniya diplomatiyasi kutilmagan hodisalarni kutish muhitini yo'qotishga
imkon   beradigan   aniq   kelishuvlarga   erishmoqchi   edi.   London   to'rtta   davlat
rahbarlarining  yangi   uchrashuvini  o'tkazishni   taklif  qildi  -   bu  safar   Germaniya
masalasi   bo'yicha.   faqat   oxirigacha   tomonlarga   qarshi   -   bostirish   Amerikada   -
45 jamiyat,   hamkorlik   fikr   yana   -   avki   vooru   qancha   sa   lekin   urish   -   Angliya
singari Fransiya ham Germaniya masalasida murosaga kelishga moyil edi. 1958
yilda hokimiyatga qaytgan general Sharl de Goll Berlindagi status-kvoni saqlab
qolish   uchun   Sovet   kafolatlari   evaziga   Oder   va   Neis   bo'ylab   chegaralarni   tan
olishni   mumkin   deb   hisobladi   va   nemislarning   yadro   quroliga   ega   bo'lish
da'volarini   qo'llab-quvvatlashga   shoshilmadi.   .   po'lat   tadqiqotlari
Kengashdagilar   -   tashuvchi   Yevropa   ittifoqchilarining   pozitsiyalari   AQSH
ko magiga   tayangan   GFRni   g azablantirdi.   AQSH   ma muriyati   hali   hamʻ ʻ ʼ
D.Eyzenxauzer   deb  hisoblagan   sharmandali   “SSSRni   tinchlantirish”ni   Angliya
va   Fransiya   1938-yilda   fashistlar   Germaniyasiga   nisbatan   ruxsat   bergan
“yumshoqlik”ga   o xshatish   mumkin   deb   hisoblamadi.   AQSh   sammitga   qarshi	
ʻ
chiqdi.   to'g'ri   -   korxonalar.   Ulangan   Ku-ga   boring   -   hamkor   ispaniyaliklar"
Biroq,   asta-sekin   Amerika   pozitsiyasi   evolyutsiyaga   uchradi.   Bunda   kadrlar
o'zgarishi   muhim   rol   o'ynadi.   1958   yil   oxiridan   boshlab   respublika
boshqaruvidagi   “lochinlar”   yetakchisi   J.F.Dullesning   salomatligi   yomonlashdi.
1959 yil 24 mayda u vafot etdi va konservativ, ammo mo''tadil qarashlarga ega
Kristian   Gerter   AQShning   yangi   Davlat   kotibi   bo'ldi.   1959   yil   bahoriga   kelib
Jenevada   tashqi   ishlar   vazirlari   darajasida   "to'rt   plyus   ikki"   formulasi   bo'yicha
konferentsiya   o'tkazish   to'g'risida   kelishuvga   erishildi,   ya'ni   SSSR,   AQSh,
Buyuk   Britaniya   tashqi   ishlar   bo'limlari   rahbarlari.   Angliya   va   Fransiya
uchrashdi va ularning uchrashuvlarida ishtirok etish uchun GDR va GFR tashqi
ishlar   vazirlari   taklif   qilindi.   Uchrashuv   ikki   bosqichda,   1959-yilning   10-may,
20-iyun   va   13-iyul   –   5-avgust   kunlari   bo lib   o tdi.   Bu   ikki   nemis   davlati	
ʻ ʻ
hukumatlari ishtirokida bo lib o tgan bunday turdagi birinchi uchrashuv bo lib,	
ʻ ʻ ʻ
printsipial   jihatdan   bu   boradagi   qadam   edi”.   GDR   va   GFRning   o'zaro   tan
olinishi,   hech   bo'lmaganda   de   -   aslida   Sovet   Ittifoqi   nimaga   erishmoqchi   edi.
erikanlar AQSH Sharqiy turli- maslahat  - Neska bilan aloqalar Yanvar oyida -
SSSR   delegatsiyasi   Germaniya   bilan   tinchlik   shartnomasi   loyihasini
munozaralar   markaziga   qo'yishga   harakat   qildi,   bu   esa   uni   zararsizlantirishni
46 nazarda tutadi. GFR savolning bunday shakllantirilishiga qarshi chiqdi. Boshqa
G'arb   davlatlari   bu   masalani   Germaniya   davlatlarining   o'zlari   tanlagan   har
qanday ittifoqqa kirish huquqi to'g'risidagi munozaraga qisqartirishlari mumkin
edi.   Amerika   delegatsiyasi   Germaniyani   birlashtirish   va   harbiy   ittifoqlarda
qatnashish   huquqiga   ega   bo'lgan   davlatni   yaratishni,   keyin   esa   tinchlik
shartnomasini imzolashni nazarda tutgan "Gerter rejasi" ni muhokamaga taqdim
etdi.   Shu   bilan   birga,   butun   Berlin   shahri   uchun,   ya'ni   GDR   poytaxti   bo'lgan
sharqiy qismi uchun alohida maqom o'rnatilishi kerak edi. Muhokama qilingan
masalalarning hech biri bo‘yicha murosaga kelilmagan. 18
V.Brandtning tashqi siyosiy g‘oyalar doirasi uning tajribasi bilan belgilandi
  G'arbiy   Berlin   burgomasteri   lavozimida   SSSR   vakillari   bilan   o'zaro   aloqalar
hajmi.     Sotsial-demokratlar   yetakchisi   Sovetlarning   Germaniya   masalasidagi
siyosati   hujumkorlikdan   ko‘ra   mudofaa   siyosati   ekanligini   hammadan   yaxshi
tushundi.     To'g'ri,   u   klassik   harbiy   nazariyada   faol   mudofaa   (nemis   va   uning
ta'siri   ostida   sovet)   deb   ataladigan   ruhda   davom   etdi.     Moskva   SSSR
xavfsizligiga   tajovuz   deb   hisoblagan   narsadan   o'zini   himoya   qilib,   Sovet
rahbariyati   ikki   marta   (1948   va   1961   yillarda)   "mudofaa"   qadamlarini   qo'ydi,
o'z   nuqtai   nazaridan,   G'arb   buni   "chaqiriq"   va   tajovuzkorlik   belgisi   sifatida
baholadi. niyatlar.
  V.Brandt  Sovet  Ittifoqini  shayton qilmadi, lekin uni  ideallashtirmadi  ham.   U
bilan   muomala   qilishni   muqarrar   va   zarur   deb   hisobladi.     Bu   bizni   GFRning
yangi   rahbari   rasman   tan   olishni   maqsadga   muvofiq   deb   hisoblagan
voqeliklardan  chiqishga majbur  qildi.   V.Brandt  ochiqchasiga  aytdiki, Moskva
bilan   qarama-qarshilikdagi   murosasiz   siyosat   Germaniya   masalasining
yechimini   yaqinlashtirmadi,   balki   Yevropadagi   vaziyatni   murakkablashtirib
yubordi.   U Germaniyani, iloji bo lsa, GDRni  GFRga qo shib olish yo li bilanʻ ʻ ʻ
birlashtirish   vazifasidan   voz   kechmadi.     Ammo   V.Brandt   bu   muammoni   hal
qilish   yo'li   Sovet   Ittifoqi   bilan   yarashish,   umumevropa   muloqoti   yo'lidagi
18
А.Д.Богатурова. Системная история международных отношений 1945-2003.Москва 2006. С.336
47 to'siqlarni   bartaraf   etish   va   Germaniyaning   ikkala   qismini   ham   Yevropa
hamkorligi jarayoniga qo'shish va jalb qilishdan boshlanishiga amin edi, bu esa
bunga   imkon   beradi.   Germaniya   muammosiga   o'zaro   maqbul   yechim   topish   -
ehtimol,   Evropa   integratsiyasi   yo'llari.   Saylovda   g'alaba   qozonganidan   so'ng,
yangi   hukumat   o'z   dasturini   e'lon   qildi,   unda   GDR   birinchi   marta   mustaqil
Germaniya   davlati   sifatida   mavjudligini   tan   oldi.     Garchi   bu   G‘arbiy
Germaniyaning   uni   rasman   tan   olish   niyatini   anglatmasa-da,   V.Brandt   dasturi
GFR va NATO o‘rtasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish bilan parallel ravishda
Germaniyaning   ikki   qismi   o‘rtasidagi   munosabatlarni   yaxshilash   yo‘llarini
izlashga   chaqirdi.     Shundan   so'ng,   yangi   hukumat   SSSR   va   Polsha
hukumatlariga hal qilinmagan muammolarni muhokama qilishni boshlash taklifi
bilan   notalar   yubordi   va   ularga   darhol   ijobiy   javoblar   oldi.     Germaniyaning
“yangi sharq siyosati” mana shunday shakllandi.
GFRning   yangi   sharqiy   siyosati   V.Brand   boshchiligidagi   FRG   sotsial-
demokratik   rahbariyatining   tashqi   siyosiy   strategiyasi   bo lib,   uning   doirasidaʻ
GFR   va   Sharqiy   Yevropa   davlatlari   —   SSSR,   Polsha,   Chexoslovakiya
o rtasidagi   munosabatlar   o rnatilgan.   normallashdi,   G'arbiy   Berlin   atrofidagi	
ʻ ʻ
vaziyat ham yaxshilandi.
  1969   yil   noyabrda   V.   Brandt   Vazirlar   Mahkamasi   GFRning   Yadro   qurolini
tarqatmaslik   to g risidagi   shartnomaga   yadro   quroliga   ega   bo lmagan   davlat	
ʻ ʻ ʻ
sifatida   qo shilishi   haqida   e lon   qildi   va   ularga   egalik   qilish   da volaridan	
ʻ ʼ ʼ
rasman voz kechdi.   Bu Moskvada yengil nafas oldi, chunki SSSRning G'arbiy
Germaniyaga   ishonchsizlik   manbalaridan   biri   yo'q   qilindi.   1969   yil   dekabr
oyida   GDR   rahbariyati   o‘z   navbatida   V.Brandga   GDR   va   GFR   o‘rtasidagi
munosabatlarni   yaxshilash   chora-tadbirlari   to‘g‘risidagi   takliflarini   yubordi   va
ular   ko‘rib   chiqish   uchun   qabul   qilindi,   shundan   ko‘p   o‘tmay   ikki   davlat
o‘rtasida   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   aloqalar   boshlandi.   hukumat   rahbarlari   darajasi.
Xuddi   shu   oyda   G'arb   davlatlarining   taklifi   bilan   SSSR,   AQSH,   Angliya   va
48 Frantsiya   o'rtasida   G'arbiy   Berlinning   maqomi   bo'yicha   to'rt   tomonlama
maslahatlashuvlar o'tkazish to'g'risida kelishuvga erishildi.
  Bu   o'zgarishlar   Yevropada   xavfsizlik   va   hamkorlik   bo'yicha   umumevropa
konferentsiyasini chaqirish bo'yicha murosaga kelishni tezlashtirdi.  1969-yil 4-
5-dekabrda NATO Kengashining sessiyasida AQSH va Kanadani Umumevropa
konferensiyasiga   teng   huquqli   ishtirokchilar   sifatida   taklif   qilish   sharti   bilan
Varshava   shartnomasi   davlatlarining   takliflari   bilan   kelishish   to g risida   qarorʻ ʻ
qabul   qilindi.     Sovet   Ittifoqi   va   uning   ittifoqchilari   bu   shartga   rozi   bo'lishdi.
1969   yildan   boshlab   Evropada   umumevropa   jarayoni   boshlandi.   Umumevropa
jarayoni - bu ko'p tomonlama muloqot va hamkorlik bo'lib, unda barcha Evropa
davlatlari, ham "kapitalistik", ham "sotsialistik" ishtirok eta boshladilar.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak,u rushdagi mag’lubiyat Germaniya uchun juda 
katta yuqotishlarga sabab bo’ldi. Yevropa davlatlari tomonidan Germaniya 
ikkiga bo’linib ketdi. Germaniya Federativ Respublikasi va Germaniya 
Demokratik Respublikalariga bo’lindi.XSI partiyasi EDP bilan koalitsion 
hukumat tuzdi. Mashhur siyosiy arbob, XDI nomzodi 75 yoshli K. Adenauer 
kansler etib saylandi.Uzoqni ko‘ra biluvchi, voqelikni real baholay oluvchi, 
dono siyosatchi K. Adenauer Yevropa integratsiyasi yo‘lida juda katta ish qildi. 
Germaniya- ning bu integratsiyada o‘z o‘rni bo‘lishiga erishdi.
 Germaniya kelajagini G‘arb dunyosi bilan uzviy bog‘liq ekanligini ham 
hammadan ko‘proq va yaxshiroq angladi. 21-sentabr kuni GFRning tashkil 
topganligi rasman e’lon qilindi.   K. Adenauer hukumati ichki siyosatining bosh 
vazifasi mamlakat iqtisodiyotini tezroq tiklash edi. Bu maqsadni ro‘yobga 
chiqarish vositasi sifatida iqtisodiyotning «Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor 
xo‘jaligi» modeli tanlandi.   1950-1964-yillar oralig‘ida jami milliy mahsulot 3 
baravar ko‘paydi. 
49 GFR butun Germaniyaning urushdan oldingi darajasidan ko‘p mahsulot ishlab 
chiqardi. Eksportning importdan doimo yuqori bo‘lishi katta miqdorda valuta 
zaxirasi to‘plashga imkon berdi. Bu borada dunyoda AQSHdan so‘ng ikkinchi 
o‘ringa chiqdi. Flin, Tissen, Siteks va boshqalarning harbiy- sanoat konsernlari 
o‘z kapitallarini urush davridagiga nisbatan 3-4 baravar ko‘paytirdilar. GFR 
iqtisodiyotidagi bu mislsiz o‘zgarishlar «german mo‘jizasi» deb nom oldi. GFR 
1955 yilda NATO ga a’zo bo’ldi . K. Adeunauer iste’fosidan keyin uning 
o’rnini Lyudvig Erxard egalladi.
 1966 yil oktabrda Erxard iste’fo berdi. 20 yillik hukmronlikdan so‘ng 1969-
yilda XDI— XSI partiyasi parlament saylovida mag‘lubiyatga uchradi va 
hokimiyat jilovini topshirishga majbur bo‘ldi. GSDP EDP (Erkin demokratlar 
partiyasi) bilan hamkorlikda yangi hukumat tuzdi. Sotsial-demokrat V. Brandt 
(1913—1992) kansler lavozimini egalladi va uni 1974-yil mayigacha boshqardi.
Xo‘sh, XDI—XSI saylovda nega mag‘lubiyatga uchradi? G‘arb demokratiyasi 
sharoitida bir partiyaning yengishi, ikkinchi bir partiyaning g‘alaba qozonishi 
tabiiy hol, albatta. Biroq har qanday mag‘lubiyatning sabablari bo‘ladi.
50 2.1. SOTSIAL DEMOKRATLAR HOKIMIYAT TEPASIDA 
(1969-1982 yillar).
1969 yil 29- sentabrdagi saylovlarda sotsial demokratlar g’alaba qozonib, Villi
Brandt   kanslerlik   lavozimini   egalladi.   Villi   Brandt   –   Germaniya   Federativ
Respublikasining   to‘rtinchi   kansleri,   Sotsial-demokratik   partiya   vakili,   1971-
yilda   tinchlik   bo‘yicha   Nobel   mukofoti   sovrindori.     Nemis   siyosatchisining
haqiqiy   ismi   Gerbert   Ernst   Karl   Fram.     U   1913-yil   18-dekabrda   Lyubekda
tug‘ilgan   va   o‘qituvchi   va   sotuvchining   noqonuniy   farzandi   edi.     Ota-onalar
unga etarlicha e'tibor bermadilar va onasi o'g'lining tarbiyasini bobosiga ishonib
topshirdi.     Gerbertning   bobosi   sotsial-demokrat   bo'lgan   va   o'z   e'tiqodlarini
nabirasiga o'tkazgan.  14 yoshida bola gimnaziyaga yuborildi.  Maktabda o'smir
tarix   va   nemis   tilini   yaxshi   ko'rardi.     Asta-sekin   Fram   yoshlar   sotsialistik
harakati   vakillari   bilan   do'stlashdi.     1930   yilda   u   SDPga   a'zo   bo'ldi   va
demokratlar va natsistlar o'rtasidagi bahsni tomosha qildi.   Bir yil o'tgach, yigit
SRP   partiyasining   a'zosi   bo'lib,U   yerda   yoshlar   ittifoqi   raisi   bo'lgan.     Fram
"Lübeck   Rabochiy   Vestnik"   gazetasida   chop   etilgan   va   ustoz   Jeykob   Vayxga
e'tibor qaratgan.  1932 yilda Gerbert dengiz savdogariga o'qishga kirdi.
Urush   tugagandan   so'ng,   Brandtga   Lyubekning   burgomasteri   lavozimini   taklif
qilishdi,   ammo   u   Germaniya   faoliyati   haqida   xabar   berish   uchun   matbuot
xodimi sifatida Norvegiyaga jo'nab ketdi.  Germaniya fuqaroligini qaytarib olib,
1948   yilda   Villi   partiyaning   elchisi   bo'ldi   va   o'ng   qanot   qarashlarga   ega   edi.
1961   yilda   GDRda   Berlin   devori   qurilishi   boshlandi.     Brandt   shahar   meri
bo'lgan.
 2 yil o'tgach, sharqiy tarafdagi qarindoshlar bilan uchrashish uchun kelishuvga
erishildi.     Shu   bilan   birga,   Villi   Brandt   allaqachon   kansler   lavozimiga   da'vo
qilgan, ammo arizachining tarjimai holidagi qorong'u tomonlar tufayli saylovlar
yutqazilgan.     1965   yilda   omad   unga   tabassum   qilmadi.     Brandt   tushkunlikka
tushib, spirtli ichimliklarni suiiste'mol qila boshladi.  Yurak xuruji bor edi.
51 Sog'ayib,   siyosatchi   avvalgi   formasiga   qaytdi   va   kansler   Kurt   Georg   Kizinger
bilan   hamkorlik   qila   boshladi.     Ular   birgalikda   GFR   tashqi   siyosatini
mustahkamladilar,   Sharqiy   blok   bilan   kelishuvlarga   erishdilar.     1969   yilda
Brandt   yana   saylov   poygasida   nomzod   bo'ldi   va   demokratlarni   olib   tashlab,
g'alaba qozondi.  
GSDPning   siyosiy   nufuzi   oshdi.   Villi   Brand   g’arbiy   Germaniya   va   Yevropa
sotsial-demokratiyasi   yetakchisi,   o’tmishda   natsistlar   hukmronligi   davrida
muxojirlikda yashagan journalist, urushdan keyin G’arbiy Berlin burgomistri va
siyosatda olmonlar uchun “yoqimli shamol” olib kelgan shaxs sifatida tanilgan
edi. Brandt jamiyatning muammolari to’g’risida ochiqchasiga gapira boshlagan,
siyosatda   oshkoralik   va   oydinlik   ruhini   olib   kirgan   GFRning   birinchi   davlat
rahbarlaridan   edi.   O’zidan   oldingi   rahbarlarga   xos   konservatizm   unga   begona
edi va ijtimoiy islohotlarni jamiyat taraqqiyoti dinamikasini taminlashning eng
samarali usuli deb hisoblardi.
Brandt 18 yoshdan oshgan fuqarolarga saylov huquqini beruvchi saylov islohoti
o’tkazdi oliy ta’lim tizimini isloh qilishni boshladi. 1971 yilda stipendiya bilan
ta’minlash   va   bepul   ta’lim   olish   ilmiy   darajalarni   himoya   qilishga
ko’maklashish   to’g’risida   federal   qonunlar     qabul   qilindi.   1972   yilda   qabul
qilingan “Davlat xizmatida antikonstitutsion kuchlarga munosabat to’g’risida”gi
nizomga  muvofiq  ekstremistik   (  o’ng  yoki   so’l)   kayfiyatda  bo’lgan  shaxslarga
ta’lim   muassasalarida   ishlash   hamda   boshqa   ijtimoiy   lavozimlarda   ishlash
taqiqlandi. Brandt  ma’muriyati  ijtimoiy ximoya dasturlarini  ancha  kengaytirdi.
1970   yilda   bolalarga   ijtimoiy   to’lovlar,   kam   ta’minlangan   oilalarga   uy-joylar
uchun dotatsiyalar hajmini oshirish to’g’risidagi qonunlar, 1971  yilda talabalar
va o’qituvchilarni majburiy sug’urta qilish amaliyotini kengaytiruvchi “ Ijtimoi
sug’urta   tizimi   to’g’risida   “   gi   Qonun,   1972   yilda   “   Nafaqani   isloh   qilish
to’g’risida”   gi   Qonunlar   qabul   qilindiki,   bular   mamlakatda   hayotida   ijobiy   rol
o’ynaydi. 19
19
 Вили Брандт. Права человека поруганные и преступно нарушаемые 1988 с.92
52 Kapitalistik dunyodagi infilatsiya tufayli GFRda qator qiyinchiliklar yuz berdi.
Sanoatning   o’sish   surati   sekinlashdi   (masalan   1969   yilda   13%ga,   1970   yilda
5,7%ga, 1971 yilda 1,6% ga o’sdi). Lekin sanoatning ishlab chiqarishi jihatidan
dunyoda AQSHdan keyin ikkinchi o’rinda, G’arbiy Yevropada birinchi o’rinda
qolaverdi. GFRning  dunyoda sanoat    mahsulotlari   hissasi   9,7%   ni  tashkil  etdi.
Tashqi savdo hajmi jihatidan dunyoda  AQSHdan keyin ikkinchi o’rinda  turdi.
“Islohotchi   Kansler”   fikricha,   Germaniyaning   xorij   mamlakatlari   bilan
munosabatlarini   tubdan   yangilash   payti   kelgan   edi.   Brandt   “   Yevropa
xalqlarining   olmonlar   oldida   tarixiy   qo’rquvi”   ga   barham   beruvchi
insonparvarlik   madaniy   aloqalarni   faollashtirishga   katta   e’tibor   berdi.   G’arbiy
Germaniya   diplomatiyasi,   jumladan,   Yevropa   Hamjamiyati   tarkibini   yanada
kengaytirish,   eng   asosiysi,   Yevropa   sharqida   ko’prikalar   barpo   etishdan   iborat
bo’lib qoldi.
.   G‘arbiy   Yevropa   doirasidagi   integratsiya   jarayoni   Yevropaning   G‘arbiy   va
Sharqiy   qismlari   o‘rtasidagi   munosabatlarni   yaxshilashning   umumevropa
jarayoni   bilan   parallel   ravishda   o‘tdi.     V.Brandtning   “Yangi   Sharq   siyosati”
buyuk   davlatlar   o rtasidagi   munosabatlarga   ijobiy   ta sir   ko rsatdi.     GFR,   K.ʻ ʼ ʻ
Adenauer   va   uning   izdoshlari   davrida   bo'lgani   kabi,   SSSR   va   NATO
mamlakatlari   o'rtasida   keskinlikni   qo'zg'atishni   to'xtatdi.   1970-yil   11-aprelda
V.Brandt AQSHga rasmiy tashrif bilan borib, u yerda prezident R.Nikson bilan
GFR   va   “sotsialistik   lager”   mamlakatlari,   birinchi   navbatda,   Sovet   Ittifoqi
o rtasidagi   munosabatlarni   yaxshilash   dasturini   muhokama   qildi.   Polsha   va	
ʻ
Chexoslovakiya.     U   mavjud   voqelikni   tan   olish   g'oyasiga   asoslangan   edi,
ularning   asosiysi   Germaniyaning   sharqiy   chegaralarini   o'zgartirish   edi.
Amerika   ma'muriyati   Sharq   bilan   munosabatlarning   yaxshilanishi   GFR   va
NATO   o'rtasidagi   hamkorlikka   putur   etkazmasligi   sharti   bilan   "yangi
Ostpolitik"ni   umuman   qo'llab-quvvatladi.     Ammo   Sharl   de   Golldan   farqli
o laroq, V.Brand sodiq “atlantist” edi va uning rejalarida AQShdan uzoqlashish
ʻ
ham yo q edi.	
ʻ
53 1967-1968 yillarda Germaniyadagi ijtimoiy-siyosiy beqarorlik  saylovchilarning
GFR   e'lon   qilinganidan   beri   hokimiyatda   qolgan   XDS/XSP   bloki   siyosatidan
hafsalasi   pir   bo'ldi.     Hukmron   blokni   mamlakatning   dolzarb   ijtimoiy
muammolarini,   birinchi   navbatda,   yoshlarni   hal   qilishni   istamaganlik   va
qobiliyatsizlikda   ayblashdi,   buning   natijasida   1968   yilda   Germaniyada   deyarli
"inqilob"   sodir   bo'ldi.     Hukmron   partiyani   tanqid   qilish   sotsial-demokratlar
tomonidan   o'z   foydasiga   aylantirildi.     1969-yil   28-sentabrda   bo lib   o tganʻ ʻ
umumxalq saylovlarida nasroniy partiyalari mag lub bo ldi va g alaba qozongan	
ʻ ʻ ʻ
sotsial-demokratlar   Germaniya   erkin   demokratik   partiyasi   (FVDPG)   bilan
koalitsiyada koalitsiya tuzdilar.
 V.Brandtning tashqi siyosiy g‘oyalar doirasi uning tajribasi bilan belgilandi
  G'arbiy   Berlin   burgomasteri   lavozimida   SSSR   vakillari   bilan   o'zaro   aloqalar
hajmi.     Sotsial-demokratlar   yetakchisi   Sovetlarning   Germaniya   masalasidagi
siyosati   hujumkorlikdan   ko‘ra   mudofaa   siyosati   ekanligini   hammadan   yaxshi
tushundi.     To'g'ri,   u   klassik   harbiy   nazariyada   faol   mudofaa   (nemis   va   uning
ta'siri ostida sovet) deb ataladigan ruhda davom etdi. 
  Moskva   SSSR   xavfsizligiga   tajovuz   deb   hisoblagan   narsadan   o'zini   himoya
qilib,   Sovet   rahbariyati   ikki   marta   (1948   va   1961   yillarda)   "mudofaa"
qadamlarini qo'ydi, o'z nuqtai nazaridan, G'arb buni "chaqiriq" va tajovuzkorlik
belgisi sifatida baholadi.
  V.Brandt  Sovet  Ittifoqini  shayton qilmadi, lekin uni  ideallashtirmadi  ham.   U
bilan   muomala   qilishni   muqarrar   va   zarur   deb   hisobladi.     Bu   bizni   GFRning
yangi   rahbari   rasman   tan   olishni   maqsadga   muvofiq   deb   hisoblagan
voqeliklardan  chiqishga majbur  qildi.   V.Brandt  ochiqchasiga  aytdiki, Moskva
bilan   qarama-qarshilikdagi   murosasiz   siyosat   Germaniya   masalasining
yechimini   yaqinlashtirmadi,   balki   Yevropadagi   vaziyatni   murakkablashtirib
yubordi.   U Germaniyani, iloji bo lsa, GDRni  GFRga qo shib olish yo li bilan	
ʻ ʻ ʻ
birlashtirish   vazifasidan   voz   kechmadi.     Ammo   V.Brandt   bu   muammoni   hal
qilish   yo'li   Sovet   Ittifoqi   bilan   yarashish,   umumevropa   muloqoti   yo'lidagi
54 to'siqlarni   bartaraf   etish   va   Germaniyaning   ikkala   qismini   ham   Yevropa
hamkorligi jarayoniga qo'shish va jalb qilishdan boshlanishiga amin edi, bu esa
bunga   imkon   beradi.   Germaniya   muammosiga   o'zaro   maqbul   yechim   topish   -
ehtimol, Evropa integratsiyasi yo'llari.
Saylovda   g'alaba   qozonganidan   so'ng,   yangi   hukumat   o'z   dasturini   e'lon   qildi,
unda GDR birinchi marta mustaqil Germaniya davlati sifatida mavjudligini tan
oldi.     Garchi   bu   G‘arbiy   Germaniyaning   uni   rasman   tan   olish   niyatini
anglatmasa-da,   V.Brandt   dasturi   GFR   va   NATO   o‘rtasidagi   hamkorlikni
chuqurlashtirish   bilan   parallel   ravishda   Germaniyaning   ikki   qismi   o‘rtasidagi
munosabatlarni   yaxshilash   yo‘llarini   izlashga   chaqirdi.     Shundan   so'ng,   yangi
hukumat   SSSR   va   Polsha   hukumatlariga   hal   qilinmagan   muammolarni
muhokama qilishni boshlash taklifi bilan notalar yubordi va ularga darhol ijobiy
javoblar oldi. 
 Germaniyaning “yangi sharq siyosati” mana shunday shakllandi.
1970-yil   11-aprelda   V.Brandt   AQShga   rasmiy   tashrif   bilan   borib,   u   yerda
Prezident   R.Nikson   bilan   GFR   va   “sotsialistik   lager”   mamlakatlari,   birinchi
navbatda,   Sovet   Ittifoqi   o rtasidagi   munosabatlarni   yaxshilash   dasturiniʻ
muhokama   qildi.   Polsha   va   Chexoslovakiya.     U   mavjud   voqelikni   tan   olish
g'oyasiga asoslangan edi, ularning asosiysi Germaniyaning sharqiy chegaralarini
o'zgartirish   edi.     Amerika   ma'muriyati   Sharq   bilan   munosabatlarning
yaxshilanishi  GFR va NATO o'rtasidagi hamkorlikka putur etkazmasligi  sharti
bilan "yangi Ostpolitik"ni umuman qo'llab-quvvatladi.  Ammo Sharl de Golldan
farqli   o laroq,   V.Brand   sodiq   “atlantist”   edi   va   uning   rejalarida   AQShdan	
ʻ
uzoqlashish ham yo q edi.	
ʻ
  1970   yil   avgustda   kansler   V.   Brandt   rasmiy   tashrif   bilan   Moskvaga   keldi,   u
yerda   12   avgustda   Sovet-G‘arbiy   Germaniya   shartnomasi   imzolandi,   unda
G‘arbiy   Germaniya   Oder-Neisse   chizig‘ini   Germaniyaning   sharqiy   chegarasi
sifatida   rasman   tan   oldi,   unga   nisbatan   da’volardan   voz   kechdi.   sobiq
Germaniya   hududlari   Ikkinchi   Jahon   urushidan   keyin   SSSR   va   Polshaga   o'tdi
55 SSSR   va   G'arbiy   Germaniya   shartnoma   imzolangan   paytda   mavjud   bo'lgan
chegaralar   doirasidagi   barcha   Yevropa   davlatlarining   hududiy   yaxlitligini,   shu
jumladan   GFR   va   GDR   o'rtasidagi   chegarani   hurmat   qilishga   va'da   berdilar,
ularni   o'zgartirishga   urinishdan   bosh   tortdilar   va   e'lon   qildilar.   hech   kimga
nisbatan   hududiy   da’volari   bo‘lmagan   va   kelajakda   ularni   ifoda   etish   niyatlari
ham   bo‘lmagan.     Sovet   Ittifoqi   va   G'arbiy   Germaniya   munosabatlarni   status-
kvoni tan olish asosida qurishga rasman kelishib oldilar.
  1970   yil   dekabr   oyida   V.   Brandt   Varshavaga   tashrif   buyurdi,   u   erda   Polsha-
G'arbiy Germaniya shartnomasi imzolandi, bu asosan Sovet-G'arbiy Germaniya
shartnomasiga mos keladi.  GFR Polshaning urushdan keyingi chegaralarini tan
oldi.     SSSR   va   Polsha   bilan   tuzilgan   shartnomalar   “yangi   sharq   siyosati”
dasturining   birinchi   va   eng   qiyin   qismini   tashkil   etdi.     Uning   ikkinchi   qismi
G'arbiy   Berlin,   ichki   nemis   munosabatlari   va   Chexoslovakiya   bilan
munosabatlarni normallashtirish masalalarini hal qilishdan iborat edi.
  1971   yil   3   sentyabrda   G'arbiy   Berlin   hududida   SSSR,   AQSh,   Frantsiya   va
Buyuk   Britaniya   o'rtasida   to'rt   tomonlama   bitim   imzolandi,   unga   ko'ra
Berlinning g'arbiy qismi maxsus xalqaro maqomga ega bo'lgan alohida hududiy
birlik sifatida tan olindi. 20
  ittifoqchi kuchlarning nazorati.   G'arbiy Berlin GFR
tarkibiga kirmasligi va u tomonidan boshqarilmasligi rasman aniqlandi.  G'arbiy
Berlinning asosiy boshqaruv organi G'arbiy Berlin Senati bo'lib, u uchta G'arb
davlati hokimiyati bilan hamkorlik qilishi kerak edi. Shu bilan birga, shartnoma
G'arbiy   Berlin   va   G'arbiy   Germaniya   o'rtasidagi   munosabatlarni   saqlashning
aniq tartibini belgilab berdi va ular o'rtasidagi aloqa ishonchliligini kafolatladi.
Tomonlar   G‘arbiy   Berlin   hududida   kuch   ishlatmaslikka,   jumladan,   uning
atrofidagi   vaziyatni   bir   tomonlama   o‘zgartirishga   kelishib   oldilar.     Boshqacha
qilib   aytadigan   bo'lsak,   SSSR   G'arbiy   Berlinga   kirishda   cheklovlar   qo'ymaslik
va   shahar   maqomini   GDR   hududiga   qo'shib   qo'yish   yoki   boshqa   yo'l   bilan
o'zgartirmaslik majburiyatini oldi.   Shunday qilib, Berlin masalasida status-kvo
20
 Вили Брандт. Мирная политика в Европе М.1969. С.170
56 ham   aniqlandi.Ushbu   muammoning   hal   etilishi   GFR   va   GDR   o'rtasidagi
munosabatlarni   normallashtirishni   tezlashtirdi.     G'arbiy   Germaniya   "Galshteyn
doktrinasi"   dan   voz   kechdi,   unga   ko'ra   GDR   GDR   hukumatini   tan   olgan   har
qanday   davlat   bilan   diplomatik   munosabatlarni   uzdi.     Shu   bilan   birga,
Germaniyaning   ikki   qismi   o'rtasidagi   munosabatlarni   shartnoma   asosida
rasmiylashtirish kerak edi.  Buning uchun GDR rahbariyatini o‘zgartirish kerak
edi   (78   yoshli   V.Ulbrixt   o‘rniga   SED   Markaziy   Qo‘mitasining   birinchi   kotibi
etib kichik Erich Xonekker saylandi)
  1972-yil   21-dekabrda   GDR   va   GFR   o rtasidagi   munosabatlarning   asoslariʻ
to g risida   shartnoma   tuzildi,   unda   Germaniyaning   ikki   qismi   o rtasidagi	
ʻ ʻ ʻ
munosabatlarni   mustaqil   siyosiy   birliklar   sifatida   rivojlantirish   shartlari
belgilandi.     Shartnoma   GDR   va   GFR   o rtasidagi   munosabatlarni   tenglik,	
ʻ
suveren   tenglik,   mustaqillikni   hurmat   qilish,   hududiy   yaxlitlik   va   chegaralar
daxlsizligi,   diskriminatsiyaga   yo l   qo ymaslik,   shuningdek,   xalqaro   huquqning	
ʻ ʻ
boshqa   prinsiplari   asosida   o rnatishni   nazarda   tutgan.   ,   shu   jumladan   kuch	
ʻ
ishlatishdan   voz   kechish   va   barcha   nizolarni   tinch   yo'l   bilan   hal   qilish.boshqa
vositalar.     1973-yil   18-sentabrda   Germaniyaning   ikkala   davlati   ham   BMTga
qabul qilindi.
  Nihoyat,   1973   yil   11   dekabrda   GFR   Chexoslovakiya   bilan   shartnoma   tuzdi,
unda u nafaqat uning G'arbiy Germaniya bilan chegarasining qonuniyligini tan
oldi,   balki   1938   yildagi   Myunxen   kelishuvini   ("Myunxen   pakti")   ko'rib
chiqishga   ham   rozi   bo'ldi.   Chexoslovakiyaning   -   uning   Sudetenlandiyaning
Germaniya foydasiga "ixtiyoriy" berilishi u imzolangan kundan boshlab haqiqiy
emas.     Aslida,   Germaniya   atrofidagi   vaziyat   uni   birlashtirish   masalasiga
taalluqli   bo'lmagan   hamma   narsada   to'liq   normallashtirildi.     Fransiya   singari,
Federativ   respublika   ham   V.Brand   kelganidan   keyin   Umumevropa
konferensiyasi   g‘oyasini   qo‘llab-quvvatlay   boshladi.     1971-yilda   V.Brandt
Yevropada tinchlikni  mustahkamlashga  qo shgan ulkan hissasi  uchun Tinchlik	
ʻ
bo yicha Nobel mukofoti bilan taqdirlandi.	
ʻ
57 Brandt hukumati SSSR, Polsha va CHevoslovakiya bilan keng muzokaralar olib
bordi.   Bu   muzokaralar   “Sharqiy   Shartnomalar”   (1970   yil   12   avgustdagi
Moskva shartnomasi, 1970 yil 7 dekabrdagi Varshava shartnomasi, 1973 yil 11
dekabrdagi     Praga   shartnomasi)   ning   imzolanishi   bilan   yakunlandi.   Bu
shartnomalar   ishtirokchilari   urushdan   keying   chegaralarning   buzilmasligini
(jumladan,   Oder-Neyse   daryolari   bo’ylab   chegaralarning   ham)   e’tirof   etar,
hududiy davolardan va xalqaro munosabatlarda kuch ishlatishdan voz kechishni
ko’zda   tutar   edi.   1971   yil   noyabrda   G’arbiy     Berlin   maqomi   bo’yicha,   AQSh,
Fransiya,  Buyuk Britaniya va SSSR o’rtasida to’rt tomonlama Bitim imzolandi.
1972   yilda   kuchga   kirgan   va   G’arbiy   Berlin   masalasida   kuch   ishlatishdan   voz
kechishni,   urushdan   keyin   tuzilgan   Shartnomalar   asosida   G’arbiy   Berlin
maqomini   belgilashda     katta   ahamiyatga   ega   bo’ldi.   Bitimda   G’arbiy   Berlin
GFR   hududining   bir   qismi   deb   hisoblandi.   Bundan   tashqari,   Bitimda   tranzit
harakatlanish     transport,   telefon   va   telegraf   aloqalari   masalalari   ham   ko’rib
chiqildi. Mazkur masalalar bo’yicha GDR, G’arbiy Berlin va GFRning tegishli
muassalalari   o’rtasida   uch   tomonlama   munosabatlar   mexanizmi   belgilandi.
G’arbiy   Berlin   shaxri   xavfsizligi   va   mavqeiga   bog’liq   bo’lmagan   masalalar
bo’yicha GFR G’arbiy Berlin fuqarolari manfaatlarini himoya qiluvchi  vakolat
huquqiga   ega   bo’ldi.   Ammo   GFR   G’arbiy   Berlin   xavfsizligi   va   mavqei   bilan
bog’liq   masalalarga   aralashmaydigan   bo’ldi,   bunday   hollarda   G’arbiy   Berlin
nomidan xalqaro miqyosda AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya ish ko’radigan
bo’ldi.
G’arbiy   Berlin   mavqei   bo’yicha   murosali   kelishuvning   imzolanishi   GDR   va
GFR o’rtasidagi  munosabatlar  asoslari  bo’yicha shartnomani imzolashga turtki
bo’ldi ( 1972 yil 21 dekabr). GDR Bonn hukumati tomonidan suveren mustaqil
davlat   deb   tan   olindi.   Ikkala   tomon   yaxshi   qo’shnichilik   munosabatlarini
rivojlantirish,   suverenitet,   chegaralar   daxlsizligi   va   diskriminatsiya   (milliy
kamsitish) ga yo’ ko’ymaslik tamoyillariga amal qiladigan bo’ldi. Shartnomada
58 ko’rsatilishicha   bir   olmon   davlati   ikkinchi   nomidan   xalqaro   sohada   ish   yurita
olamaydi.
  1973   yilda   GDR   va   GFR   BMTga   a’zolikka   qabul   qilindi.   Brandtning   tashqi
siyosati muxolifat kuchlarning g’azabini qo’zg’atdi Birinchi hujum 1972 yil 27
aprelda   bo’lib   o’tdi,   unda   XDS   va   XSS   deputatlari   Bundestagda   Brandtga
rasmiy   ishonchsizlik   votumi   bildirishdi   va   Kansler   lavozimiga   xristian
demokratlarning yangi rahbari Rayner Barsel nomzodini taklif etdi.
  Ammo   muxolifatchi   kuchlar   g’alabasi   uchun   ikki   ovoz   yetmadi.   Bir   kundan
keyin   budjet     loyihasini   ovozga   qo’yish   jarayonida   ovozlar   tengligi   (247:247)
kuzatildi.   Bunday   vaziyatda   Brandt   o’zining   Bundestagni   tarqatib   yuborish
huquqidan foydalandi. Yangi saylovlar 1972 yil 19 noyabrda ro’y berdi. Brandt
kaolitsiyasining ishonchli g’alabasi bilan yakunlandi. GSDP ni saylovchilarning
45,8% I qo’llab quvvatladi va bu ularga 230ta mandat taqdim etdi. 8,4% ovoz
va   41 ta mandatga ega bo’lgan Erkin demokratik soyuz (XDS) 35,2% ovoz va
177 mandatga, Xristian sotsial soyuz (XSS) esa  3,7% ovoz va 48 mandatga ega
bo’ldi.
Sotsial   liberallar   kaolitsiyasi   nufuziga   ta’sir   qila   olmagan   muxolifat   kuchlar
Kanslerga qarshi  shov shuvli  ayblov boshlab  yubordi. Brandt tarjimai  holidagi
turli   dalillar,   uning   obro’sizlangan   davlat   va   jamoat   arboblari   bilan   bo’lgan
o’tmishdagi aloqalari muhokama qilindi. Hukumatning iqtisodiy siyosatda yo’l
qo’ygan   xatolari   ham   muhokama   qilindi.   Muammo   yechimi   Kansler   Villi
Brandt   referenti   M.   Giyomning   GDR   maxsus   xizmatlari   agenti   ekanligi   fosh
bo’lgandan   keyin   o’z   yechimini   topdi.   Tergov   jarayonida     Villi   Brandtning
qizlar   bilan   uchrashuvini   tashkil   qilganligi   ma’lum   bo’ldi.   1974   yil   5   mayda
Brandt   istefo   berdi.   Uning   joyini   GSDP   vakili   Gelmut   Shmidt   egalladi.   EDP
partiyaning   rahbari   ham   o’zgardi.   Sheel   Prezidentlikka   saylangandan   so’ng,
EDP   partiya   rahbari   Gans   Ditrix   Gensher   bo’ldi.   Hukumatni   Gensher   vitse-
kansler   va   tashqi   ishlar   vaziri   lavozimlarini   egalladi.   Sotsial   liberal
kaolitsiyasining   siyosiy   rahbariyati   yanada   mo’tadil   va   pragmatic   xarakterga
59 ega   bo’ldi.   “   Temir   kansler”   laqabini   olgan   Shmidtning   qattiq   va   jiddiy,
rahbarlik uslubi islohotchilik romantizmi davrini o’z nihoyasiga yetkazdi. 
Shmitd   hukumatining   faoliyati   nihoyatda   murakkab   iqtisodiy   vaziyat   davriga
to’g’ri keldi. 1974 yildan G’arbiy yetakchi mamlakatlarida boshlangan iqtisodiy
inqiroz   GFRga   ham   ta’sir   qilmay   qolmadi.   1974   yida   GFRda   YaIM   4%   ga,
sanoat ishlab chiqarish darajasi 7,5% ga pasaydi. Ishsizlar 1,2 million kishidan
oshdi.   Ammo   1975   yildan   vaziyat   barqarorlashdi,   1977   yilga   kelib   GFR
iqtisodiyoti inqirozdan oldingi darajadan o’tib ketdi. Umuman, inqiroz yillarida
GFR G’arbning boshqa yetakchi mamlakatlariga nisbatan kamroq zarar ko’rdi.
G’arbiy   Germaniya   iqtisodiyotining   samaradorligi,   shuningdek,   hukumatning
muvaffaqiyatli say-harakatlari bunga omil bo;ldi.
Shmidtning   inqirozga   qarshi   dasturida   saoatni   tubdan   struktraviy   yangilash,
mehnat   munosabatlarini   yaxshilash,   moliya   tizimini   mustahkamlash   ko’zda
tutuilgan   edi.   Hukumat   davlat   tomonidan   rejalashtirishning   keng   amaliyotidan
va to’g’ridan-to’g’ri ishlab chiqarishga mablag’ qo’yishdan voz kechdi. Asosiy
e’tibor erkin tadbirkorlikni rag’batlantirishga qaratildi (80-yillarning boshlariga
kelib   soliqqa   tortish   umumiy   darajasi   chorakka   kamaydi).   Kichik   va   o’rta
biznesni   kredit   orqali   qo’llab   quvvatlashga   e’tibor   berildi.   70-yillarning
o’rtalarida   GFRda   1,9   millionga   yaqin   kichikn   tadbirkorlar   mavjud   bo’lib,
hukumat siyosati tufayli inqiroz yillarida ham o’sa bordi. 1982 yilning boshidan
ish   berishning   yangi   tartibi   joriy   etildi,   maoshi   farqlanuvchi   va   attestatsiya
qoidalariga asoslangan beshta   malakaviy   kategoriya (toifa) lar tashkil qilindi.
Hukumat   ishsizlarni   ish   bilan   ta’minlash   tizimini   yaxshilashga   harakat   qildi,
ammo   ishsizlik   nafaqasini   oshirishdan     kechdi.   Bu   yillarda   ishsizlik   darajasi
ishga yaroqli aholining 4-4,5% ini (1 million kishi) tashkil etdi. Bu ko’rsatkich
G’arbning boshqa yetakchi mamlakatlariga nisbatan ancha past edi.
1975 yilda  “Budjet   tizimini  yaxshilash   to’g’risida”   Qonun qabul   qilindi.  Unga
ko’ra ijtimoiy dasturlarga budjetdan ajratiladigan xarajatlar qisqartirildi. Nafaqa
va   sug’urta     fondlarini   moliyalashda   jismoniy   shaxslarning   ulushi   nihoyatda
60 kuchaydi.   Mamlakatda   moliyaviy   tizimning   barqarorligi   hukumat   siyosatining
eng   ustuvor     yo’nalishi   bo’lib   qoldi.   70-yilarning   ikkinchin   yarmida   oltin   –
valyuta zaxiralarini ko’paytirishga qartilgan tadbirlar amalga oshirildi. Natijada
oltin zaxirasi 40 milliard markani tashkil etdi. ADSH dollariga nisbatan marka
kursi   1972-1979   yillarda   85%   ga,   fransuz   frankiga   nisbatan   48%   ga,   funt
sterlingga   nisbatan   98%   ga   oshdi.   Marka   xalqaro   hisob-kitoblarning   keng
tarqalgan   vositasiga   aylandiva   turli   mamlakatlarning   valyuta   zaxiralaridan   joy
oldi.
Global   dunyoviy   siyosat   masalalarida   Shmidt   hukumati   “muvozanat
strategiyasi” ga amal qildi. 1975 yilda GFR Yerropada xavfsizlik va hamkorlik
bo’yicha   Xelsinki   yig’ilishi   qarorlariga   qo’shildi.   1978   yilda   Bonnga   SSSR
davlat   boshlig’i     L.   Brejnev   tashrif     buyurdi,   ikki   yildan   so’ng   GFR   hukumat
delegatsiyasining Moskvaga javob tashrifida esa   ikkala mamlakat o’rtasida ikl
bor   hamkorllik   to’g’risida   uzoq   muddatli   shartnoma   imzolandi. 21
  Shmidt   bir
vaqtning   o’zida   AQSH   bilan   ham   yaqinlashishga   harakat   qildi.   1974   yilda
NATOning Bryusseldagi sessiyasi tomonidan harbiy blok doirasida yanada teng
huquqli   sherik   bo’lishga   erishishni   ko’zda   tutilgan   Atlantik   munosabatlar
to’g’risida yangi  deklaratsiyaning qabul qilinishi  katta aahamiyatga ega bo’ldi.
1976 yilda GFR o’z hududida joylashgan AQSH harbiy qismlar ta’minoti uchun
beriladigan to’lovlarni to’xtatishga erishdi.
Shmidt hukumati butun 70-yillarning ikkinchi yarmi davomida mamlakatda 
siyosiy barqrorlikni saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi. 1976 va 1980 yillardagi 
Parlament saylovlari sotsial-liberal kaolitsiyaning ustunligini yaqqol namoyish 
etdi. GSDP mamlakatda yirik partiyachilikka qolib, 1976 yilda 42,6% ovoz va 
214 mandat, 1980 yilda esa 42,9 % ovoz va 218 mandatga ega bo’ldi.
EDPning mavqei  yanada  mustahkamlandi. Erkin demokratlar  1976 yilda 7,6%
ovoz va 39 mandatga, 1980 yilda esa 10,3% ovoz va 52 mandatga ega bo’ldilar.
Ammo partiyada ichki vaziyat keskinlasha bordi. Uning so’l qanoti GSDP bilan
21
61 ittifoqni   faollik   bilan   himoya   qilardi.   Ammo   Gensher   1977   yilda   yangi
kaolitsion   taktikani   taklif   etdi.   Parlamentda   sotsial-demokratlar   bilan
hamkorlikni   davom   ettirib   bir   qator   yerlarda   landtag   saylovlarida   XDS   bilan
kaolitsiya   tuzib   ishtirok   etdi.   Bunday   siyosat   “partiya   frontlarini   yumshatish”
deb nomlandi. Nihoyat, EDP ning o’ng qanoti (“iqtisodiy” qanot) X. Frideriks,
M.   Bangeman   va   O.   Lambedorflar   tomonidan   boshqarilar   va   XDS/XSS   bilan
kaolitsiya tuzishga va ular bilan butunlay birlashishga chaqirdi. Bu qaror 1981
yilda Kelndagi EDP partiya syezdida ko’pchilik tomonidan maqullandi, bu esa
hukmron sotsial –liberal kaolitsiyani ancha susaytirdi.
XDS/XSS bloke ilgaridek Parlamentdagi eng yirik fraksiyani tashkil etar, ammo
hozircha   o’z   hukumatini   tuzish   uchun   yetarli   kuchga   ega   emas   edi.   Ikkita
Xristian   demokratik   partiyalarning   o’zaro   munosabati   ham   murakkabligicha
qomoqda edi. 1976 yildagi saylovlarda XDS 38% ovoz va 190 mandat, XSS esa
10,6% ovoz va 53 mandatga ega bo’lgan edi. XDS ning Gamburgdagi (1976 yil
noyabrida   bo’lib   o’tgan)   syezdida   saylangan   yangi   rahbar   Gelmut   Kol
partiyaning   mafkuraviy   poydevorini   yangilashni   endigina   boshlagan   edi.   XDS
ning yangilangan konsepsiyasining dastlabki tamoyili 1978 yilda qabul qilingan
“tamoyillar  dasturi”   da  namoyon  bo’ldi.  Dasturda   atlantik  yakdillik  va  YXHK
(   Yevropa     xavfsizlik   Kengashi)   bayrog’I   ostida   Butunyevropa   xavfsizligini
mustahkamlash muhimligi e’tirof etilgandi.
  Dasturda Germaniya masalasi “ochiq” deb e’lon qilingan bo’lsada, biroq GFR
va GDR o’rtasida tuzilgan barcha bitimlarga rioya qilish zarurligi takidlangandi.
Xristian   democrat   K.   Karstenning   1979   yilda   Prezident   etib   saylanishida
Kolning qo’llab-quvvatlanishi muhim rol o’ynaydi. 
XDSdagi   chuqur   tashkiliy   va   mqfkuraviy   qayta   qurish   F.Y.Shtraus   tomonidan
butun   koalitsiya   rahbarligi   uchun   hal   qiluvchi   kurashni   boshlashga   chaqiriq
bo’ldi.   1976   yildagi   XSS   dasturida   xristian   demokratiyaning   an’anaviy
g’oyalariga   e’tibor   qaratildi.   XSS   tartib   intizom,   barqoqorlik   va   javobgarlik
g’oyalariga   sodiq   qolgan   “xalq   partiyasi”   deb   e’tirof   etildi.   Tashqi   siyosiy
62 doktrina   ilgarigidek   ayirmachilik   xarakteriga   ega   bo’lib,   xalqaro   siyosatda
G’arb   va   Sharqni   bir-biriga   qaramq-qarshi   qo’yishga   asoslangan   edi.   Keskin
yevroparastlik   Shimoliy   Atlantika   uyushmasiga   sodiqlik   bilan   uyg’unlashgan
edi.   Shtraus   1979   yil   yozida   XDS/XSS   nomidan   o’z   nomzodini   Kanslerlik
lavozimiga ko’rsatdi. Ammo 1980 yildagi saylovlar xristian demokratlarga yana
mag’lubiyat keltirdi. GFR da 70-yillar oxiridagi ichki siyosiy vaziyatning o’ziga
xos   xususiyati   “Parlamentdan   tashqari   muxolifat”   kuchlarning   faollashishida
ko’rindi.   Mamlakatda   yadro   qurollarining   joylashtirilishiga   qarshi   harakat
tobora   keng   quloch   yozdi.   Terrorizm   xavfi   ham   jiddiyligicha   qolmoqda   edi.
“Qizil armiya fraksiyasi” jangarilarning harakati faollashdi.
  G’arbiy   Germaniyada   “yashillar”   harakati   ham   tez   kuchaya   bordi.   Bu
yo’nalishdagi   birinchi   partiya   1977   yil   may   oyida   quyi   Saksoniyada     ta’sis
etildi.   1978-1979   yillarda   “yashil”   partiyalar   Bavariya,   Bremen,   Gamburg,
Baden-Vyurtemberg   va   Gessenda   paydo   bo’ldi.   1979   yil   iyunida   G’arbiy
Germaniya   “yashillari”   maxsus   siyosiy   uyushma   –   “Yashillar”   ittifoqini   tuzib,
Yevropa   parlamentiga   saylovlarda   o’z   nomzodlarni   ko’rsatdi   va   3,2%   ovozga
ega bo’ldi. 1980 yilning yanvar oyida Karlsrueda Federal yashillar partiyasining
ta’sis syezdi bo’lib o’tdi.
Mamlakatdagi siyosiy vaziyat sotsial-liberallar kaolitsiyaning saqlanib qolishiga
imkon   berdi.   Biroq   1980-1982   yillarga   kelib   hukumat   ahvol   yomonlasha
boshladi.   G’arbning   barcha   rivojlangan   mamlakatlarida   boshlangan   inqiroz
GFRga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Ishsizlik 9% (2,5 mln kishi)ni tashkil etdi. Budjet
tanqisligi   ikki   baravar   oshdi.   Urushdan   keyingidavrda   birinchi   marta   G’arbiy
Germaniyada sanoat va moliya korxonalarining kasodga uchrashi (bankrot) ro’y
berdi. Liberal kaolitsiyada parchalanish yuz berdi.
1982   yil   aprelda   bo’lib   o’tgan   GSDP   syezdi   Shmidtning   o’z   partiyasi   qo’llab
quvvatlanishidan   mahrum   bo’lganligini   ko’rsatdi.   Syezd   delegatlarining   so’l
ko’pchiligi   bandlikni   oshirish   ,   davlat   sanoat   investitsiyalarini   oshirish,
ishbilarmonlarning   soliq   imtiyozlarini   qisqartirish   bo’yicha   keng   dasturlarni
63 amalga   oshirishni   talab   qilardi.   Yechim   1982   yil   iyulida   yangi   yil   budjeti
muhokama qilinayotganda qo’lga kiritildi. 
EDPning   “iqtisodiy”   guruhi   budjetning   barcha   xarajatlarini   5-10%ga
qisqartirish,   ishsizlik   uchun   nafaqa   to’lash   muddatini   qisqartirish,   nafaqa
fondini   moliyalashda   davlat   ulushini   kamaytirish,   uy-joy   to’lovi   darajasini
tartibga   solishdan   voz   kechish,   stipendiyalardan   qisman   o’qish   uchun   kretid
berishga o’tishni ko’zda tutgan inqirozdan chiqish loyihasini taqdim etdi. GSDP
rahbariyati   bu   loyihaga   salbiy   munosabatda   bo’lganligi   sababli   hukumat
falajlanib   qoldi.   Shmidtning   murosaga   murosaga   kelishga   urunishlari   zoya
ketdi.   1982   yil   sentabrda   EDP   GSDP   bilan   tuzilgan   koalitsiyadan   chiqqanligi
malum   bo’ldi.   1   oktabrda   ovoz   berish   paytida   Shmidtga   bildirilgan
ishonchsizlikni votumuni qo’llab-quvvatladi. Sotsial-demokratlarning koalitsion
hukumati mag’lubiyatga uchradi va hukumat tepasiga XDS rahbari Gelmut Kol
keldi.
2 .2   GERMANIYA   FEDERATIV   RESPUBLIKASIDA   IJTIMOIY-
IQTISODIY VA SIYOSIY HAYOT.   
Gelmut   Kol   1930-yil   3-aprelda   Ludvigshafen-nam   Reyn   shahrida   tug‘ilgan.
Uning to'liq ismi Helmut Jozef Maykl Kohl.   Ota Iogan Kaspar Kol moliyaviy
64 xodim, urushlararo davrning ushbu sinfining tipik vakili edi.   Unda kuchli fe’l-
atvor,   mehnatsevarlik,   burch   tuyg‘usi,   davlatga   sadoqat   bor.     Oila   katolik,
dindor edi, lekin uning a'zolari protestantlarga bag'rikeng edi.   Biroq, Kohlning
o'zi eslaganidek, ko'p boylik yo'q edi: "Biz kundalik nonimiz haqida bilmasdik.
Hech   kim   och   qolmasligi   kerak   edi."     Oila   natsistlarni   unchalik   yoqtirmasdi,
garchi otasi va akasi Valter urushga borishga majbur bo'lishsa ham.  Katta akasi
Valter   frontda   vafot   etdi.     Helmut   15   yoshida   Vermaxtga   chaqirilgan.     Gitler
yoshlari   Qizil   Armiya   va   G'arbiy   ittifoqchilarni   to'xtatish   uchun   fyurerning
so'nggi   zaxirasi   edi.     Yosh   aqidaparastlar   jang   qilishdi   va   o'lishdi,   lekin   Kohl
fanatik emas edi.  Urush Amerika qo'shinlarining kelishi bilan tugadi.  Tug'ilgan
shahar frantsuzlar bosib olgan hududga o'tdi.   Urushdan keyingi qiyin davr edi
Biograf   Kolya   Materning   yozishicha,   Helmut   bolaligida   va   yoshligida   "o'z
tengdoshlarini   boshqarish   san'ati"   bilan   shug'ullanadigan   etakchi,   "kichkina
fyurer"   bo'lishni   aniq   istagi   bilan   ajralib   turardi.     Aslida,   bu   boshqacha   edi:   u
kuchli   xarakterga   ega   odamlarga   xos   bo'lgan   kamdan-kam   maqsadlilik   bilan
ajralib   turardi.     Uning   fe'l-atvorining   to'g'ridan-to'g'riligi   oddiy   odamlarga   xos
bo'lgan soddadillik emas edi.   1946 yilda Kol CDUga qo'shildi va 1947 yilda u
Lyudvigshafenda   CDU   (Junge   Union)   yoshlar   ittifoqining   mahalliy   bo'limini
yaratishda   faol   ishtirok   etdi.     Tanlov   ongli   ravishda   amalga   oshirildi,   garchi   u
sotsial-demokrat   Shumaxerga   hamdardligini   yashirmasa   ham,   uning   fonida
Adenauer   "o'tmishdagi   siyosatchi"dek   tuyuldi.     1950   yilning   yozida   Helmut
gimnaziyani   bitirib,   yakuniy   imtihonlarda   mukammal   chuqur   bilimlarni
namoyish etdi.  ayniqsa tarix, adabiyot va tilda.
  1950   1951   yil   qishda     Kol   Frankfurt   universitetida   talaba   bo'ladi,   lekin   u   bu
erda atigi ikki semestr o'qidi.  Keyin u Geydelberg universitetiga o'tdi va u erda
huquq   va   falsafani   o'rgandi.     O'qish   davrida   Kol   tarix   va   siyosatshunoslikka
ixtisoslashgan.  O'shanda siyosat foydasiga tanlov qilingan edi.  Siyosiy faoliyat
uni   o'ziga   tortdi,   u   o'zini   shu   soha   uchun   yaratilganligini   his   qildi.     Helmut
munozaralarni,   turli   munozaralarni   yaxshi   ko'rardi   va   talabalar   seminarlarida
65 faol   edi.     Tarixga   bo'lgan   ishtiyoq   ongli   edi.     Uni   buning   amaliy   tomoni
qiziqtirdi.     Bu   yondashuv   umr   bo'yi   saqlanib   qoldi.     Kohl   yoshligida,   nima
bo'lishidan qat'i nazar, tarixdan voz kechib bo'lmasligini va shuning uchun ham
"o'tmishni yengib o'tish" mumkin emasligini tushundi.
  Qachon   va   qay   darajada   nemis   masalasi   uning   qarashlarining   bir   qismiga
aylandi, uning o'zi tan olgan birinchi kuchli siyosiy taassurotlardan biri bu Kurt
Shumaxerning   1947   yilda   Germaniyani   birlashishini   ko'rish   ishtiyoqi   bilan
to'ldirilgan   nutqi   edi.     Ammo   ko'pchilik,   shu   jumladan   SPDdagilar   uchun   bu
bayonotlar   bevaqt   tuyuldi.     Villi   Brandt   hatto   Shumaxerning   Germaniyani
birlashtirish   haqidagi   bunday   chiqishlarida   “tajovuzkorlik”ni   qayd   etgan   edi
keyingi   hayot.     Yana   bir   fakt:   ko'pchilik   bolalik   va   o'smirlik   davrida   o'zlari
ko'tarmoqchi bo'lgan martaba, cho'qqilarni orzu qiladilar.  Kol bundan mustasno
emas edi.   Jurnalist  B. Geymrichning yozishicha, Kol ilk marta kansler bo'lish
istagini   maktabda   o'qib   yurganida,   keyin   esa   1959   yilda   Landtagga   a'zo
bo'lgach,   yoshi   bo'yicha   eng   yoshi   bo'lganida   bildirgan..Hokimiyat   tepasiga
kelganida   Gelmut   Kolning   siyosiy   obro’si   yuqori   darajada   emas   edi.   Bo’yi   –
193sm,   og’irligi   100   kilogrammdan   ortiq   bo’lgan,   og’ir   vazminli,   ko’ngilchan
va   mehrubon   ko’rinuvchi,   ammo   vaqti-vaqti   bilan   qatiyatli   va   cho’rtkesar
bo’ladigan   Gelmut     Kol   o’z   xalqining   barcha   kamchilik   va   fazilatlarini   o’zida
mujassamlashtirgan   “oddiy   olmon”   qiyofasini   yarata   bordi.   Ammo   XDSda
Gelmut Kol siyosiy intrigalar, nozik boshqaruv o’yinlari ustasi, kerakli odamlar
bilan   “do’stlasha   oluvchi”   va   sodiq   tarafdorlarni   qadrlaydigan   odam   sifatida
malum edi.   U tezda partiya va davlat zinapoyasiga ko'tarilishni davom ettirdi va
o'zidan   oldingi   va   uning   atrofidagilarga   nisbatan   "eng   yosh"   bo'ldi.     U   52
yoshida kansler  bo‘ldi, 22
  bu 20-asrda ham tengsizligicha qoldi (uning vorisi  G.
Shreder   54  yoshida   kansler   etib   saylandi).    Tabiiyki,   Kolyaning  karerasi   biroz
omadli   bo'ldi,   lekin   ko'p   hollarda   muvaffaqiyat   mashaqqatli   mehnat   natijasida
22
 Петелин Б. В. Гермаская политика канцлера гельмута коля 1982-1990. Вологда 2004.  С.17
66 keldi,   ayniqsa   deyarli   har   doim   Kolya   o'zining   "ko'tarilishni"   muxolifat   safida
boshlaganligi sababli.
  Reynland-Pfalzda Kohl yaxshi "maktab" oldi.   Barcha oraliq partiya va davlat
lavozimlarini   muvaffaqiyatli   bosib   o'tib,   1966   yilda   XDU   tashkiloti   raisi   etib
saylandi va 1969 yil may oyida u yer hukumati bosh vaziri bo'ldi.  Kolning bosh
vazir   sifatidagi   faoliyatida   yana   bir   xususiyat   bor   edi.     U   GFRning   keyingi
rivojida   muhim   rol   o‘ynaydigan   muhitni   mahorat   bilan   shakllantirdi:   R.   fon
Vayszekert,   X.   Geysler,   B.   Vogel,   N.   Blum,   X.   Telchik   va   boshqa,   ehtimol,
ahamiyati   kam   bo‘lgan   siyosatchilar,   oxir-oqibat   ular   Federal   kansler
idorasining   asosi.     1967   yilda   Kol   B.   Xekning   XDY   Bosh   kotibi   etib
tayinlanishiga va o'sha yili saylpovlarda o’z hissasini qo’shdi. Tan olish kerakki,
Kolning   yer   hukumati   bir   qator   zarur   islohotlarni   amalga   oshirib,   ijtimoiy-
iqtisodiy masalalarni muvaffaqiyatli hal qildi.
  Shu  bilan   birga,  Kol  asosiy  g'oyani   unutmadi,  buni   quyidagi   fakt  tasdiqlaydi:
1969   yil   20   mayda   hukumat   bayonotida   u   Reynland-Pfalz   birlashgan
Germaniyaga   tegishli   ekanligini   eslatdi.     O'sha   davrning   boshqa
siyosatchilaridan   farqli   o'laroq,   Kol   nemis   birligi   g'oyasini   izchil,   oqilona   va
muvozanatli   himoya   qilgan.     Shu   bilan   birga,   uning   so'zlari   navbatchi,   oddiy
eslatma   sifatida   qabul   qilinmadi,   ular   uchrashish   umidiga   o'xshardi.     CDU
organi   "Zonde"   1972   yilda   shunday   deb   yozgan   edi:   "XDN   nihoyat   partiya
ishlari   bilan   shug'ullanadigan   raisga   muhtoj   va   bu   lavozim   endi   faqat   nominal
bo'lmaydi.     Shunday   qilib,   Adenauerning   partiyaga   qiziqishi   yo'q   edi,   Erxard
undan   yuqori   turishni   xohladi,   Kiesingerning   xohishi   yo'q   edi   va   Barzellning
partiya   ishlariga   vaqti   bor   edi.     1973   yil   iyun   oyida   Bonnda   bo'lib   o'tgan
kongressda   Helmut   Kol   XDY   raisi   etib   saylandi   va   bu   lavozimda   rekord
darajada 25 yil qoldi.  Uning davrida partiya zamonaviy qiyofa kasb etdi, uning
salohiyati   SDP   bilan   taqqoslanadigan   bo'ldi.     1982   yilga   kelib   XDS   710
mingdan   ortiq   a'zoga   ega   edi,   ijtimoiy   qo'mitalar   va   yoshlar   ittifoqi   bilan
umumiy soni 1 million kishidan  oshdi.   Oradan bir yil o‘tib, partiya 835 ming
67 a’zoga ega bo‘ldi, bu uning avvalgi butun tarixidagi eng yuqori ko‘rsatkichdir.
Gelmut   Kol   ruhiyat   va   qarashlariga   ko’ra,   neokanservativ   mafkuraga   yaqin
bo’lgan   xristian   demokratiyaning   yangi   konsepsiyasi   ishlab   chiqayotgan
siyosatchilarga   rahbar   edi.   Germaniyaning   yangi   konservatorlari   Erxard
tomonidan   ishlab   chiqilgan   ijtimoiy   bozor   xo’jaligining   klassik   tamoyillariga
tayanar   edilar.   Gelmut   Kol   o’z   strategic   maqsadlarini   yaqqol   anglagan   holda
barcha  siyosiy   kuchlar   bilan   samarali   muloqot   olib   borishga   e’tiborini   qaratdi.
Qaror   qabul   qilishda   shoshma-shosharlikka   yo’l   qo’ymaslik   va   muammoning
“pishib yetilishigacha” harakat qilish – bunday siyosiy uslub tufayli Gelmut Kol
olmon   jamiyatining   turli   qatlamlari   vakillari   ishonchini   qozondi   va
Germaniyaning eng mashhur va obro’li siyosatchilaridan biriga aylandi.
Gelmut   Kol   parlamentda   o’z   mavqeiyini   mustahkamlash   uchun   Bundestagni
tarqatib yuborib, navbatdagi saylovlarni o’tqazdi. Saylovlarda 1983 yil 6 martda
bo’lib o’tdi va yangi kaolitsiyaning ishonchli g’alabasi bilan yakunlandi. XDS –
38,2% ovoz va 192 mandat, XSS – 10,6% ovoz va 52 mandat, EDP 7% ovoz va
34  mandatga  ega  bo’ldi.  GSDP  38,2%  ovoz  olib,  193  mandatga   ega  bo’ldi  va
rasman eng yirik kaolitsiyadan ortda qolayotgan edi.
1983   yil   Bundestag   saylovlarida   kutilmagan   hodisa   “yashillar”ning
muvaffaqiyati   bo’ldi.   Ular   5,6%   ovozga   ega   bo’lib,   ilk   bor   Bundestagda   o’z
fraksiyasiyasiga   ega   bo’ldi.   Saylovlarga   “yashillar”   1983   yil   yanvarda
partiyaning   V   syezdida   qabul   qilingan   yangi   dastur   bilan   chiqdi.   Uning   shiori
quyidagicha edi: “Maqsadli mehnar qilish, yakdillik bilan yashash. Ishsizlik va
ijtimoiy   huquqlarni   chehkashga   qarshi   kurashish”.   O’z   harakatlarining   eng
muhim  tamoyillarini  saqlab  qolgan holda, “yashillar” o’z dasturiga energetika,
transport,   uy-joy   qurilishi,   ishsizlik,   infilatsiya,   ijtimoiy   xizmatlar   faoliyatini
to’xtatishga   qarshi   kurashga   qaratilgan   bir   qator   dolzarb   ijtimoi-iqtisodiy
vazifalarni kiritdi. “yashillar” strategik maqsad sifatida ham inson, ham tabiatni
eksplutatsiya   qilishga   yo’l   qo’ymaydigan   totuv   va   demokratik   jamiyat,   yangi
“ekologik tuzum” ni barpo etishni maqsad qilib qo’ydi.
68 “ Yashillar”ning partiyaviy spektrining doimiy elementiga aylanishi GFRdagi 
butun siyosiy tizimni barqarorlashuvi uchun katta ahamiyatga ega edi. 
“Yashillar” partiyasi rahbarlari “Parlament tashqarisidagi muxolifat”ni (ya’ni 
xalqaro Grinpis jarayonida qatnashishga harakat qiluvchi mo’tadil “Parlament 
qanoti”, urush va fashizmga qarshi kurashuvchi guruhlar, talaba faollari) ni 
birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. Shu bilan, “yangi ijtimoi harakat” larni 
mamlakat siyosiy tizimiga qo’shishning o’ziga xos mexanizmi shakllandi. 
Bundan faqatgina o’ng radikal guruhlar mustasno edi. Bu guruhlarning eng 
yirigi 1983 yilda tashkil topgan Respublikachilar partiyasi edi. Uning dasturidan
ekstremistik xarakterdagi millatchilik va qasoskorlik ( revanshizm) o’rin olgan 
edi. Terrorizm ilgarigidek barqarorlikka zarba beruvchi rol o’ynardi.
Yangilangan xristian demokratik harakatning siyosiy ustunligi butun o’n yillik 
davomida yaqqol ko’rindi. 1984 yil GFR Prezidenti etib XDSning eng obro’li 
rahbarlaridan biri Rixard fon Veystzekker saylandi. XDS 34,5% ovoz va 174 
mandatga, XSS 9,8% ovoz va 49 mantadga ega bo’ldi. Ammo hukumat 
koalitsiyasi 9,1% ovoz va 46 mandat olgan EDP tufayli saqlanib qolindi. 37% 
ovozga ega bo’lgan GSDP fraksiyasi Bundestagda 187 mandatga ega bo’ldi. Bu
saylovlarda sotsialistlar elektoratining bir qismi rivojlaniyotgan “Yashillar” 
partiyasi 8,3 ovoz va 42 mandatga ega bo’ldi.
Tuzilmaviy siyosatning yangi elementi xususiylashtirish dasturlarini amalga 
oshirishda iborat bo’ldi. Ammo g’arbning boshqa ilg’or mamlakatlaridan farqli 
o’laroq olmon neokonservatorlari bu sohani ustivor deb hisoblamadilar. 
Xususiylashtirishning birinchi o’n yilligi davomida Gelmut Kol hukumati 
(1982-1992) budjetdan atigi 10 milliard marka oldi, xolos. Shu bilan birga, xalq 
xo’jaligi faoliyatida katta rol o’ynamaydigan, unchalik katta bo’lmagan 
korxonalar xususiylashtirildi. Kichik va o’rta biznesga nisbatan yuritilgan 
rag’batlantirish siyosati muhimroq rol o’ynadi. Bu siyosatning asosiy usuli 
korparativ mablag’ga cheksiz imtizoylar beruvchi soliq- moliya islohotini 
amalga oshirishdan iborat bo’ldi.
69 Qishloq xo’jaligi sohasida asosiy e’tibor yirik ishlab chiqaruvchilarga qaratildi. 
Kol hukumati qishloq xo’jaligida band bo’lganlar sonini qisqartirishga (u 80-
yillarning oxirida kelib iqtisodiy faol aholining 4,5% igacha tushib qoldi) 
e’tibor qaratdi.Qishloq xo’jaligida foydalanadigan yer maydonlari qisqartirildi. 
Qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmining o’sishi ekinlarning yangi serhosil 
navlarini yaratish va chorva mollari zotlarini seleksiya qilish, ekinlarni 
kimyoviy himoya qilish vositalarini yangilash va ishlab chiqarishni 
mexanizatsiyalashtirish hisobiga ta’minlandi.
Kol hukumati ichki siyosatning yutug’I ko’p jihatdan xo’jalik iqtisodiyoti 
doirasida o’sish fazasi boshlanganligiga bog’lik edi. Ishlab chiqarishning 
inqirozdan chiqishi 1983 yildan boshlangandi va keying 8 yil davomida ishlab 
chiqarish hajmi barqaror o’sib bordi. O’sish cho’qqisi 1990 yilda tshqi savdo 
miqdori 148,5 milliard markani tashkil etdi ( ikki yil oldin 128 milliard marka 
edi). Ishsizlik darajasi sekin, ammo bir maromda pasaya bordi. 1990 yilga kelib,
ishsizlik o’n yil ichida ilk bor 2 mln kishidan ( iqtisodiy faol aholining 7% i) 
kamroqni tashkil etdi. GFR moliyaviy tizimining barqarorligi markaning 
xalqaro hisob kitoblardagi rolining saqlanib qolishiga imkon berdi. 
Tashqi siyosatdagi ustuvov yo’nalishlar Gelmut Kol tomonidan Kansler 
lavozimi uchun kurash davridayoq e’lon qilingan edi. U GFRning demokratiya 
va xalqaro huquq tizimini mustahkamlashga, “atlantik yakdillik” prinsipiga 
rioya qilishga, NATO a’zolari o’rtasida teng huquqli munosabatlarga erishishga 
intildi. Gelmut Kol GFR suverenitetini so’zsiz tan olar, ammo ikkita olmon 
davlati o’zaro munosabatlarining (: Germaniya masalasi”) xalqaro – huquqiy 
xarakterga ega bo’lishini no’to’gri deb hisobladi. Gelmut Kol hokimiyat 
tepasida bo’lishining ilk yillarida NATO dagi strategik sheriklari bilan 
munosabatlarini mustahkamlashga e’tibor qaratdi. Mamlakatda urushga qarshi 
harakatlarning avj olishiga qaramasdan, Kol hukumati GFR hududida 
AQSHning o’rta va qisqa masofaga uchiriladigan yadro raketalarini 
joylashtirish bo’yicha tuzilgan barcha shartnomalarga qat’iy rioya qildi. G’arbiy
70 Germaniya diplomatiyasi Buyuk Britaniyaning Folklend (Malvin) orollari 
uchun kurashini va AQSHnin Grenadaga bostirib kirishini maqulladi. Kol 
hukumati strategik mudofaa tashabbusi (SMT) dasturiga qo’shildi. 1986 yil 
Reykyavikda bo’lgan AQSH-SSSR oily darajadagi muzokaralarida Reyganning
pozitsiyasi qo’llab quvvatladi. G.Kol Tashqi ishlar vaziri lavozimini o’zida 
saqlab qolgan Gensherning faol qo’llab-quvvatlashiga tayanib, Yevropada 
rivojlanish jarayoning yangi boshqichini boshlashga katta hissa qo’shdi. Kol 
1989 yilgi “ Yevropa Ittifoqi to’g’risida”gi Deklaratsiyaning imzolanishida 
ishtirok etdi. 1984 yildan Fransiya G’arbiy Germaniya aloqalari faollasha bordi.
80- yillar o’rtalaridagi xalqaro munosabatlar xarakterining o’zgarishi bilan 
GFRning global siyosatiga tuztishlar kiritildi. G.Kol oily darajadagi Sovet-
Amerika muloqotini faol qo’llab-quvvatladi. U kichik va o’rta masofaga 
uchuvchi yadro raketalarining qisqartirilishi tarafdori bo’ldi.G. Kol yevropa 
davlatlari Isroil xavsizligini ta’minlash uchun say-harakatlarini yo’naltirishga 
majbur deb hisobladi. O’z taqdirini o’zi belgilashning qonuniyligi g’oyasi 
Falastinliklar,Germaniya kansleri G.Kolning fikricha, betaraflikni, saqlash 
GFRga Isroil iqtisodiy va siyosiy jihatdan qo’llab quvvatlash siyosatini davom 
ettirishga imkon beradi. Lekin GFR Falastinni tan olishga shoshilmadi. 23
 1988 yil oktabrida G.Kolning Moskvaga safari va 1989 yil iyunidagi M. 
Gorbachevning javob tashrifi ikkala mamlakat rahbariyati o’rtasidagi samarali 
muloqotga zamin yaratdi. Sovet-GFR hamkorligining asosiy yo’nalishlaridan 
biri SSSRda yashovchi olmon millatiga mansub fuqarolar taqdiri, ularning 
tarixiy vataniga qaytishlarini qonuniylashtirish va ta’minlash muammosi bo’ldi. 
Keyinchalik, SSSR hududida bo’lgan siyosiy o’zgarishlarga qaramasdan, Sovet-
Germaniya aloqalarining ijobiy barqarorligi saqlanib qoldi. Bu samarali 
hamkorlik G’arbiy Germaniya dip;omatiyasining asosiy masalalari bo’lgan 
Germaniyani birlashtirish muammosininh hal etilishini ancha yengillashtirdi. 
23
  Kohl   h .  erinnerungen  1982-1990.  Munchen ,2005
71  GDRga moliyaviy, iqtisodiy, texnologik va boshqa turdagi yordam ko'rsatish 
tobora ko'proq siyosiy sohada yon berish talabiga duchor bo'ldi.  Bu parda bilan 
qilingan bo'lsa-da, Boinning tirishqoqligi o'z mevasini bera boshladi.  Taniqli 
nemis tarixchisi Verner Maser Gelmut Kolning siyosiy faoliyatini o‘rganar 
ekan, shunday deb yozgan edi: “Kolning hokimiyat tepasiga kelishi bilan 
FRGda ham, GDRda ham birlashgan Germaniya masalasini muhokama qilish 
qayta boshlandi.  Kanslerning vatanparvarlik ishtiyoqi, Berlinga nisbatan 
sentimental munosabati va nemis masalasidagi faol nutqlari nafaqat GFRda, 
balki butun nemislarda bir millatga mansublik tuyg'usining uyg'onishiga 
yordam berdi.  Materning bu fikriga to'liq qo'shilib bo'lmaydi: Kol kabineti 
hokimiyatga kelishidan oldin ham jamiyatda ham, siyosiy maydonda ham bu 
masalani muhokama qilishni V. Brandt va G. Shmidt o'z zimmasiga olgan edi.
  Dastlab, "Germaniya birligi" ning bo'lajak kansleri tashqi siyosat masalalarida
unchalik faollik ko'rsatmadi.  Buni tashqi ishlar vaziri lavozimida ishlab kelgan
Hans-Ditrix Gensher yangi hukumat koalitsiyasida ular uchun mas'ul bo'lganligi
bilan   izohlashdi.Kol   bu   masalalarda   Gensherning   dono   tajribasi   bilan
raqobatlasha olmadi.  Shuni ta'kidlash kerakki, Erkin demokratlar rahbari "yangi
Ostpolitik"   ning   asosiy   asoslarini   himoya   qilgan,   uning   doirasida   Germaniya
birlashishi   faqat   vaqt   ichida   uzoq   deb   hisoblangan.     Shu   sababli,   Germaniya
Tashqi   ishlar   vazirligi   rahbari   SSSR   rahbariyatining   noxush   hujumlari   va
qo'shnilarning   noroziligidan   qo'rqib,   nemis   masalasini   dolzarblashtirishga
intilmadi.     Biroq,   uning   nemis-german   siyosatidagi   roli   kichik   edi.     Nemis
tarixchisi   Kristian   Xak   yozganidek,   yangi   kansler   “kosmopolit   emas,   tashqi
siyosat   uning   ishtiyoqi   emas   edi.     Gelmut   Kol   tashqi   siyosat   mavzulariga
unchalik   qiziqmagan   bo lsa-da,   u   GFRning   asosiy   manfaatlarini   yaxshi   hisʻ
qilgan .   Shuni   ta kidlash   kerakki,   g arbiy   yo nalishda   Kolning   tashqi   siyosati	
ʼ ʻ ʻ
Konrad Adenauer an analariga amal qilgan.	
ʼ
72 Gelmut   Kolning   nemis   siyosatini   amalga   oshirishdagi   asosiy   hujjati
Lyudvigshafenda   bo lib   o tgan   Kommunistik   partiyaning   26-s'ezdida   qabulʻ ʻ
qilingan   Prinsip   dasturi   bo ldi.Ushbu   dasturda   tinchlik,   erkinlik   va   o zaro	
ʻ ʻ
hamjihatlikka   intilishi   alohida   ta kidlanadi.   xalqlar   tashqi   siyosatining   asosi	
ʼ
Germaniya va Germaniya.   XDU partiyasining asosiy  maqsadi  Germaniyadagi
bo linishni   bartaraf   etish,   butun   nemis   xalqining   erkinligi   va   birligiga   erishish	
ʻ
edi.     Shu   bilan   birga,   bu   o‘zgarishlar   faqat   tinch   sharoitda   amalga   oshirilishi
tushuntirildi.     Shuningdek,   partiya   Germaniyaning   barcha   hududlarida
birlashgan   vatanga   bo‘lgan   milliy   intilishlarni   saqlab   qolish,   bo‘lingan
Germaniyada   turmush   sharoiti   va   inson   huquqlarini   yaxshilash,   kelajakda
birdamlik   asosini   tashkil   etuvchi   muzokaralar   olib   borish   va   kelishuvlarga
erishish   mas’uliyatini   o‘z   zimmasiga   oldi.     Prinsiplar   dasturida   GFR   va   GDR
o rtasidagi   barcha   kelishuvlar   majburiy   ekanligi,   Berlin   butun   Germaniyaning
ʻ
poytaxti   ekanligi   ko rsatilgan   edi.     SSSR   /   SSSRning   GDRga   nisbatan	
ʻ
siyosatidagi  o'zgarishlar  ularning qarshiligi  yillarida sodir  bo'ldi.   Ular  G'arbiy
va   Sharqiy   Germaniya   o'rtasidagi   sotsial-demokratlar   davrida   boshlangan
aloqalarning  kengayishini   davom   ettirishni   nazarda   tutdilar   va  ular   oxir-oqibat
Germaniyaning   birlashishiga   olib   keladi   deb   umid   qilishdi.     B.V.     Petelin
ta'kidlaganidek, "G'arbiy Germaniyaning siyosiy va jamoat  hayotida, ommaviy
axborot vositalarida millat muammosi, milliy va davlat birligi.  u yoki bu tarzda,
nemis masalasi doimo diqqat markazida bo'lgan.
2.3.GERMANIYANING BIRLASHISHI
XX   asrning   80-yillarida   ikkala   olmon   davlati   muosabatlarida   yangi   sahifalar
ochildi.   Kutilmaganda   GDRdagi   rasmiy   targ’ibotlarda   Umumgermaniya
73 masalasi   yana   kun   tartibiga   chiqdi.   “   Umumiy   madaniy   meros”   to’g’risida
so’zlar tez tez qo’llana boshlandi. Xonekkerning GFRda “demokratik kuchlar”
g’alabasidan   keyin   Germaniyaning   birlashish   masalasi   to’g’risidagi   Bayonoti
shov-shuvga sabab bo’ldi. 1981 yilda Xonekker va Shmidt uchrashuvida ilk bor
Yevropa   xavfsizligi   uchun   GFR   va   GDR   ning   “umumiy   javobgarligi”   iborasi
tilga   olindi.   Sharqiy   Germaniyani   rahbariyatining   yangi   yo’li   Bonnda   qo’llab-
quvvatlandi. Gelmut Kol hukumati GDRni iqtisodiy jihatdan qo’llab-quvvatlash
bo’yicha choralar ko’rdi. 
1983-1984 yillarda umumiy qiymati 1,9 milliard markadan iborat kredit berish
to’g’risida Shartnoma tuzildi. Ikkala mamlakat universitetlari, shahar jamoalari,
ijodkor   ziyolilar   guruhlari   o’rtasida   to’g’ridan   –to’g’ri   aloqalar   o’rnatildi.   Ikki
Germaniya   davlati   o rtasidagi   iqtisodiy   aloqalar,   siyosiy   yo nalishdagi   barchaʻ ʻ
keskin tebranishlarga va xalqaro vaziyatning o zgarishiga qaramay, 80-yillarda	
ʻ
kengayishda   davom   etdi   va   haqiqatda   mustaqil   mustaqil   sub yektga   aylandi,	
ʼ
ikki   tomonlama   munosabatlarning   o zagiga   aylandi.     1985   yilda   o'tgan   yilga	
ʻ
nisbatan tovar ayirboshlashning o'sishi  deyarli 1 milliard hisob birligini tashkil
etdi va rekord darajadagi 15,5 milliard G'arbiy Germaniya markasiga etdi.
  GDRning   partiyaviy   va   davlat   rahbariyati   G‘arbiy   Germaniya   hukmron
doiralarining   respublika   suverenitetiga   tajovuz   qilishga   bo‘lgan   har   qanday
urinishlariga   doimo   juda   sezgir   munosabatda   bo‘lgan.     Biroq,   ikki   tomonlama
munosabatlarning   tayanch   ustuniga   aylangan   iqtisodiy   aloqalar   masalalarida,
ular   bir   tomondan,   nemislararo   savdoning   "o'ziga   xos   xususiyati"   va   bir
tomondan   e'lon   qilingan   huquq   va   ambitsiyalarning   ochiq-oydin   qarama-
qarshiliklarini sezmadilar. suveren davlat, boshqa tomondan. 24
  Germaniya-Germaniya   munosabatlarida   iqtisodiy   omillar   rolining   doimiy
ravishda   o'sib   borishi   muqarrar   ravishda   Germaniya   Demokratik
Respublikasining   birin-ketin   siyosiy   pozitsiyasini   asta-sekin   taslim   bo'lishiga
olib keldi.  GDR GFRdan ilmiy-texnikaviy, moliyaviy va iqtisodiy yordam olish
24
74 uchun bir qancha muhim masalalarda yon berishga majbur bo ldi.  Bu eng aniqʻ
pul munosabatlari sohasida namoyon bo'ldi, bu erda G'arbiy Germaniya tomoni
tomonidan   kreditlar   berilishi   chegara   rejimining   zaiflashishi   va   gumanitar
almashinuv sohasidagi indulgentsiyalar bilan bog'liq edi.
    Germaniya   Federativ   Respublikasiga   kelsak,   GDRdan   farqli   o'laroq,   uning
iqtisodiyoti ham, siyosati ham nemislararo savdoga bunday darajada bog'liqlikni
boshdan   kechirmagan.     Sharqiy   qo‘shni   bilan   tovar   ayirboshlash   ulushi   GFR
tovar   aylanmasining   atigi   1,5%   ni   tashkil   etdi   va   uning   eng   muhim   savdo
hamkorlari orasida GDR atigi 15-o‘rinni egalladi.   G‘arbiy Germaniya hukumati
“millat   birligiga   erishish”   yo‘llaridan   biri   umumgerman   infratuzilmasini
rivojlantirish   va   mustahkamlash   ekanligini   yashirmadi.     Shu   munosabat   bilan
hamkorlikda   transport-energetika   tizimlarini   yaratish,   ikki   davlat   o‘rtasidagi
aloqalarni   modernizatsiya   qilish   loyihalarini   moliyalashtirishga   doimo   tayyor
bo‘lib   kelgan.     Xususan,   GFR   Berlinni   boshqa   shaharlar   bilan   bog‘lovchi
avtobanlarni   modernizatsiya   qilish   uchun   1,5   milliard   markadan   ortiq   mablag‘
ajratdi.     GDR   hokimiyat   organlariga   temir   yo‘l   va   daryo   xo‘jaligini   qurish   va
modernizatsiya qilish uchun 474 million marka to‘langan.   Har yili ular tranzit
yo'llaridan foydalanganlik uchun to'lov ko'rinishida 50 million marka olishgan.
Pochta   va   telegraf   jo‘natmalari   uchun   yig‘imlar   yiliga   200   million   markani
tashkil etdi.  100 million marka to'langan
  G'arbiy   Berlindagi   chiqindilarni   utilizatsiya   qilish   va   GDR   hududi   ostidan
o'tadigan   metro   liniyalaridan   foydalanish.     Ikkala   davlat   telefon   tarmoqlarini
yaxshilash   va   o'zaro,   shuningdek,   GFR   va   G'arbiy   Berlin   o'rtasida   avtomatik
telefon   aloqasini   joriy   etish   bo'yicha   loyihalarni   amalga   oshirdi.   1987   yilda
tarixda  ilk bor  GDR   rahbari  Bonnga   tashrif   buyurdi. 25
  Ammo  Xonekker     hech
qanday   liberal   islohotchi   emas   edi.   GFR   bilan   munosabatlarni   yumshatishga
harakat   qilishdan   maqsadi   o’z   hokimiyatini   mustahkamlashga   bo’lgan
intilishdan   boshqa   narsa   emas   edi.   Ichki   siyosatda,   aksincha,   konservativ
25
 Ватлин А.Ю. Германии в хх веке. Российская политичиская энциклопедия 2002. С.336
75 kayfiyatlar   kuchaydi.   Xonekker   va   uning   tarafdorlari   hokimiyati   avtoritar
harakterga   ega   bo’la   boshladi.   O’zgacha   fikrlovchilarni   qatag’on   bilan   yo’q
qilish   usullari   ko’proq   qo’llanila   boshlandi.   “Gumanitar   sohadagi   maxsus
harakatlar”   deb   atalgan   bitimlar   haqida   gapirmaslik   mumkin   emas.     Bu   "sa'y-
harakatlar"   deganda   G'arbiy   Germaniya   tomonining   GDR   siyosiy
mahbuslarining   to'lovi   nazarda   tutilgan   edi.     1963-1989   yillarda     federal
hukumat 33 ming mahbus uchun kamida 3,4 milliard marka to'lagan.
      Bu   Sharqiy   Germaniya   davlati   rahbarining   GFRga   ilk   rasmiy   tashrifi   edi.
E.Xonekerning   G.Kol   bilan   suhbatlarining   eng   muhim   mavzularidan   biri   har
ikki   Germaniya   davlatining   Yevropada   tinchlik   va   xavfsizlikni
mustahkamlashga   qo shgan   hissasi   bilan   bog liq   masalalar   bo ldi.ʻ ʻ ʻ 26
    Ikkala
rahbar ham urush endi hech qachon nemis zaminidan kelmasligini ta'kidladilar.
Tashrif   davomida   ilmiy-texnikaviy   hamkorlik,   atrof-muhitni   muhofaza   qilish
hamda   radiatsiyaviy   himoya   sohasida   axborot   va   tajriba   almashish   to‘g‘risida
bitimlar imzolandi.  E.Xonekerning tashrifi doirasida bo lib o tgan muzokaralar	
ʻ ʻ
qisqa   vaqt   ichida   ikki   mamlakat   ishlab   chiqarish   bo linmalari   o rtasida	
ʻ ʻ
to g ridan-to g ri   aloqalar   amaliyotini   kengaytirish   imkonini   berdi.     1987-yil	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kuzidan madaniyat va sport aloqalari faollashdi, yoshlar almashinuvi, oliy o quv	
ʻ
yurtlari o rtasidagi hamkorlik va h.k.lar faollashdi. 	
ʻ
SSSRda   qayta   qurish   siyosati   boshlangan   so’ng   GDR   rahbariyati
Gorbachevning   islohotchilik   yo’lidan   borishdan   voz   kechdi.   1987   yilda   GBSP
ning   g’oyaviy   boshlig’I   K.   Xager   “Shtern”   jurnaliga   bergan   intervyusida
shunday   dedi:   “Agar   qo’shningiz   devov   bezaklarini   almashtirsa,   bu   siz   ham
ta’mirni boshlashingiz  kerak degani  emasku?!”. Farovonlik davlat  qarzlarining
o’sib   borishi   hisobiga   saqlab   turildi.   Agar   1971   yil   GDRning   G’arb
davlatlaridan qarzi 3,5milliard markadan iborat bo’lgan bo’lsa, 1989 yilga kelib
u   10   barobar   oshdi.   Moliyaviy   inqiroz   xavfi   aniq   bo’lib   qoldi.   GDR   aholisi
26
76 orasida   barcha   muammolarni   Germaniyaning   qo’shilishi   orqali   hal   qilish
g’oyasi tobora kuchayib bordi.  
1980-yillarning   2-yarmidan   boshlab   Germaniya   Demokratik   Respublikasida
ham tashqi, ham ichki omillar ta sirida bo lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatda sifatʼ ʻ
o zgarishlari yuz berdi.   Yangi tarixiy sharoitda endi o‘zini G‘arbdan, ayniqsa,	
ʻ
Federativ  respublikadan   butunlay  ajratib  bo‘lmaydi.    Bunday   siyosatni   amalga
oshirishga   bo'lgan   har   qanday   urinishlar   samarasiz   bo'lib   chiqdi,   chunki   GDR
hududi   to'liq   G'arb   televideniesi   va   radiostansiyalari   tomonidan   nazorat
qilingan.     GDR   aholisining   noroziligi   kuchayib   borayotganiga   qaramay   (ular
moddiy   turmush   sharoitlari   ma'lum   darajada   yaxshilangan   bo'lsa   ham,
o'zlarining   cheklangan   yashash   imkoniyatlariga   va   ayniqsa   G'arbga   sayohat
qilish to'siqlariga dosh bera olmadilar), Rossiyadagi hokimiyat tuzilmasi. GDR
hech qachon jiddiy xavf ostida bo'lmagan.  
O’sib   borayotgan   ichki   siyosiy   inqiroz   Xonekker   hukumatini   ochiqchasiga
terror   usulini   qo’llashga   majbur   etdi.   G’arbga   qochib   o’tishga   urunishlar
berahmlik bilan jazolanar edi. “Shtazi” maxsus xizmati keng qamrovli josuslik
tizimini   yaratdi.   GDR   aholisi   18,4   million   kishini   tashkil   etgani   holda,   davlat
xavfsizligi   shaxsiy   tarkibi   100   ming   kishidan   oshib   ketdi,   yana   shuncha   kishi
“Shtazi” agentlik tarmog’iga jalb qilingan edi. Bularga qo’shimcha 2 milliondan
ortiq   GBSP   a’zolari   ham   bor   edi.   Shunga   qaramay,   sotsialistik   tuzumning
tanazulli yaqin edi. 1989 yil kuzida Chexoslovakiya bilan ochiq chegara orqali
Avstriya   va   GFRga   qochoqlar   oqimining   ko’lami   GDRdagi   sotsialistik   tuzum
o’z umrining so’nggi kunlarini yashayotganligidan darak berardi. 27
GDRning   40   yilligini   nishonlash   kunlari   yaqinlashib   kelmoqda   edi.   M.
Gorbachevning   1989   yil   6   oktyabrdagi   safari   sirtdan   “do’stona”   vaziyatda
o’tgan   bo’lsada,   GBSP   dagi   kurash   so’nggi   nuqtasiga   kelgandi.   7-8
oktyabrlarda   ommaning   politsiya   bilan   to’qnashuvlari   bo’lib   otdi.   Bu   qonli
voqea davlat rahbarlarini siyosiy xatolarga yo’l qo’yishda ayblashga asos bo’ldi.
27
77 1989   yil   18   oktyabrda   GBSPning   IX   plenumida   Xonekker   egallangan
lavozimlaridan   chetlashtirildi.   Uning   o’rnini   Eron   Krents   egalladi.   Hukumat
yuqori   eshelonlarida   tozlash   boshlandi.   Ammo   GBSPning   yangi   rahbariyati
mamlakat   boshqaruvini   tezda   qo’ldan   boy   bera   boshladi.   Deyarli   har   kuni
GDRning turli shaharlarida ommaviy mitinglar va namoyishlar bo’lib o’tardi. 7
noyabrda Vazirlar  Kengashining  butun tarkibi  Villi  Shtof  rahbarligiga istefoga
chiqdi. 8 noyabrda esa GBSP MKning tarkibi tubdan o’zgartirildi. 13 noyabrda
Xalq   Palatasi   Vazirlar   Kengashining   raisi   lavozimiga   mashhur   muxolifatchi
GBSPning Drezdendagi okrug qo’mitasi birinchi kotibi Xans Madrovni sayladi.
Madrov   tezda   GFR   bilan   “Shartnomaviy   Hamjamiyat”   tuzish   rejasini   ma’lum
qildi.   Rejada   ikkala   german   davlatlarining   iqtisodiy,   valyuta   va   transport
ittifoqini   bosqichma-boshqich   shakllantirish,   konfederatsiya   tuzish   ko’zda
tutilgan   edi.   Bu   reja   Gelmut   Kol   tomonidan   qo’llab-quvvatlandi.   GDRda
istisnosiz   ijtimoiy   hayotning   barcha   tuzilmalariga   ta'sir   ko'rsatgan   inqirozning
kelib   chiqishi   ichki   va   tashqi   sabablarga   ega   edi.     Ichki   ma'lumotlar   e'lon
qilingan   "rivojlangan   sotsializm"   qurish   shiorining   uni   amalga   oshirish
imkoniyati bilan mos kelmasligini o'z ichiga olishi kerak.
  amaliyot,   GDR   sotsializmining   GFR   kapitalizmi   bilan   raqobatlasha
olmasligida.  Iqtisodiyotdagi turg'unlik siyosiy tizimning progressiv falajlanishi
bilan   birga   keldi.     GDR   "haqiqiy   sotsializmi"   ning   o'ziga   xos   xususiyati
marksistik-leninistik   partiyaning   yuqori   qismining   yakuniy   haqiqatga   ega
bo'lish  haqidagi   da'volari   edi.    Tashqi   sabablar  qatoriga  Yevropa  va  jahondagi
“sotsializm   yutuqlarini”   qurol   kuchi   bilan   himoya   qilishdan   bosh   tortgan
Gorbachyov siyosati ham kiradi. 
  GDR   mavjudligining   kafolati   bo'lgan   Sovet   Ittifoqi   cheksiz   qurollanish
poygasida   o'zini   jismonan   haddan   tashqari   oshirib   yuborgan   holda,   endi
"haqiqiy sotsializm" mamlakatlariga kuch kafolatlarini bera olmadi va berishni
xohlamadi.     Sovet   qurolli   kuchlarining   1989-1990   yillarda   GDRdagi   inqilobiy
voqealarga aralashmasligi.   Germaniya Demokratik Respublikasining tugashini
78 oldindan belgilab qo'ydi, bu haqda Villi Brandt "nemis emas, demokratik emas
va respublika emas" deb aytgan edi.
1989   yil   yozida   GDR   fuqarolarining   G'arbga   qochib   ketish   hollari   tez-tez
uchrab   turdi.     1989   yilning   kuziga   kelib   GDRdan   GFRga   yupqa   qochqinlar
oqimi   haqiqiy   notinch   oqimga   aylandi.     Avgust   oyi   o'rtalarida   1600   dan   ortiq
odam   Vengriyadan   Avstriyaga,   keyinchalik   Germaniya   Federativ
Respublikasiga borish uchun ko'chib o'tishgan (2-may kuni Vengriya hukumati
Avstriya bilan chegaradagi to'siqlarni bartaraf etishga kirishgan).  GDRning 180
nafar fuqarosi G‘arbiy Germaniyaning Vengriyadagi elchixonasi hududidan, 40
nafari Pragada boshpana topdi.  
Germaniyaning Sharqiy Berlindagi doimiy vakolatxonasi binosini 100 dan ortiq
odam   egallab   oldi.     G'arbiy   Germaniya   televideniyesining   birinchi   dasturida
so'zga   chiqqan   mashhur   Sharqiy   nemis   yozuvchisi   Stefan   Xaym   (SSSRda   uni
Stefan Xaym deb atashgan) parvoz to'lqinini "dahshatli hodisa" deb atadi.
19   avgust   kuni   Vengriyaga   kelgan   GDRning   660   dan   ortiq   aholisi   Vengriya-
Avstriya   chegarasini   kesib   o‘tdi.     5   kundan   keyin   yana   108   kishi   o'z
o'tmishdoshlarining   yo'lini   takrorladi,   ammo   Xalqaro   Qizil   Xoch   hujjatlari
bilan.   Budapeshtda yana bir yarim mingga yaqin odam maxsus tashkil etilgan
lagerlarda jo'nab ketishni kutayotgan edi va ularning soni doimiy ravishda o'sib
bordi va sentyabr boshida uch yarim mingdan oshdi.   Tabiiyki, G'arbga abadiy
ketishni  istaganlarning bunday  ulkan tirbandligi  Vengriya Respublikasi  rasmiy
hokimiyati uchun ma'lum qiyinchiliklarni keltirib chiqardi.   Voqealar dramatik
tus   oldi.     10   sentyabr   kuni   Vengriya   hukumati   GDR   roziligisiz   barchaga
mamlakatni   g'arbiy   yo'nalishda   erkin   tark   etish   imkoniyatini   berishga   qaror
qildi.     11-sentabrga   o‘tar   kechasi   taxminan   yarim   tunda   Avstriya   bilan
chegarada   to‘siqlar   o‘rnatilib,   ochiq   yo‘laklardan   qochqinlar   oqimi   oqib   o‘tdi.
Oy oxiriga kelib ularning soni 25 ming kishidan oshdi.   Xuddi shunday keskin
vaziyat Chexoslovakiya va Polshada ham yuzaga keldi.   Oktyabr oyida GDRni
qonuniy va noqonuniy ravishda tark etganlar soni 200 mingdan oshdi.
79 E. Xonekker 1989 yil 7 oktabrda GDR tashkil topganining 40 yilligini tantanali
ravishda   nishonlashni   va   eski   shiorlarni   yana   bir   bor   tasdiqlamoqchi   edi.     Bu
kun GDR tugashining boshlanishi edi.  M.S.Gorbachyovning respublikaning 40
yilligini   nishonlash   munosabati   bilan   GDRga   tashrifi   mamlakatdagi   siyosiy
o'zgarishlarga   turtki   bo'lgan   katalizator   bo'lib   xizmat   qildi.     Hozirgacha   uning
asosan   passiv   fuqarolari   butun   mamlakat   bo'ylab   ommaviy   ko'chalarga
chiqishga  shoshilishdi.    Ular  o'zlarining  namoyishlari  bilan  dastlab  boshqacha,
chinakam   demokratik   sotsializmni   talab   qildilar,   keyin   esa   hokimiyatning
progressiv   falajlanishi   boshlanganidan   so'ng,   ular   GDR   va   GFRni
birlashtirishga ochiqchasiga chaqira boshladilar.
  GDRda   davlat   tuzilmalarining   parchalanishiga   va   mamlakatda   tub   ijtimoiy-
siyosiy   o‘zgarishlarga   olib   kelgan   jarayon   boshlandi.     Sovet   delegatsiyasi
a'zolarining ogohlantirishlari behuda edi, toki tubdan ichki islohotlarni boshlash
va barcha ijtimoiy kuchlar bilan muloqot qilish juda kech bo'ldi.
1989   yil   dekabr   boshida   yuz   bergan   “Sharqiy   Germaniyada   qayta   qurish”
voqeasi   GBSP   siyosiy   monopoliyasining   barham   topishiga   olib   keldi.   1
dekabrdayoq   GDR   Konstitutsiyasidan   partiyaning   rahbarlik   roli   to’g’risidagi
modda chiqarib tashlandi. Ikki kun o’tgach, GBSP MQ XII plenumi Xonekker
rahbarligidagi   sobiq   yetakchilarni   partiya   sifatidan   chiqarish   to’g’risida   qaror
qabul   qildi.   8   dekabrda   GBSP   ning   favqulotta   syezdida   E.   Krents   ham   o’z
vazifasidan ozod qilindi. Syezd partiya rahbari etib Gregor Gizini sayladi. (Bosh
kotib   lavozimi   va   Siyosiy   Byuro   bekor   qilindi).   Partiyaning   o’zi   Demokratik
sotsializm partiyasi DSP nomini oldi.
1989   yil   noyabrida   GDRda   yangi   partiya   –   Sotsial-demokratik   partiya   SDP
tashkil   topdi.   1990   yil   yanvarida   o’z   dasturiy   asoslariga   ko’ra   Bovariyadagi
XSIga juda yaqin bo’lgan Olmon Sotsial Soyuzi OSS tuzildi. Tez orada OSS va
XSS o’rtasida mustahkam aloqalar o’rnatildi. G’arbiy Germaniyadagi XDS esa,
aksincha   o’zining   Sharqiy   Germaniyadagi   sherigi   bilan   yaqinlashishga
shoshilmadi.   Faqat   GDR   da   erkin   saylovlar   o’tkazish   arafasida   Gelmut   Kol
80 Sharqiy   Germaniya   xristian   demokratlarini   qo’llab-quvvatlay   boshlandi.   1990
yil 18 martdagi saylovlar  arafasida GDRda siyosiy kuchlarning birlashuvi ro’y
berdi. 
5   fevralda   Gelmut   Kol   taklifi   bilan   Sharqiy   Germaniyadagi   XDS,   OSI   va
“Demokratik zarba” “Germaniya uchun alyans” blokiga birlashdi. Bu kaolitsiya
amalda   GFR   rahbariyati   tomonidan   rasman   qo’llab-quvvatlandi   va   ikkala
Germaniyani birlashtirish bo’yicha yanada aniq dastur ishlab chiqildi. 28
 
1990   yil   18   martdagi   saylovlar   kutilgan   natija   berdi.   XDS   –   40,9%   ,   OSS   –
6,32%,   “Demokratik   zarba”   0,92%   (shunday   qilib,   “Germaniya   alyansi”   –
48,14%)   ovozga   ega   bo’ldi.   Germaniyani   birlashtirishning   xalqaro-huquqiy
yechimi   “2+4”   shaklidagi   AQSH,   SSSR,   Buyuk   Britaniya,   Fransiya
muzokaralarida   o’z   yechimini   topishi   kerak   edi.   Bu   muzokaralar   1990   yil
mayida   boshlandi.   Britaniya   va   Fransiya   rahbarlarining   shoshilmasliklariga
qaramay,   bu   muzokaralar   ishtirokchilari   olmon   xalqining   o’z   taqdirini   o’zi
belgilash   huquqini   tan   olishdi.   Bunga   SSSR     Prezidenti   Gorbachevning
Birlashgan   Germaniya   rahbariyatiga   mamlakatning   harbiy   va   iqtisodiy
bloklarga kirish masalasini o’z ixtiyoriga berish va GDRdan sovet qo’shinlarini
olib chiqib ketish to’g’risidagi qarori muhim rol o’ynadi.
  Umuman,   M.   S.   Gorbachev   GDRning   GFRga   qo’shilishiga   rozi   ekanligini
Gelmut   Kol   1990   yilning   10   fevralidayoq   ma’lum   qilgan   edi.   1990   yil   12
sentabrda “2-4” ishtirokchilari tomonidan “Germaniya masalasini uzil-kesil hal
etish   to’g’risida”gi   Shartnoma   imzolandi.   Shartnomada   Germaniyaning
urushdan keyingi chegaralari daxlsizligi, 
GFRning   ommaviy   qirg’in   quroliga   ega   bo’lmaskigi   yoki   ishlabchiqarishi
mumkin   emasligi   qat’iy   belgilangan   edi.   Shartnomaga   ko’ra,   Germaniya   o’z
Qurolli   Kuchlarini   kerakli   darajada   qisqartirishi   kerak   edi.   Sharqiy
Germaniyada   sovet   qo’shinlarining   1994   yilgacha   bo’lishi   va   ularni   chiqrish
tartibi ha kelishib olindi.
28
 Павлов.Н.В. Россия и Германия несостоявшийся альянс. М.  аспект пресс 2017. С. 560
81 1990   yilning   may   oyidayoq   GDR   va   GFR   hukumatlari   tomonidan   1   iyulda
kuchga   kirgan   ikki   mamlakat   o’rtasida   iqtisodiy,   valyuta   va   ijtimoiy   ittifoqi
to’g’risidagi   Shartnoma   imzolandi.   Bu   shartnoima   1   iyulga   kuchga   kirdi.   22
avgustda  GDR  Xalq  Palatasi   GFRning  saylov  tartibi   asosida  Umumgermaniya
saylovlarini   o’tkazish   to’g’risida   qonun   qabul   qildi.   GDRni   GFRga   qo’shish
to’g’risidagi Qaror Asosiy Qonunning 23-moddasiga muvofiq qabul qilindi. Bu
esa   GDRda   davlatchilik   barham   topganini   va   uning   hududida   G’arbiy
Germaniya qonunchiligi joriy etilganligini bildiradi.
  Bu voqea sanasi  sifatida 1990 yil 3 oktabr  belgilandi. 24 avgustda Bundestag
Xalq   Palatasining   GDRni   GFR   ga   qo’shish   to’g’risidagi   Qarorni   qo’llab-
quvvatladi   va  Umumgermaniya  saylovlarini   1990  yil   2  dekabrga  belgiladi.  Bu
qarorlar   31   avgustda   imzolangan   va   1990   yil   3   oktabrda   kuchga   kirgan
“Germaniyaniong   birlashishi   to’g’risidagi”   Shartnomada   o’z   aksini   topdi.   3
oktabrdan   boshlab   GDR   dunyo   xaritasidan   o’chirildi.     Oktabrning   o’rtalarida
Sharqiy   Germaniyadagi   ma’muriy   tizim   G’arbiy   Germaniyadagi   ma’muriy
boshqaruv tizimi  bilan birlashtirildi. Okruglar  o’rniga ilgarigidek beshta zemel
hududiy   birligi   tiklandi.   “Zemel”   landtaglariga   (mahalliy   parlament)   saylovlar
14   oktabrda   bo’lib   o’tdi.   Brandenburgda   sotsial-demokratlar,   qolgan   to’rtda
zemelda xristian demokratlarning qo’li baland keldi. 
2   dekabrda   Butun   Germaniya   hududi   Bundestag   saylovlari   o’tkazildi.   Bu
saylovlar  hukmron koalitsiyaning  ishonchli  g’alabasi  bilan yakunlandi. XDS –
36,7   %   ovoz   va   268   mandat,   XSS   –   7,1%   ovoz   va   51     mandatga,   EDP   11%
ovoz   va   79   mandatga   ega   bo’ldi.   33,5%   ovoz   va   239   mandatga   ega   bo’lgan
GSDP   o’z   mavqeini   ancha   mustahkamlab   oldi.   Bundestagning   1990   yil   20
dekabrdagi   Ta’sis   majlisida   Kansler   Gelmut   Kol   boshchiligidagi   birinchi
Umumgeramniya hukumati tuzildi.  
  Germaniyaning   birlashishi   mamlakatning   xalqaro   mavqeini   ancha
mustahkamladi.   Lekin   jahon   siyosiy   tizimidagi   yangi   pozitsiya   GFRga
82 imtiyozlar   berish   bilan   birga,   buyuk   davlatga   xos   yangi   siyosiy,   moliyaviy   va
ma’naviy   majburiyatlarni   ham   yukladi.   1990   yil   yanvaridan   G.Kol   xalqaro
maydonda   GFR   muammolarini   hal   qilishdan.   U   mojarolardan   qochib   qutula
olmasligini ta'kidladi. Bu juda ramziy bayonot edi, chunki uning e'lon qilingan
vaqti   Fors   ko'rfazi   mintaqasida   BMT   bayrog'i   ostida   harbiy   amaliyotlar
boshlangan   paytga   to'g'ri   keldi.   Gap   GFRning   harbiy   doktrinasini   tubdan
o'zgartirish   masalasi   edi.   Uzoq   davom   etgan   bahs-munozaralardan   so‘ng
Federal   Konstitutsiyaviy   sud   “Germaniya   barqarorligi   va   birligiga   putur
yetkazishi   mumkin   bo‘lgan   mojarolar   va   inqirozlarning   oldini   olish   uchun”
Bundesverning  GFR  va NATOga a’zo davlatlar  hududidan tashqarida ekanligi
haqida qaror chiqardi.
Shuningdek,   ishga   qabul   qilishning   qonuniyligi   to'g'risida   qaror   qabul   qildi.
Qurolli   kuchlar   tarkibi   ham   qayta   tashkil   etildi.   Bundesver   tarkibida   54   ming
kishilik   “inqiroz   kuchlari”   tuzildi.   So'nggi   yillarda   GFR   NATOning   xalqaro
xavfsizlik   strategiyasini,   jumladan,   ushbu   blokni   Sharqiy   Yevropaga
kengaytirish   rejalarini   qo'llab-quvvatlab   kelmoqda.   Bundesver   uchun   birinchi
sinov   uning   Bosniya   va   Gertsegovinadagi   "tinch   hozirlik"   operatsiyasida
ishtirok etishi edi.   GFRning NATOdagi siyosiy pozitsiyasining o'zgarishi uning
ittifoqchilari   tomonidan   to'liq   qo'llab-quvvatlandi.   AQSh   prezidenti   J.   Bush
GFRning   Shimoliy   Atlantika   bloki   yetakchiligidagi   ishtirokini   hisobga   olib,
“teng huquqli yetakchilik” g‘oyasini ilgari surdi. Ammo G.Kol tashqi siyosatda
Rossiya bilan do'stona munosabatlarni saqlashga harakat qildi. 1992 yil dekabr
oyida   uning   Moskvaga   tashrifi   chog'ida   bu   yo'nalishda   hal   qiluvchi   qadam
tashlandi. 
Yeltsin   va   Kolning   1992   yil   16   dekabrdagi   qo‘shma   bayonoti   ularning
munosabatlarini mustahkamladi. Bayonotda shunday deyiladi: "Rossiya tomoni
Rossiyaning   G arbiy   Guruhi   (sobiq   SSSR)   qo shinlarining   ko chmas   mulkigaʻ ʻ ʻ
bo lgan   da vosidan   voz   kechdi.   Germaniya   Rossiya   qo shinlari   joylashgan	
ʻ ʼ ʻ
yerlarda   atrof-muhitga   yetkazilgan   zararni   qoplash   talabidan   voz   kechdi.
83 joylashtirilganlar». 1994-yil 31-avgustda Germaniyadan rus qo shinlarining olibʻ
chiqilishi   yakunlandi.Keyinchalik   Kol   va   Yeltsin   o rtasidagi   munosabatlar	
ʻ
dushmanlik tus oldi.
  1990-yillarning   o rtalarida   xalqaro   munosabatlar   tizimida   Rossiya-Germaniya	
ʻ
siyosiy   muloqotining   rivojlanishi   1980-yillardagi   Sovet-Amerika
munosabatlarini   eslatdi.   G.   Kol   raxbarligi   davrida   Germaniya   tashqi
siyosatining   eng   ustuvor   yo nalishi   G arbiy   Yevropadagi   integratsiya   jarayoni	
ʻ ʻ
(yagona   iqtisodiy   siyosatga   asoslangan   turli   mamlakatlar   iqtisodiy   hayotini
rivojlantirish   shakli)   bo ldi.   Mamlakatni   birlashtirish   natijasida   yuzaga   kelgan	
ʻ
ulkan   iqtisodiy   qiyinchiliklarga   qaramay,   GFR   Maastrixt   kelishuvlari   asosida
integratsiyani  chuqurlashtirishning faol tarafdoriga aylandi. 1995-1996 yillarda
Fransiyaning yangi prezidenti J. Bu masalada Shirak siyosatidan foydalanib, G.
Kol Yevropa integratsiyasi jarayonida yetakchilik rolini o ynadi. 	
ʻ
1996 yilda Parij  va Bonnda  Evropa hamjamiyatlarining ta'sis  hujjatlaridagi  bir
qator   nizomlarni   o'zgartirish   va   Maastrixtdagi   bayonotning   integratsiya
dasturlariga   aniqlik   kiritish   tashabbusi   bilan   ular   chiqdi,   Avvalo,   bu   Evropa
valyutasiga   qo'shilish   mexanizmlarini   ishlab   chiqish   va   Evropa   Ittifoqining
kelajakda   kengayishi   masalasini   hal   qilish   haqida   edi.   G.Kol   barcha   sanab
o‘tilgan   masalalarni   muhokama   qilishda   va   XXI-asr   boshlarida   Yevropa
Ittifoqining   rivojlanish   strategiyasini   belgilab   bergan   1997-yildagi   Amsterdam
shartnomasini tayyorlashda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Birlashgan Germaniyaning
Yevropa   Ittifoqida   zarba   berishga   da'volari   nafaqat   uning   rahbariyatining
da'volariga, balki yangi geosiyosiy vaziyatga ham asoslangan edi. Germaniya u
bilan   hamkorlik   qilmoqchi   bo'lgan   qo'shni   davlatlar   va   Yevropa   bozorlarining
markazida edi. 
Benilyuks   ittifoqi   mamlakatlari   (Belgiya,   Niderlandiya,   Lyuksemburg),
Avstriya   va   Yevropa   Ittifoqiga   qo shilgan   Skandinaviya   davlatlari   bilan	
ʻ
birgalikda   u   Markaziy   Yevropaning   o zagini   tashkil   etdi   va   nemis	
ʻ
diplomatiyasining uzoq yillik orzusini ifodaladi. Germaniya Sharqiy Yevropada
84 ham   faol.   Vengriya,   Chexiya,   Polsha   va   Boltiq   dengizi   mamlakatlari   strategik
ittifoqchiga aylandi. 1991 yilda GFR hukumati Yugoslaviya tarkibidan birinchi
bo'lib ajralib chiqqan ikki respublika: Sloveniya va Xorvatiyaning suverenitetini
tan oldi. G. Kolning bu harakati Federatsiyaga zarba bo‘lsa-da, Germaniyaning
Sloveniya va Xorvatiyadagi xalqaro mavqeini mustahkamladi. 
Germaniyani   birlashtirishning   ichki   oqibatlari   ancha   murakkab   edi.   O‘nlab
yillar   davomida   boshqa   ijtimoiy   tuzumda   yashash,   bir   xalqni   bo‘lib,   bir-biriga
qarama-qarshi   qo‘ygan   tashviqot   faoliyati,   ijtimoiy   munosabatlar,   hayotiy   va
milliy   qadriyatlarning   turlicha   qabul   qilinishi,   tarixan   shakllangan   psixologik
xususiyatlar,   bularning   barchasi   jamiyatni   qayta   shakllantirishni   qiyinlashtirdi.
yagona   nemis   millati.   Qayta   birlashish   jarayonida   G‘arbiy   Germaniyadagi
ishbilarmon  va   siyosiy   doiralar   tomonidan  Sharqiy  nemislarga   nisbatan   o‘zaro
qarama-qarshilik, jirkanish, nafrat va yashirin diskriminatsiya sodir bo‘ldi. GDR
aholisining   sobiq   elita   guruhidan   faqat   bir   necha   kishi:   harbiy   xizmatchilar,
sportchilar, madaniyat xodimlari va ziyolilar munosib ish topdilar. Germaniyani
birlashtirishning mo''jizaviy iqtisodiy samarasi haqidagi umidlar illyuziya bo'lib
chiqdi.   Ijtimoiy-iqtisodiy   tizimlarning   integratsiyasi   strategik   rejalashtirishsiz
sinov va xatolik yo'li bilan amalga oshirildi.
Germaniyani   birlashtirishning   ichki   oqibatlari   ancha   murakkab   edi.   O‘nlab
yillar   davomida   boshqa   ijtimoiy   tuzumda   yashash,   bir   xalqni   bo‘lib,   bir-biriga
qarama-qarshi   qo‘ygan   tashviqot   faoliyati,   ijtimoiy   munosabatlar,   hayotiy   va
milliy   qadriyatlarning   turlicha   qabul   qilinishi,   tarixan   shakllangan   psixologik
xususiyatlar,   bularning   barchasi   jamiyatni   qayta   shakllantirishni   qiyinlashtirdi.
yagona nemis millati.
  Qayta   birlashish   jarayonida   G‘arbiy   Germaniyadagi   ishbilarmon   va   siyosiy
doiralar   tomonidan   Sharqiy   nemislarga   nisbatan   o‘zaro   qarama-qarshilik,
jirkanish, nafrat va yashirin diskriminatsiya sodir bo‘ldi. GDR aholisining sobiq
elita guruhidan faqat bir necha kishi: harbiy xizmatchilar, sportchilar, madaniyat
xodimlari   va   ziyolilar   munosib   ish   topdilar.   Germaniyani   birlashtirishning
85 mo''jizaviy iqtisodiy samarasi haqidagi umidlar illyuziya bo'lib chiqdi. Ijtimoiy-
iqtisodiy   tizimlarning   integratsiyasi   strategik   rejalashtirishsiz   sinov   va   xatolik
yo'li   bilan   amalga   oshirildi.   Avvalgi   ishlab   chiqarish   va   savdo
infratuzilmasining   yemirilishi,   tarkibiy   qayta   qurishning   boshlanishi   “yangi
yerlar”da ishlab chiqarishning keskin kamayishiga olib keldi.
Bu  erda  ish   joylarining  50%   dan  ortig'i  yo'q   qilingan.  Ishsizlik   30%   ni  tashkil
etdi. 1990 yil iyul oyida pul islohotining amalga oshirilishi Sharqiy Germaniya
uchun kutilmagan voqea bo'ldi. GDR markalari nemis markalariga almashtirildi.
O‘tish   davrida   oylik   ish   haqi,   stipendiyalar,   nafaqalar,   turar   joy   uchun   ijara
to‘lovlarining avvalgi miqdori saqlanib qoldi va rezidentlar uchun almashtirish
1:1 nisbatda bolalar uchun 2000 markagacha, kattalar uchun 4000 markagacha
amalga oshirildi. , va pensionerlar uchun 6000 markagacha. Ortiqcha mablag'lar
1:2   nisbatda   almashtirildi.   Ammo   tez   orada   G'arbiy   Germaniyada   mahsulot
bozori   yo'qoldi   va   bu   yerlarda   aholining   turmush   darajasi   keskin   tushib   ketdi.
Sharqiy   Germaniya   sanoatini   ma'muriy   qayta   qurishga   urinishlar   sekin   va
samarasiz   edi.   G'arbiy   Germaniyadan   kelgan   mutaxassislarning   fikriga   ko'ra,
ma'muriy   xodimlarni   butunlay   yangilash,   ishlab   chiqarishning   butunlay
boshqacha   madaniyati,   asbob-uskunalarning   texnologik   jihatdan   murakkabligi,
an'anaviy   bozorlarni   yo'qotish   va   boshqa   narsalarni   qilish   kerak.   Bularning
barchasi   GFR   hukumatini   uzoq   muddatda   sharqiy   yerlarni   yangilash   bo'yicha
federal dasturlarni saqlab qolishga majbur qildi. 1991 yilda yerga investitsiyalar
140 mlrd. 1992 yilda 152 milliard, 1993 yilda esa 182 milliard markani tashkil
etdi. Bu davrda GFR yangi iqtisodiy inqirozni boshdan kechirayotgan edi.
90-yillarning boshlarida G arbning yetakchi  davlatlari iqtisodiy tanazzulga yuzʻ
tutdilar.   Germaniya   iqtisodiyoti   ham   eng   yomon   ahvolda   edi.   Inqirozning   eng
yuqori  cho'qqisi  1993 yilda bo'lib, yalpi  ichki  mahsulot  o'sishi  1,1%  ni  tashkil
qilgan.   Mashinasozlikning   yetakchi   tarmoqlarida   ishlab   chiqarishning
kamayishi   20-25%   ni   tashkil   etdi.   Ishsizlikning   barqaror   o'sishi   boshlandi,   u
1991 yilda 5,5% ga yetdi.
86     1993   yilga   kelib   u   8,9%   ni   tashkil   etdi.   Bunday   jiddiy   iqtisodiy   inqirozning
sabablari   qisman   birlashish   muammolari   bilan   bog'liq   edi.   Sharqiy   Germaniya
iqtisodiyotini   yangilash   dasturlarini   amalga   oshirish   G'arbiy   Germaniya
iqtisodiyoti barqarorligining asosi bo'lgan moliyaviy tizimda keskinlikni keltirib
chiqardi. Budening samolyoti muvozanatni  buzdi. Bu holat 90-yillar davomida
saqlanib   qoldi.   Davlat   qarzi   oshdi,   inflyatsiya   belgilari   paydo   bo'la   boshladi.
Hukumat soliqlar va banklardagi foiz stavkalarini oshirishga majbur bo'ldi.
90-yillarning   birinchi   yarmida   Germaniyada   siyosiy   vaziyat   juda   barqaror   edi.
Kuzda   yuz   bergan   mamlakatning   birlashishi   uning   tashkilotchisi   xristian-
demokratlar hukmronligini mustahkamlashga xizmat qildi. Bu 1994 yil edi. Kol
partiyaga yana bir bayram qildi. 
May   oyida   1987   yildan   buyon   GFR   Konstitutsiyaviy   sudi   raisi   lavozimida
ishlab   kelayotgan   60   yoshli   huquqshunos   R.   mamlakat   prezidenti   bo ldi.ʻ
Gertsog tanlandi. 1994 yil kuzida Bundestagga navbatdagi saylovlar bo'lib o'tdi.
Muxolifat   o'z   pozitsiyasini   mustahkamlashga   muvaffaq   bo'ldi.   GSDP   36,4%
ovoz   va   252   o rinni   qo lga   kiritdi.   Shunga   qaramay,   hukumat   koalitsiyasi	
ʻ ʻ
parlamentda  ko'pchilikni   tashkil   etdi. XDS  34,2%   ovoz  (244  o‘rin),  XSI   7,3%
ovoz   (50   o‘rin)   oldi.   Qiyin   iqtisodiy   vaziyatni   hisobga   olsak,   bu   yutuq   G.   Bu
Kolning shaxsiy katta muvaffaqiyati edi. Kolning Germaniyani birlashtirishdagi
xizmatlari   nemis   xalqining   qiyofasi   sifatida   e'tirof   etildi.   1998   yilgi
Bundestagga navbatdagi saylovlar oldidan to'rt yil ichida Xristian Demokratlar
na o'z obro'sini ko'tarishga, na dasturini yangilashga muvaffaq bo'lishdi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak,1966—1967-yillardagi ortiqcha ishlab chiqarish 
oqibatida ro‘y bergan iqtisodiy inqiroz ishsizlikni keltirib chiqardi. Chetdan 
arzon ishchi kuchi ko‘plab jalb etilgan bir sharoitda ishsizlikning ro‘y berishi 
vaziyatni yanada chigallashtirdi. U mahalliy ishchilarni qiyin ahvolga solib 
qo‘ydi.Boshlangan inflatsiya esa iqtisodiy rivojlanish barqarorligiga salbiy ta’sir
ko‘rsata boshladi. Buning ustiga, XDI—XSI ayrim rahbarlarining urush 
87 yillarida fashistlar bilan hamkorlik qilganligi hamda partiya yetakchi rahbar-
larining korrupsiya bilan shug‘ullanganligining aniqlanishi partiyaning 
obro‘siga salbiy ta’sir ko‘rsatmay qolmadi.Ayni paytda GFRning dunyoda 
iqtisodiy jihatdan eng qudratli davlatlardan biriga aylana borishi bu davlat 
tashqi siyosatini o‘zgartirishini talab etmoqda edi. O‘z qo‘shnilari bo‘lgan 
Sharqiy Yevropa davlatlarini tan olmaslik — bu reallik bilan hisoblashmaslik 
edi. Chunki 60-yillarda Sharqiy Yevropada tub o‘zgarishlar bo‘lishi uchun hali 
sharoit yetilmagan edi.
Qolaversa, bu davrda Sharqiy Yevropa sotsialistik davlatlarida hukmron tartibni
SSSR qattiq nazorat qilib turardi. 1968-yilda Chexoslovakiyaga Varshava 
shartnomasiga a’zo 5 davlat armiyasining kiritilishi buni yana bir bor isbotladi. 
Bunday sharoitda Sharqiy Yevropa davlatlari bilan munosa- batlarni eskicha 
davom ettirish mavjud keskinlikni yanada chigallashtirgan bo‘lar edi.Binobarin,
hayot GFRning tashqi siyosatida tub o‘zgarishlar qilishni talab etmoqda edi. 
XDI—XSI rahbariyati esa bunday o‘zgarish bo‘lishiniaslo istamadi. Yuqorida 
qayd etilgan omillar XDI—XSIning hokimiyatdan ketishiga olib keldi.   GSDP 
bilan EDP tuzgan hukumat «Kichik koali- tsiya hukumati» deb nom oldi. 
Hukumat «yangi sharqiy siyosat» ni amalga oshira boshladi. Unga ko‘ra, GFR 
Sharqiy Yevropa davlatlarini tan oldi. 1970-yilda SSSR, Polsha, 
Chexoslovakiya va 1972-yil dekabrda GDR bilan shartnomalar imzolandi. 
Ularda Ikkinchi jahon urushidan keyingi chegara o‘zgarishlari tan 
olindi.GDRning tan olinishi katta jasorat edi. V. Brandt  Germaniyaning 
qachonlardir birlashishiga ishonardi. Biroq bu birlashish tinch yo‘l bilan amalga
oshishi zarur edi. 70-yillarda buning iloji yo‘q edi. O‘sha davr uchun birdan-bir 
to‘g‘ri yo‘l — davlatlarning tinch-totuv yashashi yo‘li edi. V. Brandt shu yo‘lni 
tanladi. GDRning tan olinishi har ikki nemis davlati uchun BMTga yo‘l ochdi. 
Ular BMT a’zoligiga qabul qilindilar. «Kichik koalitsiya» GFR uchun ichki 
iqtisodiy vaziyat noqulay sharoitda hokimiyatga kelgan edi. Dastlab iqtisodiy 
beqarorlik kuchayib ketishining oldini olishga muvaffaq bo‘lindi.   Ikki partiya 
88 o‘rtasidagi ixtilof ularni bo‘lib yubordi va 1982-yilda kichik koalitsiya 
hukumati tarqalib ketdi. Natijada XDI—XSI va EDP ittifoqi tuzildi. Bu ittifoq 
yangi hukumat tuzdi. Uni mashhur siyosatchi Gelmut Kol (1930- yilda 
tug‘ilgan) boshqardi.
  
                                           
                                                   XULOSA
Urushdan keyin Germaniya masalasi Gitler Germaniyasiga qarshi tuzilgan 
koalitsiya davlatlarining diqqat markazida turgan asosiy masalalardan biri b'ldi. 
Kun tartibida urush aybdorlarini haqqoniy jazolash va dunyo hamjamiyatini 
kelajakda Germaniya tomonidan vujudga kelishi mumkin bo’lgan navbatdagi 
tajovuzdan halos etish masalalari turardi.  1941 yil dekabrida Moskvada 
joylashgan Sovet-Angliya muzokaralaridayok ikkala tomon reyx 
hokimiyatining bir qismi taqsimlash, ya'ni Avstriya mustaqilligini tiklash, 
89 Sharqiy Prussiyani Polshaga, Sudet viloyatini Chexoslavakiyaga qaytarib berish
va Reyn viloyati va Bovariyada mustaqil davlatlar qurish masalalar muhokama 
qilingan edi.  Germaniya masalasi 1945 yil 17 iyuldan 2 avgustgacha Potsdamda
bo’lib o’tgan konferensiyada uzil-kesil hal etildi.  Konferensiya Germaniya 
mag‘lubi yati to‘g‘risidagi Deklaratiyani va Yaltada ishlab chiqillgan 
Germaniyaga nisbatan  siyosat tamoyillari ko’rsatilgan Kommyunikeni 
tasdiqladi. Germaniya, shu jumladan, Berlin ham 4 okkupatsion zonalarga 
ajratildi. 29
  Bunda okkupatsion Zonasi Germaniya hududining 40%ini, 
Aholisining 30% Ini, Ishlab chiqarish chikarish salohyatining 33% Ini o'z ichiga
olardi.  Tartibga solish, Germaniya va uning ittifoqchilari bilan sulh 
shartnomalarini ishlab chiqish uchun beshta davlat (SSSR, AQSh, Fransiya, 
Buyuk Britaniya, Xitoy) Tashqi ishlar vazirlari Ittifoq Kengashi, Bosh 
qo’mondonlar Nazorat Kengashi hamda Berlinda ittifoqchilarning qo’shma 
komendaturasi tashkil qilindi. Germaniyaning iqtisodiy birligini va olmon 
xalqining demokratik davlat va huquqini saqlab qolish tamoyiliniqatiyi 
belgilandi.  
Adenauer   siyosatining   ideologlari   iqtisodiyot   vaziri   Lyudvig   Erxard   edi.
Adenauer   hukumatida   amalga   oshirilayotgan   iqtisodiy   islohotning   eng
murakkab   sharoitda   (1949-1950   yillarda   mamlakat)   vujudga   keldi.     Pul
mikdorining   paydo   bo'lishi   va   narxlarning   liberal   aholisi   daromadlari   bo’lgan
bir  yuzdan narxlarning paydo bo'lishiga olib keldi.   Ishlab chiqarishning qayta
qurilishi esa ishsizlikning o'sishi bilan birga ruy berdi.   Ammo 19 yildan 19 yil
yaxshi 5 o'zgarish sezila boshdi. 
  1952   yilda   esa   narkhlar   o'sishi   to'xtadi,   ishsizlik   kamayib   ketdi.     har   qanday
keskin   iktisodiy   o'sish   ruy   berdi.   Germaniya   iqtisodiyotining   jadal
rivojlanishiga,   birinchi   navbatda,   asosiy   kapitalning   yangi   texnik   asosda
yangilanishiga bir qator omillar yordam berdi.  Bu jarayonda davlat faol ishtirok
etib,   davlat   byudjetidan   rekonstruksiya   va   texnik   qayta   jihozlashga   katta
29
 А.Л.Адамишин.История внешней политики СССР (1945-1976).- М. 1977.
90 miqdorda   mablag‘   yo‘naltirdi.   Sanoat   ishlab   chiqarish   boshqa   bir   qator
kapitalistik mamlakatlardagiga qaraganda yuqori suratlar bilan rivojlansada, bu
rivojlanishning   notekis   siklning   xarakteri   zo’raydi.   “Ekonomikada   mo’jiza”
davri   orqada   qoldi.   Agar   1949-1955   yillarda   sanoat   ishlab   chiqarish   sur’ati
yiliga   o’rta   hisobda   20%   ni   tashkil   etgan   bo’las,   1956-1960   yillarda   7%   ni
tashkil  etdi, xolos.  Iqtisodiy krizis  alomatlari  (1958)  va  iqtisodiy  krizislar  (60-
yillarning 2 yarmi, ayniqsa 1967 yil) bo’lib turdi. 30
1950   yilda   GFR   Yevrope   Kengashi   a’zosiga   aylandi   va   Yevrope   integrationsi
bu   yerda   bag'ishlangan   muzokaralarda   faol   qatnasha   boshladi.     Adenauer
Washington   bilan   o qish   aloqalardan   Fransiyaning   tarixiy   rakibiga   nisbatanʻ
shubhalanishini   bartaraf   etishda   ustalik   bilan   foydalandi.     U   G’arbiy   Yevropa
mamlakatlarining   harbiy-siyosiy   birlashish   goyalarini   quvvatlar   va   bu
goyalarning   amalga   oshirilishini   Germaniya   suvereigntetining   tiklanishiga
bolardi.   Bu erda eng mukhim bilib, "Pleven rejasiga ko’ra," Yevrope mudofaa
jamiyatini   birlashma   hakidagi   muzokaralar   bo’ldi.     XX   asr   60-   yillari   boshiga
kelib,   Adenauerning   siyosiy   obrusi   tusha   boshladi   Uning   Konservativligi
Ozgalar   Fikriga   Toqatsizligi,   Shubha   Bilan   Qarashi   Hukumatning   Samarali
IshlaShiga   Halakit   Bera   Boshladiva   Partiya   Faoliyatida   Norozilikning   Abu
olishiga   Sabab   Buldi.     1963   yil   23   aprel   Xristian-demokratik   ittifoqi   (CDU)
deputatlarning   fraksiyasi   Yigilishida   Erhardni   87   yoshli   kansleri   K.
Adenauerning   voris   deb   kabul   kildi.     Erhard   demokrat   edi,   baxs-
munozaralardan   bosh   tortmas   va   Adenauerning   avtoritar   boshkaruv   usullariga
qarshi edi.  1963 yil 15 oktyabr Adenauer 14 yillik kanslerlikdan keyin iste'foga
chiqdi   va  Bundestag  majlisida   Lyudvig  Erxard  Federal   kansler   etib  saylandi.   .
1966   yilda   Erhard   xukumati   partiya   saflaridagi   norozilik   sabab   inkyrozga   yuz
tutdi.     Uni   corruption,   poraxurlik,   Parliament   va   fraksiya   tarqoqlikka   yo'l
qo'yganlikda   va   partiyada   faol   ishlashdan   voz   kechganlikda   ayblandi.
Erhardning   soliklarni     oshirish   to’g’risidagi   taklifi   Ozod   demokratik   partiya
30
  https ;// studenme . org
91 tashkiloti tomonidan rad etildi.   Bu hukumatga sabab bo'ldi.   1966 yil 1 dekabr
Erhard   istefoga   chikdi.     GFRning   yangi   sharqiy   siyosati   V.Brand
boshchiligidagi   FRG   sotsial-demokratik   rahbariyatining   tashqi   siyosiy
strategiyasi   bo lib,   uning   doirasida   GFR   va   Sharqiy   Yevropa   davlatlari   —ʻ
SSSR,   Polsha,   Chexoslovakiya   o rtasidagi   munosabatlar   o rnatilgan.	
ʻ ʻ
normallashdi, G'arbiy Berlin atrofidagi vaziyat ham yaxshilandi.
 1969 yil noyabrda V. Brandt Vazirlar Mahkamasi GFRning Yadro qurolini 
tarqatmaslik to g risidagi shartnomaga yadro quroliga ega bo lmagan davlat 	
ʻ ʻ ʻ
sifatida qo shilishi haqida e lon qildi va ularga egalik qilish da volaridan 	
ʻ ʼ ʼ
rasman voz kechdi.  1969 yil 29- sentabrdagi saylovlarda sotsial demokratlar 
g’alaba qozonib, Villi Brandt kanslerlik lavozimini egalladi. Villi Brandt – 
Germaniya Federativ Respublikasining to‘rtinchi kansleri, Sotsial-demokratik 
partiya vakili, 1971-yilda tinchlik bo‘yicha Nobel mukofoti sovrindori. 1972-yil
21-dekabrda GDR va GFR o rtasidagi munosabatlarning asoslari to g risida 	
ʻ ʻ ʻ
shartnoma tuzildi, unda Germaniyaning ikki qismi o rtasidagi munosabatlarni 	
ʻ
mustaqil siyosiy birliklar sifatida rivojlantirish shartlari belgilandi.  Shartnoma 
GDR va GFR o rtasidagi munosabatlarni tenglik, suveren tenglik, mustaqillikni 	
ʻ
hurmat qilish, hududiy yaxlitlik va chegaralar daxlsizligi, diskriminatsiyaga yo l	
ʻ
qo ymaslik, shuningdek, xalqaro huquqning boshqa prinsiplari asosida 	
ʻ
o rnatishni nazarda tutgan. , shu jumladan kuch ishlatishdan voz kechish va 
ʻ
barcha nizolarni tinch yo'l bilan hal qilish.boshqa vositalar.  1973-yil 18-
sentabrda Germaniyaning ikkala davlati ham BMTga qabul qilindi. . 1974 yil 5 
mayda Brandt istefo berdi. Uning joyini GSDP vakili Gelmut Shmidt egalladi.
Hokimiyat tepasiga Gelmut Kol keldi. Gelmut Kol parlamentda o’z mavqeiyini
mustahkamlash   uchun   Bundestagni   tarqatib   yuborib,   navbatdagi   saylovlarni
o’tqazdi.   Saylovlarda   1983   yil   6   martda   bo’lib   o’tdi   va   yangi   kaolitsiyaning
ishonchli g’alabasi bilan yakunlandi. XDS – 38,2% ovoz va 192 mandat, XSS –
10,6%   ovoz   va   52   mandat,   EDP   7%   ovoz   va   34   mandatga   ega   bo’ldi.   GSDP
92 38,2%   ovoz   olib,   193   mandatga   ega   bo’ldi   va   rasman   eng   yirik   kaolitsiyadan
ortda qolayotgan edi.
Kol   hukumati   ichki   siyosatning   yutug’I   ko’p   jihatdan   xo’jalik   iqtisodiyoti
doirasida   o’sish   fazasi   boshlanganligiga   bog’lik   edi.   Ishlab   chiqarishning
inqirozdan chiqishi 1983 yildan boshlangandi  va keying 8 yil davomida ishlab
chiqarish   hajmi   barqaror   o’sib   bordi.   O’sish   cho’qqisi   1990   yilda   tshqi   savdo
miqdori 148,5 milliard markani tashkil  etdi ( ikki yil oldin 128 milliard marka
edi).   Ishsizlik   darajasi   sekin,   ammo   bir   maromda   pasaya   bordi.   1988   yil
oktabrida G.Kolning Moskvaga safari va 1989 yil iyunidagi M. Gorbachevning
javob tashrifi ikkala mamlakat rahbariyati o’rtasidagi samarali muloqotga zamin
yaratdi.   Sovet-GFR   hamkorligining   asosiy   yo’nalishlaridan   biri   SSSRda
yashovchi   olmon   millatiga   mansub   fuqarolar   taqdiri,   ularning   tarixiy   vataniga
qaytishlarini   qonuniylashtirish   va   ta’minlash   muammosi   bo’ldi.   Keyinchalik,
SSSR   hududida   bo’lgan   siyosiy   o’zgarishlarga   qaramasdan,   Sovet-Germaniya
aloqalarining ijobiy barqarorligi saqlanib qoldi. Bu samarali hamkorlik G’arbiy
Germaniya   diplomatiyasining   asosiy   masalalari   bo’lgan   Germaniyani
birlashtirish   muammosini   hal   etilishini   ancha   yengillashtirdi.   1990   yil   3
oktabrda   kuchga   kirgan   “Germaniyaniong   birlashishi   to’g’risidagi”
Shartnomada   o’z   aksini   topdi.   3   oktabrdan   boshlab   GDR   dunyo   xaritasidan
o’chirildi.     Oktabrning   o’rtalarida   Sharqiy   Germaniyadagi   ma’muriy   tizim
G’arbiy   Germaniyadagi   ma’muriy   boshqaruv   tizimi   bilan   birlashtirildi.
Okruglar   o’rniga   ilgarigidek   beshta   zemel   hududiy   birligi   tiklandi.   “Zemel”
landtaglariga   (mahalliy   parlament)   saylovlar   14   oktabrda   bo’lib   o’tdi.
Brandenburgda   sotsial-demokratlar,   qolgan   to’rtda   zemelda   xristian
demokratlarning   qo’li   baland   keldi.   2   dekabrda   Butun   Germaniya   hududi
Bundestag saylovlari o’tkazildi. Bu saylovlar hukmron koalitsiyaning ishonchli
g’alabasi   bilan   yakunlandi.   XDS   –   36,7   %   ovoz   va   268   mandat,   XSS   –   7,1%
ovoz va 51  mandatga, EDP 11% ovoz va 79 mandatga ega bo’ldi. 33,5% ovoz
va   239   mandatga   ega   bo’lgan   GSDP   o’z   mavqeini   ancha   mustahkamlab   oldi.
93 Bundestagning   1990   yil   20   dekabrdagi   Ta’sis   majlisida   Kansler   Gelmut   Kol
boshchiligidagi birinchi Umumgeramniya hukumati tuzildi.
Germaniyaning   birlashishi   mamlakatning   xalqaro   mavqeini   ancha
mustahkamladi.   Lekin   jahon   siyosiy   tizimidagi   yangi   pozitsiya   GFRga
imtiyozlar   berish   bilan   birga,   buyuk   davlatga   xos   yangi   siyosiy,   moliyaviy   va
ma’naviy   majburiyatlarni   ham   yukladi.   1990   yil   yanvaridan   G.Kol   xalqaro
maydonda   GFR   muammolarini   hal   qilishdan.   U   mojarolardan   qochib   qutula
olmasligini ta'kidladi. Bu juda ramziy bayonot edi, chunki uning e'lon qilingan
vaqti   Fors   ko'rfazi   mintaqasida   BMT   bayrog'i   ostida   harbiy   amaliyotlar
boshlangan   paytga   to'g'ri   keldi.   Gap   GFRning   harbiy   doktrinasini   tubdan
o'zgartirish   masalasi   edi.   Uzoq   davom   etgan   bahs-munozaralardan   so‘ng
Federal   Konstitutsiyaviy   sud   “Germaniya   barqarorligi   va   birligiga   putur
yetkazishi   mumkin   bo‘lgan   mojarolar   va   inqirozlarning   oldini   olish   uchun”
Bundesverning  GFR  va NATOga a’zo davlatlar  hududidan tashqarida ekanligi
haqida qaror chiqardi.
1990-yillarning   o rtalarida   xalqaro   munosabatlar   tizimida   Rossiya-Germaniyaʻ
siyosiy   muloqotining   rivojlanishi   1980-yillardagi   Sovet-Amerika
munosabatlarini   eslatdi.   G.   Kol   raxbarligi   davrida   Germaniya   tashqi
siyosatining   eng   ustuvor   yo nalishi   G arbiy   Yevropadagi   integratsiya   jarayoni	
ʻ ʻ
(yagona   iqtisodiy   siyosatga   asoslangan   turli   mamlakatlar   iqtisodiy   hayotini
rivojlantirish   shakli)   bo ldi.   Mamlakatni   birlashtirish   natijasida   yuzaga   kelgan	
ʻ
ulkan   iqtisodiy   qiyinchiliklarga   qaramay,   GFR   Maastrixt   kelishuvlari   asosida
integratsiyani  chuqurlashtirishning faol tarafdoriga aylandi. 1995-1996 yillarda
Fransiyaning yangi prezidenti J. Bu masalada Shirak siyosatidan foydalanib, G.
Kol Yevropa integratsiyasi jarayonida yetakchilik rolini o ynadi. 	
ʻ
Germaniyani   birlashtirishning   ichki   oqibatlari   ancha   murakkab   edi.   O‘nlab
yillar   davomida   boshqa   ijtimoiy   tuzumda   yashash,   bir   xalqni   bo‘lib,   bir-biriga
qarama-qarshi   qo‘ygan   tashviqot   faoliyati,   ijtimoiy   munosabatlar,   hayotiy   va
94 milliy   qadriyatlarning   turlicha   qabul   qilinishi,   tarixan   shakllangan   psixologik
xususiyatlar, bularning barchasi jamiyatni qayta shakllantirishni qiyinlashtirdi. 
                      
                 FOYDALANGAN   ADABIYOTLAR   RO ’ YXATI
1. А.Д.Богатуров, В.В.Аверков. История международных отношений 
1945-2008. Москва 2010
2. А.Л. Адамишин. История внешней политики СССР (1945-1976).- М. 
1977.
3. А.Д.Богатурова. Системная история международных отношений 
1945-2003.Москва 2006
95 4. А.З.Манфред. История Франция в 3 – х томах. – М.,1973 
5. А.Д.Богатуров. Системная история международных отношений в 
двух томах
6. Том второй. События 1945-2003
7. Вторая мировая война Краткая история – М..1985
8. В. Н. Веленский, А.П.Бондаренко. История дипломатии в 5-ти 
томах. 1959-1960
9. Ватлин А.Ю. Германии в хх веке. Российская политичиская 
энциклопедия 2002
10. Вили Брандт. Мирная политика в Европе М.1969
11. Вили Брандт. Права человека поруганные и преступно нарушаемые 
1988
12. Г. Хидоятов, Х. Гулямов. Всемирная история. Новейшей период 
Европы и США после второй мировой войни (1945-1995). – Т., 1999
13. Ференбах О..Крах и вожраждение германии. Взгляд на европейскую 
история хх века. – М. 2001
14. З. Р. Нуриддинов, Х. Кичкилов, М. Лафасов. Энг янги тарих (1918-
1945) ,,Нафас,, 2010
15. З. Р. Нуриддинов. Гарб мамлакатлари енг янги тарихи (1939-1971).- 
Т., 1976
16. Н. В. Звгладин. Истории России и мира в ХХ веке. – М., 2006
17. П А.Л.Адамишин.История внешней политики СССР (1945-1976).- 
М. 1977.
18. Питер Кальвокоресси Мировая политика после 1945 года.-Т-2.-
М.,2000
19. Павлов.Н.В. Россия и Германия несостоявшийся альянс. М.  аспект 
пресс 2017.
20. Петелин Б. В. Гермаская политика канцлера гельмута коля 1982-
1990. Вологда 2004
96 21. Kohl   h .  erinnerungen  1982-199 0. Munchen,2005
22. Тимошина Т.М. Экономическая история зарубежных стран: учебной
пособие под ред. Проф. М.Н. Чепурина М.2001
23. Эйза Бригсс, Патритсия Клевин. Европа нового и новейщего 
времени с 1789 года и до наших дней.- М .-2006
24. Destatis [Elektronic resourse]. – URL: http://www.destatic.de/.
iXPOS. The German Business Portal [electronic resourse].- URL: http;//www. 
Deinternation.de./
https ;// studenme . org
              
97

GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING IKKINCHI YARMIDA MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………… 3-6 betlar I BOB. GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING IKKINCHI YARMIDA……………………..……………………………........ 1.1- Konrad Adeunaer davrida Germaniya Federativ Respublikas………………………………………………….7-26 betlar 1.2- 1950-yillardagi nemis iqtisodiy mo’jizasi…………………27-35 betlar. 1.3- Germaniya Federativ Respublikasining 1949-1969 yillardagi tashqi siyosati……………………………………………………….36-51 betlar II BOB. GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING 70-90 YILLAR BOSHIDA……………………………………………………... 2.1 - Sotsial demokratlar hokimiyat tepasida (1969-1982 yillar) …………………......................................................................52-65 betlar 2.2 - Germaniya Federativ Respublikasida ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy hayot………………………………………………………………66-74 betlar 2.3 - Germaniyaning birlashishi………………………………….75-90 betlar XULOSA………………………………………………………… 91-96 betlar FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………… 97-98 betlar ILOVA……………………………………………………………………… 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Germaniya Ikkinchi jahon urushida tor-mor etildi. Uning hududi deyarli kultepaga aylandi. Sanoat ishlab chiqarishi urushdan oldingi daraja- ning uchdan bir qismiga tushib qoldi. Sharqiy Prussiyaning SSSRga berilishi, Polsha chegara- sining Oder va Neyse bo‘ylab o‘tishi oqibatida bu hududlarda yashovchi 9 mln dan ortiq nemislar Germaniya ichkarisiga ko‘chirildi. Bu hol uningsiz ham og‘ir bo‘lgan uy-joy muammosini yanada keskinlashtirib yubordi. Mamlakat sanoat korxonalari g‘olib davlatlar uchun to‘lanishi zarur bo‘lgan tovon hisobiga ko‘chirib ketila boshlandi. Aholi turmush darajasi nihoyatda yomonlashdi. Eng og‘iri, Germaniya davlat mustaqilligini yo‘qotdi. Uning hududi 4 g‘olib buyuk davlat (AQSH, SSSR, Buyuk Britaniya va Fransiya) okkupatsiya zonalariga bo‘lindi. Hokimiyat g‘olib davlatlar harbiy ma’muriyati qo‘liga o‘tdi. Bu ma’muriyatni okkupatsiya qiluvchi qo‘shin bosh qo‘mondoni boshqardi. Butun Germaniyaga taalluqli masalalarni esa to‘rt Bosh qo‘mondondan iborat Nazorat Kengashi hal etardi. Kengash qarori konsensus asosida qabul qilinardi. Dastlab fashistlar qattiq ta’qib etgan ikki siyosiy partiya — Germaniya Kommunistik partiyasi va Germaniya Sotsial-demokratik partiyasi - yashirin sharoitda ishlash holatidan chiqdi. Ayni paytda yangi siyosiy partiyalar ham vujudga keldi. Chunonchi, 1945-yilda Xristian demokratlar ittifoqi (XDI) tuzildi. Unga mashhur siyosiy arbob K. Adenauer rahbarlik qildi. Keyinroq XDI ning Bavariya bo‘limi — Xristian sotsialistlar ittifoqi (XSI) tuzildi. Xristian demokratlar fashizmga qarshi ekanliklarini, Germaniyani qudratli mustaqil davlatga aylantirish bosh maqsadlari ekanligini bayon qildilar. Ayni paytda fuqarolar farovonligini ta’minlash, ishchilarga korxonalarni boshqarishda ishtirok etish imkoniya- tini yaratish haqida va’da berdilar. 2

«Sovuq urush» ning boshlanishi Germaniya taqdiriga ta’sir etmay qolmadi. Potsdam konferensiyasi qarorlari bajarilmadi. Germaniya muammosi AQSH va SSSR manfaatlari keskin to‘qnashgan muammoga aylandi. Bu to‘qnashuv Germaniyaning bo‘linib ketishini muqarrar qilib qo‘ydi. Yangi sharoitda AQSH Germaniyani G‘arbning ishonchli tayanchiga aylantirishga intildi. Shuning uchun ham SSSRning kechagi ittifoqchilari Germaniyaning iqtisodiy qudratini susaytirish maqsadidan voz kechdilar. Bitiruv malakaviy ishning davriy chegarasi. Ikkinchi jahon urushi tugaganidan 1945 yildan to 1990 yillarni o’z ichiga olib, Germaniyaning ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotiga doir chop etilgan ilmiy nashrlar tahlil etiladi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Mavjud ilmiy adabiyotlar shuni ko’rsatmoqdaki, Germaniya Federativ Respublikasiga doir ilmiy ishlar, tarixiy asarlar yozilgan. Xususan, Piter Kolvokoressining “ Мировая политика после 1945 года ” asarida yevropa davlarining Germaniyaga qilingan siyosatlari haqidagi ma’lumotlarni bilib olish mumkin. Unda aniq dalillar va asosida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Petelinning “Gelmut Kol davrida Germaniya” asarida Germaniya rahbarlari ichida germaniyaning birlashishini xoxlagan va buning uchun kurashgan davlat arbobi Gelmut Kol haqida ma’lumotlar yozilgan. G.Kol Germaniyani birlashtirish uchun juda ko’p qiyinchiliklarga uchradi, AQSHning noroziligiga qaramay SSSR davlati bilan bir necha sohalar bo’yicha shartnomalar tuzildi. Hattoki Gorbachovning tashrifi bu ikki davlat o’rtasidagi aqolarni mustahkamlab bo’lajak Germaniyaning birlashishiga zamin yaratdi. Va bu natijaga ham erishildi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi – Germaniya Federativ Respublikasidagi ijtimoi-iqtisodiy va siyosiy faoliyatiga oid amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni 3

tarixshunoslik doirasida ularning yo’nalishlari va mohiyatini tahlil etishdan iborat. Shunga ko’ra, ishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: - Germaniya mavzusi bo’yicha materiallar to’plash va ularni o’rganib chiqish: - Mavzuga tegishli bo’lgan turli soha vakillari tadqiqotlarni umumlashtirish, tizimga solish va yondashuvlarini - ochib berish; - Germaniya Federativ Respublikasining siyosiy hayotidagi imiy nashriyotlar tahlilini amalga oshirish; - Germaniya Federativ Respublikasidagi diplomatik aloqalar Yevropa davlari bilan tuzilgan shartnomalar, Germaniyaning dunyoda tutgan strategik o’rni bo’yicha ma’lumotlar to’plash va ularga xolis baho berish. Bitiruv malakaviy ishning obyekti va predmeti: XXI arsdagi Germaniya to’g’risida amalga oshirilgan tadqiqotlar, manbalar va germanshunos tadqiqotchilarning yangi zamon yillaridagi ilmiy izlanishlarda qayd etilgan fikrlar, qarashlar, yondashuvlar. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va metodologik asosi. German tarixchilarining asarlarida german xalqlarining tarixi, madaniyati, ma’naviyatiga oid bildirilgan fikr va mulohazalari, xulosalari, tadqiqotning metodologik asosini belgilashda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishning manbaviy asoslar ini GFR faoliyatiga doir yoritilgan ilmiy tadqiqotlar, risolalar, ilmiy maqolalar to’plami, konferensiya materiallari, matbuot materiallari, boshqa tillardan tarjima qilingan manbalar, ilmiy-ommabop nashrlar tashkil etadi. Bitiruv malakviy ishning ilmiy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ish materiallaridan oily o’quv yurtlarda o’qiydigan talabalar, germaniya mavzusiga oid tarix va yevropa tarixi va maxsus kurslarda foydalanish mumkin. 4

Bitiruv malakaviy ishning metodlarini tarixiy tadqiqoqlar uchun umumiy qabul qilingan xolislik, tarixiylik, tanqidiylik tamoyillari, muammoviy mushohada, qiyosiy tahlil usullari tashkil etdi. Xususan, jahon tarixning o’ziga xos bo’lgan qiyosiy-tarixiy, muammoli-xronologik metodlardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa , foydalanilgan manba, adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5