GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING IKKINCHI YARMIDA
![GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING IKKINCHI
YARMIDA
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………… 3-6 betlar
I BOB. GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING
IKKINCHI YARMIDA……………………..……………………………........
1.1- Konrad Adeunaer davrida Germaniya Federativ
Respublikas………………………………………………….7-26 betlar
1.2- 1950-yillardagi nemis iqtisodiy mo’jizasi…………………27-35 betlar.
1.3- Germaniya Federativ Respublikasining 1949-1969 yillardagi tashqi
siyosati……………………………………………………….36-51 betlar
II BOB. GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING
70-90 YILLAR BOSHIDA……………………………………………………...
2.1 - Sotsial demokratlar hokimiyat tepasida (1969-1982 yillar)
…………………......................................................................52-65 betlar
2.2 - Germaniya Federativ Respublikasida ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy
hayot………………………………………………………………66-74 betlar
2.3 - Germaniyaning birlashishi………………………………….75-90 betlar
XULOSA………………………………………………………… 91-96 betlar
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………… 97-98 betlar
ILOVA………………………………………………………………………
1](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_1.png)
![Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Germaniya Ikkinchi jahon urushida tor-mor etildi.
Uning hududi deyarli kultepaga aylandi. Sanoat ishlab chiqarishi urushdan
oldingi daraja- ning uchdan bir qismiga tushib qoldi. Sharqiy Prussiyaning
SSSRga berilishi, Polsha chegara- sining Oder va Neyse bo‘ylab o‘tishi
oqibatida bu hududlarda yashovchi 9 mln dan ortiq nemislar Germaniya
ichkarisiga ko‘chirildi. Bu hol uningsiz ham og‘ir bo‘lgan uy-joy muammosini
yanada keskinlashtirib yubordi. Mamlakat sanoat korxonalari g‘olib davlatlar
uchun to‘lanishi zarur bo‘lgan tovon hisobiga ko‘chirib ketila boshlandi.
Aholi turmush darajasi nihoyatda yomonlashdi. Eng og‘iri, Germaniya davlat
mustaqilligini yo‘qotdi. Uning hududi 4 g‘olib buyuk davlat (AQSH, SSSR,
Buyuk Britaniya va Fransiya) okkupatsiya zonalariga bo‘lindi. Hokimiyat g‘olib
davlatlar harbiy ma’muriyati qo‘liga o‘tdi. Bu ma’muriyatni okkupatsiya
qiluvchi qo‘shin bosh qo‘mondoni boshqardi.
Butun Germaniyaga taalluqli masalalarni esa to‘rt Bosh qo‘mondondan iborat
Nazorat Kengashi hal etardi. Kengash qarori konsensus asosida qabul qilinardi.
Dastlab fashistlar qattiq ta’qib etgan ikki siyosiy partiya — Germaniya
Kommunistik partiyasi va Germaniya Sotsial-demokratik partiyasi - yashirin
sharoitda ishlash holatidan chiqdi.
Ayni paytda yangi siyosiy partiyalar ham vujudga keldi. Chunonchi, 1945-yilda
Xristian demokratlar ittifoqi (XDI) tuzildi. Unga mashhur siyosiy arbob K.
Adenauer rahbarlik qildi. Keyinroq XDI ning Bavariya bo‘limi — Xristian
sotsialistlar ittifoqi (XSI) tuzildi. Xristian demokratlar fashizmga qarshi
ekanliklarini, Germaniyani qudratli mustaqil davlatga aylantirish bosh
maqsadlari ekanligini bayon qildilar. Ayni paytda fuqarolar farovonligini
ta’minlash, ishchilarga korxonalarni boshqarishda ishtirok etish imkoniya- tini
yaratish haqida va’da berdilar.
2](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_2.png)
![«Sovuq urush» ning boshlanishi Germaniya taqdiriga ta’sir etmay qolmadi.
Potsdam konferensiyasi qarorlari bajarilmadi. Germaniya muammosi AQSH va
SSSR manfaatlari keskin to‘qnashgan muammoga aylandi. Bu to‘qnashuv
Germaniyaning bo‘linib ketishini muqarrar qilib qo‘ydi. Yangi sharoitda AQSH
Germaniyani G‘arbning ishonchli tayanchiga aylantirishga intildi. Shuning
uchun ham SSSRning kechagi ittifoqchilari Germaniyaning iqtisodiy qudratini
susaytirish maqsadidan voz kechdilar.
Bitiruv malakaviy ishning davriy chegarasi. Ikkinchi jahon urushi
tugaganidan 1945 yildan to 1990 yillarni o’z ichiga olib, Germaniyaning
ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotiga doir chop etilgan ilmiy nashrlar tahlil
etiladi.
Muammoning o’rganilganlik darajasi. Mavjud ilmiy adabiyotlar shuni
ko’rsatmoqdaki, Germaniya Federativ Respublikasiga doir ilmiy ishlar, tarixiy
asarlar yozilgan. Xususan, Piter Kolvokoressining “ Мировая политика после
1945 года ” asarida yevropa davlarining Germaniyaga qilingan siyosatlari
haqidagi ma’lumotlarni bilib olish mumkin. Unda aniq dalillar va asosida
ma’lumotlar keltirib o’tilgan.
Petelinning “Gelmut Kol davrida Germaniya” asarida Germaniya rahbarlari
ichida germaniyaning birlashishini xoxlagan va buning uchun kurashgan davlat
arbobi Gelmut Kol haqida ma’lumotlar yozilgan. G.Kol Germaniyani
birlashtirish uchun juda ko’p qiyinchiliklarga uchradi, AQSHning noroziligiga
qaramay SSSR davlati bilan bir necha sohalar bo’yicha shartnomalar tuzildi.
Hattoki Gorbachovning tashrifi bu ikki davlat o’rtasidagi aqolarni
mustahkamlab bo’lajak Germaniyaning birlashishiga zamin yaratdi. Va bu
natijaga ham erishildi.
Bitiruv malakaviy ishning maqsadi – Germaniya Federativ Respublikasidagi
ijtimoi-iqtisodiy va siyosiy faoliyatiga oid amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni
3](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_3.png)
![tarixshunoslik doirasida ularning yo’nalishlari va mohiyatini tahlil etishdan
iborat.
Shunga ko’ra, ishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
- Germaniya mavzusi bo’yicha materiallar to’plash va ularni o’rganib
chiqish:
- Mavzuga tegishli bo’lgan turli soha vakillari tadqiqotlarni
umumlashtirish, tizimga solish va yondashuvlarini
- ochib berish;
- Germaniya Federativ Respublikasining siyosiy hayotidagi imiy
nashriyotlar tahlilini amalga oshirish;
- Germaniya Federativ Respublikasidagi diplomatik aloqalar Yevropa
davlari bilan tuzilgan shartnomalar, Germaniyaning dunyoda tutgan
strategik o’rni bo’yicha ma’lumotlar to’plash va ularga xolis baho berish.
Bitiruv malakaviy ishning obyekti va predmeti: XXI arsdagi Germaniya
to’g’risida amalga oshirilgan tadqiqotlar, manbalar va germanshunos
tadqiqotchilarning yangi zamon yillaridagi ilmiy izlanishlarda qayd etilgan
fikrlar, qarashlar, yondashuvlar.
Bitiruv malakaviy ishning nazariy va metodologik asosi. German
tarixchilarining asarlarida german xalqlarining tarixi, madaniyati,
ma’naviyatiga oid bildirilgan fikr va mulohazalari, xulosalari, tadqiqotning
metodologik asosini belgilashda muhim manba bo’lib xizmat qiladi.
Bitiruv malakaviy ishning manbaviy asoslar ini GFR faoliyatiga doir
yoritilgan ilmiy tadqiqotlar, risolalar, ilmiy maqolalar to’plami, konferensiya
materiallari, matbuot materiallari, boshqa tillardan tarjima qilingan manbalar,
ilmiy-ommabop nashrlar tashkil etadi.
Bitiruv malakviy ishning ilmiy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ish
materiallaridan oily o’quv yurtlarda o’qiydigan talabalar, germaniya mavzusiga
oid tarix va yevropa tarixi va maxsus kurslarda foydalanish mumkin.
4](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_4.png)
![Bitiruv malakaviy ishning metodlarini tarixiy tadqiqoqlar uchun umumiy
qabul qilingan xolislik, tarixiylik, tanqidiylik tamoyillari, muammoviy
mushohada, qiyosiy tahlil usullari tashkil etdi. Xususan, jahon tarixning o’ziga
xos bo’lgan qiyosiy-tarixiy, muammoli-xronologik metodlardan foydalanildi.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish,
ikki bob, xulosa , foydalanilgan manba, adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_5.png)
![1.1.GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI K. ADUNAUER
DAVRIDA
Urushdan keyin Germaniya masalasi Gitler Germaniyasiga qarshi tuzilgan
koalitsiya davlatlarining diqqat markazida turgan asosiy masalalardan biri b'ldi.
Kun tartibida urush aybdorlarini haqqoniy jazolash va dunyo hamjamiyatini
kelajakda Germaniya tomonidan vujudga kelishi mumkin bo’lgan navbatdagi
tajovuzdan halos etish masalalari turardi. 1941 yil dekabrida Moskvada
joylashgan Sovet-Angliya muzokaralaridayok ikkala tomon reyx
hokimiyatining bir qismi taqsimlash, ya'ni Avstriya mustaqilligini tiklash,
Sharqiy Prussiyani Polshaga, Sudet viloyatini Chexoslavakiyaga qaytarib berish
va Reyn viloyati va Bovariyada mustaqil davlatlar qurish masalalar muhokama
qilingan edi.
AQSh mamuriyati esa Germaniyani parchalab yuborish g’oyasining tarafdorlari
bilan birga, unga qarshi turuvchilar ham bor edi. 1943 yil 19-30 oktyabrdagi
Moskva konferentsiyasi daAQSh "Germaniya taslim bo’lishining asosiy
prinsiplari" nomli hujjatni taqdim qildi. Unda gap yangi Germaniyada Prussiya
ta'sirini susaytirish. Germaniyani bo’lib yuborish g’oyasi ilgari surildi. SSSR
bunga qarshi chikdi. 1943 Yilning noyabr 28-1 Dekabridagi Tehron
Konferensiyasida AQSH va Angliya davlatlari boshliqlari Germaniya
masalasiga yanada shafqatsizlik bilan yondashdi. AQSh Germaniyani beshta
muxtor davlatga bo’lishni, Angliya esa Germaniya janubiy viloyatlarini "Dunay
Federatsiyasi" tarkibiga kiritishni taklif qilgan edi. Bu masalada Stalining fikri
boshqacha edi. U Germaniyani parchalash olmon millatchiligi va
revanshizmining yanada kuchayishiga olib keladi, shuning uchun Germaniya
bo’linmas yagona davlat bulishi kerak degan fikrda qoldi. 1
1944 yil 15 yanvarda Britaniya Hukumati tomonidan Germaniya okkupatsiya
zonalariga (hudulariga) bo’lish rejasi taklif qilindi. Unda birinchi bor kelajakda
1
Вторая мировая война Краткая история – М..1985
6](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_6.png)
![GFR va GDR chegarasiga aylangan chiziq aniq ko’rsatilgan edi. 1944 yil
oktyabrdagi Kvebek (Kanada) konferensiyasida Cherchill AQSh Moliya vaziri
Genri Morgentau tomonidan Germanyiaga nisbatan ishlab chiqilgan rejani oldin
surdi. Bu rejada Germaniyani hududiy jihatdan bo’lib yuborish, uning sanoat
salohiyatini susaytirish va qattiq xalqaro nazarat ostida agrar ishlab chiqarishni
rag'batlantirish ko’zda tutilgan edi.
Faqat urush tugashi arafasida AQSh va Buyuk Britaniyaning Germaniyaga
nisbatan siyosati biroz yumshadi. 1945 yil 4-12 fevral Yalta konferensiyasida
AQShning Germaniyani 5 qismga, Angliyaning Germanyiani 3 qismga bo’lish
to’grisigadagi takliflari kun tartibidan olib tashlandi va urushdan keyingi
Germaniyaga yagona davlat sifatida qarash to’g'risida bitimga kelindi. 2
Konferensiyada Germaniyani zonalar bo’yicha okkupatsiya qilish, Yani
Germaniyani okkupatsion zonalarga bo’lish, Fransiya uchun ham zona ajratib
berish, Berlinga uch davlat qo’shinlarini kiritish, Germaniya ustidan mamuriy
nazorat ishlarini ittifoqchi davlatlarning okkupatsion qo’shinlar
qo’mondonlaridan iborat oliy nazorat organiya topshirish mo’ljallandi.
Konferensiyada german militarizmi va natsizmini bitirish, Germaniyani
demokratlashtirish, Germaning harbiy sanoat kuch-qudratini yo’q qilish, harbiy
jinoyatchilarni jazolash, Germaniya yetkazgan zararlarni undirib olish haqida
majburiyatlar olindi.
Germaniya masalasi 1945 yil 17 iyuldan 2 avgustgacha Potsdamda bo’lib o’tgan
konferensiyada uzil-kesil hal etildi. Konferensiya Germaniya mag‘lubi yati
to‘g‘risidagi Deklaratiyani va Yaltada ishlab chiqillgan Germaniyaga nisbatan
siyosat tamoyillari ko’rsatilgan Kommyunikeni tasdiqladi. Germaniya, shu
jumladan, Berlin ham 4 okkupatsion zonalarga ajratildi. 3
Bunda okkupatsion
Zonasi Germaniya hududining 40%ini, Aholisining 30% Ini, Ishlab chiqarish
chikarish salohyatining 33% Ini o'z ichiga olardi. Tartibga solish, Germaniya
2
Питер Кальвокоресси Мировая политика после 1945 года.-Т-2.-М.,2000
3
А.Л. Адамишин. История внешней политики СССР (1945-1976).- М. 1977.
7](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_7.png)
![va uning ittifoqchilari bilan sulh shartnomalarini ishlab chiqish uchun beshta
davlat (SSSR, AQSh, Fransiya, Buyuk Britaniya, Xitoy) Tashqi ishlar vazirlari
Ittifoq Kengashi, Bosh qo’mondonlar Nazorat Kengashi hamda Berlinda
ittifoqchilarning qo’shma komendaturasi tashkil qilindi. Germaniyaning
iqtisodiy birligini va olmon xalqining demokratik davlat va huquqini saqlab
qolish tamoyiliniqatiyi belgilandi. Ammo Shu Narsaga Etibor Berish kerakki,
Potsdam Kelishuvi matniga “G’arbiy mintaqalar” degan tushuncha allaqachon
kirtilgan edi. Potsdam Konferentsiyasi Germaniyaning yangi chegaralarini
belgiladi: Sharqiy Prussiya SSSRga berildi, Odergacha bo’lgan hudud va
G’arbiy Neyse Polshaga, Sudet viloyati Chexoslovakiyaga qaytarildi, Avstriya
mustaqilligi tiklandi. Polsha, Chexoslovakiya va Vengriyada yashovchi
olmonlar majburan Germaniyaga ko’chirildi.
Tovon (reparatsiya) hajmi va manbalari to’g’risidagi masala bahs
munozaralarga sabab bo’ldi. AQSh delegatsiyasi taklifi qabul qilindi. Unga
ko’ra har bir hukumat o’z okkupatsiya zonasidan va Germaniyaning
tashqaridagi mablag’lari (Bolgariya,Vengriya,Ruminia, Finlandiya,Astria)
hisobidan tovon undirish kerak edi. Germaniya floti AQSH SSSR Buyuk
Britaniya o rtasida teng bo’lib olindi. Tovon to’lovlarining aniq summasiʻ
belgilanmadi chunki Britaniya va AQSH davlatlari Germaniyaning SSSR
talabini kondira olishiga qo'zi yetmadi.
SSSR, AQSH Buyuk Britaniya va Fransiya Bosh ko’mondonlaridan iborat
Ittifochchilar Nazorat Kengashi (SNS) 1945 Yilning iyun oyida tashkil qilindi 4
.
Ittifoqchilar Nazorat Kengashi o'z faoliyatining birinchi oylarida Potsdam
anjumanlari qarorlariga aniqlik kirituvchi "Vermaxtga barham berish", "Olmon
yarim harbiy tashkilotlarini tarqatib yuborish", "Germanyada harbiy
qurilishlarni ta'qiqlash to’risida"gi Qarorlarni qabul qildi. Ittifoqchilar Nazorat
Kengashi Germaniya hududida hokimiyatni to’la qo’lga olindi. Yagona
Germaniya hukumatini barpo etishga ilk qadam sifatida markaziy
4
В. Н. Веленский, А.П.Бондаренко. История дипломатии в 5-ти томах. 1959-1960
8](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_8.png)
![boshqarmalarni (moliya, transport. tashki savdo va sanoat boshqarmalari) tuzish
ishlari boshlanadi. Bu boshqarmalar ittifoqchilar nazorat kengashi nazorati
ostida faoliyat ko’rsatishi ko’zda tutildi.
Urushdagi qaqshatqich maglubiyat Germaniani iktisodiy va ijtimoiy-ruhiy
jihatdan halokat yoqasiga olib keldi. Urushda Germanianing talofati 13,5
million kishini tashkil qildi. Urush Germaniya aholisining undan bir qismidan
mahrum. Kupgina shahar, ainiksa sharqiy xavfsiz vairon. Sanoat
korxonalarining asosiy qismi bombardimonlar tufayli vayronaga aylandi. 1946
yilda sanoat ishlab chiqarish chikarishi urushdan oldingi davrga nisbatan uch
baravar qisqardi, qishloq xo’jaligi uttiz yil orqaga ketdi. Iktisodiyotga ishchi
kuch yetishmas edi. Transport tuzilmasi va energiya tizimi butunlay ishdan
chikkan edi. dunyolararo savdo alokalar uzildi. Yoppasiga olib-sotarlik, "qora
bozor" va do’konlarning bum-bush rastalariga mos ravishda odatiy xolga
aylandi. Urushdagi vayronalar va axoli kuchishi tufayli uy-joy masalasi
og’irlashdi.
1945 yilda aholining eng zarur narsalar bilan ta’minlanish darajasi aholi zhon
boshiga xisoblaganda kuyidagicha edi: bir о uft oyok kiyim 12 yilga, kostyum
50 yilga, tarelka 5 yilga berildi. Olmon xalqi ochlikka giriftor bo’ldi. Moddy
talofatga molyaviy tizimning butunlai ishdan chikkanligi kushimcha edi.
Muomalada bo’lgan pul miqdori mavjud bo’lgan mahsulotga nisbatan bir necha
marcha kup edi, davlat qarzlari 1938 yil oxiridagi 27,2 milliard markadan 1945
yil mayiga kelib 377,3 milliard markaga yetdi.
Inflatsiya urushdan oldingi davrga nisbatan 600% ni tashkil qildi. Ish kuni 16
soat vaundan ko’p davom etardi, ammo oylik maosh 1940 yil darajasida
saqlanib kolgan edi. Olmon jamiyatini kamrab olgan psixolog esankirash ham
o'z ta'sirini ko’rsatdi. Odamlar kayfiyatini, asosan, ichki tushkunlik va
umidsizlik kayfiyati, nafrat hamda kelajakka ishonchsizlik chulg'ab oldi.
Fuqarolik boshkaruv organlarini shakllantirish nihoyatda murakkablashgan edi.
Aholi katta qismining siyosiy faolligi juda past edi. Ilgarigi amaldorlar va
9](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_9.png)
![siyosatchilarning katta qismi natsistlar bilan aloqada bo’lganlikda ayblanib,
imkoniyatlardan chetlashtirildi. Fransiya va Italydagi kabi yangi bosharuv
organlarini tuzishda kelishmovchiliklar mavjud edi.
1945-yilning oktyabridayok AQSh mamuriyati Potsdam konferentsiya qarorlari
asosida Markaziy boshkaruvlarni olish masalasini qo'ydi. 5
Ammo bu taklifga
Germaniyani butunlay bo’lib tashlash tarafdori bo’lgan Fransiya qarshi turdi.
Fransiya vetosiga qarshilik ko’rsata olmagan AQSh 1945 yil noyabrida
Ittifoqchilar Nazorat Kengashiga ikki yoki uch mintaqa (zone) uchun markaziy
boshkarmalar tuzish taklifini kiritdi. Fransiya bilan do’stona munosabatlarni
saklab qolishga intilayotgan va AQSH taklifiga shubha bilan qaragan SSSR
AQSH taklifini Germanying to’rt tomonlama boshkarilishiga harakat qilish va
unga barham berishga qaratilgan kadam deb baholadi. Tiklanish jarayonini
boshkarish to’liq okkupatsion hukumatlar ixtiyorida qoldi. Germanydagi sovet
harbiy Mamuriyatining (GSHM) faoliyati aholining moddiy ta'minotiga salbiy
ta'sir ko'rsatdi. Xususan, sanoat uskunalari, iste'mol mollari, transport va
xomashoni tovon hisobiga olish ichki axvolni murakkablashtirdi.
Germaniya xududidan 22 ming vagon xo’jalik mollari, 73 ming vagon uy-joy
qurilish mollari, 154 vagon matolar, muynalar va hattoki 24 vagon musiqa
asboblari olib chiqib ketildi. SSSRga 2 million bosh qoramol olib ketildi. 3474
ta sanoat va xo‘jalik korxonalari asbob-uskunalari (demontaj) qismlarga
ajratildi. Faqatgina 1947 yil yanvaridan boshlabdemontajni to’xtatish va yirik
korxonalarda sovet hissadorlik jamiyatlarini va ularda ishlab chikarilgan
mahsulotlarni reparation (tovon) hisobiga undirishga qaror qilindi.
GSHM zobitlari yetarli tajribaga ega bo’lmaganliga tufayli qattiq boshqaruv
usulini va harbiylashgan tartibdagi xo’jalik tizimini joriy kildi. Germaniya
sovet harbiy mamuriyati faoliyatida Havfsizlik hizmatining, tashviqot va
senzura boshkarmasining o'rni katta b'ldi. Sharqiy Germaniyada ichki ishlar
5
Эйза Бригсс, Патритсия Клевин. Европа нового и новейщего времени с 1789 года и до наших дней.- М.-
2006
10](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_10.png)
![chalk kommissariat (NKVD) ham faollik ko’rsatdi. G’arbiy okkupatsion
mintaqalardan farqli o’larok, Sharkiy Germaniyada tezda olmon boshkaruv
organlari tashkil qildi. Ammo hujjat faoliyati tula sovet mamuriyati nazorat
qilinardi.
1945 yil oxiridan boshlab sovet zonasida iktisodiy islohot o'tkazish bo'yicha
faol qadamlar tashladi. Harbiy yoki natsist jinoyatchi deb tan olingan
shahslarga tegishli sanoat korxonalarini musodara qilish ishi tezlashtirildi.
Germanydagi sovet harbiy mamuriyati musodara qilingan korxonalar taqdirini
belgilash maqsadida referendum o'tkazdi, natijada bu korxonalar xalk mulki deb
elon kilindi. Shunday qilib, Sharqiy Germaniya 60% sanitariya va bosim
sektori ixtiyoriga o’tdi. Bu sektor faoliyati rejalashtirishlari asosida va
zavodlardagi kengashlar va kasaba uyushmalariga o’z-o’zini boshqarish
bo’yicha keng huquqlar berish bilan amalga oshirilardi.
1945-1946 yillarda agrar islohot ham o'tkazildi. Yunkerlar va cherkovdan
musodara qilib olingan 3,3 million gektar, ulardagi xo’jalik inshootlari, chorva
va 6 mingta traktorlar bilan birgalikda 560 ming nafar yersiz va kam yerli
dexkonlarga bo’lib berildi. Bu sharqiy zonadagi qishloq xo’jaligi yerlarining
33% ini tashkil etardi. Ularda dexqonlarning o'zaro yordam jamoa
birlashmalari tuzila boshlandi, 1949 yilda esa islohot davomida dehonlarga
berilgan hamma yerlar "xalk mulki" deb e’lon qilindi va bu jamoa xo’jaliklari
uchun asos bo’ldi.
G’arbiy joylardagi iqtisodiy o'zgarishlar boshqacha tus oldi. Vayronalarning
sharqiy hududlarga nisbatan kamligiga qara, aholi ahvoli bu yerda yomon edi.
Urushning oxirgi oylari Germaniya janubiga qochoqlar tuplana boshlangan edi.
Sovet Zonasidan Chexoslovakia, Vergriya va Polshadan kelgan qochoqlar ham
shu yerga tuplanayotgan edi. Agar 1945 yilda Sharkiy Germanyada aholi 17
million dan iborat bulgan bulsa, ular garbiy yerlarda 44 million ni tashkil etardi.
bu farq yanada kattalashdi. Olmon aholisining ogir ahvoli AQSh. Angliya va
Fransiya Davlatlarini g’arbiy zonalardan mahsulotlar va sanoat asbob-
11](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_11.png)
![uskunalarini tovon hisobiga undirishdan voz kechishga hamda olmonlariga
oylik maoshi to’lanishini yo’lga ko’yishga majbur qildi. Garbiy zonalardan
faqat ilmiy laboratoriyalar va texnika markazlaridagi mahsus qurilmalar olib
ketiladigan buldi.
Umuman olganda , urush qilish Garbiy German iqtisodiyning ishlashining
qiskarishi urushdan oldingi davrning 20% ini sanoat korxonalarini qismlarga
ajratish ( demontling ) oqibatida esa 12% ini ( Sharqiy germanyada bu ko ʻ rsatkich
45 va 25%) tashkil qildi . G'arbiy mintaqalardagi okkupatsion hukumatlar
organlari amalgagan iqtisodiy mahsulotlarning anik rejasiga emas edilar.
Shuning uchun ular ishni uchla mamlakatda fashist harbiylari va natsist-
jinoyatchilarning mulklarini musodara qilishdan boshladi. Ammo u yoki bu
milliy tarzda biror-bir markazlashgan boshkaruv tuzilmalarini kuzatish va-
shakillashtirish bo’yija tayyorlangan loyihalar yo'q edi. Bundan tashqari, eng
yaxshi ta'minlangan AQShning soldat va offitserlari uchun "kora bozor" ning
saklanib qolishi ham foydali edi.
Okkupatsion hukumatlarning erkinlikni boshqarish bo'yicha turlicha
qarashlarga ega ekanliklari 1946 yil mayida Tashki ishlar vazirlari Kengashi
(TIVK)ning Parijda bo'lib o'tgan sessiyasida malum bo'ldi. Unda na Germaniya
bilan tuziladigan Sulx Shartnomasining umumiy jarayonlari va na iqtisodiy
o'zgarishlarning yagona rejalari ishlab chikildi. Mamlakatni bo’lib yuborish
alomatlari ko’rina boshlayapti. Bunga zonalaro olib-sotarlik avj olganligi ham
bahon b'ldi. Doimiy oylik maosh ishlaydigan g’arbiy zonalar kengashi
zonasidan arzonroq mahsulotlarni va ozik-ovkatni olib ketishga urinardi. 1946
yil 30 iyun sovet va g’arbiy zonalar (hudud) o'rtasida chegarada odamlar va
mahsulotlar oqimi ustidan kattiq nazorat o'rnatildi.
1946 yil yozidan Germaniyadagi ahvol keskinlasha boshladi. Iyul oyida AQSh
davlat departamenti ma'muriy boshkaruv samaradorligin noshirish maqsadida
AQSH va Britaniya okkupatsion zonalarini birlashtirish to’g’risidagi istaklarini
bildirdi. "Iqtisodiy birlashgan hudud (Bizonia) tuzish to’g’risida" 1946 yil
12](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_12.png)
![dekabrida Bitim imzolandi. Birlashgan okkupation joylarida iktisodiy
infratuzilmani, iste’molchi bozorini, barkarorlashgan mehnat bozorini tiklashga
va tartibga solishga qaratilgan siyosat amalga oshirila boshlandi. 6
Bu jarayonda
allakachon olmon boshkaruv organlari, jumladan, L. Erhard rahbarlik
qilayotgan Iktisodiy Kengash muhim the role of uynadi. Buning hammasi
council davlatning roziligisiz amalga oshirildi.
Germaniyaning Sharqiy va garbiy yerlaridagi siyosiy o'zgarishlar jarayoni ham
bir-biridan keskin farqlana boshladi. Avvaliga bu jarayon Potsdam Kelishuvlari
doirasida ro’y berib, Natsistlar partiyasi, Germaniya qurolli Kuchlari, offitserlar
korpusi, yarim harbiy tashkilot tarqatib yuborildi. Siyosiy faoliyatga aralashish
va fuqarolik xizmatlariga egalik qilish huquqi faqat siyosiy va manaviy
sifatlariga ko’ra Germaniyada demokratiyani rivojlantirishga yordam bera
oluvchi shahslarga berildi. Fuqarolik irqiy, milliy tenglik chiqishlari asosida
sud tizimi qayta tashkil qilindi.
1945 yil Noyabr 1946 yil Oktyabr Nyurnbergd xalqaro tribunal sudi faolliyat
ko’rsatdi. Uning Davomida natsist va harbiy jinoyatchilar javobgarlikka
tortildi. Denazifikatsion (fashismni yo’q qilish) bo’yicha yordam olmon
komissalari (shpruhkemmer) tashkil qilindi. Ular ittifochchilarning tribunalari
bilan hamkorlikda ayblanuvchilarning aybdorliklariga qarshi kurashadi. Shunga
qarab jinoiy ishlar beshta toifaga bo'lindi: ("asosiy jinoyatchilar", "jazo
yuklanganlar", "jazo bilan kamrok yuklanganlar", "hamtovoklar" va
"teginmaganlar"). Jinoiy javobgarlik faqat birinchi raqam uchun belgilandi,
shuning uchun ayblanuvchilarning 95% i oqlandi va qisman huququlardan
mahrum qilindi. 7
Denazifikatsion va demokratlashtirish jarayoni yangilangan olmon siyosiy
elitasining shakllanishi bilan yangi ro’y berdi. G’arbiy va sharqiy joylarda
partiya qurilishi o'ziga xos xususiyiyatlarga ega b'ldi. Sovet Mamuriyati
6
З. Р. Нуриддинов. Гарб мамлакатлари енг янги тарихи (1939-1971).- Т., 1976
7
З. Р. Нуриддинов, Х. Кичкилов, М. Лафасов. Энг янги тарих (1918-1945) ,,Нафас,, 2010
13](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_13.png)
![Kengashi 1945 yil 4 ta partiyaga Sharkiy Germaniya yerlarida faoliyat
ko’rsatishga ruhsat berdi: Germaniya Kommunistik partiyasi (GKP).
Germaniya sotsial-demokratik partiyasi (GSDP), Xristian-demokratik ittifoq
(XDS), Germaniya Liberal-demokratik partiyasi (GLDP). 1948 yilda
Germaniyada sovet harbiy mamuriyati yordami bilan Milliy-demokratik partiya
(MDP) va Demokratik dehqonlar partiyasi (DDP) tuzildi. Bu-partiyalar so’l
blokning ijtimoiy-siyosiy bazasini tuldirishlari kerak edi. Germaniya Kengashi
harbiy mamuriyati yordami bilan kommunist yangi politsiya, sud va prokratura
organlari uchun yangi kadrlar belgilash imtioziga ega bouldi. Kommunistlar
ta'lim tizi-mini tubdan islox kilish, ijodkor ziyolilar ishlab chiqarish nazorat
kilishda hal qiluvchi rol o'ynadi va agrar islohotlarni o'tkazish tashabbusi bilan
chikdi.
Kompartiya Rahbariyatida Germaniyada sotsializm qurishni yoqlovchi Valter
Ulbrixt raxbarligidagi kuchli so’l radikal qanot mavjud edi. Kommunistik
partiya Rajbari Vilgelm Pik pozitsiyasi iyumshoqroq bulib, 1945-1946 yillarda
u partiya faoliyatini umumolmon davlati doirasida parlamentar demokratik
republika yaratishga yo’naltirishni yoqladi. Germaniya Sotsial-demokratik
partiyasidagi sul radikal va mutadil oqimlar o rtasida kurash yanada keskinrokʻ
edi. Ulardan biri O. Groteval rahbarlik qilayotgan Berlin Markaziy Qo mitasi
ʻ
bo’lsa, Buyuk Britanniya zonasi madadiga suyanuvchi K. Shumaxer boshliq
Gonnaver byurosi edi.
Germaniya Sotsial-demokratik partiyasi raxbariyati Kommunist bilan
qo‘shilish va Yagona Germaniya so’l partiyasini jamoa tarafdori edi. Shu sabab
1946 yil aprelida ikkala partyaning birlashuvchi syezdi paydo bo’ldi. Yangi
Partiya "Germaniya Birlashgan Sotsialistik partiyasi" (GBSP) deb nomlandi.
Uning dasturida dolzarb ishlab chiqarish muammolarni hal qilish: "ekspluat va
zulmga, qashshoqlik va ishsizlikka barham berish hamda imperialism
tahdididan xolos bo’lgan sotsializm qurish o'z ifodasini topgan edi. GSDP ning
teng huquqli rahbarlari V. Pik va O. Grotevallar bo’ldilar. Yagona biralashgan
14](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_14.png)
![partiyaning dasturini qo’llab quvvatlamagan azolari yangi partiya safidan
chetlashtirildi.
K. Shumaxer guruhi birlashtirivchi syezd natijalarini tan olmadi. O’ng sotsial
demokratlar 1946 yil mayida Gonnaverdagi kongressda Germaniya sotsial
demokratik partiyasini qayta tikladi. Shumaxer komunistlar va ularga
qo’shilgan sotsial-demokratlarga nisbatan qattiq pizitsiyani egalladi va ulardan
birini “sovet partiyasi” ikkinchisini “olmon milliy manfaatlari sotqinlari” deb
atadi.
Sharqiy yerlarda faoliyat ko’rsatishdan voz kechgan GSDP Oder-neyse
daryolarini bo’ylab o’tgan chegarani qayta ko’rib chiqishni hamda bosib
olingan zonalarga tovon to’lovlarini bas qilishni talab qildi. Shumaxer
ayirmachilikninh ashaddiy dushmani edi va yagona mustaqil olmon davlati
tarafdori edi. Shu bilan birga, urushdan keyingi sharoitda sovetl harbiy-siyosiy
tasiridan qutilish uchun hattoki mamlakatning parchalanishiga ham tayyor edi.
Shumaxer natsistlar lagerida 10 yilni o'tkazgan murosasiz antifashist sifatida
juda mashhur edi.
GBSPning tuzilishi va bir vaqtning o’zida Germaniyada Sotsial-demokratik
partiyaning parchalanishi Germaniyaning g’arbiga ham tasir qilmay qolmadi.
G’arbdagi okkupatsion hukumatlar GBSP bayrog’i ostida yagona komunistik va
sotsial-demokratik tashkilotlar tuzishni taqiqlab qo’ydi. Natijada 1948 yil
aprelida Garbiy Germaniya Kommunistik tashkiloti konferensiyalari Maks
Reymann boschchiligida o z rahbariyatini sayladi va GKPning GBSPdan ajralibʻ
chikishi 1949 Yilning 3 yanvarida yuz berdi.
Germaniyaning urushdan keyingi siyosiy hayotida Xristian demokratlar ham
muhim o'ringa ega bo'ldi. Germaniya ko’p asrlik xristian siyosiy harakati
an’analariga ega edi. Ikkinchi jahon urushi tugagandan so'ng, Germaniya,
Italiya, Avstriya, Fransiya, Gollandiya, Belgiyani qamrab oladi. Xristian
Demokratiyasi mafkuraviy sintez asosida rivojlandi: Davlat Qurilishi
To’g'risidagi Liberal-Demokratik qarashlar ijtimoiy katolistizm,
15](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_15.png)
!["Taraqqiyotning Uchinchi Yo’li" mafkurasi bilan qorishib eetgan edi. Ijtimoiy
katolistizmning korporativ goyalaridan voz kechgan xristian demokratiyasi
jamiyatga yagon o‘zaro boglangan organizm deb qarash, insonning o’z vijdoni
xudo boshqaruvligini tan olish, insonning o‘z vijdoni va xudo oldida
javobgarligi g’oyalariga asoslanar edi.
Germa niya uchun xristian demokratianing uygonishi nihoyada muhim edi.
Xristian demokratlar Vayronaga Ailangan. Oz o'tmishidan hafsalasi pir b'lgan
va kelajakka umidsizlik bilan qarayotgan mamlakatda kelgan ma'naviy
bo’shliqni to'ldira oldi, milliy g’oya xaqiqiy qo'shnichilikni saqlab qo'ldi.
Xristian-demokratlarning Umumgerman Tashkiloti (XDS) 1945 Yil iyunida
Berlinda Tuzildi. Uning rahbari Andros Germes tezda sovet maumriyati tazyiqi
ostida o’z faoliyatini tark etishiga majbur bo’ldi. Uning o’rnini kasaba
uyushmalari raxbari Yakov Kayzer egalladi. XDS sovet zonasida iqtisodiy
tuzatishni amalga oshirish masalalarida so’l partiyalarning faol raqibiga aylandi.
GBSP tashkil topgandan sung, xristian demokrat yanada radikal pozitsiya
egallashdi. 1947 yil oktyabrida Berlinda bo’lib o'tgan HDSning 2-syezdi lideri
Yakov Kayzer partiyasi va uning totalitar (mustabid) siyosatiga qarshi kurashga
chaqirdi. Kayzer Josuslikda ayblandi. Taqiblar ostida Kayzer va uning bir
kator hamkasblari G'arbiy Germaniyaga ketishga majbur bo’ldi. Shundan keyin
Sharqiy Germaniya xristian-demokratik ittifoqi O. Nushke boshchilik qildi.
G’arbiy Germaniya xristian Demokratiyasi rahbari 1933 Yilda natsistlar
Tomonidan o'z vazifasidan ozod etilgan va urushdan keyin Saylangan sobik
Keln shahri meri Konrad Adenauer bo’ldi. Adenauer 1945 yil 2 sentyabr
Kelndaga kongressi tashkil etiluvchi garbiy zonalar HDSiga raxbarlikka
saylandi. AQSH gukumatiyordami bilan u obro’li jamoa arboblari va yirik
siyosiy guruh vaqillaridan o'z partiyasi yadrosisini shakllantira boshladi.
Ziyofatda qurilishining "faollar" modeldan voz kechdi. XDS dasturida
saylovchilarning keng katlami qo'llab-quvvatlashiga va shu asosda yangi
democratic davlatchilikning ijtimoiy asosini paydo bo'ldi.
16](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_16.png)
![XDS "barcha khristianlar" va "barcha qatlamlar" birlashmasi, ya'ni barcha
ijtimoiy hamda ikkala xristian denominatsiyasining himoyani himoya qilish
partiya deb qaralardi. Shu bilan birga, Adenauer XDSning anti-kommunistik
yo’nalishini takidlab, ham nazist, ham marksist mafkuraviy ekstremist kattik
qoraladi.
G'arbiy zonalardagi okkupation hukumatlar tomonidan berilgan XDSning
qo’llab-quvvatlanishi ittifokchilar o'zaro munosabatlarida 1946 yil oxiridan
keyin uzoqlashish paydo bo’lgan. Germaniya parchalanishi yakkol namoyon
bo’la bordi. Adenauer G’arbiy Germaniya davlatini birlashmasi ochiqchasiga
qo llab-quvvatlovchi olmon siyosatchchilaridan biri edi. Adenauer Prusschaʻ
an’analarni ko'rarga qo'zi yo'q edi. G’arb sivilizatsiyasi doirasida Germaniya
buyukligini tiklashni orzu qildi. Bunday siyosatni amalga oshirishda 1946 yilda
katolik xristian partiya (keyinchalik konfessionalararo) sifatida Bavariyada
tashkil topgan Xristian sotsial soyuz (XSS) XDSning ishonchli ittifochchisiga
aylandi. XSS raxbari Franz-Josef Shtrauss XDSning umumiy hodisalarini va
Adenauerning siyosiy dasturini yo'qotgan holda o'z faoliyatida mustaqillikni
saqlab qolish uchun intilar edi.
G’arbiy Germaniyaning qolgan yerlarida xristians demokratik harakatning bir
tarzda birlashishi 1947 yilda ro’y berdi. Liberal yunalishdagi siyosiy partiyalar
urushdan keyingi davrda Germaniada so’llar va xristian democratlar kabi
mustahkam partiyaga aylana olmadi. Liberal-demokratik partiya Sharqiy
Zonada 1945 yilda tashkil qilingan bo’lsa-da, ammo sovet mamuriyatining
qattiq tazyiqi ostida butun Germaniyaga o'z ta'sirini ko’rsata olmadi. Buning
aksi o’larok, 1946 yangidan g’arbiy zon-larda liberallarning mustaqil harakati
shakllandi va 1948 yilning dekabrida Erkin demokratik partiya (EDP) tashkil
topdi. uning rahbari Teodor Heys edi.
1946 yilda bo’lib o’tgan lands hukumatlari (landtaglar) ga bulgan saylovlar
germaniyadagi davlat siyosati kuchlarning ahvoli tang harakat namoyish qildi.
Hattoki sud zonasida ham saylovlar demokrat muhitda o'tkazildi. Kuchli GBSP
17](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_17.png)
![Landtaglar va zemellar boshkaruvida (GLDP) va HDSlar birgalikda egallagan
mandtlar soniga teng mandtga ega bouldi. G'arbiy zonalarda nasroniy
demokratlar 6 bu, sotsial demokratlar 5 y erlarni boshkaruviga ega bushdi.
Ammo tez orada Sharqiy va g'arbiy Germaniya siyosiy boshkaruvida o'ziga
xoslik namoyon bo’la boshladi. Bunga okkupation hukumatlarning to’g'ridan-
to’gri aralashuvidan tashqari, olmon jamiyatining o'ziga hos mintaqaviy
xususiyatlari ham ta’sir ko’rsatdi.
Shimoliy va Sharqiy Germaniya bir necha o'n yillar ishchilar harakatining
markaziga aylanganligi va kommunistlarning ta’siri eng kuchli hudud
bo’lganligi bilan ajralib turardi. Aynan shu yerga olmon tuprogida sotsialist
tuzumning qaror topishi uchun muhim tayanch bo’ldi. G’arbiy va januby
Germaniya tarixan ayirmachilik harakatlari va katoliklik hukmronlik kilgan
mintaka edi. Reyn va Bavaria olmonlari o’ziga xos etnopsixologik
xususiyatlarga ega ediki, bu xususiyiyatlar ularning olmon millatining etnik
asosda ajratib turardi. Shuningdek, muhojirlar va qochoqlarning ommaviy oqimi
ham olmon jamiyati va jamoat tarkibining qutblanishiga ta’sir ko'rsatdi.
Kommunistik tahdidga ko’nikishni xohlamaydigan ko’pgina olmonlar g’arbiy
yerlarga qochib ketishdi. Konslager va mujozirlikdan qaytgan kommunistlar va
so’l sotsialist, albatta, mamlakat sharqida to’plangan edi.
1947 munosabatlaridayok Germaniyaning taraqqiyot yo’llari maslasida
ittifoqchilar o'rtasida siyosiy muzokaralar boshi berk ko’chaga kirib qo'lgani
yakkol ko’rindi. Tashki ishlar vazirliklari Kengashining 1947 yil mart-aprel
oylarida Moskvada bo’lgan sessiyasida sovet delegationssiyasi tayor
mahsulotlarni reparation (tovon) hisobiga undirishni yana kun tartibiga qo’ydi.
Uning rakiblari tovon undirishni bas kilish va olmonlarga iktisodiy tizimni
tiklashga imkon berish lozimligini aytishdi. Bahs-munozara biror anik natijaga
olib kelmadi. TIVKning navbatdagi 1947 yil dekabr Londonda bulgan sessiyasi
ham mutlako natizhasiz turadi. Unda hattoki yingi sessioni kachon va kaerda
o'tkazishga ham kelishib olinmadi.
18](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_18.png)
![Germaniya masalasining keskinligini SSSRning tovon undirish masalasida
qattik turib olishidan tashqari. AQShning tashki siyosatidagi o'zgarishga ham
bog'liq edi. "Truman doktrinasi" tufayli SSSR-AQSH o'rtasidagi qarama-
qarshilikning rejasi, birinchi navbatda, Yevropa mamlakatlari ta'kidlanishiga
ta'sir qilish choralari. AQSH Yevropaga harbiy blok strategiyasi nuktai
nazaridan qaray boshlady. Bu yo’nalishdagi birinchi qadam "Yevropaning
tiklanishi va rivojlanishi ("Marshall rejasi") dasturi"ning ishlab chiqarish
chikilishi bo’ldi. 1947 yil iyunida ishlab chiqilgan va 1947 yil iyulida Parij
konferensiyasida ko’rilgan bu reja 1948 yil aprel-da qonuniy kuchga kirdi. 8
1948 yil yanvarida Bizoniya Vazirlar Majlisida g’arbiy yerlarda iqtisodiy
islohotni amalga oshirish bo’yicha qaror qabul qilindi. Oliy sud va Markaziy
Bank tashkil qilindi. Iqtisodiy Kengash va direktoratga birlashtirilgan markaziy
boshkarmalarning ishdan bo'shashdi. Fransiya Hukumati bilan kelishuvga
erishildi. Tovon to’lash o’rniga, Fransiyaga Saar Viloyati ijaraga berildi.
Fransiya o’ziga Tegishli okkuupatison zonaning AQSh va Angliya Okkupation
Zonalari Bilan qo’shilishiga rozi bo’ldi. 1948 yil fevralida Trizonia tashkil
etildi. Saar viloyati 1957 yil, yani GFR tarkibiga kiritilgunga qadar Fransiya
ixtiyorida qoldi.
Germaniyada iqtisodiy islohotni amalga oshirishning asosiy muammosi
"mustakkam valyuta" ni yaratish edi 1947 yildan beri Iktisodiy Kengashda
markazlashgan rezhaviy khzhalik va monetor siyosat tarafdorlari davom etgan
o'zgarishlar qizg'in bhs-munozaralar etmokda edi. Ludwig Erligidagi bir guru
mutahassislar kadrlangan pulling katta hazhmidan qutilishga qaratilgan islohot
loyihasini tayerladi. Erxardning fikricha, bunday tuzatishotni amalga ishlab
chiqarish ishlab chiqarishni faol rag'batlantirish va jinoiy ishlarning eng nochor
qatlamini himoya qilish, harakatchilar bozorini yuklash va ishlab chirishni
yo'lga qo'yish va ishlab chiqarishni kuchaytirish. yo'lda, AQSHning ushbu
8
Г. Хидоятов, Х. Гулямов. Всемирная история. Новейшей период Европы и США после второй мировой
войни (1945-1995). – Т., 1999
19](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_19.png)
![islohotni barcha 4 tala zonada amalga oshirish kerak degan rejasi natizha
bermagach 1948 yildan faqat Trizonia o'rnatilgan ishlar boshlandi. Garbiy
zonalarda hovuz islohoti 1948 yil 20 junda boshlandi. Almashishning rasmiy
nisbati 10 reichsmarkaga 1 yangi olmon markasi kilib belgilandi (bundan
tashqari, khar bir fukaro 1:1 course buyicha 40 markani olish mumkin edi).
Avvaliga olingan% pulling joyi 5 ini qulga olish mumkin edi. Daromadlarning
konuniyligi anilangach, sol hukumati tomonidan berilgan yana 20% i. foyda
10% va beryiladigan bouldi. Kolgan 65% va bekor kilinadigan bouldi.
Almashinuv kursining sungi kvotasiga kwra, 6.5 olmon markasiga 100
reichsmark tHgri keldi. Nafaka, oy-lik maosh, ijtimoiy yordamlar 1:1 nisbatda
kaita hysoblandi. Davlatning barcha qarzlari bekor narxi. Shundai kilib, katta
pul kazhmi qiskartirildi. "Ishonchli pul" ning payo bu "kora bozor" ha ham
berdi va barter (ayirboshlashlar) tomonidan nashr etilgan chikardi.
1948 yildagi muwaffakiyatli iktisodiy islohot Germanyda siyosi vaziyatning
keskinlashuvi bilan birga utdi. Harbiy zonalarning pulmuriyga tayorgarlik
ketayotganligi tugrisida berilgan ma'lumotlarga qaramasdan, Germanydagi
Council of harbiy ma'lumotlar istemol bozorini published by chikaruvchi,
qiymatini yo'qotgan eski marka Sharqiy Germaniyada payokan bwlishining
oldhra karachilish qarkii TĞgri, 1946 Yil 30 iyunda yopilgan zonalararo
chegara bunga twsqinlik kilishi mumkin edi, ammo twrtta sektorga bulingan
Berlin bundan mustasno edi. 1948 yil 24 iyun Kushinlari G'arbiy Berlinni
Kurshab Olib Soveti. uni garbiy zonalardan uzib kuydi. 9
Bu harakat kwprok
siyosiy xarakter ega edi. Shundai kilib. G’arbdan katta pul kazhmi o kelishib
havfi olib. Gharbiy Berlinning kamal kilinishi esa Gharb mamlakatlariga taziiq
o'tkazish uchun edi. Ammo bu harakat kutilganidai emas, beams teskari
natizhaga olib keldi. Garbiy Berlin aholisini qutqarish uchun AQSH havo
ko'prigini barpo qildi. Kamal AQShda airplanelari har daqiqada Tempelhof
aerodromiga kunib turdi. Har kuni shaxarga 13000 t ozik-ovkat rasm turildi.
9
Н. В. Звгладин. Истории России и мира в ХХ веке. – М., 2006
20](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_20.png)
![Bu oldingsdagi oy mahsulotlarga nisbatan 3 barobar ko'p edi. Javob chorasi
sifatida garb nazorati council zonasiga mahsulotga nisbatan takik (embargo)
zhory kildi. Keskin muzokaralardan qo'shiq. 1948 yil 30 avgust Berlinda
garbiy markani bekor kilish turisida turt tomonga Bitimga kelindi. Ammo uni
amalga oshirish technician sabablarga kwra uzokka chuzildi va gharbiy
Germany davlatchiligi rasmiylasha borgani sayin, uni amalga oshirish amri
mahol bo’lib qoldi. Berlin Muammosi Eng qizgin pallaga kirganda. 1948 yil
15-22 iyul Rüdesheimda garbiy erlarning vazir-presidentlari yigilishi bwlib,
unda Berlin ober-burgomeister Ernst Reiter tesd garbiy Germaniya davlatini
tuzib, unga garbiy Berlinni qushishga davat qildi. Yigilish katnashchilari 1948
yil 1 sentabr ta'sis majlisini chaqirish to’g’risidagi karorni tasdiklashdi. Ammo
keyinchalik ayirmachilik tug'h bahslaridan bahs-munozara kutilish uchun "tasis
majlisi" va "constitution", atamalari olib tashlandi. 1949 yil aprelda
Vashingtonda ASh, England va France tashki ishlar vazirlari "occupation
statute" (Nizom)ni kabul qildilar va gharbiy Germaniyada mavzhud 9 ta land
(o'lka)dan iborat "Germany Federative Republicsini birlik tHG'risida" Bitim
tuzdilar. 10
1949 Yil 8 Mayda Parlament Kengashi tomonidan Germaniya
Federativ Respublikasi Sining asosiy Konuni ishlab chiqarildi. Bu
Konstitutsiya tarikhga "Bonn Konstitutsiyasi" si nomi bilan kirdi. Bir waktda
Sharkiy Germany davlatchiligi ham shakllana bordi. 1947 yildayok council of
zonacid Olmon Hulk Congress (OHK) faoliyat kursata kursi edi. Uning 1947
yil dekabrida bwlib o'tgan birinchi sessiya- sida yagona Germaniya uchun keng
ommawiy harakatni nazorat qilish masalasi kuyilgan edi. 1948 yildagi sessiyasi
Olmon Hulk Congressi (OHK) barcha olmon erlarida Germanying yagonaligi
tugrisida referendum o'tkazish tashabbusi bilan chikdi. Ammo shu vaktning
o'zida Olmon Xalq Kengashi (OHK) ham tashkil kilindi. U sharky Germaniya
davlati Konstitutsiya loihasini vakolatiga ega buldi. The constitution of loyihasi
GBSP vakilla-ri tomonidan ishlab chiqarilgan ishlab chiqarish chikildi va 1949
10
А.З.Манфред. История Франция в 3 – х томах. – М.,1973
21](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_21.png)
![yil 19 martdagi Olmon Xalq Kengashi (OHK) yigilishida qabul qilindi. 1949
Yilning 29-30 Mayida bulib utgan Olmon Xalq Kengashi (OHK) uchinchi
sessiyasi Germaniya Demokratik Respublikasi va Konstitutsiyasini tasdiqladi.
1949 yil 7 oktyabr GDR Tashkil etilgan kun sifatidatarikhga kirdi Germanying
parchalanishi nihoyasiga etdi. 1949 Yil May-Yida Tashki ishlar vazirlari
Kengashi sessiyasining ham bu jarayonining Parij olib tashlash kola olmadi.
Shundai qilib, Germanying bulinib keyin urushdan keyingi davr tarixidagi eng
murakka muammolardan biriga ailanib koldi.
SFRda konstitutsiya tuzumning samarali yutuklarga erishi-shida mamlakatdagi
siyosiy barkarorlik yordam berdi. 1949 yili 14 avgust Bundestagda bulib o'tgan
birinchi saylovlar kuyidagi kuchlarning ustunligini nazorat qiladi. Xristian
Demokratik Ittifoqi (CDU) 25,2% ovoz bilan 115 mandat ega bulib. Christian
Social Union (CSU) Bilan Birga 5,8% Ovoz Bilan 24 Majburiy Ega Bulib,
Parlamentda Kupchilikni Tashkil Etdi. Muxolifatdagi Germaniya sotsial-
demokratik partiyasiSini Saylov-chilarning 29,2% va (131 mandat) Kullab-
Quvvatlashdi. Erkin Demokratik partiyasi (EDP) 11,2% ovoz bilan 52
mandatega ega bulib, koalitsiya xukumat tarkibiga kirdi va "uchinchi kuchga
aylandi. 12 sentyabr mamlakat Prezidentliga Ozod demokratik partiyasi (ODP)
rahbari T. Xeys saylandi, 15 sentyabr esa K. Adenauer Federal kansler
Lavosimini. Egalladi. Konrad А denauer shahar sudining kotibi oilasida
dunyoga kelgan. 1894-yil 5-martda Konrad Kyolndagi А vliyo havoriylari
gimnaziyasini bitirgan, keyin esa Frayburg, Myunxen va Bonn
universitetlarining yuridik fakultetlarida tahsil olgan (1894 —1897). Davlat
imtihonlarini topshirganidan keyin u Kyoln shahar prokuraturasida, so ngraʻ
advokat Kauzening idorasida (1903 — 1905) ishlagan K. А denauerning siyosiy
jihatdan mashhurligi Uchinchi reyxning harbiy mag lubiyatidan keyingina
ʻ
boshlandi. 1945-yilning 8-martida Kyoln ning amerikalik komendanti K.
А denauerga burgomistr vazifasini bajarishni taklif qildi. U rozi bo ldi. 1945-
ʻ
yilning mayida Germaniyaning taslim bo lishi haqidagi hujjat imzolanishi
ʻ
22](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_22.png)
![bilanoq, ittifoqchilarning okkupatsion ma muriyati tomonidan Germaniyaningʼ
kelajagi uchun eng muhim bo lgan siyosatchilar ro yxati tuzildi. Ro yxatdagi
ʻ ʻ ʻ
birinchi o rinda Konrad
ʻ А denauerning ismi turardi. А mmo ittifoqchilarning
ishonchiga sazovor bo lgan bo lg usi kansler Vashington, London va Parijlik
ʻ ʻ ʻ
rejisyorlar «boshqaradigan» itoatkor siyosiy qo g irchoqqa aylanmoqchi emas
ʻ ʻ
edi.
Qat iy va mustaqil xarakterga ega bo lgan K.
ʼ ʻ А denauer natsizm vayronalari
ustida yangi, demokratik, o z milliy manfaatlarini himoya qila olishga qodir
ʻ
bo lgan Germaniya qad ko tarishiga ishonardi.
ʻ ʻ А ynan o sha paytlarda uning ʻ
«Nemis xalqi egildi, ammo u sindirilgan emas» degan mashhur iborasi butun
mamlakat bo ylab tarqaldi. 1945-yildagi Germaniya achinarli holatda edi.
ʻ
Ittifoqchilar aviatsiyasi o z vazifalarini yaxshi bajargandi: Gamburg, Drezden,
ʻ
Berlin, Myun xen, Nyurnberg, Kassel, Vuppertal va Rur ko mir-metallurgiya
ʻ
bazasining shaharlari vayron bo lib yotardi. Bombalar portlashlaridan hosil
ʻ
bo lgan handaqlar, Gitler davrida qurilgan ulkan avtomagistrallar mamlakatning
ʻ
sharqiy qismini egallagan Qizil А rmiya soldatlaridan najot izlayotgan
millionlab och qochoqlarga va Polsha, Chexoslovakiya, Yugos laviya va
Vengriyadan quvilganlarga to lib ketgandi. «Nahotki hammasi tamom bo lgan
ʻ ʻ
bo lsa?» — deya so ragandi o sha kunlari «Gamburger Folkstsaytung» gazetasi.
ʻ ʻ ʻ
Uning sahifalarida bosilgan rasmlar hamma narsani o z-o zidan izohlab turardi:
ʻ ʻ
vayronalardan yegulik izlab timirskilanib yurgan, faqat qoq suyaklari qolgan
bolalar, bir parcha ko mir uchun ko chada mushtlashayotganlar, ochiq zavodda
ʻ ʻ
uxlayotgan nemis asirlari. А qldan ozayozgan nemislar ittifoqchilarning
soldatlari saflarini yorib o tardilar va o q yeyishi mumkinligiga qaramasdan
ʻ ʻ
parovozlarning ko mirxonalariga hujum qilardilar. O sha kunlarda
ʻ ʻ
Germaniyaning zamonaviy tarixidagi eng qayg uli rekordlardan biri o rnatilgan
ʻ ʻ
edi: 1947-yilning 1-yanvar kuni ko chalarda 50 nafar boshpanasiz kishi
ʻ
sovuqdan qotib o lgan edi. Halokat yoqasida turgan Germaniyani qutqarib
ʻ
qolishga qodir bo lgan tez va qat iy choralar ko rish lozim edi. Natsistlar bilan
ʻ ʼ ʻ
23](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_23.png)
![hamkorlik qilib o z sha nini bulg amagan va ayni paytda okkupatsionʻ ʼ ʻ
ma muriyatning xam, oddiy nemislarning xam ishonchini qozongan yo lboshchi
ʼ ʻ
zarur edi. Konrad А denauer ana shunday kishi edi. 1948-yili amerikaliklar,
britaniyaliklar va fransuzlar egallagan Germaniya hududida 11 ta G arbiy
ʻ
Germaniya yerlari tashkil qilindi. Bonnda Parlament kengashi ish boshladi va
uning Prezidenti etib Xristian-demokratik itiifoqining (XDI) raisi va
asoschilaridan biri sifatida K. А denauer saylandi. Xristiancha dunyoqarash,
G arbning ma naviy boyliklari tomon yo naltirilganlik turli xil ijtimoiy
ʻ ʼ ʻ
qatlamlarni o ziga jalb qildi
ʻ
Xristian demokratlarning mafkuravii konsepsiyasi va GFRning ijtimoiy-
iktisodiy va siyosiy rivojlanishining asosii yuna-lishlarini belgiladi.1963
yilgacha bu lavozimda ishlagan K. Adenauer Germaniya adabiyotida bu yillarni
“Adenauer davri “ deb atalib,uning Germaniyaning tiklanishi va jahon
sahnasiga yangi ko’tarilishida qo’shgan shaxsiy hissasiga bajo keltirgan.1949
yil 21 sentabrda Germaniya Federativ Respublikasi rasmiy e’lon qilindi. . 1953
Parlament saylovlari arafasi da qabul kilingan HDSning Hamburg dasturida
garbiy Germaniya davlatida konstitusiyaviy-khukuqiy tuzumning va ijtimoiy
khzhaliliging kapital bozorlari olmon xalqi moddi va manaviy tiklanishiga y
'salomatligi belgilandi. CDU rahbariyati katyi ravishnoma anti-kommunist
kayfiyatda bulib, Sharkiy Germany davlatini tan olmas, Shimoly Atlantica
Ittifoki va Europadagi integration jaraenlar bilan yaqindan hamkorlik kilish
yulini tanladi. K. Adenauer raxbarligida CDU 1953, 1957, 1961 yillarghi
parlamenti saylovlarid golib chikdi. va xakli ravish (191-mandatdan 36%, 217-
mandatdan 39,7%, 192-mandatdan 35,8%)ga ega bouldi. CDU / CSU bloklari
Parlament - yes yagon fraction tashkil et, birlashgan siyosat olib bordi.
Murosasiz K. Shumaxer qo llab-quvvatlovchi Germaniya Sotsial-demokratik
ʻ
partiyasi (GSDP) "principial qarshilikka aylangan. Sotsial-demokratlar bozor
munosabatlariga qarshi chiqib, xarid qilishda ijtimoiy harakatda'vat etardi'y
Germaningarningaer sinovlariga to suvereniteti tiklanmas- dan turib, uni qayta
24](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_24.png)
![tiklash. , Shimoliy ika blokining hosil bo'lgan- siyosiy tuzilmaviy qo'llab-
quvvatlash, G'arbiy qo'llab-quvvatlash Evropadagi birlashtirish.Germaniya
Sotsial- demokratik partiyasi (GSDP) 1953 yilgi parlament Bulgan Sailovlarda
28,8% Ovoz Bilan 169 Mandtga, 1961 yil 36,2% Ovoz Olib, 190 Mandate Ega
Bouldi 1960 yilgi Germaniya Berlindagi G'arbiy Germaniya va boshqa bir
yuridik siyosat for the sake of kalism, eng avvalo, sul radikalizmga qarshi
kurash bilan birga davom etdi. 1951 yilda davlatga qarshi siyosiy vaziyat uchun
zhazo kullash konuni kabul kilindi. Bir yildan sung Konstitutsiyaviy sud neo-
natsist sotsialistik partiyasi ta'qiqlandi. Kommunistik Tashkilotlar. Kengash-
Germaniya do’stlik jamiyatlari faoliyati kattik nazorat ostiga olindi. 1956-yilda
GKP Konstitutsiyasi azod tashkilot sifatida butunlay taqiklandi. Adenauerning
siyosi vaziatni barkarorlashtirish. G’arbiy Germaniyada ijtimoiy taraqqiyotning
mustahkam hududiy asosini bo’lgan urinishlari muvaffaqiyatli bhldi. Tajribali
Huquqshunos va administrator, qatiy va talabchan siyosatchchi bo’lgan
Adenauer Bonn hukumati faoliyatiga nihoyatda ishchan va tartibli kuch bera
oldi. Barkarorlik va mutadillikka intilish Adenauer siyosiy uslubining o’ziga
xos xususiyatiga aylandi. macbool. nikhoyatda samarali iqtisodiy ishlab
chiqarish o'tkazish hom muhim ahmiyatga ega b'ldi.
25](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_25.png)
![1.2. “ 1950-yillardagi iqtisodiy mo’jiza “
Adenauer siyosatining ideologlari iqtisodiyot vaziri Lyudvig Erxard edi.
Adenauer hukumatida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotning eng
murakkab sharoitda (1949-1950 yillarda mamlakat) vujudga keldi. Pul
mikdorining paydo bo'lishi va narxlarning liberal aholisi daromadlari bo’lgan
bir yuzdan narxlarning paydo bo'lishiga olib keldi. Ishlab chiqarishning qayta
qurilishi esa ishsizlikning o'sishi bilan birga ruy berdi. Ammo 19 yildan 19 yil
yaxshi 5 o'zgarish sezila boshdi. 1952 yilda esa narkhlar o'sishi to'xtadi,
ishsizlik kamayib ketdi. har qanday keskin iktisodiy o'sish ruy berdi.
Germaniya iqtisodiyotining jadal rivojlanishiga, birinchi navbatda, asosiy
kapitalning yangi texnik asosda yangilanishiga bir qator omillar yordam berdi.
Bu jarayonda davlat faol ishtirok etib, davlat byudjetidan rekonstruksiya va
texnik qayta jihozlashga katta miqdorda mablag‘ yo‘naltirdi. Davlat byudjeti
xarajatlarini bunday yo'naltirish imkoniyati harbiy maqsadlar uchun byudjet
xarajatlarining past darajasi bilan bog'liq edi. Potsdam kelishuviga (1945)
muvofiq Germaniyaga qurollantirish taqiqlandi va davlat byudjetining atigi 5-
6% harbiy xarajatlarga sarflandi. Davlat mablag'lari sanoatni ilmiy
tadqiqotlarga, texnik va texnologik qayta jihozlashga yo'naltirildi. Byudjet
siyosati davlat apparati hajmini cheklashni ham nazarda tutgan.
Urushdan keyingi yillarda sanoatning o'sha tarmoqlari (engil, oziq-ovqat,
to'qimachilik va boshqalar) faol rivojlandi, ular fashistik Germaniyada unchalik
e'tibor bermadi. 50-yillarda Germaniya sanoatiga kapital qo'yilmalar. milliy
mahsulotning 25% ga yetdi. Yengil sanoat bilan bir qatorda metallurgiya,
kimyo sanoati, mashinasozlik, qayta ishlash sanoati jadal rivojlandi. Harbiy
zavodlarni konvertatsiya qilish va ishchilarni qayta tayyorlash dasturlarini joriy
etish samarali amalga oshirildi. Yiliga 9-10%, 1953-1956 yillar esa yiliga 10-
15% gacha o'sishga erishildi. GFR G'arb mamlakatlari sanoat ishlab chiqarish
26](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_26.png)
![chikarishi buyicha o'ringa chikib oldi (faqatgina 1967 yilda Japan FIU o'ringa
tushirib qo'ydi). Katta eksport tufayli Angliya, Fransiya va Shvetsiya
davlatlarini oshib xisoblaganda, umumiy zahirasiga teng oltin zahira yaratildi.
Germaniya markassi Europad eng kuchli pulga aylandi. 50- yillarning ohirida
ishsizlik amalda yo’qoldi, aholining real daromadlari 3 barobar oshdi. "Nemis
iqtisodiy mo’jizasi" ning bir katormon sifati mavjud edi. Erhard tanlagan
iqtisodiy tizimi (unda liberal bozor mexanizmlari davlatning maksadli solik va
kredit siyosati bilan birga amal kilardi) uzining samarali ishlashi isbotladi.
Germaniya iqtisodiyotining urushdan keyingi rivojlanishida avtomobilsozlik va
maishiy texnika ishlab chiqarish muhim rol o'ynadi. 1950 yilda allaqachon
dunyoga mashhur "qo'ng'izlar" ishlab chiqarila boshlandi, ular nafaqat mashhur
bo'ldi, balki jahon bozorida raqobatga ham dosh berdi.
Aholining daromadlari darajasi oshdi, o'rta sinfning faol va ommaviy
shakllanishi kuzatildi. 1954-1957 yillarda. ish haqi va daromad solig'i bo'yicha
soliqlarning to'g'ridan-to'g'ri qisqarishi kuzatildi. 1951 yilda ishchilarning
ishlab chiqarishni boshqarishdagi ishtirokini belgilovchi qonun qabul qilindi,
ularning vakili korxona direktorlar kengashiga kiritildi. Keng ijtimoiy sug'urta
tizimi yaratildi.
Sanoatdagi lobby (o'z narkhlarini himoya qilish) bilan ko’p yillik bahs-
munozaradan so’ng, Erhard monopolyaga qarshi qonun qabul kilinishiga
erishdi, rakobatni cheklovchi har qandaiy shartnomalar bekor qilindi. Sarmoya
dasturlarini amalga oshirish uchun "Marshall rejasi asosida ishlab chiqildi.
GFRning 1955-yilda natoga azo biologik yordamga qadar harbiy xarajatlarning
yiligi (3.5 milliard dollar ) o’sdi. Iktisodiy siyosat tashabbusini Erhard qo’liga
bergan Adenauer GFRning xalqaro mavkeini mustakamlash uchun harakat
qildi.
GFRning yuksalishiga kansler Konrad Adenauer va iqtisod vaziri Lyudving
Erxardning qo‘shgan hissasi juda katta bo‘ldi. Adenauer GFR iqtisodini
tezkorlik bilan tiklash uchun “Ijtimoiy bozor xo‘jaligi”, deb nomlangan modelni
27](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_27.png)
![ishlab chiqadi. 11
Bu model markazida tadbirkorning shaxsiy tashabbusi va erkin
raqobat turar edi. Modelga ko‘ra, davlatning asosiy vazifasi xususiy xo‘jalik
sub’ektlarining faoliyat yuritish shaklini belgilab berish va ularga qanchalik
amal qilinayotganligi ustidan nazoratni ta’minlashdan iborat edi.GFR
iqtisodiyotining gurkirab rivojlanishiga asosiy sabablardan biri – bu hukumat
tanlagan to‘g‘ri yo‘l edi. Ikkinchidan, AQSH hukumati va sarmoyadorlari
GFRga katta iqtisodiy yordam ko‘rsatdi. Chunonchi, birgina “Marshall rejasi”ga
ko‘ra, 1948-1949 yillarda 1,4 mlrd dollar miqdorida yordam ko‘rsatildi. Bu
mablag‘ korxonalarni ilg‘or texnika va texnologiyalar bilan qayta ta’minlash
imkonini berdi.Uchinchidan, harbiy xarajatlarning deyarli yo‘qligi iqtisodiyotga
zarur mablag‘ sarflashga imkon berdi. Erxard qulay omillarni ko'rdi. Ulardan
eng samarali foydalanish kerak edi. Iqtisodiyot vazirligi iqtisodiy usullardan
foydalangan holda investitsiyalarni mohirona yo'naltirdi, sanoatning asosiy
tarmoqlari: kimyo korxonalari, metallurgiya, mashinasozlik, elektrotexnika
zavodlari rivojlandi. Ular negizida yengil va qayta ishlash sanoatlari ishlay
boshladi, o‘rta va kichik korxonalar uchun sharoit yaratildi. Soliq imtiyozlari
tizimi foydaning salmoqli qismini texnik yangilash, ilm-fanning eng yangi
yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish uchun sarflash imkonini berdi.
Ayniqsa, eksportga yo‘naltirilgan korxonalar rag‘batlantirildi. Erhard vazirligi
ushbu sohalarni rivojlantirish uchun bir nechta maxsus dasturlarni qabul qildi va
amalga oshirdi. Hukumat:
- savdo operatsiyalari xavfining bir qismini o'z zimmasiga olgan:
- yirik eksport tadbirlarini bevosita moliyalashtirishga o'tdi;
- soliq imtiyozlari taqdim etildi.
11
Тимошина Т.М. Экономическая история зарубежных стран: учебной пособие под ред. Проф . М . Н .
Чепурина
28](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_28.png)
![Eksport iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy omillaridan biriga aylandi,
mamlakat oltin-valyuta zaxiralarining o'sishiga yordam berdi. Nemis markasi
asta-sekin eng kuchli jahon valyutalaridan biriga aylandi, u boshqa mamlakatlar
valyutalari bilan tenglasha boshladi. Ishlab chiqarish va capital konsentratsiyasi
juda kuchayib ketdi. G’arbiy Germaniyadagi 92 ming sanoat korxonasidan 1995
tasi umumsanoat mahsulotining 50% ga, shular jumlasidagi 8ta yirik
monopoliya esa po’lat eritishning 85% ga egalik qildi. Mamlakat elekro texnika
sanoatining deyarli hammasi ikki yirik (“AEG”n va “SIMENS”) monopolistic
birlashma qo’lida to’plangan edi. 12
“I. G. Farbenindustri” konserni Gitler vaqtidagi nisbatan ham zo’rayib ketdi.
Uning kapitali ilgarigiga qaraganda 4 hissa oshdi. U ximiya sanoatidagi birdan-
bir qudratli kompaniya edi. Eng yirik 150 magnat G’arbiy Germaniya
ekonomikasining 4/3 qismini nazorat qilardi.
Og’ir sanoatda ko’plab mablag’sarf etildi. Bundesver tuzilguncha AQSHdan
bepul qurol-aslahalar olib, katta harbiy harajatlar qilmadi. G’arbiy germaniya
ekanomikasida chet el ayniqsa, Amerika kapitalining roli oshib ketdi.Amerika
monopoliyalari “yordam” programmasiga movofiq 5 mlrd dollar xarj etdilar. Bu
sanoatning eng muhim tarmoqlariga safrlandi. AQSHning Ford va “Jeneral
motors” degan konsernlarning filiallari katta rol o’ynadi. AQSH va G’arbiy
Germaniya o’rtasida ittifoqlik (“Bonn-Vashington o’qi”) vujudga keldi. 13
G’arbiy Germaniya 1952 yilda tuzilgan G’arbiy Yevropa ko’mir-metalurgiya
karteliga (“Yevropa ko’mir va po’lat birlashmasi”ga) tortildi, uning metalurgiya
sanoatining o’sishiga keng yo’l berildi, G’arbiy Germaniya bu kartelda yetakchi
rolni egalladi. 13 million ko’chirib keltirilgan va asoratga tushib qolgan kishilar
hamda chet ellik ishchilar G’arbiy Germaniya zavod va fabrikalarida hamda
qurilishlarida haddan tashqari eksplutatsiya qilindi.
12
Destatis [Elektronic resourse]. – URL: http://www.destatic.de/.
13
iXPOS. The German Business Portal [electronic resourse].- URL: http;//www. Deinternation.de./
29](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_29.png)
![Yaxshi o'ylangan iqtisodiy siyosat jinoiy kapitalni yaratish va umuman
olganda, kapitalni soya tuzilmalariga qoldirish va chet elga "qochib ketish"
imkoniyatini istisno qildi. Mohir soliq manevri ishlab chiqarishga
investitsiyalarni jozibador qildi.. Sanoat ishlab chiqarishida yangilanish yuz
berdi. Eski sanoatlar tugatildi, yangilari paydo bo'ldi. Majburiy kasbiy qayta
tayyorlash. Hukumat jarayonning odamlarga zarar yetkazmasdan o‘tishi uchun
choralar ko‘rdi. Ishchilarni o'qitish, agar shartlar kerak bo'lsa, ularni ko'chirish
uchun subsidiyalar ajratildi. Sanoat bilan birga qishloq xo jaligi ham yuksaldi. ʻ
G’arbiy Germaniya qishloq xo’jaligida birdan-bir hukmron sinf yunkerlar,
pomeshiklardir. Urushdan keying yillarda 14,6 ming pomeshchik 6,2 million
gektar yerga va qishloq xo’jalik texnikasiga ega bo’lgani holda, 630 ming
mayda dehqon xo’jaliklari faqat 700 ming gektar yerga ega edi.
U tezda urushdan oldingi darajaga yetdi va 1953 yilga kelib undan sezilarli
darajada oshib ketdi. Dunyo “nemis mo‘jizasi” haqida gapirmoqda. Va bu bejiz
emas: 1950 yilda Germaniya urushdan oldingi ishlab chiqarish darajasiga
erishdi va 1956 yilga kelib 1950 yilga nisbatan ikki baravar, 1962 yilda esa uch
baravar ko'paydi.
Uy-joy qurilishi muvaffaqiyatli ko'paytirilib, yangi xonadonlarning yarmi
ijtimoiy, ya'ni ular aholiga arzonlashtirilgan narxlarda berildi. Yer mulk qayta
taqsimlandi. Yerning katta qismi yirik yer egalaridan olinib, o’rta va kichik yer
egalariga bo’linib berildi.
Jamiyatda barqaror mavqe mavjud edi. Asta-sekin ishsizlik barham topdi.
Xorijiy ishchilar keldi. Ish haqi va pensiyalarning oshishi narxlar va
soliqlarning oshishidan oshib ketdi. Ish haftasi 52 soatdan 46 soatga
qisqartirildi va ish haqi urushdan oldingi darajadan oshib ketdi. Bu davrda
nemislar ishlashga rozi bo'lmagan, yuqori malaka talab etilmagan joylarda
ishchi kuchi tanqisligi yuzaga keldi. 1960-yillarning boshida Germaniya bu
joylarga “mehmon ishchilar”, ya’ni Gretsiya, Turkiya, Italiya, Yugoslaviyadan
chet ellik ishchilarni taklif qila boshladi. Keyinchalik,Germaniyaga SSSR,
30](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_30.png)
![Polsha va boshqa mamlakatlardan etnik nemislar orasidan ko'chib kelganlar
ko'chib o'tishni boshladilar.
Iqtisodiyot vazirligi mehnatkashlar o'rtasida mulk to'planishiga har tomonlama
hissa qo'shdi, zarur qonun hujjatlarini taqdim etdi. Erxard aholi o'z mulkiga ega
bo'lgandagina hayotda o'zini ishonchli his qilishini bir necha bor ta'kidlagan.
Bu mamlakatda keng o'rta sinfni yaratishning yagona yo'li. Bu puxta o‘ylangan
pensiya tizimi bilan birgalikda barchaning farovonligi barqarorligiga asos
bo‘ladi.
Vayronagarchilikka uchragan Germaniyada "miya oqimi" yuz berdi. Hukumat
tomonidan olimlarning daromadlari, intellektual mehnat xodimlarining ish haqi
ularning mamlakat taraqqiyotiga qo‘shgan hissasiga mos kelishini ta’minlash
choralari ko‘rildi. Ziyolilarning emigratsiyasi tezda to'xtadi.
Tadbirkorlar va xodimlar o'rtasida yangi munosabatlar ildiz ota boshladi.
Qonunchilikda ishlab chiqarish hajmining oshishi bilan ish haqi fondi va
pensiya jamg‘armalariga badallarning ko‘payishi ko‘zda tutilgan.
Ishchilar va xizmatchilarni foyda hisobiga rag'batlantirish tizimi ishlab chiqildi.
Korxonalar xalq aktsiyalarini chiqargan, ularni ishchilar va xizmatchilar
ixtiyoriy ravishda sotib olgan.
Nemis kasaba uyushmalari uyushmasi korxonalarni boshqarishda ishchilarning
ishtirokini nazarda tutuvchi qonun loyihalarini ishlab chiqdi. Bu beshta
aksiyador va besh nafar ishchi vakilidan iborat kuzatuv kengashlarini tashkil
etishni nazarda tutdi. O'n birinchi a'zo shu o'n kishi tomonidan saylanadi.
Kengash ishlab chiqarish va moliyaviy hisobotning umumiy rivojlanishini
nazorat qilishga chaqirildi. Endilikda korxona boshqaruvi tarkibiga ishchilar
vakili kirdi. U ishchi direktor etib tayinlandi.
Erxard va hukumat kasaba uyushmalarining tashabbusini qo'llab-quvvatladi.
Erxard bir necha bor ta'kidlaganidek, "nemis mo''jizasi" barcha nemislarning
sa'y-harakatlari, ularning mehnatsevarligi, tezkorligi va tashkilotchiligi
natijasidir. Nemislar pulni hisoblashni biladi va uni shamolga qo'ymaydi.
31](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_31.png)
![Hukumat, o‘z navbatida, mulk to‘planishini har tomonlama rag‘batlantiradi,
buning uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Gazeta maqolalaridan birida "nemis terlashni yaxshi ko'radi" degan bayonot
paydo bo'ldi.
1955-yildayoq mamlakat misli ko rilmagan taraqqiyotga erishdi. Germaniyaʻ
eng qisqa tarixiy muddatda urush qoldirgan yaralarni tuzatishga erishdi.
Mamlakat urushga qadar mavjud bo lgan hududining qaryib yarmini va
ʻ
aholisining yigirma besh foizini sharqiy qismida qoldirganiga qaramasdan,
1950-yildayoq, real oylik ish haqining urushdan oldingi darajasiga yetdi.
G arbiy nemislar har yili Italiya, Ispaniya va Portugaliya oromgohlariga
ʻ
borishga odatlanib qoldilar. Qaryib har bir oila o z avtomobiliga ega bo ldi,
ʻ ʻ
televizorlar, muzlatkichlar va kir yuvish mashinalari singari oddiy narsalar
haqida esa gapirmasa ham bo ladi
ʻ
Bu faqat nemis ishchilarining mehnatga halol va hurmat bilan munosabatda
bo'lishlari ma'nosida to'g'ri. Ular orasida beparvo ishlashni va kichik daromad
bilan qanoatlanishni afzal ko'radiganlar juda kam uchraydi. Ishchilar dastlab
yaxshi ish va mustahkam daromad olish uchun tuzilgan. 1950-yillardagi
ijtimoiy bozor iqtisodiyoti Germaniyada to liq quvvat bilan ishlay boshladi.
ʻ
Iqtisodiyotning tiklanishi samarasini xalq ko‘rib, davlatning ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlash siyosatini bevosita his qildi. Shu bilan birga, mamlakatda huquqiy va
demokratik hayot normalari muvaffaqiyatli joriy etildi.
Qayta tiklangan harbiy sanoat korxonalari tanklar, samolyotlar, og’ir to’plar
ishlab chiqardi. GFR 1957 yildan beri “Yevropa iqtisodiy hamkorligi” ga a’zo
bo’lib, undan hukmronlik mavqega ega. GFRning iqtisodiy ekspansiyasi
kuchaydi, GFR o’z mahsulotlarinio Osiyo, Afrika va Lotin Amerkasi
mamlakatlariga ham chiqardi. Yirik kapitalistik davlatlar bilan raqobatlasha
boshladi. 60-yillarning o’rtalarida GFRning sanoat mahsuloti 1950 yilgiga
nisbatan deyarli 3 marta ko’paydi. GFRning sanoat ishlab chiqarishi kapitalistik
dunyo sanoat ishlab chiqarishining 10% iga yaqinini tashkil etdi. 1959-1968
32](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_32.png)
![yillarda u sanoat ishlab chiqarishi hajmi bo’yicha kapitalistik dunyoda
AQSHdann so’ng 2-o’ringa chiqdi. Sanoat mahsulotlarini chetga chiqarish
jihatidan esa GFR AQSHdan ham o’zib ketdiva kapitalistik dunyoda 1-o’rinni
egalladi.
60-yillarda GFR rivojini belgilovchi asosiy omillar fan-texnika salohiyatining
jadal rivojlanishi, tashqi bozorga yo naltirilganligi, davlat-monopol kapitaliningʻ
ortishi bo ldi. Mamlakatning ilmiy-texnik salohiyatini rivojlantirishning o'ziga
ʻ
xos xususiyati dastlabki davrda xorijiy patent va litsenziyalarni joriy etishga
yo'naltirilganligi edi. Biroq, ilmiy-tadqiqot sohasidagi texnologik qoloqlik
xavfi bizning tadqiqotimizni rivojlantirishga e'tiborni kuchaytirishni talab qildi.
1960—1970-yillarda bu yo nalishdagi xarajatlar 2,5 baravar ko paydi, sanoatda
ʻ ʻ
qo llaniladigan xorijiy litsenziyalar salmog i esa 14 foizgacha kamaydi.
ʻ ʻ
Sanoatni qayta qurish natijasida qazib oluvchi sanoatning ulushi ikki
barobardan ziyod kamaydi. Eksportga yo naltirilgan sanoat, avtomobilsozlik,
ʻ
kimyo, elektrotexnika, aviatsiya va boshqalar jadal rivojlandi.Kapital
qo yilmalarning asosiy qismi, asosan, yangi turdagi xom ashyo va materiallar
ʻ
ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga yo naltirildi. Asosan fan-texnika taraqqiyotini
ʻ
ta minlovchi ilg or tarmoqlarga: mashinasozlik, neftni qayta ishlash, kimyo va
ʼ ʻ
elektrotexnika sanoatiga yo naltirilgan xorijiy sarmoyalarning, asosan,
ʻ
Amerikaning roli katta bo ldi.
ʻ
Sanoat ishlab chiqarish boshqa bir qator kapitalistik mamlakatlardagiga
qaraganda yuqori suratlar bilan rivojlansada, bu rivojlanishning notekis siklning
xarakteri zo’raydi. “Ekonomikada mo’jiza” davri orqada qoldi. Agar 1949-1955
yillarda sanoat ishlab chiqarish sur’ati yiliga o’rta hisobda 20% ni tashkil etgan
bo’las, 1956-1960 yillarda 7% ni tashkil etdi, xolos. Iqtisodiy krizis alomatlari
(1958) va iqtisodiy krizislar (60-yillarning 2 yarmi, ayniqsa 1967 yil) bo’lib
turdi. 14
14
https ;// studenme . org
33](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_33.png)
![Monopoliyalarning davlat ustidan nazorat kuchaydi. 1959 yilda nemis sanoati
ittifoqi davlat monopolistic kapitalizmni o’zida yorqin aks ettirdi va
monopoliyalarning rahbar tashkiloti bo’ldi. Davlat funksiyasi ancha o’zgardi.
Davlatning kredit siyosati kuchaydi, milliy daromadning ancha qismiga ega
bo’lib, davlat budjetidan mablag’larni monopoliyalarga maqul bo’lgan
sohalarga sarfladi.
Davlat-monopolistik kapitalizmni qishloq xo’jalik ishlarini ham o’z qo’liga
oldi; qishloq xo’jalik strukturasini o’zgartirishga qaratilgan maxsus tadbirlar
ko’rdi. Ahvol mayda va xatto minglab dehqon xo’jaliklari zarar ko’rdi, yirik
kapitalistik xo’jaliklar ko’paydiva rivojlandi.
34](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_34.png)
![1.3. GFRning 1949-1969 yillardagi tashqi siyosati
Okkupatsion ma muriyat vakillari yangi kansler qiyofasida o jar va e tiqodliʼ ʻ ʼ
siyosatchiga duch kelganliklarini tezda anglab oldilar. «Biz afrikalik qabila
emasmiz, — deya takrorlashni yoqtirardi kansler,—— mag rur yevropalik
ʻ
millatmiz. Dunyo bilib qo yishi kerakki, taslim bo lgan nemis xalqi emas,
ʻ ʻ
german armiyasi edi». K. А denauer kanslerlik lavozimini Gitlerdan ko ra ikki
ʻ
yildan ko prok egallab turdi. 1951-yildan 1955-yilgacha K.
ʻ А denauer bir
paytning uzida Tashq ishlar vaziri vazifasini ham bajardi. Xalqaro
hamjamiyatga qaytish sira ham oson emasdi. German fashizmidan jafo chekkan
mamlakatlarning yotsirashlarini yengib o tish kerak bo lardi. Bu GFR birinchi
ʻ ʻ
kansleri diplomatiyasining asosiy maqsadi bo lib qoldi. Mamlakat asta-sekin
ʻ
okkupatsiyadan qutilib, mustaqillikni qo lga kirita boshladi. 1951-yil 2-mayda
ʻ
GFR Ko mir va po lat Yevropa birlashmasi — Yevropa Ittifoqi timsolining
ʻ ʻ
asoschisi bo ldi. K.
ʻ А denauer Parijga, Rimga, Londonga, ikki yildan keyin esa
Vashingtonga dastlabki rasmiy tashriflarni amalga oshirdi. 1952-yilning 10-
sentabrida Lyuksemburgda u reparatsiya to lovlar haqidagi shartnomaga qo l
ʻ ʻ
qo ydi. Unda yosh Isroil davlatiga yordam berish ko zda tutilgandi. Siyosiy
ʻ ʻ
raqiblarining qarama-qarshiliklarini yengib, GFR 1955-yil 5-mayda N А TOga
a zo bo ldi. O sha yili 1954-yil 23-oktabrda imzolangan Parij shartnomasining
ʼ ʻ ʻ
kuchga kirishi tufayli GFR uchun okkupatsiya davri tugadi. Kansler Yevropa
kelajagini iqtisodiyotning turli shakllari qo shib olib borilishida, ma naviy va
ʻ ʼ
madaniy qadriyatlarning doimiy almashinib turishida ko rardi.
ʻ 15
Tashqi siyosatdagi ilk qadam GFRning Shimoly Atlantik blok NATOga
qo’shilishi bo’ldi. "Sovuk urush" sharofati tufayli G’arbiy Germaniya pussy
vaktda olingan, suverenlik mamlakatdan yaqindagi g’oliblarning faol sherigiga
aylandi. 1949 yilning noyabridayok AQSh, Buyuk Britaniya, Fransiya va GFR
Peterberg Shartnomasini imzolashdi. Bu hujjat GFRga mustaqil ravishdagi
15
Ференбах О..Крах и вожраждение германии. Взгляд на европейскую история хх века. – М. 2001
35](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_35.png)
![tashkilot bilan aloqalar o'rnatish, xalqaro tashkilotlarga a’zo bo’lish uchun
muzokaralar olib borishga imkon berdi. 1950 yilda GFR Yevrope Kengashi
a’zosiga aylandi va Yevrope integrationsi bu yerda bag'ishlangan
muzokaralarda faol qatnasha boshladi. Adenauer Washington bilan o qishʻ
aloqalardan Fransiyaning tarixiy rakibiga nisbatan shubhalanishini bartaraf
etishda ustalik bilan foydalandi. U G’arbiy Yevropa mamlakatlarining harbiy-
siyosiy birlashish goyalarini quvvatlar va bu goyalarning amalga oshirilishini
Germaniya suvereigntetining tiklanishiga bolardi. Bu erda eng mukhim bilib,
"Pleven rejasiga ko’ra," Yevrope mudofaa jamiyatini birlashma hakidagi
muzokaralar bo’ldi. Bu loyihada GFRning qatnashishiga 1952 yilda AQSH,
Angliya, Fransiya va GFR davlatlari o'rtasida Bonnda imzolangan va
okkupation statusning o'rni bosgan kelishuvning imzolanishidan keyin yo’l
ochildi. Unda Okkupation Rejimning bekor qilinishi, GFRga Ichki Va Tashki
Ishlarda Mustaqillik Berish E'tirof Kilingandi. bo'lsa AQSh, England and
France Garbiy Germany hudida o'z qo'shinlarini saqlab qolish hamda G'arbiy
Berlinni nazorat qilish huquqini saqlab qolish edi. 1955 Yilda GFR Hukumati
SSSR bilan munosabatlarni normallashtirishga harakat qildi. Ikki mamlakat
o'rtasida diplomatik munosabatlar o'rnatildi. Adenauer esa 1955 Yilning
sentyabr oyi Moskvaga rasmiy tashrif bilan bordi. Garbiy Germaning bu
diplomatik harakati halkaro mikyosda Germany muammosini hal kilishda
tashabbusni quldan boy bermaslika harakat qilish bilan izohlanar edi. 1955 yili
Jenevada urushdan keyingi davrda birinchi bor AQSh, Buyuk Britaniya,
Fransiya va SSSRning hukumat boshliklari uchrashuvi va unda Germaniyaning
birlashish istikbollari muhokama qilindi. Muxokamalar boshi berk o'chaga kirib
qolganligi sababli, Germaniya muammosini "olmon xalqining milliy
manfaatlari va Yevropa havfsizligiga mos ravishdagi hal etish zarurliga
to’g'risida" Bayonot berildi. Adenauerning Moskvadagi muzokaralari ham hech
qanday ijobiy natija bermadi. Tez FIU Sharkiy Germania zid bulgan eng katiy
oradadan birini amalga oshirdi. 1955 Yilning dekabr istedi "Holstein (GFR
36](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_36.png)
![Tashki ishlar vazirining kotibi) Doktrinasi" Kobul kilindi. 16
Unga kura, GFR
uzi bilan aloka o'rnatgan davlatlarni GDRni tan olishdan voz kechishga
chakirdi. Okibatda GFR 1957 Yilda Yugoslaviya Bilan, 1963 Yilda Kuba Bilan
aloqalarni uzdi. 1961 yildagi Berlin-inkirozi GFRning SSSR bilan
munosabatlarining nihoyatda sovuqqa olib keldi. 1955-1957 yillarda Saar
muammosining maqbul chiqishi, yani uning GFRga kaytarilishi France bilan
yaqinlashuvga zamin yaratdi. Bu mamlakatlar 1957 yildagi Europe
Hamjamiyatini to'g'rilash Rome Shartnomalarining tayorlanishi va
imzolanishida katta the rol uynadi. Adenauer Fransiya prezidenti Sharl de Goll
Bilan Yakin Shahsiy Munosabatlar o'rnatishga muvaffak b'ldi. Ikkala
Rahbarning 1960 Yilda Rambuis. 1962 yil yulida Parishda uchrashuvlari
hamda 1962 yil sentyabrdagi Sh. de Gaullning GUFRga tantanali tashrifi ikkala
mamlakatning strategist ittifoqini rasmiylashtirish tuzildi. 1963 Yil Yanvar
Oyid France wa Gfruning Turley Solard hamorlik klyshi, Tashiki Siecatile
Tartibga Solish, Mamlakat Rahbarlari (Kamida Bir Yilda on March 2) Vashelr
hhamda Mudofa Vasirlari (boyqush Marta) . Adenauer Fransiya bilan
hamkorlikda GFRning xalqaro mavkeyi tiklanishini ko'rdi va u "Evropaning
chech qanday siyosati Fransiya ishtirokisiz yoki Fransiyaga qarshi bo’lmagani
kabi, Germaniyasiz yoki Germaniyaga qarshi Hech qanday yevropa siyosati
bo’lishi mumkin emas” ,-Der edi.
Isroil bilan GFR o rtasida diplomatik aloqalar o rnatilgunga qadar Isroilʻ ʻ
fuqarolariga Germaniyaga borish tavsiya qilinmas edi. Vaziyat K. А denauer
bilan Isroil bosh vaziri David Ben Gurion o rtasidagi to gridan-to gri
ʻ ʻ ʻ
muzokaralar natijasida ikki tomonlama munosabatlar normallashganidan so ng
ʻ
o zgardi. Lekin ana shu voqealardan ko p yillar keyin ham 1928-yilgacha
ʻ ʻ
tug ilgan nemislar Isroilga borish uchun hujjatlarini berar ekanlar, maxsus
ʻ
16
А.Богатуров. Системная история международных отношений в двух томах
Том второй. События 1945-2003. С 197
37](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_37.png)
![anketani to ldirishga majbur edilar. 1960-yili Nyu-Yorkda kansler K. ʻ А denauer
bilan Isroil bosh ministri David Ben Gurionning tarixiy uchrashuvi bo lib o tdi.
ʻ ʻ
K. А denauer yahudiylarning nemis jamiyatiga integratsiyalashuvini
soddalashtirish uchun barcha imkoniyatlarni ishga solishga va da berdi. Kansler
ʼ
o z va dasini a lo darajada bajardi. 1961-yilda K.
ʻ ʼ ʼ А de nauer shunday degandi:
«Bizning maqsadimiz, Yevropa kelajakda barcha yevropaliklar uchun umumiy
xonadon bo lsin, u erkinlik makoni bo lsin»
ʻ ʻ
XX asr 60- yillari boshiga kelib, Adenauerning siyosiy obrusi tusha boshladi
Uning Konservativligi Ozgalar Fikriga Toqatsizligi, Shubha Bilan Qarashi
Hukumatning Samarali IshlaShiga Halakit Bera Boshladiva Partiya Faoliyatida
Norozilikning Abu olishiga Sabab Buldi. 1963 yil 23 aprel Xristian-demokratik
ittifoqi (CDU) deputatlarning fraksiyasi Yigilishida Erhardni 87 yoshli kansleri
K. Adenauerning voris deb kabul kildi. Erhard demokrat edi, baxs-
munozaralardan bosh tortmas va Adenauerning avtoritar boshkaruv usullariga
qarshi edi. 1963 yil 15 oktyabr Adenauer 14 yillik kanslerlikdan keyin iste'foga
chiqdi va Bundestag majlisida Lyudvig Erxard Federal kansler etib saylandi. U:
“Hukumatning maksadi: ijtimoiy tinchlik va hamkorlikka yordamga,
umummilliy manfaatlarni amalga oshirish uchun barcha siyosiy kuchlarni
bilashtirishga davad etishdir”,-dedi. Natijada rivojlanish suratlari 1961 yilda 5%
bo’lgan bo’lsa 1964 yildan boshlab taraqqiyot suratlari ilgari “oltin o’n yillik “
darajasiga yetdi.Bir yilning o’zida YMM ning o’sishi 9,5% ni tashkil etdi.
Bunday o’sishga ishchi xodimlar sonini oshirish hisobidan emas balki asosan
mehnat unumdorligini oshirish hisobiga erishildi. Iqtisodiy o’sishning davom
etishi nihoyatda yuqori turmush darajasini saqlab qolishga imkon berdi. 1966
yilda o’tkazilgan surovlarga ko’ra olmonlarning 89% I o’z daromadlaridan
qoniqishlarini, 45% I esa keragidan ortiq daromad qilayotganliklarini, 10%i esa
daromadidan noroziligini aytdi.
Xristian Democrat harakatning osib borayotgan inqirozi 1965 yilda bulib o'tgan
saylovlarda ayon bo’ldi. Saylovda 202 deputatning 39,5 tezligi mandatetiga ega
38](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_38.png)
![bulgan GSDP boshqaruvchilik kildi. XDP faqat o'rinni olishga muvaffak bo'ldi.
Uni saylovchi-larning 38,1% va "sayladi, bu esa 196 mandatega ega bo'lishga
imkon berdi. 9,5% ovoz va 49 tadan mandatega ega bulgan CSU va EDPlarning
kullab-kuvvatlashi KhDU Parlamentga ko’pchilikni saklab qo'yishga imkon
berdi. Ammo bu koalitsion tizimga imkon berdi. U 1 yilda AQSh taklif qilgan
NATOning ko'p yadro kuchlari g'oyasini qo'llab-quvvatladi va GFRda NATO
davlatlarining har tomonlama ishtirokini qo'llab-quvvatladi." Atlantic "tamoyili
Bonning tashkilot siyosatidagi ustivor yunalish deb khisoblandi. Ammo, shu
bilan bir vaktda, Erhard 1963 yil avgustida SSR, Buyuk Britannia va AQShning
atmosfer, kosmik kenglik va suv ostida yadrosi synovs-larini tukhtatish tuhtatish
thh h hhhh. 1966 yilda Erhard Hukumati Bundestagta kurosizlanish tug'ilish
halqaro loyihasini takdim qildim. boshqad makullanmadi.
Erhard GFRdagi barcha yuk siyosi kuchlarni kanoat qilish Umumgermania
muammosi chiqishini ham topa olmadi. 1966 yilda Erhard xukumati partiya
saflaridagi norozilik sabab inkyrozga yuz tutdi. Uni corruption, poraxurlik,
Parliament va fraksiya tarqoqlikka yo'l qo'yganlikda va partiyada faol
ishlashdan voz kechganlikda ayblandi. Erhardning soliklarni oshirish
to’g’risidagi taklifi Ozod demokratik partiya tashkiloti tomonidan rad etildi. Bu
hukumatga sabab bo'ldi. 1966 yil 1 dekabr Erhard istefoga chikdi. Uning
Christians Demokratlarning Yangi Raxbari Kurt Kiesinger Egalladi. Hukumat
tarkibiga bor GFRdagi barcha siyosiy partiyalar kiritildi. Vitse-kansler va Tosh
ishlar vazirliga Lavozimlarini Germaniya Sotsial-demokratik partiyasi Raisi W.
Brandt Egalladi. CSU Rakhbari F.J. Strauss esa Molia Vaziri Buldi. Oziga hos
hukumat bloklari "katta coalition" degan nom oldi. Kizinger uziga xos ish
kobiliyatiga egaligi va ishbilarmonligi bilan azhralib turgan yaxshi tahlilchi edi.
Iktisodiyot vaziri Schiller va Molia vaziri Strauslarning samarali hamkorlik
kilishiga erishdi. 1967 yildagi "Barkarorlik va iktisodiyotni jonlantirishga
yordam berish tugrisida"gi Qonun ishlab chikildi. uning va count Schiller edi.
Strauss, o'z kuchini, rezhalashtirishning asoslarini maksadi byudjet-moliyalash
39](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_39.png)
![tizimi barkarorligi, inflation zharayon olish, narkh tuzatish zharayoni
barkarligini ta'minlashga muwaak b'ldi. Bu kular rezhalashtirishning ushbu
olmoncha variant and Frenchman va inglizdar tazhribasidan farqlanishini
kursatardi. Microicsodietni tartibga- solish bozor "SchillerStrauss dasturi"
Erhardning ijtimoiy khzhaligi goya mos tushar edi. Hukumat faolligi iqtisodiy
rivojlanish kuchlarining yaxshilanishiga sabab buldi. 1968 va 1969 yillarga
kelib, sanoat ishlab chiqarish oldingi suratlari tiklangan edi (11,8% va 12,9%).
Moliyaviy bozor mustakamligi hamda hukumatining eng kwp zarar kwrgan
sokhalarga (kurilish, metallurgy, machine-sock) qaratilgan kredit siyosati bunga
i j obiy tasir ko’rsatdi. Ohirgi o’n yillik ishlab chiqarish chikarishda fan texnikasi
yutuqlarining keng zhoriyligi va sano-atda kaita kurishning tugalanishi va
eksport mez o'sishida katta ahmiyatga ega b'ldi. Eng yangi sohalar, ainixa,
electronics, kimyo wa atom energetics sohalari zhdal rivozhlandi. 60-
Yillarning ohiriga kelib Yoih mamlakatlariga G’arbiy Germaniya eksport 47%
va va importing 53% va tugri keldi. "Katta koalitsion" hukumati GFRning
Yevropa Hamjamiyatida sheriklar bilan siyosiy munosabatlari ham ancha
mustaqkamlandi. Tashkiy siyosatda Sharkiy Yevropaga oid masala-lar ham
etibordan chetda qolmadi. GSDPning yangi xabarlari: V. Brandt. G. Vener va
G. Shmidtlar "dustlik kwpriklari" o'rnatishsiyosatini, SSSR va boshka
sotsialistik davlatlar bilan munosabatlarni yaxshilash, Umumgermania
muammolarini o'zaro jarayonlarni orkali hal kun tartibiga kuydi. Ularning sai-
tufaili GDR xukumati bilan dastlabki alokalar urnatildi. Yugoslavia bilan
diplomatik aloqalar tiklandi, Ruminia bilan iqtisodiy alokalar kuchaitirildi.
GFR Bu Yillar Davomida G’arb Mamlakatlari Ichida SSSRning Asosii
Exportchisiga aylandi. Ammo bu qadamlar hukumatining konservativ
kayfiyatdagi kismining qarshiligiga uchradi.
"Katta coalition" partylari o'rtasida karama-karshilik-larning oshib borishiga
Chancellor atrofhidagi mozharo sabab b'ldi. Kizinger "Nazi rejimlari" tashqi
ishlar vazirliging siyosiy tashviqot bulimida ishlagan edi. CDU raxbari
40](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_40.png)
![tarzhimai holidagi bu saxifalar keng ommaga ma'lum baho. Mamlakat bir-
biriga karama-karshi lagerga bo’linib qoldi: totalitar (mustabid) tuzum davr
talabi tan olib, yakin o'tmish bilan murosa qiluvchilar va tarixiy hotiraga
nisbatan butunlai murosasiz bulganlar lagerlariga. Kizinger atrofidagi shov-
shuvlar "aysberg chqqisi" edi, holos.
60- yillar ohirida GFRni ijtimoiy norosilik kamrab oldi. GFRdagi "60-yillar
inkirozining o'ziga xosligi siya- Siylashganida edi. 1967-1968 yillarda GFR
universitetlarining talabalarining noroziliklari boshlandi. Talabalar ichida
tashqi-muxit himoyachilar - "yashillar" harakatlariga qarshi kurashadi. bilan,
maoizm, maoizm, anorizm kabi nazariyalar h kuchayib bordi. maksad kilib
kuydi. Sul radikallar maqsadlariga erishishi uchun mamlakatda terrorchilik
harakatlarini amalga oshirib turardi. Shu bilan birga, 60-yillar ohirida GFRda
millatchilik, neo-nazi xarakterga ega bulgan so’l radikal harakat ham paydo
buldi. 1964 yilda millatchilik kayfiyatdagi Germaniya Million Demokratik
Partiyasi (GMDP) tashkil topdi. Uch yil ichida uning a'zolari soni 40,000
nafarga etdi. 1967 yildan partiyaga Adolf Thadden bosh bo’ldi. Kizinger
hukumati siyosi radikalizm qarshi kurashini kuchaydi. Police yordami bilan
norozilik harakatlarini shafqatsizlik bilan bostiradi. Bundestag muhokamasiga
"Favqulodda holat" jori etish masalasini kiritdi. 60- yillar ohiridagi ijtimoiy-
siyosiy inkiroz "katta coalition" and inkyrozni kelib chicardi. Bu siyosiy
tashkilotlar muvaqqat edi va uning ishtirokchilari navbat-dagi Parlament
saylovlariga faol tayyorgarlik ko'rishdi. GSDP rahbarlari ijtimoiy-iktisodiy va
tashqi siyosatda chukur vaziyatga tayor ekanliklarini namoyish qilishdi. V.
Brandt Party Islekhotchilik Kiefasidan Faol Foydalanar, "ha ha haqyaty
gapirishga, Aldovlar vodservatizimni saylovga, 1969 yil 29 September
Bundestagga Elganar Muvaffakye 42,7 36,6% Ovoz va 193 mandga, Ovoz va
193 mandga, Ovoz va 193 mandga, CSU 9,54% ovoz berish huquqiga ega.
o'lgankin Erdemokratik partiyasiga boglik bulib koldiicia bu partiya SDPP bilan
coalition hukumatga rozi buldi .V. Brandt Boshchiligid GSDP VA
41](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_41.png)
![EDPning"Kichik Coalition" hukumati Tuzildi. GSDPning prezidenti
G.Hayneman prezidentlikka saylandi
<<Bloklash» umumiy tendentsiyaga aylanib borayotgan edi. EOS loyihasining
muvaffaqiyatsizligi Vashingtonni g'azablantirdi, lekin G'arbiy Evropa
davlatlarini birlashtirish istagini silkitmadi, bu GFRning G'arbiy qo'shnilari va
AQSh bilan hamkorlikning ko'p tomonlama tuzilmalarida ishtirokisiz mumkin
emas edi. Amerika ma'muriyatining fikri London va Parijda bo'ldi. Aslida,
Evropa Mudofaa hamjamiyati uni tuzish rejasi e'lon qilingan paytda ham, hatto
1940-yillardagi strategik kontseptsiyalarga ko'ra ham zaif tuzilma bo'lib tuyuldi.
1949-yilda SSSRdagi yadro sinovi va Koreya urushidan so‘ng jiddiy
siyosatchilarga o‘z yadro quroliga ega bo‘lmagan ko‘p tomonlama blok kuchsiz
bo‘lib qolishga mahkum ekanligi ayon bo‘ldi. AQSh Evropadagi eng kuchli
harbiy kuch edi, garchi u Evropa davlati bo'lmasa ham. Britaniya va fransuz
siyosatchilari bu haqiqatni qabul qilishga tayyor edilar. EOKning qulashi
Yevropa xavfsizligining Yevropa va Atlantika versiyalari o rtasidagi raqobatniʻ
bartaraf etish orqali NATOni mustahkamlashni osonlashtirdi. 1954 yil sentyabr
oyidan boshlab Angliya Frantsiya vakillari bilan GFRni G'arbiy Ittifoqqa
kiritish g'oyasini muhokama qila boshladi. Shu bilan birga, Rimda ingliz
diplomatlari Italiyaning G'arbiy ittifoqiga qo'shilish masalasi ustida ish olib
bordilar. Frantsiya Bryussel paktining bunday kengayishiga e'tiroz bildirmadi,
garchi Germaniya va Italiyaning G'arbiy ittifoq tuzilmalari orqali Angliya va
Frantsiya bilan hamkorlikda ishtirok etishi fransuzlar dastlab gapirmoqchi
bo'lgan narsadan farqli edi. Bryussel pakti davlatlararo ittifoq bo'lib, Parijda ular
"davlatlar ustidan integratsiya" g'oyasini himoya qilishga harakat qilishdi.
Ammo Parij Britaniya tashabbuslarini qabul qilishga tayyor edi. Rasmiy
ravishda muhokama qilinishda davom etayotgan Xrushchev rejasining ko'rinib
turgan zaif tomonlariga qaramay, G'arb diplomatlari u nemis jamoatchiligining
bir qismini o'ziga jalb qilishi va G'arbiy Germaniyaning iqtisodiy va siyosiy
hayot orbitasiga tortilishiga yo'l qo'ymasligidan qo'rqishdi.G'arbiy Yevropa. Tez
42](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_42.png)
![orada muzokaralar kun tartibi kengaytirildi. Suhbat GFRning nafaqat G'arbiy
Ittifoqqa, balki NATOga ham qabul qilinishiga qaratildi. 1954 yil sentyabr
oyida London va Parijda, oktyabrda - Parijda Bryussel paktiga a'zo
mamlakatlar, shuningdek, AQSh va Kanada o'rtasida ko'p tomonlama
maslahatlashuvlar bo'lib o'tdi, ular davomida GFR va Italiyani qo'shish uchun
shartlar ishlab chiqildi. Bryussel pakti va NATOdagi GFR. Tayyorlangan
kelishuvlarga ko'ra, G'arbiy Ittifoq GFR va Italiya unga kiritilganidan keyin
G'arbiy Evropa Ittifoqi deb nomlanishi kerak edi. va uning vakolatiga GFRning
qo'shimcha qurol nazorati funksiyasi kiradi. 17
1954 yil 23 oktyabrda Parijda GFRning Bryussel paktiga qo shilishiʻ
to g risidagi protokollar imzolandi. Shu munosabat bilan pakt matniga
ʻ ʻ
o zgartirishlar kiritildi va G arbiy ittifoq rasman G arbiy Yevropa Ittifoqi
ʻ ʻ ʻ
nomini oldi. Alohida protokol GFRning Shimoliy Atlantika shartnomasiga
qo shilishini rasmiylashtirdi. Parij protokollari o'zining umumiy shtabiga ega
ʻ
G'arbiy Germaniya armiyasini yaratishga ruxsat berdi. Garchi ular G'arbiy
Evropa Ittifoqi doirasida qurollar ustidan maxsus nazorat organini yaratishni
nazarda tutgan bo'lsalar ham, tekshiruv NATO organlari tomonidan amalga
oshirilishi kerak edi. Shartnomalar GFR hududida G'arb davlatlarining
bosqinchi qo'shinlarini saqlab qolishni nazarda tutadi, ular "umumiy
maqsadlariga tinch yo'l bilan erishish uchun hamkorlik qiladilar - birlashgan
Germaniyani yaratish, xuddi Federativ Respublikasi kabi. liberal demokratik
konstitutsiyaga ega bo'ladi va Evropa hamjamiyatiga kiritiladi. Protokollarni
imzolash chog'ida AQSh, Buyuk Britaniya va Frantsiya hukumatlari Germaniya
Federativ Respublikasi hukumatini xalqaro munosabatlarda nemis xalqini
ifodalovchi "yagona nemis hukumati" deb hisoblashlari haqida bayonot
berishdi. Parij protokollari ratifikatsiya qilinishi kerak edi. Ular imzolangan
kuni Germaniya Federativ Respublikasi hukumati Parij kelishuvlarining qat'iy
mudofaa xarakteriga to'g'ri kelmaydigan xatti-harakatlardan tiyilishi va
17
А.Д.Богатуров, В.В.Аверков. История международных отношений 1945-2008. Москва 2010
43](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_43.png)
![Germaniyani birlashtirish yoki federal davlat chegaralarini o'zgartirish uchun
hech qachon kuch ishlatmaslik to'g'risida bayonot berdi. Germaniya
Respublikasi. Germaniya Federativ Respublikasi, shuningdek, ommaviy qirg'in
qurollari (atom, kimyoviy, bakteriologik), og'ir qurollarning ayrim turlari, yirik
harbiy kemalar va suv osti kemalari, uzoq masofaga uchuvchi bombardimonchi
samolyotlarni ishlab chiqarmaslik va xizmatda bo'lmaslik majburiyatini o'z
zimmasiga oldi.
GFRning NATO va G arbiy Yevropa Ittifoqiga qo shilishi katta ahamiyatga egaʻ ʻ
edi. G'arbiy Germaniya qabul qilinishidan oldin ikkala tuzilma ham "qog'oz
fantomlari" bo'lib qoldi, chunki ularda "askarlari yo'q edi". Frantsiya ham,
Italiya ham, Benilüks davlatlari ham Sharqiy Yevropadagi sovetlarning
mavjudligini muvozanatlash uchun katta qo'shinlar tuza olmadilar. Buyuk
Britaniya va Qo'shma Shtatlar materikda ramziy bo'lganlar bundan mustasno,
harbiy kontingentlarga ega bo'lishni xohlamadilar. Shuning uchun Germaniya
Bundesverining tashkil etilishi Yevropa va Atlantika xavfsizlik tuzilmalarini
muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun zarur ishchi kuchi bilan ta'minladi. Shu
bilan birga, G'arbiy Germaniya qurolli kuchlarining G'arbning harbiy-siyosiy
tuzilmalariga kirishi ittifoqchi mamlakatlarga GFRning harbiy siyosatini
nazorat qilish, uning harbiy rivojlanishi va rivojlanish rejalaridan xabardor
bo'lish imkonini berdi. harbiy doktrina. Bilvosita shaklda, GFRning NATOga
qo'shilishi G'arbiy Germaniyani SSSRni ushlab turishga qaraganda biroz
kamroq darajada "tutib turish" ni anglatardi. Shimoliy Atlantika ittifoqi
ittifoqning hujumkor intilishlarini va Germaniyaning potentsial revanshistik
tendentsiyalarini zararsizlantirishga qaratilgan edi. Ittifoqning bu ikki
tomonlama maqsadi "ikki tomonlama to'xtatuvchilik" kontseptsiyasida
belgilangan. GFRning G'arb xavfsizlik tuzilmalariga qo'shilishi Saar masalasini
hal qilishni tezlashtirdi. 1955 yil oktabrda Saar viloyatida plebissit bo'lib o'tdi.
Frantsiya tomonidan taklif qilingan Saar uchun "Yevropa maqomi" rad etildi.
44](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_44.png)
![Saylovchilarning aksariyati Saarni GFRga qo'shilish tarafdori edi. 1957 yilda u
G'arbiy Germaniyaning shtatlaridan biri sifatida tarkibiga kirdi
Evropada SSSRning Germaniya masalasidagi qat'iy pozitsiyasi Amerika
ittifoqchilari o'rtasida tortishuvlarga sabab bo'ldi. AQSh Sovet Ittifoqi
takliflariga qarshi chiqdi. Ammo NATOning boshqa davlatlari Sovet Ittifoqi
oldida strategik jihatdan zaif ekanini his qilib, u bilan muloqot qilishni zarur deb
hisobladilar va Germaniya muammosi bo'yicha murosaga kelish variantlariga
ruxsat berishdi. 1959 yil yanvar oyida Buyuk Britaniya Bosh vaziri G.
Makmillan Moskvaga rasmiy tashrif bilan keldi. SSSRdan qaytgach, u
Vashingtonga bordi, u erda Sovet pozitsiyasi bo'yicha Britaniya-Amerika
muhokamalari bo'lib o'tdi. Angliya Germaniya bilan bog'liq holda SSSRning
xavfsizlik manfaatlarini hisobga olishni maqsadga muvofiq deb hisoblab, Berlin
uchun urush xavfiga tayyor emasligini aniq ko'rsatdi. Britaniya diplomatiyasi
GDRni G‘arb davlatlari tomonidan amalda tan olinishini, Germaniyaning Oder
va Neisse bo‘ylab sharqiy chegaralarining daxlsizligini tasdiqlashni va
Markaziy Yevropada 2000 m. har ikkala nemis davlatini o'z ichiga olgan
maxsus harbiy-siyosiy maqom. London o'z takliflarini yashirmadi, ular
Frantsiya va GFR hukumatlari e'tiboriga havola etildi. Britaniya politikasi
Q o'shma Shtatlar Britaniya manfaatlari uchun kurashishiga ishonishmadi va
ularning o'zlari Germaniya manfaatlari uchun kurashishni xohlamadilar. 1959
yil bahorida Buyuk Britaniyada parlament saylovlari o'tkazilishi kerak edi va G.
Makmillan hukumati Yevropadagi vaziyatning murakkablashishini xohlamadi.
SSSR Germaniya bilan tinchlik shartnomasini tuzish bo'yicha o'z talablarini
qabul qilish uchun endi olti oylik muddatni talab qilmasa ham, bu muddat
rasman 1959 yil 29 mayda tugashini hamma esladi. Moskvani gijgijlash xavfli
edi. Britaniya diplomatiyasi kutilmagan hodisalarni kutish muhitini yo'qotishga
imkon beradigan aniq kelishuvlarga erishmoqchi edi. London to'rtta davlat
rahbarlarining yangi uchrashuvini o'tkazishni taklif qildi - bu safar Germaniya
masalasi bo'yicha. faqat oxirigacha tomonlarga qarshi - bostirish Amerikada -
45](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_45.png)
![jamiyat, hamkorlik fikr yana - avki vooru qancha sa lekin urish - Angliya
singari Fransiya ham Germaniya masalasida murosaga kelishga moyil edi. 1958
yilda hokimiyatga qaytgan general Sharl de Goll Berlindagi status-kvoni saqlab
qolish uchun Sovet kafolatlari evaziga Oder va Neis bo'ylab chegaralarni tan
olishni mumkin deb hisobladi va nemislarning yadro quroliga ega bo'lish
da'volarini qo'llab-quvvatlashga shoshilmadi. . po'lat tadqiqotlari
Kengashdagilar - tashuvchi Yevropa ittifoqchilarining pozitsiyalari AQSH
ko magiga tayangan GFRni g azablantirdi. AQSH ma muriyati hali hamʻ ʻ ʼ
D.Eyzenxauzer deb hisoblagan sharmandali “SSSRni tinchlantirish”ni Angliya
va Fransiya 1938-yilda fashistlar Germaniyasiga nisbatan ruxsat bergan
“yumshoqlik”ga o xshatish mumkin deb hisoblamadi. AQSh sammitga qarshi
ʻ
chiqdi. to'g'ri - korxonalar. Ulangan Ku-ga boring - hamkor ispaniyaliklar"
Biroq, asta-sekin Amerika pozitsiyasi evolyutsiyaga uchradi. Bunda kadrlar
o'zgarishi muhim rol o'ynadi. 1958 yil oxiridan boshlab respublika
boshqaruvidagi “lochinlar” yetakchisi J.F.Dullesning salomatligi yomonlashdi.
1959 yil 24 mayda u vafot etdi va konservativ, ammo mo''tadil qarashlarga ega
Kristian Gerter AQShning yangi Davlat kotibi bo'ldi. 1959 yil bahoriga kelib
Jenevada tashqi ishlar vazirlari darajasida "to'rt plyus ikki" formulasi bo'yicha
konferentsiya o'tkazish to'g'risida kelishuvga erishildi, ya'ni SSSR, AQSh,
Buyuk Britaniya tashqi ishlar bo'limlari rahbarlari. Angliya va Fransiya
uchrashdi va ularning uchrashuvlarida ishtirok etish uchun GDR va GFR tashqi
ishlar vazirlari taklif qilindi. Uchrashuv ikki bosqichda, 1959-yilning 10-may,
20-iyun va 13-iyul – 5-avgust kunlari bo lib o tdi. Bu ikki nemis davlati
ʻ ʻ
hukumatlari ishtirokida bo lib o tgan bunday turdagi birinchi uchrashuv bo lib,
ʻ ʻ ʻ
printsipial jihatdan bu boradagi qadam edi”. GDR va GFRning o'zaro tan
olinishi, hech bo'lmaganda de - aslida Sovet Ittifoqi nimaga erishmoqchi edi.
erikanlar AQSH Sharqiy turli- maslahat - Neska bilan aloqalar Yanvar oyida -
SSSR delegatsiyasi Germaniya bilan tinchlik shartnomasi loyihasini
munozaralar markaziga qo'yishga harakat qildi, bu esa uni zararsizlantirishni
46](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_46.png)
![nazarda tutadi. GFR savolning bunday shakllantirilishiga qarshi chiqdi. Boshqa
G'arb davlatlari bu masalani Germaniya davlatlarining o'zlari tanlagan har
qanday ittifoqqa kirish huquqi to'g'risidagi munozaraga qisqartirishlari mumkin
edi. Amerika delegatsiyasi Germaniyani birlashtirish va harbiy ittifoqlarda
qatnashish huquqiga ega bo'lgan davlatni yaratishni, keyin esa tinchlik
shartnomasini imzolashni nazarda tutgan "Gerter rejasi" ni muhokamaga taqdim
etdi. Shu bilan birga, butun Berlin shahri uchun, ya'ni GDR poytaxti bo'lgan
sharqiy qismi uchun alohida maqom o'rnatilishi kerak edi. Muhokama qilingan
masalalarning hech biri bo‘yicha murosaga kelilmagan. 18
V.Brandtning tashqi siyosiy g‘oyalar doirasi uning tajribasi bilan belgilandi
G'arbiy Berlin burgomasteri lavozimida SSSR vakillari bilan o'zaro aloqalar
hajmi. Sotsial-demokratlar yetakchisi Sovetlarning Germaniya masalasidagi
siyosati hujumkorlikdan ko‘ra mudofaa siyosati ekanligini hammadan yaxshi
tushundi. To'g'ri, u klassik harbiy nazariyada faol mudofaa (nemis va uning
ta'siri ostida sovet) deb ataladigan ruhda davom etdi. Moskva SSSR
xavfsizligiga tajovuz deb hisoblagan narsadan o'zini himoya qilib, Sovet
rahbariyati ikki marta (1948 va 1961 yillarda) "mudofaa" qadamlarini qo'ydi,
o'z nuqtai nazaridan, G'arb buni "chaqiriq" va tajovuzkorlik belgisi sifatida
baholadi. niyatlar.
V.Brandt Sovet Ittifoqini shayton qilmadi, lekin uni ideallashtirmadi ham. U
bilan muomala qilishni muqarrar va zarur deb hisobladi. Bu bizni GFRning
yangi rahbari rasman tan olishni maqsadga muvofiq deb hisoblagan
voqeliklardan chiqishga majbur qildi. V.Brandt ochiqchasiga aytdiki, Moskva
bilan qarama-qarshilikdagi murosasiz siyosat Germaniya masalasining
yechimini yaqinlashtirmadi, balki Yevropadagi vaziyatni murakkablashtirib
yubordi. U Germaniyani, iloji bo lsa, GDRni GFRga qo shib olish yo li bilanʻ ʻ ʻ
birlashtirish vazifasidan voz kechmadi. Ammo V.Brandt bu muammoni hal
qilish yo'li Sovet Ittifoqi bilan yarashish, umumevropa muloqoti yo'lidagi
18
А.Д.Богатурова. Системная история международных отношений 1945-2003.Москва 2006. С.336
47](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_47.png)
![to'siqlarni bartaraf etish va Germaniyaning ikkala qismini ham Yevropa
hamkorligi jarayoniga qo'shish va jalb qilishdan boshlanishiga amin edi, bu esa
bunga imkon beradi. Germaniya muammosiga o'zaro maqbul yechim topish -
ehtimol, Evropa integratsiyasi yo'llari. Saylovda g'alaba qozonganidan so'ng,
yangi hukumat o'z dasturini e'lon qildi, unda GDR birinchi marta mustaqil
Germaniya davlati sifatida mavjudligini tan oldi. Garchi bu G‘arbiy
Germaniyaning uni rasman tan olish niyatini anglatmasa-da, V.Brandt dasturi
GFR va NATO o‘rtasidagi hamkorlikni chuqurlashtirish bilan parallel ravishda
Germaniyaning ikki qismi o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilash yo‘llarini
izlashga chaqirdi. Shundan so'ng, yangi hukumat SSSR va Polsha
hukumatlariga hal qilinmagan muammolarni muhokama qilishni boshlash taklifi
bilan notalar yubordi va ularga darhol ijobiy javoblar oldi. Germaniyaning
“yangi sharq siyosati” mana shunday shakllandi.
GFRning yangi sharqiy siyosati V.Brand boshchiligidagi FRG sotsial-
demokratik rahbariyatining tashqi siyosiy strategiyasi bo lib, uning doirasidaʻ
GFR va Sharqiy Yevropa davlatlari — SSSR, Polsha, Chexoslovakiya
o rtasidagi munosabatlar o rnatilgan. normallashdi, G'arbiy Berlin atrofidagi
ʻ ʻ
vaziyat ham yaxshilandi.
1969 yil noyabrda V. Brandt Vazirlar Mahkamasi GFRning Yadro qurolini
tarqatmaslik to g risidagi shartnomaga yadro quroliga ega bo lmagan davlat
ʻ ʻ ʻ
sifatida qo shilishi haqida e lon qildi va ularga egalik qilish da volaridan
ʻ ʼ ʼ
rasman voz kechdi. Bu Moskvada yengil nafas oldi, chunki SSSRning G'arbiy
Germaniyaga ishonchsizlik manbalaridan biri yo'q qilindi. 1969 yil dekabr
oyida GDR rahbariyati o‘z navbatida V.Brandga GDR va GFR o‘rtasidagi
munosabatlarni yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risidagi takliflarini yubordi va
ular ko‘rib chiqish uchun qabul qilindi, shundan ko‘p o‘tmay ikki davlat
o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalar boshlandi. hukumat rahbarlari darajasi.
Xuddi shu oyda G'arb davlatlarining taklifi bilan SSSR, AQSH, Angliya va
48](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_48.png)
![Frantsiya o'rtasida G'arbiy Berlinning maqomi bo'yicha to'rt tomonlama
maslahatlashuvlar o'tkazish to'g'risida kelishuvga erishildi.
Bu o'zgarishlar Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo'yicha umumevropa
konferentsiyasini chaqirish bo'yicha murosaga kelishni tezlashtirdi. 1969-yil 4-
5-dekabrda NATO Kengashining sessiyasida AQSH va Kanadani Umumevropa
konferensiyasiga teng huquqli ishtirokchilar sifatida taklif qilish sharti bilan
Varshava shartnomasi davlatlarining takliflari bilan kelishish to g risida qarorʻ ʻ
qabul qilindi. Sovet Ittifoqi va uning ittifoqchilari bu shartga rozi bo'lishdi.
1969 yildan boshlab Evropada umumevropa jarayoni boshlandi. Umumevropa
jarayoni - bu ko'p tomonlama muloqot va hamkorlik bo'lib, unda barcha Evropa
davlatlari, ham "kapitalistik", ham "sotsialistik" ishtirok eta boshladilar.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak,u rushdagi mag’lubiyat Germaniya uchun juda
katta yuqotishlarga sabab bo’ldi. Yevropa davlatlari tomonidan Germaniya
ikkiga bo’linib ketdi. Germaniya Federativ Respublikasi va Germaniya
Demokratik Respublikalariga bo’lindi.XSI partiyasi EDP bilan koalitsion
hukumat tuzdi. Mashhur siyosiy arbob, XDI nomzodi 75 yoshli K. Adenauer
kansler etib saylandi.Uzoqni ko‘ra biluvchi, voqelikni real baholay oluvchi,
dono siyosatchi K. Adenauer Yevropa integratsiyasi yo‘lida juda katta ish qildi.
Germaniya- ning bu integratsiyada o‘z o‘rni bo‘lishiga erishdi.
Germaniya kelajagini G‘arb dunyosi bilan uzviy bog‘liq ekanligini ham
hammadan ko‘proq va yaxshiroq angladi. 21-sentabr kuni GFRning tashkil
topganligi rasman e’lon qilindi. K. Adenauer hukumati ichki siyosatining bosh
vazifasi mamlakat iqtisodiyotini tezroq tiklash edi. Bu maqsadni ro‘yobga
chiqarish vositasi sifatida iqtisodiyotning «Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor
xo‘jaligi» modeli tanlandi. 1950-1964-yillar oralig‘ida jami milliy mahsulot 3
baravar ko‘paydi.
49](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_49.png)
![GFR butun Germaniyaning urushdan oldingi darajasidan ko‘p mahsulot ishlab
chiqardi. Eksportning importdan doimo yuqori bo‘lishi katta miqdorda valuta
zaxirasi to‘plashga imkon berdi. Bu borada dunyoda AQSHdan so‘ng ikkinchi
o‘ringa chiqdi. Flin, Tissen, Siteks va boshqalarning harbiy- sanoat konsernlari
o‘z kapitallarini urush davridagiga nisbatan 3-4 baravar ko‘paytirdilar. GFR
iqtisodiyotidagi bu mislsiz o‘zgarishlar «german mo‘jizasi» deb nom oldi. GFR
1955 yilda NATO ga a’zo bo’ldi . K. Adeunauer iste’fosidan keyin uning
o’rnini Lyudvig Erxard egalladi.
1966 yil oktabrda Erxard iste’fo berdi. 20 yillik hukmronlikdan so‘ng 1969-
yilda XDI— XSI partiyasi parlament saylovida mag‘lubiyatga uchradi va
hokimiyat jilovini topshirishga majbur bo‘ldi. GSDP EDP (Erkin demokratlar
partiyasi) bilan hamkorlikda yangi hukumat tuzdi. Sotsial-demokrat V. Brandt
(1913—1992) kansler lavozimini egalladi va uni 1974-yil mayigacha boshqardi.
Xo‘sh, XDI—XSI saylovda nega mag‘lubiyatga uchradi? G‘arb demokratiyasi
sharoitida bir partiyaning yengishi, ikkinchi bir partiyaning g‘alaba qozonishi
tabiiy hol, albatta. Biroq har qanday mag‘lubiyatning sabablari bo‘ladi.
50](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_50.png)
![2.1. SOTSIAL DEMOKRATLAR HOKIMIYAT TEPASIDA
(1969-1982 yillar).
1969 yil 29- sentabrdagi saylovlarda sotsial demokratlar g’alaba qozonib, Villi
Brandt kanslerlik lavozimini egalladi. Villi Brandt – Germaniya Federativ
Respublikasining to‘rtinchi kansleri, Sotsial-demokratik partiya vakili, 1971-
yilda tinchlik bo‘yicha Nobel mukofoti sovrindori. Nemis siyosatchisining
haqiqiy ismi Gerbert Ernst Karl Fram. U 1913-yil 18-dekabrda Lyubekda
tug‘ilgan va o‘qituvchi va sotuvchining noqonuniy farzandi edi. Ota-onalar
unga etarlicha e'tibor bermadilar va onasi o'g'lining tarbiyasini bobosiga ishonib
topshirdi. Gerbertning bobosi sotsial-demokrat bo'lgan va o'z e'tiqodlarini
nabirasiga o'tkazgan. 14 yoshida bola gimnaziyaga yuborildi. Maktabda o'smir
tarix va nemis tilini yaxshi ko'rardi. Asta-sekin Fram yoshlar sotsialistik
harakati vakillari bilan do'stlashdi. 1930 yilda u SDPga a'zo bo'ldi va
demokratlar va natsistlar o'rtasidagi bahsni tomosha qildi. Bir yil o'tgach, yigit
SRP partiyasining a'zosi bo'lib,U yerda yoshlar ittifoqi raisi bo'lgan. Fram
"Lübeck Rabochiy Vestnik" gazetasida chop etilgan va ustoz Jeykob Vayxga
e'tibor qaratgan. 1932 yilda Gerbert dengiz savdogariga o'qishga kirdi.
Urush tugagandan so'ng, Brandtga Lyubekning burgomasteri lavozimini taklif
qilishdi, ammo u Germaniya faoliyati haqida xabar berish uchun matbuot
xodimi sifatida Norvegiyaga jo'nab ketdi. Germaniya fuqaroligini qaytarib olib,
1948 yilda Villi partiyaning elchisi bo'ldi va o'ng qanot qarashlarga ega edi.
1961 yilda GDRda Berlin devori qurilishi boshlandi. Brandt shahar meri
bo'lgan.
2 yil o'tgach, sharqiy tarafdagi qarindoshlar bilan uchrashish uchun kelishuvga
erishildi. Shu bilan birga, Villi Brandt allaqachon kansler lavozimiga da'vo
qilgan, ammo arizachining tarjimai holidagi qorong'u tomonlar tufayli saylovlar
yutqazilgan. 1965 yilda omad unga tabassum qilmadi. Brandt tushkunlikka
tushib, spirtli ichimliklarni suiiste'mol qila boshladi. Yurak xuruji bor edi.
51](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_51.png)
![Sog'ayib, siyosatchi avvalgi formasiga qaytdi va kansler Kurt Georg Kizinger
bilan hamkorlik qila boshladi. Ular birgalikda GFR tashqi siyosatini
mustahkamladilar, Sharqiy blok bilan kelishuvlarga erishdilar. 1969 yilda
Brandt yana saylov poygasida nomzod bo'ldi va demokratlarni olib tashlab,
g'alaba qozondi.
GSDPning siyosiy nufuzi oshdi. Villi Brand g’arbiy Germaniya va Yevropa
sotsial-demokratiyasi yetakchisi, o’tmishda natsistlar hukmronligi davrida
muxojirlikda yashagan journalist, urushdan keyin G’arbiy Berlin burgomistri va
siyosatda olmonlar uchun “yoqimli shamol” olib kelgan shaxs sifatida tanilgan
edi. Brandt jamiyatning muammolari to’g’risida ochiqchasiga gapira boshlagan,
siyosatda oshkoralik va oydinlik ruhini olib kirgan GFRning birinchi davlat
rahbarlaridan edi. O’zidan oldingi rahbarlarga xos konservatizm unga begona
edi va ijtimoiy islohotlarni jamiyat taraqqiyoti dinamikasini taminlashning eng
samarali usuli deb hisoblardi.
Brandt 18 yoshdan oshgan fuqarolarga saylov huquqini beruvchi saylov islohoti
o’tkazdi oliy ta’lim tizimini isloh qilishni boshladi. 1971 yilda stipendiya bilan
ta’minlash va bepul ta’lim olish ilmiy darajalarni himoya qilishga
ko’maklashish to’g’risida federal qonunlar qabul qilindi. 1972 yilda qabul
qilingan “Davlat xizmatida antikonstitutsion kuchlarga munosabat to’g’risida”gi
nizomga muvofiq ekstremistik ( o’ng yoki so’l) kayfiyatda bo’lgan shaxslarga
ta’lim muassasalarida ishlash hamda boshqa ijtimoiy lavozimlarda ishlash
taqiqlandi. Brandt ma’muriyati ijtimoiy ximoya dasturlarini ancha kengaytirdi.
1970 yilda bolalarga ijtimoiy to’lovlar, kam ta’minlangan oilalarga uy-joylar
uchun dotatsiyalar hajmini oshirish to’g’risidagi qonunlar, 1971 yilda talabalar
va o’qituvchilarni majburiy sug’urta qilish amaliyotini kengaytiruvchi “ Ijtimoi
sug’urta tizimi to’g’risida “ gi Qonun, 1972 yilda “ Nafaqani isloh qilish
to’g’risida” gi Qonunlar qabul qilindiki, bular mamlakatda hayotida ijobiy rol
o’ynaydi. 19
19
Вили Брандт. Права человека поруганные и преступно нарушаемые 1988 с.92
52](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_52.png)
![Kapitalistik dunyodagi infilatsiya tufayli GFRda qator qiyinchiliklar yuz berdi.
Sanoatning o’sish surati sekinlashdi (masalan 1969 yilda 13%ga, 1970 yilda
5,7%ga, 1971 yilda 1,6% ga o’sdi). Lekin sanoatning ishlab chiqarishi jihatidan
dunyoda AQSHdan keyin ikkinchi o’rinda, G’arbiy Yevropada birinchi o’rinda
qolaverdi. GFRning dunyoda sanoat mahsulotlari hissasi 9,7% ni tashkil etdi.
Tashqi savdo hajmi jihatidan dunyoda AQSHdan keyin ikkinchi o’rinda turdi.
“Islohotchi Kansler” fikricha, Germaniyaning xorij mamlakatlari bilan
munosabatlarini tubdan yangilash payti kelgan edi. Brandt “ Yevropa
xalqlarining olmonlar oldida tarixiy qo’rquvi” ga barham beruvchi
insonparvarlik madaniy aloqalarni faollashtirishga katta e’tibor berdi. G’arbiy
Germaniya diplomatiyasi, jumladan, Yevropa Hamjamiyati tarkibini yanada
kengaytirish, eng asosiysi, Yevropa sharqida ko’prikalar barpo etishdan iborat
bo’lib qoldi.
. G‘arbiy Yevropa doirasidagi integratsiya jarayoni Yevropaning G‘arbiy va
Sharqiy qismlari o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilashning umumevropa
jarayoni bilan parallel ravishda o‘tdi. V.Brandtning “Yangi Sharq siyosati”
buyuk davlatlar o rtasidagi munosabatlarga ijobiy ta sir ko rsatdi. GFR, K.ʻ ʼ ʻ
Adenauer va uning izdoshlari davrida bo'lgani kabi, SSSR va NATO
mamlakatlari o'rtasida keskinlikni qo'zg'atishni to'xtatdi. 1970-yil 11-aprelda
V.Brandt AQSHga rasmiy tashrif bilan borib, u yerda prezident R.Nikson bilan
GFR va “sotsialistik lager” mamlakatlari, birinchi navbatda, Sovet Ittifoqi
o rtasidagi munosabatlarni yaxshilash dasturini muhokama qildi. Polsha va
ʻ
Chexoslovakiya. U mavjud voqelikni tan olish g'oyasiga asoslangan edi,
ularning asosiysi Germaniyaning sharqiy chegaralarini o'zgartirish edi.
Amerika ma'muriyati Sharq bilan munosabatlarning yaxshilanishi GFR va
NATO o'rtasidagi hamkorlikka putur etkazmasligi sharti bilan "yangi
Ostpolitik"ni umuman qo'llab-quvvatladi. Ammo Sharl de Golldan farqli
o laroq, V.Brand sodiq “atlantist” edi va uning rejalarida AQShdan uzoqlashish
ʻ
ham yo q edi.
ʻ
53](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_53.png)
![1967-1968 yillarda Germaniyadagi ijtimoiy-siyosiy beqarorlik saylovchilarning
GFR e'lon qilinganidan beri hokimiyatda qolgan XDS/XSP bloki siyosatidan
hafsalasi pir bo'ldi. Hukmron blokni mamlakatning dolzarb ijtimoiy
muammolarini, birinchi navbatda, yoshlarni hal qilishni istamaganlik va
qobiliyatsizlikda ayblashdi, buning natijasida 1968 yilda Germaniyada deyarli
"inqilob" sodir bo'ldi. Hukmron partiyani tanqid qilish sotsial-demokratlar
tomonidan o'z foydasiga aylantirildi. 1969-yil 28-sentabrda bo lib o tganʻ ʻ
umumxalq saylovlarida nasroniy partiyalari mag lub bo ldi va g alaba qozongan
ʻ ʻ ʻ
sotsial-demokratlar Germaniya erkin demokratik partiyasi (FVDPG) bilan
koalitsiyada koalitsiya tuzdilar.
V.Brandtning tashqi siyosiy g‘oyalar doirasi uning tajribasi bilan belgilandi
G'arbiy Berlin burgomasteri lavozimida SSSR vakillari bilan o'zaro aloqalar
hajmi. Sotsial-demokratlar yetakchisi Sovetlarning Germaniya masalasidagi
siyosati hujumkorlikdan ko‘ra mudofaa siyosati ekanligini hammadan yaxshi
tushundi. To'g'ri, u klassik harbiy nazariyada faol mudofaa (nemis va uning
ta'siri ostida sovet) deb ataladigan ruhda davom etdi.
Moskva SSSR xavfsizligiga tajovuz deb hisoblagan narsadan o'zini himoya
qilib, Sovet rahbariyati ikki marta (1948 va 1961 yillarda) "mudofaa"
qadamlarini qo'ydi, o'z nuqtai nazaridan, G'arb buni "chaqiriq" va tajovuzkorlik
belgisi sifatida baholadi.
V.Brandt Sovet Ittifoqini shayton qilmadi, lekin uni ideallashtirmadi ham. U
bilan muomala qilishni muqarrar va zarur deb hisobladi. Bu bizni GFRning
yangi rahbari rasman tan olishni maqsadga muvofiq deb hisoblagan
voqeliklardan chiqishga majbur qildi. V.Brandt ochiqchasiga aytdiki, Moskva
bilan qarama-qarshilikdagi murosasiz siyosat Germaniya masalasining
yechimini yaqinlashtirmadi, balki Yevropadagi vaziyatni murakkablashtirib
yubordi. U Germaniyani, iloji bo lsa, GDRni GFRga qo shib olish yo li bilan
ʻ ʻ ʻ
birlashtirish vazifasidan voz kechmadi. Ammo V.Brandt bu muammoni hal
qilish yo'li Sovet Ittifoqi bilan yarashish, umumevropa muloqoti yo'lidagi
54](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_54.png)
![to'siqlarni bartaraf etish va Germaniyaning ikkala qismini ham Yevropa
hamkorligi jarayoniga qo'shish va jalb qilishdan boshlanishiga amin edi, bu esa
bunga imkon beradi. Germaniya muammosiga o'zaro maqbul yechim topish -
ehtimol, Evropa integratsiyasi yo'llari.
Saylovda g'alaba qozonganidan so'ng, yangi hukumat o'z dasturini e'lon qildi,
unda GDR birinchi marta mustaqil Germaniya davlati sifatida mavjudligini tan
oldi. Garchi bu G‘arbiy Germaniyaning uni rasman tan olish niyatini
anglatmasa-da, V.Brandt dasturi GFR va NATO o‘rtasidagi hamkorlikni
chuqurlashtirish bilan parallel ravishda Germaniyaning ikki qismi o‘rtasidagi
munosabatlarni yaxshilash yo‘llarini izlashga chaqirdi. Shundan so'ng, yangi
hukumat SSSR va Polsha hukumatlariga hal qilinmagan muammolarni
muhokama qilishni boshlash taklifi bilan notalar yubordi va ularga darhol ijobiy
javoblar oldi.
Germaniyaning “yangi sharq siyosati” mana shunday shakllandi.
1970-yil 11-aprelda V.Brandt AQShga rasmiy tashrif bilan borib, u yerda
Prezident R.Nikson bilan GFR va “sotsialistik lager” mamlakatlari, birinchi
navbatda, Sovet Ittifoqi o rtasidagi munosabatlarni yaxshilash dasturiniʻ
muhokama qildi. Polsha va Chexoslovakiya. U mavjud voqelikni tan olish
g'oyasiga asoslangan edi, ularning asosiysi Germaniyaning sharqiy chegaralarini
o'zgartirish edi. Amerika ma'muriyati Sharq bilan munosabatlarning
yaxshilanishi GFR va NATO o'rtasidagi hamkorlikka putur etkazmasligi sharti
bilan "yangi Ostpolitik"ni umuman qo'llab-quvvatladi. Ammo Sharl de Golldan
farqli o laroq, V.Brand sodiq “atlantist” edi va uning rejalarida AQShdan
ʻ
uzoqlashish ham yo q edi.
ʻ
1970 yil avgustda kansler V. Brandt rasmiy tashrif bilan Moskvaga keldi, u
yerda 12 avgustda Sovet-G‘arbiy Germaniya shartnomasi imzolandi, unda
G‘arbiy Germaniya Oder-Neisse chizig‘ini Germaniyaning sharqiy chegarasi
sifatida rasman tan oldi, unga nisbatan da’volardan voz kechdi. sobiq
Germaniya hududlari Ikkinchi Jahon urushidan keyin SSSR va Polshaga o'tdi
55](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_55.png)
![SSSR va G'arbiy Germaniya shartnoma imzolangan paytda mavjud bo'lgan
chegaralar doirasidagi barcha Yevropa davlatlarining hududiy yaxlitligini, shu
jumladan GFR va GDR o'rtasidagi chegarani hurmat qilishga va'da berdilar,
ularni o'zgartirishga urinishdan bosh tortdilar va e'lon qildilar. hech kimga
nisbatan hududiy da’volari bo‘lmagan va kelajakda ularni ifoda etish niyatlari
ham bo‘lmagan. Sovet Ittifoqi va G'arbiy Germaniya munosabatlarni status-
kvoni tan olish asosida qurishga rasman kelishib oldilar.
1970 yil dekabr oyida V. Brandt Varshavaga tashrif buyurdi, u erda Polsha-
G'arbiy Germaniya shartnomasi imzolandi, bu asosan Sovet-G'arbiy Germaniya
shartnomasiga mos keladi. GFR Polshaning urushdan keyingi chegaralarini tan
oldi. SSSR va Polsha bilan tuzilgan shartnomalar “yangi sharq siyosati”
dasturining birinchi va eng qiyin qismini tashkil etdi. Uning ikkinchi qismi
G'arbiy Berlin, ichki nemis munosabatlari va Chexoslovakiya bilan
munosabatlarni normallashtirish masalalarini hal qilishdan iborat edi.
1971 yil 3 sentyabrda G'arbiy Berlin hududida SSSR, AQSh, Frantsiya va
Buyuk Britaniya o'rtasida to'rt tomonlama bitim imzolandi, unga ko'ra
Berlinning g'arbiy qismi maxsus xalqaro maqomga ega bo'lgan alohida hududiy
birlik sifatida tan olindi. 20
ittifoqchi kuchlarning nazorati. G'arbiy Berlin GFR
tarkibiga kirmasligi va u tomonidan boshqarilmasligi rasman aniqlandi. G'arbiy
Berlinning asosiy boshqaruv organi G'arbiy Berlin Senati bo'lib, u uchta G'arb
davlati hokimiyati bilan hamkorlik qilishi kerak edi. Shu bilan birga, shartnoma
G'arbiy Berlin va G'arbiy Germaniya o'rtasidagi munosabatlarni saqlashning
aniq tartibini belgilab berdi va ular o'rtasidagi aloqa ishonchliligini kafolatladi.
Tomonlar G‘arbiy Berlin hududida kuch ishlatmaslikka, jumladan, uning
atrofidagi vaziyatni bir tomonlama o‘zgartirishga kelishib oldilar. Boshqacha
qilib aytadigan bo'lsak, SSSR G'arbiy Berlinga kirishda cheklovlar qo'ymaslik
va shahar maqomini GDR hududiga qo'shib qo'yish yoki boshqa yo'l bilan
o'zgartirmaslik majburiyatini oldi. Shunday qilib, Berlin masalasida status-kvo
20
Вили Брандт. Мирная политика в Европе М.1969. С.170
56](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_56.png)
![ham aniqlandi.Ushbu muammoning hal etilishi GFR va GDR o'rtasidagi
munosabatlarni normallashtirishni tezlashtirdi. G'arbiy Germaniya "Galshteyn
doktrinasi" dan voz kechdi, unga ko'ra GDR GDR hukumatini tan olgan har
qanday davlat bilan diplomatik munosabatlarni uzdi. Shu bilan birga,
Germaniyaning ikki qismi o'rtasidagi munosabatlarni shartnoma asosida
rasmiylashtirish kerak edi. Buning uchun GDR rahbariyatini o‘zgartirish kerak
edi (78 yoshli V.Ulbrixt o‘rniga SED Markaziy Qo‘mitasining birinchi kotibi
etib kichik Erich Xonekker saylandi)
1972-yil 21-dekabrda GDR va GFR o rtasidagi munosabatlarning asoslariʻ
to g risida shartnoma tuzildi, unda Germaniyaning ikki qismi o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
munosabatlarni mustaqil siyosiy birliklar sifatida rivojlantirish shartlari
belgilandi. Shartnoma GDR va GFR o rtasidagi munosabatlarni tenglik,
ʻ
suveren tenglik, mustaqillikni hurmat qilish, hududiy yaxlitlik va chegaralar
daxlsizligi, diskriminatsiyaga yo l qo ymaslik, shuningdek, xalqaro huquqning
ʻ ʻ
boshqa prinsiplari asosida o rnatishni nazarda tutgan. , shu jumladan kuch
ʻ
ishlatishdan voz kechish va barcha nizolarni tinch yo'l bilan hal qilish.boshqa
vositalar. 1973-yil 18-sentabrda Germaniyaning ikkala davlati ham BMTga
qabul qilindi.
Nihoyat, 1973 yil 11 dekabrda GFR Chexoslovakiya bilan shartnoma tuzdi,
unda u nafaqat uning G'arbiy Germaniya bilan chegarasining qonuniyligini tan
oldi, balki 1938 yildagi Myunxen kelishuvini ("Myunxen pakti") ko'rib
chiqishga ham rozi bo'ldi. Chexoslovakiyaning - uning Sudetenlandiyaning
Germaniya foydasiga "ixtiyoriy" berilishi u imzolangan kundan boshlab haqiqiy
emas. Aslida, Germaniya atrofidagi vaziyat uni birlashtirish masalasiga
taalluqli bo'lmagan hamma narsada to'liq normallashtirildi. Fransiya singari,
Federativ respublika ham V.Brand kelganidan keyin Umumevropa
konferensiyasi g‘oyasini qo‘llab-quvvatlay boshladi. 1971-yilda V.Brandt
Yevropada tinchlikni mustahkamlashga qo shgan ulkan hissasi uchun Tinchlik
ʻ
bo yicha Nobel mukofoti bilan taqdirlandi.
ʻ
57](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_57.png)
![Brandt hukumati SSSR, Polsha va CHevoslovakiya bilan keng muzokaralar olib
bordi. Bu muzokaralar “Sharqiy Shartnomalar” (1970 yil 12 avgustdagi
Moskva shartnomasi, 1970 yil 7 dekabrdagi Varshava shartnomasi, 1973 yil 11
dekabrdagi Praga shartnomasi) ning imzolanishi bilan yakunlandi. Bu
shartnomalar ishtirokchilari urushdan keying chegaralarning buzilmasligini
(jumladan, Oder-Neyse daryolari bo’ylab chegaralarning ham) e’tirof etar,
hududiy davolardan va xalqaro munosabatlarda kuch ishlatishdan voz kechishni
ko’zda tutar edi. 1971 yil noyabrda G’arbiy Berlin maqomi bo’yicha, AQSh,
Fransiya, Buyuk Britaniya va SSSR o’rtasida to’rt tomonlama Bitim imzolandi.
1972 yilda kuchga kirgan va G’arbiy Berlin masalasida kuch ishlatishdan voz
kechishni, urushdan keyin tuzilgan Shartnomalar asosida G’arbiy Berlin
maqomini belgilashda katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bitimda G’arbiy Berlin
GFR hududining bir qismi deb hisoblandi. Bundan tashqari, Bitimda tranzit
harakatlanish transport, telefon va telegraf aloqalari masalalari ham ko’rib
chiqildi. Mazkur masalalar bo’yicha GDR, G’arbiy Berlin va GFRning tegishli
muassalalari o’rtasida uch tomonlama munosabatlar mexanizmi belgilandi.
G’arbiy Berlin shaxri xavfsizligi va mavqeiga bog’liq bo’lmagan masalalar
bo’yicha GFR G’arbiy Berlin fuqarolari manfaatlarini himoya qiluvchi vakolat
huquqiga ega bo’ldi. Ammo GFR G’arbiy Berlin xavfsizligi va mavqei bilan
bog’liq masalalarga aralashmaydigan bo’ldi, bunday hollarda G’arbiy Berlin
nomidan xalqaro miqyosda AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya ish ko’radigan
bo’ldi.
G’arbiy Berlin mavqei bo’yicha murosali kelishuvning imzolanishi GDR va
GFR o’rtasidagi munosabatlar asoslari bo’yicha shartnomani imzolashga turtki
bo’ldi ( 1972 yil 21 dekabr). GDR Bonn hukumati tomonidan suveren mustaqil
davlat deb tan olindi. Ikkala tomon yaxshi qo’shnichilik munosabatlarini
rivojlantirish, suverenitet, chegaralar daxlsizligi va diskriminatsiya (milliy
kamsitish) ga yo’ ko’ymaslik tamoyillariga amal qiladigan bo’ldi. Shartnomada
58](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_58.png)
![ko’rsatilishicha bir olmon davlati ikkinchi nomidan xalqaro sohada ish yurita
olamaydi.
1973 yilda GDR va GFR BMTga a’zolikka qabul qilindi. Brandtning tashqi
siyosati muxolifat kuchlarning g’azabini qo’zg’atdi Birinchi hujum 1972 yil 27
aprelda bo’lib o’tdi, unda XDS va XSS deputatlari Bundestagda Brandtga
rasmiy ishonchsizlik votumi bildirishdi va Kansler lavozimiga xristian
demokratlarning yangi rahbari Rayner Barsel nomzodini taklif etdi.
Ammo muxolifatchi kuchlar g’alabasi uchun ikki ovoz yetmadi. Bir kundan
keyin budjet loyihasini ovozga qo’yish jarayonida ovozlar tengligi (247:247)
kuzatildi. Bunday vaziyatda Brandt o’zining Bundestagni tarqatib yuborish
huquqidan foydalandi. Yangi saylovlar 1972 yil 19 noyabrda ro’y berdi. Brandt
kaolitsiyasining ishonchli g’alabasi bilan yakunlandi. GSDP ni saylovchilarning
45,8% I qo’llab quvvatladi va bu ularga 230ta mandat taqdim etdi. 8,4% ovoz
va 41 ta mandatga ega bo’lgan Erkin demokratik soyuz (XDS) 35,2% ovoz va
177 mandatga, Xristian sotsial soyuz (XSS) esa 3,7% ovoz va 48 mandatga ega
bo’ldi.
Sotsial liberallar kaolitsiyasi nufuziga ta’sir qila olmagan muxolifat kuchlar
Kanslerga qarshi shov shuvli ayblov boshlab yubordi. Brandt tarjimai holidagi
turli dalillar, uning obro’sizlangan davlat va jamoat arboblari bilan bo’lgan
o’tmishdagi aloqalari muhokama qilindi. Hukumatning iqtisodiy siyosatda yo’l
qo’ygan xatolari ham muhokama qilindi. Muammo yechimi Kansler Villi
Brandt referenti M. Giyomning GDR maxsus xizmatlari agenti ekanligi fosh
bo’lgandan keyin o’z yechimini topdi. Tergov jarayonida Villi Brandtning
qizlar bilan uchrashuvini tashkil qilganligi ma’lum bo’ldi. 1974 yil 5 mayda
Brandt istefo berdi. Uning joyini GSDP vakili Gelmut Shmidt egalladi. EDP
partiyaning rahbari ham o’zgardi. Sheel Prezidentlikka saylangandan so’ng,
EDP partiya rahbari Gans Ditrix Gensher bo’ldi. Hukumatni Gensher vitse-
kansler va tashqi ishlar vaziri lavozimlarini egalladi. Sotsial liberal
kaolitsiyasining siyosiy rahbariyati yanada mo’tadil va pragmatic xarakterga
59](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_59.png)
![ega bo’ldi. “ Temir kansler” laqabini olgan Shmidtning qattiq va jiddiy,
rahbarlik uslubi islohotchilik romantizmi davrini o’z nihoyasiga yetkazdi.
Shmitd hukumatining faoliyati nihoyatda murakkab iqtisodiy vaziyat davriga
to’g’ri keldi. 1974 yildan G’arbiy yetakchi mamlakatlarida boshlangan iqtisodiy
inqiroz GFRga ham ta’sir qilmay qolmadi. 1974 yida GFRda YaIM 4% ga,
sanoat ishlab chiqarish darajasi 7,5% ga pasaydi. Ishsizlar 1,2 million kishidan
oshdi. Ammo 1975 yildan vaziyat barqarorlashdi, 1977 yilga kelib GFR
iqtisodiyoti inqirozdan oldingi darajadan o’tib ketdi. Umuman, inqiroz yillarida
GFR G’arbning boshqa yetakchi mamlakatlariga nisbatan kamroq zarar ko’rdi.
G’arbiy Germaniya iqtisodiyotining samaradorligi, shuningdek, hukumatning
muvaffaqiyatli say-harakatlari bunga omil bo;ldi.
Shmidtning inqirozga qarshi dasturida saoatni tubdan struktraviy yangilash,
mehnat munosabatlarini yaxshilash, moliya tizimini mustahkamlash ko’zda
tutuilgan edi. Hukumat davlat tomonidan rejalashtirishning keng amaliyotidan
va to’g’ridan-to’g’ri ishlab chiqarishga mablag’ qo’yishdan voz kechdi. Asosiy
e’tibor erkin tadbirkorlikni rag’batlantirishga qaratildi (80-yillarning boshlariga
kelib soliqqa tortish umumiy darajasi chorakka kamaydi). Kichik va o’rta
biznesni kredit orqali qo’llab quvvatlashga e’tibor berildi. 70-yillarning
o’rtalarida GFRda 1,9 millionga yaqin kichikn tadbirkorlar mavjud bo’lib,
hukumat siyosati tufayli inqiroz yillarida ham o’sa bordi. 1982 yilning boshidan
ish berishning yangi tartibi joriy etildi, maoshi farqlanuvchi va attestatsiya
qoidalariga asoslangan beshta malakaviy kategoriya (toifa) lar tashkil qilindi.
Hukumat ishsizlarni ish bilan ta’minlash tizimini yaxshilashga harakat qildi,
ammo ishsizlik nafaqasini oshirishdan kechdi. Bu yillarda ishsizlik darajasi
ishga yaroqli aholining 4-4,5% ini (1 million kishi) tashkil etdi. Bu ko’rsatkich
G’arbning boshqa yetakchi mamlakatlariga nisbatan ancha past edi.
1975 yilda “Budjet tizimini yaxshilash to’g’risida” Qonun qabul qilindi. Unga
ko’ra ijtimoiy dasturlarga budjetdan ajratiladigan xarajatlar qisqartirildi. Nafaqa
va sug’urta fondlarini moliyalashda jismoniy shaxslarning ulushi nihoyatda
60](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_60.png)
![kuchaydi. Mamlakatda moliyaviy tizimning barqarorligi hukumat siyosatining
eng ustuvor yo’nalishi bo’lib qoldi. 70-yilarning ikkinchin yarmida oltin –
valyuta zaxiralarini ko’paytirishga qartilgan tadbirlar amalga oshirildi. Natijada
oltin zaxirasi 40 milliard markani tashkil etdi. ADSH dollariga nisbatan marka
kursi 1972-1979 yillarda 85% ga, fransuz frankiga nisbatan 48% ga, funt
sterlingga nisbatan 98% ga oshdi. Marka xalqaro hisob-kitoblarning keng
tarqalgan vositasiga aylandiva turli mamlakatlarning valyuta zaxiralaridan joy
oldi.
Global dunyoviy siyosat masalalarida Shmidt hukumati “muvozanat
strategiyasi” ga amal qildi. 1975 yilda GFR Yerropada xavfsizlik va hamkorlik
bo’yicha Xelsinki yig’ilishi qarorlariga qo’shildi. 1978 yilda Bonnga SSSR
davlat boshlig’i L. Brejnev tashrif buyurdi, ikki yildan so’ng GFR hukumat
delegatsiyasining Moskvaga javob tashrifida esa ikkala mamlakat o’rtasida ikl
bor hamkorllik to’g’risida uzoq muddatli shartnoma imzolandi. 21
Shmidt bir
vaqtning o’zida AQSH bilan ham yaqinlashishga harakat qildi. 1974 yilda
NATOning Bryusseldagi sessiyasi tomonidan harbiy blok doirasida yanada teng
huquqli sherik bo’lishga erishishni ko’zda tutilgan Atlantik munosabatlar
to’g’risida yangi deklaratsiyaning qabul qilinishi katta aahamiyatga ega bo’ldi.
1976 yilda GFR o’z hududida joylashgan AQSH harbiy qismlar ta’minoti uchun
beriladigan to’lovlarni to’xtatishga erishdi.
Shmidt hukumati butun 70-yillarning ikkinchi yarmi davomida mamlakatda
siyosiy barqrorlikni saqlab qolishga muvaffaq bo’ldi. 1976 va 1980 yillardagi
Parlament saylovlari sotsial-liberal kaolitsiyaning ustunligini yaqqol namoyish
etdi. GSDP mamlakatda yirik partiyachilikka qolib, 1976 yilda 42,6% ovoz va
214 mandat, 1980 yilda esa 42,9 % ovoz va 218 mandatga ega bo’ldi.
EDPning mavqei yanada mustahkamlandi. Erkin demokratlar 1976 yilda 7,6%
ovoz va 39 mandatga, 1980 yilda esa 10,3% ovoz va 52 mandatga ega bo’ldilar.
Ammo partiyada ichki vaziyat keskinlasha bordi. Uning so’l qanoti GSDP bilan
21
61](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_61.png)
![ittifoqni faollik bilan himoya qilardi. Ammo Gensher 1977 yilda yangi
kaolitsion taktikani taklif etdi. Parlamentda sotsial-demokratlar bilan
hamkorlikni davom ettirib bir qator yerlarda landtag saylovlarida XDS bilan
kaolitsiya tuzib ishtirok etdi. Bunday siyosat “partiya frontlarini yumshatish”
deb nomlandi. Nihoyat, EDP ning o’ng qanoti (“iqtisodiy” qanot) X. Frideriks,
M. Bangeman va O. Lambedorflar tomonidan boshqarilar va XDS/XSS bilan
kaolitsiya tuzishga va ular bilan butunlay birlashishga chaqirdi. Bu qaror 1981
yilda Kelndagi EDP partiya syezdida ko’pchilik tomonidan maqullandi, bu esa
hukmron sotsial –liberal kaolitsiyani ancha susaytirdi.
XDS/XSS bloke ilgaridek Parlamentdagi eng yirik fraksiyani tashkil etar, ammo
hozircha o’z hukumatini tuzish uchun yetarli kuchga ega emas edi. Ikkita
Xristian demokratik partiyalarning o’zaro munosabati ham murakkabligicha
qomoqda edi. 1976 yildagi saylovlarda XDS 38% ovoz va 190 mandat, XSS esa
10,6% ovoz va 53 mandatga ega bo’lgan edi. XDS ning Gamburgdagi (1976 yil
noyabrida bo’lib o’tgan) syezdida saylangan yangi rahbar Gelmut Kol
partiyaning mafkuraviy poydevorini yangilashni endigina boshlagan edi. XDS
ning yangilangan konsepsiyasining dastlabki tamoyili 1978 yilda qabul qilingan
“tamoyillar dasturi” da namoyon bo’ldi. Dasturda atlantik yakdillik va YXHK
( Yevropa xavfsizlik Kengashi) bayrog’I ostida Butunyevropa xavfsizligini
mustahkamlash muhimligi e’tirof etilgandi.
Dasturda Germaniya masalasi “ochiq” deb e’lon qilingan bo’lsada, biroq GFR
va GDR o’rtasida tuzilgan barcha bitimlarga rioya qilish zarurligi takidlangandi.
Xristian democrat K. Karstenning 1979 yilda Prezident etib saylanishida
Kolning qo’llab-quvvatlanishi muhim rol o’ynaydi.
XDSdagi chuqur tashkiliy va mqfkuraviy qayta qurish F.Y.Shtraus tomonidan
butun koalitsiya rahbarligi uchun hal qiluvchi kurashni boshlashga chaqiriq
bo’ldi. 1976 yildagi XSS dasturida xristian demokratiyaning an’anaviy
g’oyalariga e’tibor qaratildi. XSS tartib intizom, barqoqorlik va javobgarlik
g’oyalariga sodiq qolgan “xalq partiyasi” deb e’tirof etildi. Tashqi siyosiy
62](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_62.png)
![doktrina ilgarigidek ayirmachilik xarakteriga ega bo’lib, xalqaro siyosatda
G’arb va Sharqni bir-biriga qaramq-qarshi qo’yishga asoslangan edi. Keskin
yevroparastlik Shimoliy Atlantika uyushmasiga sodiqlik bilan uyg’unlashgan
edi. Shtraus 1979 yil yozida XDS/XSS nomidan o’z nomzodini Kanslerlik
lavozimiga ko’rsatdi. Ammo 1980 yildagi saylovlar xristian demokratlarga yana
mag’lubiyat keltirdi. GFR da 70-yillar oxiridagi ichki siyosiy vaziyatning o’ziga
xos xususiyati “Parlamentdan tashqari muxolifat” kuchlarning faollashishida
ko’rindi. Mamlakatda yadro qurollarining joylashtirilishiga qarshi harakat
tobora keng quloch yozdi. Terrorizm xavfi ham jiddiyligicha qolmoqda edi.
“Qizil armiya fraksiyasi” jangarilarning harakati faollashdi.
G’arbiy Germaniyada “yashillar” harakati ham tez kuchaya bordi. Bu
yo’nalishdagi birinchi partiya 1977 yil may oyida quyi Saksoniyada ta’sis
etildi. 1978-1979 yillarda “yashil” partiyalar Bavariya, Bremen, Gamburg,
Baden-Vyurtemberg va Gessenda paydo bo’ldi. 1979 yil iyunida G’arbiy
Germaniya “yashillari” maxsus siyosiy uyushma – “Yashillar” ittifoqini tuzib,
Yevropa parlamentiga saylovlarda o’z nomzodlarni ko’rsatdi va 3,2% ovozga
ega bo’ldi. 1980 yilning yanvar oyida Karlsrueda Federal yashillar partiyasining
ta’sis syezdi bo’lib o’tdi.
Mamlakatdagi siyosiy vaziyat sotsial-liberallar kaolitsiyaning saqlanib qolishiga
imkon berdi. Biroq 1980-1982 yillarga kelib hukumat ahvol yomonlasha
boshladi. G’arbning barcha rivojlangan mamlakatlarida boshlangan inqiroz
GFRga jiddiy ta’sir ko’rsatdi. Ishsizlik 9% (2,5 mln kishi)ni tashkil etdi. Budjet
tanqisligi ikki baravar oshdi. Urushdan keyingidavrda birinchi marta G’arbiy
Germaniyada sanoat va moliya korxonalarining kasodga uchrashi (bankrot) ro’y
berdi. Liberal kaolitsiyada parchalanish yuz berdi.
1982 yil aprelda bo’lib o’tgan GSDP syezdi Shmidtning o’z partiyasi qo’llab
quvvatlanishidan mahrum bo’lganligini ko’rsatdi. Syezd delegatlarining so’l
ko’pchiligi bandlikni oshirish , davlat sanoat investitsiyalarini oshirish,
ishbilarmonlarning soliq imtiyozlarini qisqartirish bo’yicha keng dasturlarni
63](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_63.png)
![amalga oshirishni talab qilardi. Yechim 1982 yil iyulida yangi yil budjeti
muhokama qilinayotganda qo’lga kiritildi.
EDPning “iqtisodiy” guruhi budjetning barcha xarajatlarini 5-10%ga
qisqartirish, ishsizlik uchun nafaqa to’lash muddatini qisqartirish, nafaqa
fondini moliyalashda davlat ulushini kamaytirish, uy-joy to’lovi darajasini
tartibga solishdan voz kechish, stipendiyalardan qisman o’qish uchun kretid
berishga o’tishni ko’zda tutgan inqirozdan chiqish loyihasini taqdim etdi. GSDP
rahbariyati bu loyihaga salbiy munosabatda bo’lganligi sababli hukumat
falajlanib qoldi. Shmidtning murosaga murosaga kelishga urunishlari zoya
ketdi. 1982 yil sentabrda EDP GSDP bilan tuzilgan koalitsiyadan chiqqanligi
malum bo’ldi. 1 oktabrda ovoz berish paytida Shmidtga bildirilgan
ishonchsizlikni votumuni qo’llab-quvvatladi. Sotsial-demokratlarning koalitsion
hukumati mag’lubiyatga uchradi va hukumat tepasiga XDS rahbari Gelmut Kol
keldi.
2 .2 GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASIDA IJTIMOIY-
IQTISODIY VA SIYOSIY HAYOT.
Gelmut Kol 1930-yil 3-aprelda Ludvigshafen-nam Reyn shahrida tug‘ilgan.
Uning to'liq ismi Helmut Jozef Maykl Kohl. Ota Iogan Kaspar Kol moliyaviy
64](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_64.png)
![xodim, urushlararo davrning ushbu sinfining tipik vakili edi. Unda kuchli fe’l-
atvor, mehnatsevarlik, burch tuyg‘usi, davlatga sadoqat bor. Oila katolik,
dindor edi, lekin uning a'zolari protestantlarga bag'rikeng edi. Biroq, Kohlning
o'zi eslaganidek, ko'p boylik yo'q edi: "Biz kundalik nonimiz haqida bilmasdik.
Hech kim och qolmasligi kerak edi." Oila natsistlarni unchalik yoqtirmasdi,
garchi otasi va akasi Valter urushga borishga majbur bo'lishsa ham. Katta akasi
Valter frontda vafot etdi. Helmut 15 yoshida Vermaxtga chaqirilgan. Gitler
yoshlari Qizil Armiya va G'arbiy ittifoqchilarni to'xtatish uchun fyurerning
so'nggi zaxirasi edi. Yosh aqidaparastlar jang qilishdi va o'lishdi, lekin Kohl
fanatik emas edi. Urush Amerika qo'shinlarining kelishi bilan tugadi. Tug'ilgan
shahar frantsuzlar bosib olgan hududga o'tdi. Urushdan keyingi qiyin davr edi
Biograf Kolya Materning yozishicha, Helmut bolaligida va yoshligida "o'z
tengdoshlarini boshqarish san'ati" bilan shug'ullanadigan etakchi, "kichkina
fyurer" bo'lishni aniq istagi bilan ajralib turardi. Aslida, bu boshqacha edi: u
kuchli xarakterga ega odamlarga xos bo'lgan kamdan-kam maqsadlilik bilan
ajralib turardi. Uning fe'l-atvorining to'g'ridan-to'g'riligi oddiy odamlarga xos
bo'lgan soddadillik emas edi. 1946 yilda Kol CDUga qo'shildi va 1947 yilda u
Lyudvigshafenda CDU (Junge Union) yoshlar ittifoqining mahalliy bo'limini
yaratishda faol ishtirok etdi. Tanlov ongli ravishda amalga oshirildi, garchi u
sotsial-demokrat Shumaxerga hamdardligini yashirmasa ham, uning fonida
Adenauer "o'tmishdagi siyosatchi"dek tuyuldi. 1950 yilning yozida Helmut
gimnaziyani bitirib, yakuniy imtihonlarda mukammal chuqur bilimlarni
namoyish etdi. ayniqsa tarix, adabiyot va tilda.
1950 1951 yil qishda Kol Frankfurt universitetida talaba bo'ladi, lekin u bu
erda atigi ikki semestr o'qidi. Keyin u Geydelberg universitetiga o'tdi va u erda
huquq va falsafani o'rgandi. O'qish davrida Kol tarix va siyosatshunoslikka
ixtisoslashgan. O'shanda siyosat foydasiga tanlov qilingan edi. Siyosiy faoliyat
uni o'ziga tortdi, u o'zini shu soha uchun yaratilganligini his qildi. Helmut
munozaralarni, turli munozaralarni yaxshi ko'rardi va talabalar seminarlarida
65](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_65.png)
![faol edi. Tarixga bo'lgan ishtiyoq ongli edi. Uni buning amaliy tomoni
qiziqtirdi. Bu yondashuv umr bo'yi saqlanib qoldi. Kohl yoshligida, nima
bo'lishidan qat'i nazar, tarixdan voz kechib bo'lmasligini va shuning uchun ham
"o'tmishni yengib o'tish" mumkin emasligini tushundi.
Qachon va qay darajada nemis masalasi uning qarashlarining bir qismiga
aylandi, uning o'zi tan olgan birinchi kuchli siyosiy taassurotlardan biri bu Kurt
Shumaxerning 1947 yilda Germaniyani birlashishini ko'rish ishtiyoqi bilan
to'ldirilgan nutqi edi. Ammo ko'pchilik, shu jumladan SPDdagilar uchun bu
bayonotlar bevaqt tuyuldi. Villi Brandt hatto Shumaxerning Germaniyani
birlashtirish haqidagi bunday chiqishlarida “tajovuzkorlik”ni qayd etgan edi
keyingi hayot. Yana bir fakt: ko'pchilik bolalik va o'smirlik davrida o'zlari
ko'tarmoqchi bo'lgan martaba, cho'qqilarni orzu qiladilar. Kol bundan mustasno
emas edi. Jurnalist B. Geymrichning yozishicha, Kol ilk marta kansler bo'lish
istagini maktabda o'qib yurganida, keyin esa 1959 yilda Landtagga a'zo
bo'lgach, yoshi bo'yicha eng yoshi bo'lganida bildirgan..Hokimiyat tepasiga
kelganida Gelmut Kolning siyosiy obro’si yuqori darajada emas edi. Bo’yi –
193sm, og’irligi 100 kilogrammdan ortiq bo’lgan, og’ir vazminli, ko’ngilchan
va mehrubon ko’rinuvchi, ammo vaqti-vaqti bilan qatiyatli va cho’rtkesar
bo’ladigan Gelmut Kol o’z xalqining barcha kamchilik va fazilatlarini o’zida
mujassamlashtirgan “oddiy olmon” qiyofasini yarata bordi. Ammo XDSda
Gelmut Kol siyosiy intrigalar, nozik boshqaruv o’yinlari ustasi, kerakli odamlar
bilan “do’stlasha oluvchi” va sodiq tarafdorlarni qadrlaydigan odam sifatida
malum edi. U tezda partiya va davlat zinapoyasiga ko'tarilishni davom ettirdi va
o'zidan oldingi va uning atrofidagilarga nisbatan "eng yosh" bo'ldi. U 52
yoshida kansler bo‘ldi, 22
bu 20-asrda ham tengsizligicha qoldi (uning vorisi G.
Shreder 54 yoshida kansler etib saylandi). Tabiiyki, Kolyaning karerasi biroz
omadli bo'ldi, lekin ko'p hollarda muvaffaqiyat mashaqqatli mehnat natijasida
22
Петелин Б. В. Гермаская политика канцлера гельмута коля 1982-1990. Вологда 2004. С.17
66](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_66.png)
![keldi, ayniqsa deyarli har doim Kolya o'zining "ko'tarilishni" muxolifat safida
boshlaganligi sababli.
Reynland-Pfalzda Kohl yaxshi "maktab" oldi. Barcha oraliq partiya va davlat
lavozimlarini muvaffaqiyatli bosib o'tib, 1966 yilda XDU tashkiloti raisi etib
saylandi va 1969 yil may oyida u yer hukumati bosh vaziri bo'ldi. Kolning bosh
vazir sifatidagi faoliyatida yana bir xususiyat bor edi. U GFRning keyingi
rivojida muhim rol o‘ynaydigan muhitni mahorat bilan shakllantirdi: R. fon
Vayszekert, X. Geysler, B. Vogel, N. Blum, X. Telchik va boshqa, ehtimol,
ahamiyati kam bo‘lgan siyosatchilar, oxir-oqibat ular Federal kansler
idorasining asosi. 1967 yilda Kol B. Xekning XDY Bosh kotibi etib
tayinlanishiga va o'sha yili saylpovlarda o’z hissasini qo’shdi. Tan olish kerakki,
Kolning yer hukumati bir qator zarur islohotlarni amalga oshirib, ijtimoiy-
iqtisodiy masalalarni muvaffaqiyatli hal qildi.
Shu bilan birga, Kol asosiy g'oyani unutmadi, buni quyidagi fakt tasdiqlaydi:
1969 yil 20 mayda hukumat bayonotida u Reynland-Pfalz birlashgan
Germaniyaga tegishli ekanligini eslatdi. O'sha davrning boshqa
siyosatchilaridan farqli o'laroq, Kol nemis birligi g'oyasini izchil, oqilona va
muvozanatli himoya qilgan. Shu bilan birga, uning so'zlari navbatchi, oddiy
eslatma sifatida qabul qilinmadi, ular uchrashish umidiga o'xshardi. CDU
organi "Zonde" 1972 yilda shunday deb yozgan edi: "XDN nihoyat partiya
ishlari bilan shug'ullanadigan raisga muhtoj va bu lavozim endi faqat nominal
bo'lmaydi. Shunday qilib, Adenauerning partiyaga qiziqishi yo'q edi, Erxard
undan yuqori turishni xohladi, Kiesingerning xohishi yo'q edi va Barzellning
partiya ishlariga vaqti bor edi. 1973 yil iyun oyida Bonnda bo'lib o'tgan
kongressda Helmut Kol XDY raisi etib saylandi va bu lavozimda rekord
darajada 25 yil qoldi. Uning davrida partiya zamonaviy qiyofa kasb etdi, uning
salohiyati SDP bilan taqqoslanadigan bo'ldi. 1982 yilga kelib XDS 710
mingdan ortiq a'zoga ega edi, ijtimoiy qo'mitalar va yoshlar ittifoqi bilan
umumiy soni 1 million kishidan oshdi. Oradan bir yil o‘tib, partiya 835 ming
67](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_67.png)
![a’zoga ega bo‘ldi, bu uning avvalgi butun tarixidagi eng yuqori ko‘rsatkichdir.
Gelmut Kol ruhiyat va qarashlariga ko’ra, neokanservativ mafkuraga yaqin
bo’lgan xristian demokratiyaning yangi konsepsiyasi ishlab chiqayotgan
siyosatchilarga rahbar edi. Germaniyaning yangi konservatorlari Erxard
tomonidan ishlab chiqilgan ijtimoiy bozor xo’jaligining klassik tamoyillariga
tayanar edilar. Gelmut Kol o’z strategic maqsadlarini yaqqol anglagan holda
barcha siyosiy kuchlar bilan samarali muloqot olib borishga e’tiborini qaratdi.
Qaror qabul qilishda shoshma-shosharlikka yo’l qo’ymaslik va muammoning
“pishib yetilishigacha” harakat qilish – bunday siyosiy uslub tufayli Gelmut Kol
olmon jamiyatining turli qatlamlari vakillari ishonchini qozondi va
Germaniyaning eng mashhur va obro’li siyosatchilaridan biriga aylandi.
Gelmut Kol parlamentda o’z mavqeiyini mustahkamlash uchun Bundestagni
tarqatib yuborib, navbatdagi saylovlarni o’tqazdi. Saylovlarda 1983 yil 6 martda
bo’lib o’tdi va yangi kaolitsiyaning ishonchli g’alabasi bilan yakunlandi. XDS –
38,2% ovoz va 192 mandat, XSS – 10,6% ovoz va 52 mandat, EDP 7% ovoz va
34 mandatga ega bo’ldi. GSDP 38,2% ovoz olib, 193 mandatga ega bo’ldi va
rasman eng yirik kaolitsiyadan ortda qolayotgan edi.
1983 yil Bundestag saylovlarida kutilmagan hodisa “yashillar”ning
muvaffaqiyati bo’ldi. Ular 5,6% ovozga ega bo’lib, ilk bor Bundestagda o’z
fraksiyasiyasiga ega bo’ldi. Saylovlarga “yashillar” 1983 yil yanvarda
partiyaning V syezdida qabul qilingan yangi dastur bilan chiqdi. Uning shiori
quyidagicha edi: “Maqsadli mehnar qilish, yakdillik bilan yashash. Ishsizlik va
ijtimoiy huquqlarni chehkashga qarshi kurashish”. O’z harakatlarining eng
muhim tamoyillarini saqlab qolgan holda, “yashillar” o’z dasturiga energetika,
transport, uy-joy qurilishi, ishsizlik, infilatsiya, ijtimoiy xizmatlar faoliyatini
to’xtatishga qarshi kurashga qaratilgan bir qator dolzarb ijtimoi-iqtisodiy
vazifalarni kiritdi. “yashillar” strategik maqsad sifatida ham inson, ham tabiatni
eksplutatsiya qilishga yo’l qo’ymaydigan totuv va demokratik jamiyat, yangi
“ekologik tuzum” ni barpo etishni maqsad qilib qo’ydi.
68](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_68.png)
![“ Yashillar”ning partiyaviy spektrining doimiy elementiga aylanishi GFRdagi
butun siyosiy tizimni barqarorlashuvi uchun katta ahamiyatga ega edi.
“Yashillar” partiyasi rahbarlari “Parlament tashqarisidagi muxolifat”ni (ya’ni
xalqaro Grinpis jarayonida qatnashishga harakat qiluvchi mo’tadil “Parlament
qanoti”, urush va fashizmga qarshi kurashuvchi guruhlar, talaba faollari) ni
birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. Shu bilan, “yangi ijtimoi harakat” larni
mamlakat siyosiy tizimiga qo’shishning o’ziga xos mexanizmi shakllandi.
Bundan faqatgina o’ng radikal guruhlar mustasno edi. Bu guruhlarning eng
yirigi 1983 yilda tashkil topgan Respublikachilar partiyasi edi. Uning dasturidan
ekstremistik xarakterdagi millatchilik va qasoskorlik ( revanshizm) o’rin olgan
edi. Terrorizm ilgarigidek barqarorlikka zarba beruvchi rol o’ynardi.
Yangilangan xristian demokratik harakatning siyosiy ustunligi butun o’n yillik
davomida yaqqol ko’rindi. 1984 yil GFR Prezidenti etib XDSning eng obro’li
rahbarlaridan biri Rixard fon Veystzekker saylandi. XDS 34,5% ovoz va 174
mandatga, XSS 9,8% ovoz va 49 mantadga ega bo’ldi. Ammo hukumat
koalitsiyasi 9,1% ovoz va 46 mandat olgan EDP tufayli saqlanib qolindi. 37%
ovozga ega bo’lgan GSDP fraksiyasi Bundestagda 187 mandatga ega bo’ldi. Bu
saylovlarda sotsialistlar elektoratining bir qismi rivojlaniyotgan “Yashillar”
partiyasi 8,3 ovoz va 42 mandatga ega bo’ldi.
Tuzilmaviy siyosatning yangi elementi xususiylashtirish dasturlarini amalga
oshirishda iborat bo’ldi. Ammo g’arbning boshqa ilg’or mamlakatlaridan farqli
o’laroq olmon neokonservatorlari bu sohani ustivor deb hisoblamadilar.
Xususiylashtirishning birinchi o’n yilligi davomida Gelmut Kol hukumati
(1982-1992) budjetdan atigi 10 milliard marka oldi, xolos. Shu bilan birga, xalq
xo’jaligi faoliyatida katta rol o’ynamaydigan, unchalik katta bo’lmagan
korxonalar xususiylashtirildi. Kichik va o’rta biznesga nisbatan yuritilgan
rag’batlantirish siyosati muhimroq rol o’ynadi. Bu siyosatning asosiy usuli
korparativ mablag’ga cheksiz imtizoylar beruvchi soliq- moliya islohotini
amalga oshirishdan iborat bo’ldi.
69](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_69.png)
![Qishloq xo’jaligi sohasida asosiy e’tibor yirik ishlab chiqaruvchilarga qaratildi.
Kol hukumati qishloq xo’jaligida band bo’lganlar sonini qisqartirishga (u 80-
yillarning oxirida kelib iqtisodiy faol aholining 4,5% igacha tushib qoldi)
e’tibor qaratdi.Qishloq xo’jaligida foydalanadigan yer maydonlari qisqartirildi.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlari hajmining o’sishi ekinlarning yangi serhosil
navlarini yaratish va chorva mollari zotlarini seleksiya qilish, ekinlarni
kimyoviy himoya qilish vositalarini yangilash va ishlab chiqarishni
mexanizatsiyalashtirish hisobiga ta’minlandi.
Kol hukumati ichki siyosatning yutug’I ko’p jihatdan xo’jalik iqtisodiyoti
doirasida o’sish fazasi boshlanganligiga bog’lik edi. Ishlab chiqarishning
inqirozdan chiqishi 1983 yildan boshlangandi va keying 8 yil davomida ishlab
chiqarish hajmi barqaror o’sib bordi. O’sish cho’qqisi 1990 yilda tshqi savdo
miqdori 148,5 milliard markani tashkil etdi ( ikki yil oldin 128 milliard marka
edi). Ishsizlik darajasi sekin, ammo bir maromda pasaya bordi. 1990 yilga kelib,
ishsizlik o’n yil ichida ilk bor 2 mln kishidan ( iqtisodiy faol aholining 7% i)
kamroqni tashkil etdi. GFR moliyaviy tizimining barqarorligi markaning
xalqaro hisob kitoblardagi rolining saqlanib qolishiga imkon berdi.
Tashqi siyosatdagi ustuvov yo’nalishlar Gelmut Kol tomonidan Kansler
lavozimi uchun kurash davridayoq e’lon qilingan edi. U GFRning demokratiya
va xalqaro huquq tizimini mustahkamlashga, “atlantik yakdillik” prinsipiga
rioya qilishga, NATO a’zolari o’rtasida teng huquqli munosabatlarga erishishga
intildi. Gelmut Kol GFR suverenitetini so’zsiz tan olar, ammo ikkita olmon
davlati o’zaro munosabatlarining (: Germaniya masalasi”) xalqaro – huquqiy
xarakterga ega bo’lishini no’to’gri deb hisobladi. Gelmut Kol hokimiyat
tepasida bo’lishining ilk yillarida NATO dagi strategik sheriklari bilan
munosabatlarini mustahkamlashga e’tibor qaratdi. Mamlakatda urushga qarshi
harakatlarning avj olishiga qaramasdan, Kol hukumati GFR hududida
AQSHning o’rta va qisqa masofaga uchiriladigan yadro raketalarini
joylashtirish bo’yicha tuzilgan barcha shartnomalarga qat’iy rioya qildi. G’arbiy
70](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_70.png)
![Germaniya diplomatiyasi Buyuk Britaniyaning Folklend (Malvin) orollari
uchun kurashini va AQSHnin Grenadaga bostirib kirishini maqulladi. Kol
hukumati strategik mudofaa tashabbusi (SMT) dasturiga qo’shildi. 1986 yil
Reykyavikda bo’lgan AQSH-SSSR oily darajadagi muzokaralarida Reyganning
pozitsiyasi qo’llab quvvatladi. G.Kol Tashqi ishlar vaziri lavozimini o’zida
saqlab qolgan Gensherning faol qo’llab-quvvatlashiga tayanib, Yevropada
rivojlanish jarayoning yangi boshqichini boshlashga katta hissa qo’shdi. Kol
1989 yilgi “ Yevropa Ittifoqi to’g’risida”gi Deklaratsiyaning imzolanishida
ishtirok etdi. 1984 yildan Fransiya G’arbiy Germaniya aloqalari faollasha bordi.
80- yillar o’rtalaridagi xalqaro munosabatlar xarakterining o’zgarishi bilan
GFRning global siyosatiga tuztishlar kiritildi. G.Kol oily darajadagi Sovet-
Amerika muloqotini faol qo’llab-quvvatladi. U kichik va o’rta masofaga
uchuvchi yadro raketalarining qisqartirilishi tarafdori bo’ldi.G. Kol yevropa
davlatlari Isroil xavsizligini ta’minlash uchun say-harakatlarini yo’naltirishga
majbur deb hisobladi. O’z taqdirini o’zi belgilashning qonuniyligi g’oyasi
Falastinliklar,Germaniya kansleri G.Kolning fikricha, betaraflikni, saqlash
GFRga Isroil iqtisodiy va siyosiy jihatdan qo’llab quvvatlash siyosatini davom
ettirishga imkon beradi. Lekin GFR Falastinni tan olishga shoshilmadi. 23
1988 yil oktabrida G.Kolning Moskvaga safari va 1989 yil iyunidagi M.
Gorbachevning javob tashrifi ikkala mamlakat rahbariyati o’rtasidagi samarali
muloqotga zamin yaratdi. Sovet-GFR hamkorligining asosiy yo’nalishlaridan
biri SSSRda yashovchi olmon millatiga mansub fuqarolar taqdiri, ularning
tarixiy vataniga qaytishlarini qonuniylashtirish va ta’minlash muammosi bo’ldi.
Keyinchalik, SSSR hududida bo’lgan siyosiy o’zgarishlarga qaramasdan, Sovet-
Germaniya aloqalarining ijobiy barqarorligi saqlanib qoldi. Bu samarali
hamkorlik G’arbiy Germaniya dip;omatiyasining asosiy masalalari bo’lgan
Germaniyani birlashtirish muammosininh hal etilishini ancha yengillashtirdi.
23
Kohl h . erinnerungen 1982-1990. Munchen ,2005
71](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_71.png)
![GDRga moliyaviy, iqtisodiy, texnologik va boshqa turdagi yordam ko'rsatish
tobora ko'proq siyosiy sohada yon berish talabiga duchor bo'ldi. Bu parda bilan
qilingan bo'lsa-da, Boinning tirishqoqligi o'z mevasini bera boshladi. Taniqli
nemis tarixchisi Verner Maser Gelmut Kolning siyosiy faoliyatini o‘rganar
ekan, shunday deb yozgan edi: “Kolning hokimiyat tepasiga kelishi bilan
FRGda ham, GDRda ham birlashgan Germaniya masalasini muhokama qilish
qayta boshlandi. Kanslerning vatanparvarlik ishtiyoqi, Berlinga nisbatan
sentimental munosabati va nemis masalasidagi faol nutqlari nafaqat GFRda,
balki butun nemislarda bir millatga mansublik tuyg'usining uyg'onishiga
yordam berdi. Materning bu fikriga to'liq qo'shilib bo'lmaydi: Kol kabineti
hokimiyatga kelishidan oldin ham jamiyatda ham, siyosiy maydonda ham bu
masalani muhokama qilishni V. Brandt va G. Shmidt o'z zimmasiga olgan edi.
Dastlab, "Germaniya birligi" ning bo'lajak kansleri tashqi siyosat masalalarida
unchalik faollik ko'rsatmadi. Buni tashqi ishlar vaziri lavozimida ishlab kelgan
Hans-Ditrix Gensher yangi hukumat koalitsiyasida ular uchun mas'ul bo'lganligi
bilan izohlashdi.Kol bu masalalarda Gensherning dono tajribasi bilan
raqobatlasha olmadi. Shuni ta'kidlash kerakki, Erkin demokratlar rahbari "yangi
Ostpolitik" ning asosiy asoslarini himoya qilgan, uning doirasida Germaniya
birlashishi faqat vaqt ichida uzoq deb hisoblangan. Shu sababli, Germaniya
Tashqi ishlar vazirligi rahbari SSSR rahbariyatining noxush hujumlari va
qo'shnilarning noroziligidan qo'rqib, nemis masalasini dolzarblashtirishga
intilmadi. Biroq, uning nemis-german siyosatidagi roli kichik edi. Nemis
tarixchisi Kristian Xak yozganidek, yangi kansler “kosmopolit emas, tashqi
siyosat uning ishtiyoqi emas edi. Gelmut Kol tashqi siyosat mavzulariga
unchalik qiziqmagan bo lsa-da, u GFRning asosiy manfaatlarini yaxshi hisʻ
qilgan . Shuni ta kidlash kerakki, g arbiy yo nalishda Kolning tashqi siyosati
ʼ ʻ ʻ
Konrad Adenauer an analariga amal qilgan.
ʼ
72](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_72.png)
![Gelmut Kolning nemis siyosatini amalga oshirishdagi asosiy hujjati
Lyudvigshafenda bo lib o tgan Kommunistik partiyaning 26-s'ezdida qabulʻ ʻ
qilingan Prinsip dasturi bo ldi.Ushbu dasturda tinchlik, erkinlik va o zaro
ʻ ʻ
hamjihatlikka intilishi alohida ta kidlanadi. xalqlar tashqi siyosatining asosi
ʼ
Germaniya va Germaniya. XDU partiyasining asosiy maqsadi Germaniyadagi
bo linishni bartaraf etish, butun nemis xalqining erkinligi va birligiga erishish
ʻ
edi. Shu bilan birga, bu o‘zgarishlar faqat tinch sharoitda amalga oshirilishi
tushuntirildi. Shuningdek, partiya Germaniyaning barcha hududlarida
birlashgan vatanga bo‘lgan milliy intilishlarni saqlab qolish, bo‘lingan
Germaniyada turmush sharoiti va inson huquqlarini yaxshilash, kelajakda
birdamlik asosini tashkil etuvchi muzokaralar olib borish va kelishuvlarga
erishish mas’uliyatini o‘z zimmasiga oldi. Prinsiplar dasturida GFR va GDR
o rtasidagi barcha kelishuvlar majburiy ekanligi, Berlin butun Germaniyaning
ʻ
poytaxti ekanligi ko rsatilgan edi. SSSR / SSSRning GDRga nisbatan
ʻ
siyosatidagi o'zgarishlar ularning qarshiligi yillarida sodir bo'ldi. Ular G'arbiy
va Sharqiy Germaniya o'rtasidagi sotsial-demokratlar davrida boshlangan
aloqalarning kengayishini davom ettirishni nazarda tutdilar va ular oxir-oqibat
Germaniyaning birlashishiga olib keladi deb umid qilishdi. B.V. Petelin
ta'kidlaganidek, "G'arbiy Germaniyaning siyosiy va jamoat hayotida, ommaviy
axborot vositalarida millat muammosi, milliy va davlat birligi. u yoki bu tarzda,
nemis masalasi doimo diqqat markazida bo'lgan.
2.3.GERMANIYANING BIRLASHISHI
XX asrning 80-yillarida ikkala olmon davlati muosabatlarida yangi sahifalar
ochildi. Kutilmaganda GDRdagi rasmiy targ’ibotlarda Umumgermaniya
73](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_73.png)
![masalasi yana kun tartibiga chiqdi. “ Umumiy madaniy meros” to’g’risida
so’zlar tez tez qo’llana boshlandi. Xonekkerning GFRda “demokratik kuchlar”
g’alabasidan keyin Germaniyaning birlashish masalasi to’g’risidagi Bayonoti
shov-shuvga sabab bo’ldi. 1981 yilda Xonekker va Shmidt uchrashuvida ilk bor
Yevropa xavfsizligi uchun GFR va GDR ning “umumiy javobgarligi” iborasi
tilga olindi. Sharqiy Germaniyani rahbariyatining yangi yo’li Bonnda qo’llab-
quvvatlandi. Gelmut Kol hukumati GDRni iqtisodiy jihatdan qo’llab-quvvatlash
bo’yicha choralar ko’rdi.
1983-1984 yillarda umumiy qiymati 1,9 milliard markadan iborat kredit berish
to’g’risida Shartnoma tuzildi. Ikkala mamlakat universitetlari, shahar jamoalari,
ijodkor ziyolilar guruhlari o’rtasida to’g’ridan –to’g’ri aloqalar o’rnatildi. Ikki
Germaniya davlati o rtasidagi iqtisodiy aloqalar, siyosiy yo nalishdagi barchaʻ ʻ
keskin tebranishlarga va xalqaro vaziyatning o zgarishiga qaramay, 80-yillarda
ʻ
kengayishda davom etdi va haqiqatda mustaqil mustaqil sub yektga aylandi,
ʼ
ikki tomonlama munosabatlarning o zagiga aylandi. 1985 yilda o'tgan yilga
ʻ
nisbatan tovar ayirboshlashning o'sishi deyarli 1 milliard hisob birligini tashkil
etdi va rekord darajadagi 15,5 milliard G'arbiy Germaniya markasiga etdi.
GDRning partiyaviy va davlat rahbariyati G‘arbiy Germaniya hukmron
doiralarining respublika suverenitetiga tajovuz qilishga bo‘lgan har qanday
urinishlariga doimo juda sezgir munosabatda bo‘lgan. Biroq, ikki tomonlama
munosabatlarning tayanch ustuniga aylangan iqtisodiy aloqalar masalalarida,
ular bir tomondan, nemislararo savdoning "o'ziga xos xususiyati" va bir
tomondan e'lon qilingan huquq va ambitsiyalarning ochiq-oydin qarama-
qarshiliklarini sezmadilar. suveren davlat, boshqa tomondan. 24
Germaniya-Germaniya munosabatlarida iqtisodiy omillar rolining doimiy
ravishda o'sib borishi muqarrar ravishda Germaniya Demokratik
Respublikasining birin-ketin siyosiy pozitsiyasini asta-sekin taslim bo'lishiga
olib keldi. GDR GFRdan ilmiy-texnikaviy, moliyaviy va iqtisodiy yordam olish
24
74](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_74.png)
![uchun bir qancha muhim masalalarda yon berishga majbur bo ldi. Bu eng aniqʻ
pul munosabatlari sohasida namoyon bo'ldi, bu erda G'arbiy Germaniya tomoni
tomonidan kreditlar berilishi chegara rejimining zaiflashishi va gumanitar
almashinuv sohasidagi indulgentsiyalar bilan bog'liq edi.
Germaniya Federativ Respublikasiga kelsak, GDRdan farqli o'laroq, uning
iqtisodiyoti ham, siyosati ham nemislararo savdoga bunday darajada bog'liqlikni
boshdan kechirmagan. Sharqiy qo‘shni bilan tovar ayirboshlash ulushi GFR
tovar aylanmasining atigi 1,5% ni tashkil etdi va uning eng muhim savdo
hamkorlari orasida GDR atigi 15-o‘rinni egalladi. G‘arbiy Germaniya hukumati
“millat birligiga erishish” yo‘llaridan biri umumgerman infratuzilmasini
rivojlantirish va mustahkamlash ekanligini yashirmadi. Shu munosabat bilan
hamkorlikda transport-energetika tizimlarini yaratish, ikki davlat o‘rtasidagi
aloqalarni modernizatsiya qilish loyihalarini moliyalashtirishga doimo tayyor
bo‘lib kelgan. Xususan, GFR Berlinni boshqa shaharlar bilan bog‘lovchi
avtobanlarni modernizatsiya qilish uchun 1,5 milliard markadan ortiq mablag‘
ajratdi. GDR hokimiyat organlariga temir yo‘l va daryo xo‘jaligini qurish va
modernizatsiya qilish uchun 474 million marka to‘langan. Har yili ular tranzit
yo'llaridan foydalanganlik uchun to'lov ko'rinishida 50 million marka olishgan.
Pochta va telegraf jo‘natmalari uchun yig‘imlar yiliga 200 million markani
tashkil etdi. 100 million marka to'langan
G'arbiy Berlindagi chiqindilarni utilizatsiya qilish va GDR hududi ostidan
o'tadigan metro liniyalaridan foydalanish. Ikkala davlat telefon tarmoqlarini
yaxshilash va o'zaro, shuningdek, GFR va G'arbiy Berlin o'rtasida avtomatik
telefon aloqasini joriy etish bo'yicha loyihalarni amalga oshirdi. 1987 yilda
tarixda ilk bor GDR rahbari Bonnga tashrif buyurdi. 25
Ammo Xonekker hech
qanday liberal islohotchi emas edi. GFR bilan munosabatlarni yumshatishga
harakat qilishdan maqsadi o’z hokimiyatini mustahkamlashga bo’lgan
intilishdan boshqa narsa emas edi. Ichki siyosatda, aksincha, konservativ
25
Ватлин А.Ю. Германии в хх веке. Российская политичиская энциклопедия 2002. С.336
75](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_75.png)
![kayfiyatlar kuchaydi. Xonekker va uning tarafdorlari hokimiyati avtoritar
harakterga ega bo’la boshladi. O’zgacha fikrlovchilarni qatag’on bilan yo’q
qilish usullari ko’proq qo’llanila boshlandi. “Gumanitar sohadagi maxsus
harakatlar” deb atalgan bitimlar haqida gapirmaslik mumkin emas. Bu "sa'y-
harakatlar" deganda G'arbiy Germaniya tomonining GDR siyosiy
mahbuslarining to'lovi nazarda tutilgan edi. 1963-1989 yillarda federal
hukumat 33 ming mahbus uchun kamida 3,4 milliard marka to'lagan.
Bu Sharqiy Germaniya davlati rahbarining GFRga ilk rasmiy tashrifi edi.
E.Xonekerning G.Kol bilan suhbatlarining eng muhim mavzularidan biri har
ikki Germaniya davlatining Yevropada tinchlik va xavfsizlikni
mustahkamlashga qo shgan hissasi bilan bog liq masalalar bo ldi.ʻ ʻ ʻ 26
Ikkala
rahbar ham urush endi hech qachon nemis zaminidan kelmasligini ta'kidladilar.
Tashrif davomida ilmiy-texnikaviy hamkorlik, atrof-muhitni muhofaza qilish
hamda radiatsiyaviy himoya sohasida axborot va tajriba almashish to‘g‘risida
bitimlar imzolandi. E.Xonekerning tashrifi doirasida bo lib o tgan muzokaralar
ʻ ʻ
qisqa vaqt ichida ikki mamlakat ishlab chiqarish bo linmalari o rtasida
ʻ ʻ
to g ridan-to g ri aloqalar amaliyotini kengaytirish imkonini berdi. 1987-yil
ʻ ʻ ʻ ʻ
kuzidan madaniyat va sport aloqalari faollashdi, yoshlar almashinuvi, oliy o quv
ʻ
yurtlari o rtasidagi hamkorlik va h.k.lar faollashdi.
ʻ
SSSRda qayta qurish siyosati boshlangan so’ng GDR rahbariyati
Gorbachevning islohotchilik yo’lidan borishdan voz kechdi. 1987 yilda GBSP
ning g’oyaviy boshlig’I K. Xager “Shtern” jurnaliga bergan intervyusida
shunday dedi: “Agar qo’shningiz devov bezaklarini almashtirsa, bu siz ham
ta’mirni boshlashingiz kerak degani emasku?!”. Farovonlik davlat qarzlarining
o’sib borishi hisobiga saqlab turildi. Agar 1971 yil GDRning G’arb
davlatlaridan qarzi 3,5milliard markadan iborat bo’lgan bo’lsa, 1989 yilga kelib
u 10 barobar oshdi. Moliyaviy inqiroz xavfi aniq bo’lib qoldi. GDR aholisi
26
76](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_76.png)
![orasida barcha muammolarni Germaniyaning qo’shilishi orqali hal qilish
g’oyasi tobora kuchayib bordi.
1980-yillarning 2-yarmidan boshlab Germaniya Demokratik Respublikasida
ham tashqi, ham ichki omillar ta sirida bo lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatda sifatʼ ʻ
o zgarishlari yuz berdi. Yangi tarixiy sharoitda endi o‘zini G‘arbdan, ayniqsa,
ʻ
Federativ respublikadan butunlay ajratib bo‘lmaydi. Bunday siyosatni amalga
oshirishga bo'lgan har qanday urinishlar samarasiz bo'lib chiqdi, chunki GDR
hududi to'liq G'arb televideniesi va radiostansiyalari tomonidan nazorat
qilingan. GDR aholisining noroziligi kuchayib borayotganiga qaramay (ular
moddiy turmush sharoitlari ma'lum darajada yaxshilangan bo'lsa ham,
o'zlarining cheklangan yashash imkoniyatlariga va ayniqsa G'arbga sayohat
qilish to'siqlariga dosh bera olmadilar), Rossiyadagi hokimiyat tuzilmasi. GDR
hech qachon jiddiy xavf ostida bo'lmagan.
O’sib borayotgan ichki siyosiy inqiroz Xonekker hukumatini ochiqchasiga
terror usulini qo’llashga majbur etdi. G’arbga qochib o’tishga urunishlar
berahmlik bilan jazolanar edi. “Shtazi” maxsus xizmati keng qamrovli josuslik
tizimini yaratdi. GDR aholisi 18,4 million kishini tashkil etgani holda, davlat
xavfsizligi shaxsiy tarkibi 100 ming kishidan oshib ketdi, yana shuncha kishi
“Shtazi” agentlik tarmog’iga jalb qilingan edi. Bularga qo’shimcha 2 milliondan
ortiq GBSP a’zolari ham bor edi. Shunga qaramay, sotsialistik tuzumning
tanazulli yaqin edi. 1989 yil kuzida Chexoslovakiya bilan ochiq chegara orqali
Avstriya va GFRga qochoqlar oqimining ko’lami GDRdagi sotsialistik tuzum
o’z umrining so’nggi kunlarini yashayotganligidan darak berardi. 27
GDRning 40 yilligini nishonlash kunlari yaqinlashib kelmoqda edi. M.
Gorbachevning 1989 yil 6 oktyabrdagi safari sirtdan “do’stona” vaziyatda
o’tgan bo’lsada, GBSP dagi kurash so’nggi nuqtasiga kelgandi. 7-8
oktyabrlarda ommaning politsiya bilan to’qnashuvlari bo’lib otdi. Bu qonli
voqea davlat rahbarlarini siyosiy xatolarga yo’l qo’yishda ayblashga asos bo’ldi.
27
77](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_77.png)
![1989 yil 18 oktyabrda GBSPning IX plenumida Xonekker egallangan
lavozimlaridan chetlashtirildi. Uning o’rnini Eron Krents egalladi. Hukumat
yuqori eshelonlarida tozlash boshlandi. Ammo GBSPning yangi rahbariyati
mamlakat boshqaruvini tezda qo’ldan boy bera boshladi. Deyarli har kuni
GDRning turli shaharlarida ommaviy mitinglar va namoyishlar bo’lib o’tardi. 7
noyabrda Vazirlar Kengashining butun tarkibi Villi Shtof rahbarligiga istefoga
chiqdi. 8 noyabrda esa GBSP MKning tarkibi tubdan o’zgartirildi. 13 noyabrda
Xalq Palatasi Vazirlar Kengashining raisi lavozimiga mashhur muxolifatchi
GBSPning Drezdendagi okrug qo’mitasi birinchi kotibi Xans Madrovni sayladi.
Madrov tezda GFR bilan “Shartnomaviy Hamjamiyat” tuzish rejasini ma’lum
qildi. Rejada ikkala german davlatlarining iqtisodiy, valyuta va transport
ittifoqini bosqichma-boshqich shakllantirish, konfederatsiya tuzish ko’zda
tutilgan edi. Bu reja Gelmut Kol tomonidan qo’llab-quvvatlandi. GDRda
istisnosiz ijtimoiy hayotning barcha tuzilmalariga ta'sir ko'rsatgan inqirozning
kelib chiqishi ichki va tashqi sabablarga ega edi. Ichki ma'lumotlar e'lon
qilingan "rivojlangan sotsializm" qurish shiorining uni amalga oshirish
imkoniyati bilan mos kelmasligini o'z ichiga olishi kerak.
amaliyot, GDR sotsializmining GFR kapitalizmi bilan raqobatlasha
olmasligida. Iqtisodiyotdagi turg'unlik siyosiy tizimning progressiv falajlanishi
bilan birga keldi. GDR "haqiqiy sotsializmi" ning o'ziga xos xususiyati
marksistik-leninistik partiyaning yuqori qismining yakuniy haqiqatga ega
bo'lish haqidagi da'volari edi. Tashqi sabablar qatoriga Yevropa va jahondagi
“sotsializm yutuqlarini” qurol kuchi bilan himoya qilishdan bosh tortgan
Gorbachyov siyosati ham kiradi.
GDR mavjudligining kafolati bo'lgan Sovet Ittifoqi cheksiz qurollanish
poygasida o'zini jismonan haddan tashqari oshirib yuborgan holda, endi
"haqiqiy sotsializm" mamlakatlariga kuch kafolatlarini bera olmadi va berishni
xohlamadi. Sovet qurolli kuchlarining 1989-1990 yillarda GDRdagi inqilobiy
voqealarga aralashmasligi. Germaniya Demokratik Respublikasining tugashini
78](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_78.png)
![oldindan belgilab qo'ydi, bu haqda Villi Brandt "nemis emas, demokratik emas
va respublika emas" deb aytgan edi.
1989 yil yozida GDR fuqarolarining G'arbga qochib ketish hollari tez-tez
uchrab turdi. 1989 yilning kuziga kelib GDRdan GFRga yupqa qochqinlar
oqimi haqiqiy notinch oqimga aylandi. Avgust oyi o'rtalarida 1600 dan ortiq
odam Vengriyadan Avstriyaga, keyinchalik Germaniya Federativ
Respublikasiga borish uchun ko'chib o'tishgan (2-may kuni Vengriya hukumati
Avstriya bilan chegaradagi to'siqlarni bartaraf etishga kirishgan). GDRning 180
nafar fuqarosi G‘arbiy Germaniyaning Vengriyadagi elchixonasi hududidan, 40
nafari Pragada boshpana topdi.
Germaniyaning Sharqiy Berlindagi doimiy vakolatxonasi binosini 100 dan ortiq
odam egallab oldi. G'arbiy Germaniya televideniyesining birinchi dasturida
so'zga chiqqan mashhur Sharqiy nemis yozuvchisi Stefan Xaym (SSSRda uni
Stefan Xaym deb atashgan) parvoz to'lqinini "dahshatli hodisa" deb atadi.
19 avgust kuni Vengriyaga kelgan GDRning 660 dan ortiq aholisi Vengriya-
Avstriya chegarasini kesib o‘tdi. 5 kundan keyin yana 108 kishi o'z
o'tmishdoshlarining yo'lini takrorladi, ammo Xalqaro Qizil Xoch hujjatlari
bilan. Budapeshtda yana bir yarim mingga yaqin odam maxsus tashkil etilgan
lagerlarda jo'nab ketishni kutayotgan edi va ularning soni doimiy ravishda o'sib
bordi va sentyabr boshida uch yarim mingdan oshdi. Tabiiyki, G'arbga abadiy
ketishni istaganlarning bunday ulkan tirbandligi Vengriya Respublikasi rasmiy
hokimiyati uchun ma'lum qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Voqealar dramatik
tus oldi. 10 sentyabr kuni Vengriya hukumati GDR roziligisiz barchaga
mamlakatni g'arbiy yo'nalishda erkin tark etish imkoniyatini berishga qaror
qildi. 11-sentabrga o‘tar kechasi taxminan yarim tunda Avstriya bilan
chegarada to‘siqlar o‘rnatilib, ochiq yo‘laklardan qochqinlar oqimi oqib o‘tdi.
Oy oxiriga kelib ularning soni 25 ming kishidan oshdi. Xuddi shunday keskin
vaziyat Chexoslovakiya va Polshada ham yuzaga keldi. Oktyabr oyida GDRni
qonuniy va noqonuniy ravishda tark etganlar soni 200 mingdan oshdi.
79](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_79.png)
![E. Xonekker 1989 yil 7 oktabrda GDR tashkil topganining 40 yilligini tantanali
ravishda nishonlashni va eski shiorlarni yana bir bor tasdiqlamoqchi edi. Bu
kun GDR tugashining boshlanishi edi. M.S.Gorbachyovning respublikaning 40
yilligini nishonlash munosabati bilan GDRga tashrifi mamlakatdagi siyosiy
o'zgarishlarga turtki bo'lgan katalizator bo'lib xizmat qildi. Hozirgacha uning
asosan passiv fuqarolari butun mamlakat bo'ylab ommaviy ko'chalarga
chiqishga shoshilishdi. Ular o'zlarining namoyishlari bilan dastlab boshqacha,
chinakam demokratik sotsializmni talab qildilar, keyin esa hokimiyatning
progressiv falajlanishi boshlanganidan so'ng, ular GDR va GFRni
birlashtirishga ochiqchasiga chaqira boshladilar.
GDRda davlat tuzilmalarining parchalanishiga va mamlakatda tub ijtimoiy-
siyosiy o‘zgarishlarga olib kelgan jarayon boshlandi. Sovet delegatsiyasi
a'zolarining ogohlantirishlari behuda edi, toki tubdan ichki islohotlarni boshlash
va barcha ijtimoiy kuchlar bilan muloqot qilish juda kech bo'ldi.
1989 yil dekabr boshida yuz bergan “Sharqiy Germaniyada qayta qurish”
voqeasi GBSP siyosiy monopoliyasining barham topishiga olib keldi. 1
dekabrdayoq GDR Konstitutsiyasidan partiyaning rahbarlik roli to’g’risidagi
modda chiqarib tashlandi. Ikki kun o’tgach, GBSP MQ XII plenumi Xonekker
rahbarligidagi sobiq yetakchilarni partiya sifatidan chiqarish to’g’risida qaror
qabul qildi. 8 dekabrda GBSP ning favqulotta syezdida E. Krents ham o’z
vazifasidan ozod qilindi. Syezd partiya rahbari etib Gregor Gizini sayladi. (Bosh
kotib lavozimi va Siyosiy Byuro bekor qilindi). Partiyaning o’zi Demokratik
sotsializm partiyasi DSP nomini oldi.
1989 yil noyabrida GDRda yangi partiya – Sotsial-demokratik partiya SDP
tashkil topdi. 1990 yil yanvarida o’z dasturiy asoslariga ko’ra Bovariyadagi
XSIga juda yaqin bo’lgan Olmon Sotsial Soyuzi OSS tuzildi. Tez orada OSS va
XSS o’rtasida mustahkam aloqalar o’rnatildi. G’arbiy Germaniyadagi XDS esa,
aksincha o’zining Sharqiy Germaniyadagi sherigi bilan yaqinlashishga
shoshilmadi. Faqat GDR da erkin saylovlar o’tkazish arafasida Gelmut Kol
80](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_80.png)
![Sharqiy Germaniya xristian demokratlarini qo’llab-quvvatlay boshlandi. 1990
yil 18 martdagi saylovlar arafasida GDRda siyosiy kuchlarning birlashuvi ro’y
berdi.
5 fevralda Gelmut Kol taklifi bilan Sharqiy Germaniyadagi XDS, OSI va
“Demokratik zarba” “Germaniya uchun alyans” blokiga birlashdi. Bu kaolitsiya
amalda GFR rahbariyati tomonidan rasman qo’llab-quvvatlandi va ikkala
Germaniyani birlashtirish bo’yicha yanada aniq dastur ishlab chiqildi. 28
1990 yil 18 martdagi saylovlar kutilgan natija berdi. XDS – 40,9% , OSS –
6,32%, “Demokratik zarba” 0,92% (shunday qilib, “Germaniya alyansi” –
48,14%) ovozga ega bo’ldi. Germaniyani birlashtirishning xalqaro-huquqiy
yechimi “2+4” shaklidagi AQSH, SSSR, Buyuk Britaniya, Fransiya
muzokaralarida o’z yechimini topishi kerak edi. Bu muzokaralar 1990 yil
mayida boshlandi. Britaniya va Fransiya rahbarlarining shoshilmasliklariga
qaramay, bu muzokaralar ishtirokchilari olmon xalqining o’z taqdirini o’zi
belgilash huquqini tan olishdi. Bunga SSSR Prezidenti Gorbachevning
Birlashgan Germaniya rahbariyatiga mamlakatning harbiy va iqtisodiy
bloklarga kirish masalasini o’z ixtiyoriga berish va GDRdan sovet qo’shinlarini
olib chiqib ketish to’g’risidagi qarori muhim rol o’ynadi.
Umuman, M. S. Gorbachev GDRning GFRga qo’shilishiga rozi ekanligini
Gelmut Kol 1990 yilning 10 fevralidayoq ma’lum qilgan edi. 1990 yil 12
sentabrda “2-4” ishtirokchilari tomonidan “Germaniya masalasini uzil-kesil hal
etish to’g’risida”gi Shartnoma imzolandi. Shartnomada Germaniyaning
urushdan keyingi chegaralari daxlsizligi,
GFRning ommaviy qirg’in quroliga ega bo’lmaskigi yoki ishlabchiqarishi
mumkin emasligi qat’iy belgilangan edi. Shartnomaga ko’ra, Germaniya o’z
Qurolli Kuchlarini kerakli darajada qisqartirishi kerak edi. Sharqiy
Germaniyada sovet qo’shinlarining 1994 yilgacha bo’lishi va ularni chiqrish
tartibi ha kelishib olindi.
28
Павлов.Н.В. Россия и Германия несостоявшийся альянс. М. аспект пресс 2017. С. 560
81](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_81.png)
![1990 yilning may oyidayoq GDR va GFR hukumatlari tomonidan 1 iyulda
kuchga kirgan ikki mamlakat o’rtasida iqtisodiy, valyuta va ijtimoiy ittifoqi
to’g’risidagi Shartnoma imzolandi. Bu shartnoima 1 iyulga kuchga kirdi. 22
avgustda GDR Xalq Palatasi GFRning saylov tartibi asosida Umumgermaniya
saylovlarini o’tkazish to’g’risida qonun qabul qildi. GDRni GFRga qo’shish
to’g’risidagi Qaror Asosiy Qonunning 23-moddasiga muvofiq qabul qilindi. Bu
esa GDRda davlatchilik barham topganini va uning hududida G’arbiy
Germaniya qonunchiligi joriy etilganligini bildiradi.
Bu voqea sanasi sifatida 1990 yil 3 oktabr belgilandi. 24 avgustda Bundestag
Xalq Palatasining GDRni GFR ga qo’shish to’g’risidagi Qarorni qo’llab-
quvvatladi va Umumgermaniya saylovlarini 1990 yil 2 dekabrga belgiladi. Bu
qarorlar 31 avgustda imzolangan va 1990 yil 3 oktabrda kuchga kirgan
“Germaniyaniong birlashishi to’g’risidagi” Shartnomada o’z aksini topdi. 3
oktabrdan boshlab GDR dunyo xaritasidan o’chirildi. Oktabrning o’rtalarida
Sharqiy Germaniyadagi ma’muriy tizim G’arbiy Germaniyadagi ma’muriy
boshqaruv tizimi bilan birlashtirildi. Okruglar o’rniga ilgarigidek beshta zemel
hududiy birligi tiklandi. “Zemel” landtaglariga (mahalliy parlament) saylovlar
14 oktabrda bo’lib o’tdi. Brandenburgda sotsial-demokratlar, qolgan to’rtda
zemelda xristian demokratlarning qo’li baland keldi.
2 dekabrda Butun Germaniya hududi Bundestag saylovlari o’tkazildi. Bu
saylovlar hukmron koalitsiyaning ishonchli g’alabasi bilan yakunlandi. XDS –
36,7 % ovoz va 268 mandat, XSS – 7,1% ovoz va 51 mandatga, EDP 11%
ovoz va 79 mandatga ega bo’ldi. 33,5% ovoz va 239 mandatga ega bo’lgan
GSDP o’z mavqeini ancha mustahkamlab oldi. Bundestagning 1990 yil 20
dekabrdagi Ta’sis majlisida Kansler Gelmut Kol boshchiligidagi birinchi
Umumgeramniya hukumati tuzildi.
Germaniyaning birlashishi mamlakatning xalqaro mavqeini ancha
mustahkamladi. Lekin jahon siyosiy tizimidagi yangi pozitsiya GFRga
82](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_82.png)
![imtiyozlar berish bilan birga, buyuk davlatga xos yangi siyosiy, moliyaviy va
ma’naviy majburiyatlarni ham yukladi. 1990 yil yanvaridan G.Kol xalqaro
maydonda GFR muammolarini hal qilishdan. U mojarolardan qochib qutula
olmasligini ta'kidladi. Bu juda ramziy bayonot edi, chunki uning e'lon qilingan
vaqti Fors ko'rfazi mintaqasida BMT bayrog'i ostida harbiy amaliyotlar
boshlangan paytga to'g'ri keldi. Gap GFRning harbiy doktrinasini tubdan
o'zgartirish masalasi edi. Uzoq davom etgan bahs-munozaralardan so‘ng
Federal Konstitutsiyaviy sud “Germaniya barqarorligi va birligiga putur
yetkazishi mumkin bo‘lgan mojarolar va inqirozlarning oldini olish uchun”
Bundesverning GFR va NATOga a’zo davlatlar hududidan tashqarida ekanligi
haqida qaror chiqardi.
Shuningdek, ishga qabul qilishning qonuniyligi to'g'risida qaror qabul qildi.
Qurolli kuchlar tarkibi ham qayta tashkil etildi. Bundesver tarkibida 54 ming
kishilik “inqiroz kuchlari” tuzildi. So'nggi yillarda GFR NATOning xalqaro
xavfsizlik strategiyasini, jumladan, ushbu blokni Sharqiy Yevropaga
kengaytirish rejalarini qo'llab-quvvatlab kelmoqda. Bundesver uchun birinchi
sinov uning Bosniya va Gertsegovinadagi "tinch hozirlik" operatsiyasida
ishtirok etishi edi. GFRning NATOdagi siyosiy pozitsiyasining o'zgarishi uning
ittifoqchilari tomonidan to'liq qo'llab-quvvatlandi. AQSh prezidenti J. Bush
GFRning Shimoliy Atlantika bloki yetakchiligidagi ishtirokini hisobga olib,
“teng huquqli yetakchilik” g‘oyasini ilgari surdi. Ammo G.Kol tashqi siyosatda
Rossiya bilan do'stona munosabatlarni saqlashga harakat qildi. 1992 yil dekabr
oyida uning Moskvaga tashrifi chog'ida bu yo'nalishda hal qiluvchi qadam
tashlandi.
Yeltsin va Kolning 1992 yil 16 dekabrdagi qo‘shma bayonoti ularning
munosabatlarini mustahkamladi. Bayonotda shunday deyiladi: "Rossiya tomoni
Rossiyaning G arbiy Guruhi (sobiq SSSR) qo shinlarining ko chmas mulkigaʻ ʻ ʻ
bo lgan da vosidan voz kechdi. Germaniya Rossiya qo shinlari joylashgan
ʻ ʼ ʻ
yerlarda atrof-muhitga yetkazilgan zararni qoplash talabidan voz kechdi.
83](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_83.png)
![joylashtirilganlar». 1994-yil 31-avgustda Germaniyadan rus qo shinlarining olibʻ
chiqilishi yakunlandi.Keyinchalik Kol va Yeltsin o rtasidagi munosabatlar
ʻ
dushmanlik tus oldi.
1990-yillarning o rtalarida xalqaro munosabatlar tizimida Rossiya-Germaniya
ʻ
siyosiy muloqotining rivojlanishi 1980-yillardagi Sovet-Amerika
munosabatlarini eslatdi. G. Kol raxbarligi davrida Germaniya tashqi
siyosatining eng ustuvor yo nalishi G arbiy Yevropadagi integratsiya jarayoni
ʻ ʻ
(yagona iqtisodiy siyosatga asoslangan turli mamlakatlar iqtisodiy hayotini
rivojlantirish shakli) bo ldi. Mamlakatni birlashtirish natijasida yuzaga kelgan
ʻ
ulkan iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramay, GFR Maastrixt kelishuvlari asosida
integratsiyani chuqurlashtirishning faol tarafdoriga aylandi. 1995-1996 yillarda
Fransiyaning yangi prezidenti J. Bu masalada Shirak siyosatidan foydalanib, G.
Kol Yevropa integratsiyasi jarayonida yetakchilik rolini o ynadi.
ʻ
1996 yilda Parij va Bonnda Evropa hamjamiyatlarining ta'sis hujjatlaridagi bir
qator nizomlarni o'zgartirish va Maastrixtdagi bayonotning integratsiya
dasturlariga aniqlik kiritish tashabbusi bilan ular chiqdi, Avvalo, bu Evropa
valyutasiga qo'shilish mexanizmlarini ishlab chiqish va Evropa Ittifoqining
kelajakda kengayishi masalasini hal qilish haqida edi. G.Kol barcha sanab
o‘tilgan masalalarni muhokama qilishda va XXI-asr boshlarida Yevropa
Ittifoqining rivojlanish strategiyasini belgilab bergan 1997-yildagi Amsterdam
shartnomasini tayyorlashda hal qiluvchi rol o‘ynadi. Birlashgan Germaniyaning
Yevropa Ittifoqida zarba berishga da'volari nafaqat uning rahbariyatining
da'volariga, balki yangi geosiyosiy vaziyatga ham asoslangan edi. Germaniya u
bilan hamkorlik qilmoqchi bo'lgan qo'shni davlatlar va Yevropa bozorlarining
markazida edi.
Benilyuks ittifoqi mamlakatlari (Belgiya, Niderlandiya, Lyuksemburg),
Avstriya va Yevropa Ittifoqiga qo shilgan Skandinaviya davlatlari bilan
ʻ
birgalikda u Markaziy Yevropaning o zagini tashkil etdi va nemis
ʻ
diplomatiyasining uzoq yillik orzusini ifodaladi. Germaniya Sharqiy Yevropada
84](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_84.png)
![ham faol. Vengriya, Chexiya, Polsha va Boltiq dengizi mamlakatlari strategik
ittifoqchiga aylandi. 1991 yilda GFR hukumati Yugoslaviya tarkibidan birinchi
bo'lib ajralib chiqqan ikki respublika: Sloveniya va Xorvatiyaning suverenitetini
tan oldi. G. Kolning bu harakati Federatsiyaga zarba bo‘lsa-da, Germaniyaning
Sloveniya va Xorvatiyadagi xalqaro mavqeini mustahkamladi.
Germaniyani birlashtirishning ichki oqibatlari ancha murakkab edi. O‘nlab
yillar davomida boshqa ijtimoiy tuzumda yashash, bir xalqni bo‘lib, bir-biriga
qarama-qarshi qo‘ygan tashviqot faoliyati, ijtimoiy munosabatlar, hayotiy va
milliy qadriyatlarning turlicha qabul qilinishi, tarixan shakllangan psixologik
xususiyatlar, bularning barchasi jamiyatni qayta shakllantirishni qiyinlashtirdi.
yagona nemis millati. Qayta birlashish jarayonida G‘arbiy Germaniyadagi
ishbilarmon va siyosiy doiralar tomonidan Sharqiy nemislarga nisbatan o‘zaro
qarama-qarshilik, jirkanish, nafrat va yashirin diskriminatsiya sodir bo‘ldi. GDR
aholisining sobiq elita guruhidan faqat bir necha kishi: harbiy xizmatchilar,
sportchilar, madaniyat xodimlari va ziyolilar munosib ish topdilar. Germaniyani
birlashtirishning mo''jizaviy iqtisodiy samarasi haqidagi umidlar illyuziya bo'lib
chiqdi. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning integratsiyasi strategik rejalashtirishsiz
sinov va xatolik yo'li bilan amalga oshirildi.
Germaniyani birlashtirishning ichki oqibatlari ancha murakkab edi. O‘nlab
yillar davomida boshqa ijtimoiy tuzumda yashash, bir xalqni bo‘lib, bir-biriga
qarama-qarshi qo‘ygan tashviqot faoliyati, ijtimoiy munosabatlar, hayotiy va
milliy qadriyatlarning turlicha qabul qilinishi, tarixan shakllangan psixologik
xususiyatlar, bularning barchasi jamiyatni qayta shakllantirishni qiyinlashtirdi.
yagona nemis millati.
Qayta birlashish jarayonida G‘arbiy Germaniyadagi ishbilarmon va siyosiy
doiralar tomonidan Sharqiy nemislarga nisbatan o‘zaro qarama-qarshilik,
jirkanish, nafrat va yashirin diskriminatsiya sodir bo‘ldi. GDR aholisining sobiq
elita guruhidan faqat bir necha kishi: harbiy xizmatchilar, sportchilar, madaniyat
xodimlari va ziyolilar munosib ish topdilar. Germaniyani birlashtirishning
85](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_85.png)
![mo''jizaviy iqtisodiy samarasi haqidagi umidlar illyuziya bo'lib chiqdi. Ijtimoiy-
iqtisodiy tizimlarning integratsiyasi strategik rejalashtirishsiz sinov va xatolik
yo'li bilan amalga oshirildi. Avvalgi ishlab chiqarish va savdo
infratuzilmasining yemirilishi, tarkibiy qayta qurishning boshlanishi “yangi
yerlar”da ishlab chiqarishning keskin kamayishiga olib keldi.
Bu erda ish joylarining 50% dan ortig'i yo'q qilingan. Ishsizlik 30% ni tashkil
etdi. 1990 yil iyul oyida pul islohotining amalga oshirilishi Sharqiy Germaniya
uchun kutilmagan voqea bo'ldi. GDR markalari nemis markalariga almashtirildi.
O‘tish davrida oylik ish haqi, stipendiyalar, nafaqalar, turar joy uchun ijara
to‘lovlarining avvalgi miqdori saqlanib qoldi va rezidentlar uchun almashtirish
1:1 nisbatda bolalar uchun 2000 markagacha, kattalar uchun 4000 markagacha
amalga oshirildi. , va pensionerlar uchun 6000 markagacha. Ortiqcha mablag'lar
1:2 nisbatda almashtirildi. Ammo tez orada G'arbiy Germaniyada mahsulot
bozori yo'qoldi va bu yerlarda aholining turmush darajasi keskin tushib ketdi.
Sharqiy Germaniya sanoatini ma'muriy qayta qurishga urinishlar sekin va
samarasiz edi. G'arbiy Germaniyadan kelgan mutaxassislarning fikriga ko'ra,
ma'muriy xodimlarni butunlay yangilash, ishlab chiqarishning butunlay
boshqacha madaniyati, asbob-uskunalarning texnologik jihatdan murakkabligi,
an'anaviy bozorlarni yo'qotish va boshqa narsalarni qilish kerak. Bularning
barchasi GFR hukumatini uzoq muddatda sharqiy yerlarni yangilash bo'yicha
federal dasturlarni saqlab qolishga majbur qildi. 1991 yilda yerga investitsiyalar
140 mlrd. 1992 yilda 152 milliard, 1993 yilda esa 182 milliard markani tashkil
etdi. Bu davrda GFR yangi iqtisodiy inqirozni boshdan kechirayotgan edi.
90-yillarning boshlarida G arbning yetakchi davlatlari iqtisodiy tanazzulga yuzʻ
tutdilar. Germaniya iqtisodiyoti ham eng yomon ahvolda edi. Inqirozning eng
yuqori cho'qqisi 1993 yilda bo'lib, yalpi ichki mahsulot o'sishi 1,1% ni tashkil
qilgan. Mashinasozlikning yetakchi tarmoqlarida ishlab chiqarishning
kamayishi 20-25% ni tashkil etdi. Ishsizlikning barqaror o'sishi boshlandi, u
1991 yilda 5,5% ga yetdi.
86](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_86.png)
![1993 yilga kelib u 8,9% ni tashkil etdi. Bunday jiddiy iqtisodiy inqirozning
sabablari qisman birlashish muammolari bilan bog'liq edi. Sharqiy Germaniya
iqtisodiyotini yangilash dasturlarini amalga oshirish G'arbiy Germaniya
iqtisodiyoti barqarorligining asosi bo'lgan moliyaviy tizimda keskinlikni keltirib
chiqardi. Budening samolyoti muvozanatni buzdi. Bu holat 90-yillar davomida
saqlanib qoldi. Davlat qarzi oshdi, inflyatsiya belgilari paydo bo'la boshladi.
Hukumat soliqlar va banklardagi foiz stavkalarini oshirishga majbur bo'ldi.
90-yillarning birinchi yarmida Germaniyada siyosiy vaziyat juda barqaror edi.
Kuzda yuz bergan mamlakatning birlashishi uning tashkilotchisi xristian-
demokratlar hukmronligini mustahkamlashga xizmat qildi. Bu 1994 yil edi. Kol
partiyaga yana bir bayram qildi.
May oyida 1987 yildan buyon GFR Konstitutsiyaviy sudi raisi lavozimida
ishlab kelayotgan 60 yoshli huquqshunos R. mamlakat prezidenti bo ldi.ʻ
Gertsog tanlandi. 1994 yil kuzida Bundestagga navbatdagi saylovlar bo'lib o'tdi.
Muxolifat o'z pozitsiyasini mustahkamlashga muvaffaq bo'ldi. GSDP 36,4%
ovoz va 252 o rinni qo lga kiritdi. Shunga qaramay, hukumat koalitsiyasi
ʻ ʻ
parlamentda ko'pchilikni tashkil etdi. XDS 34,2% ovoz (244 o‘rin), XSI 7,3%
ovoz (50 o‘rin) oldi. Qiyin iqtisodiy vaziyatni hisobga olsak, bu yutuq G. Bu
Kolning shaxsiy katta muvaffaqiyati edi. Kolning Germaniyani birlashtirishdagi
xizmatlari nemis xalqining qiyofasi sifatida e'tirof etildi. 1998 yilgi
Bundestagga navbatdagi saylovlar oldidan to'rt yil ichida Xristian Demokratlar
na o'z obro'sini ko'tarishga, na dasturini yangilashga muvaffaq bo'lishdi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak,1966—1967-yillardagi ortiqcha ishlab chiqarish
oqibatida ro‘y bergan iqtisodiy inqiroz ishsizlikni keltirib chiqardi. Chetdan
arzon ishchi kuchi ko‘plab jalb etilgan bir sharoitda ishsizlikning ro‘y berishi
vaziyatni yanada chigallashtirdi. U mahalliy ishchilarni qiyin ahvolga solib
qo‘ydi.Boshlangan inflatsiya esa iqtisodiy rivojlanish barqarorligiga salbiy ta’sir
ko‘rsata boshladi. Buning ustiga, XDI—XSI ayrim rahbarlarining urush
87](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_87.png)
![yillarida fashistlar bilan hamkorlik qilganligi hamda partiya yetakchi rahbar-
larining korrupsiya bilan shug‘ullanganligining aniqlanishi partiyaning
obro‘siga salbiy ta’sir ko‘rsatmay qolmadi.Ayni paytda GFRning dunyoda
iqtisodiy jihatdan eng qudratli davlatlardan biriga aylana borishi bu davlat
tashqi siyosatini o‘zgartirishini talab etmoqda edi. O‘z qo‘shnilari bo‘lgan
Sharqiy Yevropa davlatlarini tan olmaslik — bu reallik bilan hisoblashmaslik
edi. Chunki 60-yillarda Sharqiy Yevropada tub o‘zgarishlar bo‘lishi uchun hali
sharoit yetilmagan edi.
Qolaversa, bu davrda Sharqiy Yevropa sotsialistik davlatlarida hukmron tartibni
SSSR qattiq nazorat qilib turardi. 1968-yilda Chexoslovakiyaga Varshava
shartnomasiga a’zo 5 davlat armiyasining kiritilishi buni yana bir bor isbotladi.
Bunday sharoitda Sharqiy Yevropa davlatlari bilan munosa- batlarni eskicha
davom ettirish mavjud keskinlikni yanada chigallashtirgan bo‘lar edi.Binobarin,
hayot GFRning tashqi siyosatida tub o‘zgarishlar qilishni talab etmoqda edi.
XDI—XSI rahbariyati esa bunday o‘zgarish bo‘lishiniaslo istamadi. Yuqorida
qayd etilgan omillar XDI—XSIning hokimiyatdan ketishiga olib keldi. GSDP
bilan EDP tuzgan hukumat «Kichik koali- tsiya hukumati» deb nom oldi.
Hukumat «yangi sharqiy siyosat» ni amalga oshira boshladi. Unga ko‘ra, GFR
Sharqiy Yevropa davlatlarini tan oldi. 1970-yilda SSSR, Polsha,
Chexoslovakiya va 1972-yil dekabrda GDR bilan shartnomalar imzolandi.
Ularda Ikkinchi jahon urushidan keyingi chegara o‘zgarishlari tan
olindi.GDRning tan olinishi katta jasorat edi. V. Brandt Germaniyaning
qachonlardir birlashishiga ishonardi. Biroq bu birlashish tinch yo‘l bilan amalga
oshishi zarur edi. 70-yillarda buning iloji yo‘q edi. O‘sha davr uchun birdan-bir
to‘g‘ri yo‘l — davlatlarning tinch-totuv yashashi yo‘li edi. V. Brandt shu yo‘lni
tanladi. GDRning tan olinishi har ikki nemis davlati uchun BMTga yo‘l ochdi.
Ular BMT a’zoligiga qabul qilindilar. «Kichik koalitsiya» GFR uchun ichki
iqtisodiy vaziyat noqulay sharoitda hokimiyatga kelgan edi. Dastlab iqtisodiy
beqarorlik kuchayib ketishining oldini olishga muvaffaq bo‘lindi. Ikki partiya
88](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_88.png)
![o‘rtasidagi ixtilof ularni bo‘lib yubordi va 1982-yilda kichik koalitsiya
hukumati tarqalib ketdi. Natijada XDI—XSI va EDP ittifoqi tuzildi. Bu ittifoq
yangi hukumat tuzdi. Uni mashhur siyosatchi Gelmut Kol (1930- yilda
tug‘ilgan) boshqardi.
XULOSA
Urushdan keyin Germaniya masalasi Gitler Germaniyasiga qarshi tuzilgan
koalitsiya davlatlarining diqqat markazida turgan asosiy masalalardan biri b'ldi.
Kun tartibida urush aybdorlarini haqqoniy jazolash va dunyo hamjamiyatini
kelajakda Germaniya tomonidan vujudga kelishi mumkin bo’lgan navbatdagi
tajovuzdan halos etish masalalari turardi. 1941 yil dekabrida Moskvada
joylashgan Sovet-Angliya muzokaralaridayok ikkala tomon reyx
hokimiyatining bir qismi taqsimlash, ya'ni Avstriya mustaqilligini tiklash,
89](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_89.png)
![Sharqiy Prussiyani Polshaga, Sudet viloyatini Chexoslavakiyaga qaytarib berish
va Reyn viloyati va Bovariyada mustaqil davlatlar qurish masalalar muhokama
qilingan edi. Germaniya masalasi 1945 yil 17 iyuldan 2 avgustgacha Potsdamda
bo’lib o’tgan konferensiyada uzil-kesil hal etildi. Konferensiya Germaniya
mag‘lubi yati to‘g‘risidagi Deklaratiyani va Yaltada ishlab chiqillgan
Germaniyaga nisbatan siyosat tamoyillari ko’rsatilgan Kommyunikeni
tasdiqladi. Germaniya, shu jumladan, Berlin ham 4 okkupatsion zonalarga
ajratildi. 29
Bunda okkupatsion Zonasi Germaniya hududining 40%ini,
Aholisining 30% Ini, Ishlab chiqarish chikarish salohyatining 33% Ini o'z ichiga
olardi. Tartibga solish, Germaniya va uning ittifoqchilari bilan sulh
shartnomalarini ishlab chiqish uchun beshta davlat (SSSR, AQSh, Fransiya,
Buyuk Britaniya, Xitoy) Tashqi ishlar vazirlari Ittifoq Kengashi, Bosh
qo’mondonlar Nazorat Kengashi hamda Berlinda ittifoqchilarning qo’shma
komendaturasi tashkil qilindi. Germaniyaning iqtisodiy birligini va olmon
xalqining demokratik davlat va huquqini saqlab qolish tamoyiliniqatiyi
belgilandi.
Adenauer siyosatining ideologlari iqtisodiyot vaziri Lyudvig Erxard edi.
Adenauer hukumatida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotning eng
murakkab sharoitda (1949-1950 yillarda mamlakat) vujudga keldi. Pul
mikdorining paydo bo'lishi va narxlarning liberal aholisi daromadlari bo’lgan
bir yuzdan narxlarning paydo bo'lishiga olib keldi. Ishlab chiqarishning qayta
qurilishi esa ishsizlikning o'sishi bilan birga ruy berdi. Ammo 19 yildan 19 yil
yaxshi 5 o'zgarish sezila boshdi.
1952 yilda esa narkhlar o'sishi to'xtadi, ishsizlik kamayib ketdi. har qanday
keskin iktisodiy o'sish ruy berdi. Germaniya iqtisodiyotining jadal
rivojlanishiga, birinchi navbatda, asosiy kapitalning yangi texnik asosda
yangilanishiga bir qator omillar yordam berdi. Bu jarayonda davlat faol ishtirok
etib, davlat byudjetidan rekonstruksiya va texnik qayta jihozlashga katta
29
А.Л.Адамишин.История внешней политики СССР (1945-1976).- М. 1977.
90](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_90.png)
![miqdorda mablag‘ yo‘naltirdi. Sanoat ishlab chiqarish boshqa bir qator
kapitalistik mamlakatlardagiga qaraganda yuqori suratlar bilan rivojlansada, bu
rivojlanishning notekis siklning xarakteri zo’raydi. “Ekonomikada mo’jiza”
davri orqada qoldi. Agar 1949-1955 yillarda sanoat ishlab chiqarish sur’ati
yiliga o’rta hisobda 20% ni tashkil etgan bo’las, 1956-1960 yillarda 7% ni
tashkil etdi, xolos. Iqtisodiy krizis alomatlari (1958) va iqtisodiy krizislar (60-
yillarning 2 yarmi, ayniqsa 1967 yil) bo’lib turdi. 30
1950 yilda GFR Yevrope Kengashi a’zosiga aylandi va Yevrope integrationsi
bu yerda bag'ishlangan muzokaralarda faol qatnasha boshladi. Adenauer
Washington bilan o qish aloqalardan Fransiyaning tarixiy rakibiga nisbatanʻ
shubhalanishini bartaraf etishda ustalik bilan foydalandi. U G’arbiy Yevropa
mamlakatlarining harbiy-siyosiy birlashish goyalarini quvvatlar va bu
goyalarning amalga oshirilishini Germaniya suvereigntetining tiklanishiga
bolardi. Bu erda eng mukhim bilib, "Pleven rejasiga ko’ra," Yevrope mudofaa
jamiyatini birlashma hakidagi muzokaralar bo’ldi. XX asr 60- yillari boshiga
kelib, Adenauerning siyosiy obrusi tusha boshladi Uning Konservativligi
Ozgalar Fikriga Toqatsizligi, Shubha Bilan Qarashi Hukumatning Samarali
IshlaShiga Halakit Bera Boshladiva Partiya Faoliyatida Norozilikning Abu
olishiga Sabab Buldi. 1963 yil 23 aprel Xristian-demokratik ittifoqi (CDU)
deputatlarning fraksiyasi Yigilishida Erhardni 87 yoshli kansleri K.
Adenauerning voris deb kabul kildi. Erhard demokrat edi, baxs-
munozaralardan bosh tortmas va Adenauerning avtoritar boshkaruv usullariga
qarshi edi. 1963 yil 15 oktyabr Adenauer 14 yillik kanslerlikdan keyin iste'foga
chiqdi va Bundestag majlisida Lyudvig Erxard Federal kansler etib saylandi. .
1966 yilda Erhard xukumati partiya saflaridagi norozilik sabab inkyrozga yuz
tutdi. Uni corruption, poraxurlik, Parliament va fraksiya tarqoqlikka yo'l
qo'yganlikda va partiyada faol ishlashdan voz kechganlikda ayblandi.
Erhardning soliklarni oshirish to’g’risidagi taklifi Ozod demokratik partiya
30
https ;// studenme . org
91](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_91.png)
![tashkiloti tomonidan rad etildi. Bu hukumatga sabab bo'ldi. 1966 yil 1 dekabr
Erhard istefoga chikdi. GFRning yangi sharqiy siyosati V.Brand
boshchiligidagi FRG sotsial-demokratik rahbariyatining tashqi siyosiy
strategiyasi bo lib, uning doirasida GFR va Sharqiy Yevropa davlatlari —ʻ
SSSR, Polsha, Chexoslovakiya o rtasidagi munosabatlar o rnatilgan.
ʻ ʻ
normallashdi, G'arbiy Berlin atrofidagi vaziyat ham yaxshilandi.
1969 yil noyabrda V. Brandt Vazirlar Mahkamasi GFRning Yadro qurolini
tarqatmaslik to g risidagi shartnomaga yadro quroliga ega bo lmagan davlat
ʻ ʻ ʻ
sifatida qo shilishi haqida e lon qildi va ularga egalik qilish da volaridan
ʻ ʼ ʼ
rasman voz kechdi. 1969 yil 29- sentabrdagi saylovlarda sotsial demokratlar
g’alaba qozonib, Villi Brandt kanslerlik lavozimini egalladi. Villi Brandt –
Germaniya Federativ Respublikasining to‘rtinchi kansleri, Sotsial-demokratik
partiya vakili, 1971-yilda tinchlik bo‘yicha Nobel mukofoti sovrindori. 1972-yil
21-dekabrda GDR va GFR o rtasidagi munosabatlarning asoslari to g risida
ʻ ʻ ʻ
shartnoma tuzildi, unda Germaniyaning ikki qismi o rtasidagi munosabatlarni
ʻ
mustaqil siyosiy birliklar sifatida rivojlantirish shartlari belgilandi. Shartnoma
GDR va GFR o rtasidagi munosabatlarni tenglik, suveren tenglik, mustaqillikni
ʻ
hurmat qilish, hududiy yaxlitlik va chegaralar daxlsizligi, diskriminatsiyaga yo l
ʻ
qo ymaslik, shuningdek, xalqaro huquqning boshqa prinsiplari asosida
ʻ
o rnatishni nazarda tutgan. , shu jumladan kuch ishlatishdan voz kechish va
ʻ
barcha nizolarni tinch yo'l bilan hal qilish.boshqa vositalar. 1973-yil 18-
sentabrda Germaniyaning ikkala davlati ham BMTga qabul qilindi. . 1974 yil 5
mayda Brandt istefo berdi. Uning joyini GSDP vakili Gelmut Shmidt egalladi.
Hokimiyat tepasiga Gelmut Kol keldi. Gelmut Kol parlamentda o’z mavqeiyini
mustahkamlash uchun Bundestagni tarqatib yuborib, navbatdagi saylovlarni
o’tqazdi. Saylovlarda 1983 yil 6 martda bo’lib o’tdi va yangi kaolitsiyaning
ishonchli g’alabasi bilan yakunlandi. XDS – 38,2% ovoz va 192 mandat, XSS –
10,6% ovoz va 52 mandat, EDP 7% ovoz va 34 mandatga ega bo’ldi. GSDP
92](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_92.png)
![38,2% ovoz olib, 193 mandatga ega bo’ldi va rasman eng yirik kaolitsiyadan
ortda qolayotgan edi.
Kol hukumati ichki siyosatning yutug’I ko’p jihatdan xo’jalik iqtisodiyoti
doirasida o’sish fazasi boshlanganligiga bog’lik edi. Ishlab chiqarishning
inqirozdan chiqishi 1983 yildan boshlangandi va keying 8 yil davomida ishlab
chiqarish hajmi barqaror o’sib bordi. O’sish cho’qqisi 1990 yilda tshqi savdo
miqdori 148,5 milliard markani tashkil etdi ( ikki yil oldin 128 milliard marka
edi). Ishsizlik darajasi sekin, ammo bir maromda pasaya bordi. 1988 yil
oktabrida G.Kolning Moskvaga safari va 1989 yil iyunidagi M. Gorbachevning
javob tashrifi ikkala mamlakat rahbariyati o’rtasidagi samarali muloqotga zamin
yaratdi. Sovet-GFR hamkorligining asosiy yo’nalishlaridan biri SSSRda
yashovchi olmon millatiga mansub fuqarolar taqdiri, ularning tarixiy vataniga
qaytishlarini qonuniylashtirish va ta’minlash muammosi bo’ldi. Keyinchalik,
SSSR hududida bo’lgan siyosiy o’zgarishlarga qaramasdan, Sovet-Germaniya
aloqalarining ijobiy barqarorligi saqlanib qoldi. Bu samarali hamkorlik G’arbiy
Germaniya diplomatiyasining asosiy masalalari bo’lgan Germaniyani
birlashtirish muammosini hal etilishini ancha yengillashtirdi. 1990 yil 3
oktabrda kuchga kirgan “Germaniyaniong birlashishi to’g’risidagi”
Shartnomada o’z aksini topdi. 3 oktabrdan boshlab GDR dunyo xaritasidan
o’chirildi. Oktabrning o’rtalarida Sharqiy Germaniyadagi ma’muriy tizim
G’arbiy Germaniyadagi ma’muriy boshqaruv tizimi bilan birlashtirildi.
Okruglar o’rniga ilgarigidek beshta zemel hududiy birligi tiklandi. “Zemel”
landtaglariga (mahalliy parlament) saylovlar 14 oktabrda bo’lib o’tdi.
Brandenburgda sotsial-demokratlar, qolgan to’rtda zemelda xristian
demokratlarning qo’li baland keldi. 2 dekabrda Butun Germaniya hududi
Bundestag saylovlari o’tkazildi. Bu saylovlar hukmron koalitsiyaning ishonchli
g’alabasi bilan yakunlandi. XDS – 36,7 % ovoz va 268 mandat, XSS – 7,1%
ovoz va 51 mandatga, EDP 11% ovoz va 79 mandatga ega bo’ldi. 33,5% ovoz
va 239 mandatga ega bo’lgan GSDP o’z mavqeini ancha mustahkamlab oldi.
93](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_93.png)
![Bundestagning 1990 yil 20 dekabrdagi Ta’sis majlisida Kansler Gelmut Kol
boshchiligidagi birinchi Umumgeramniya hukumati tuzildi.
Germaniyaning birlashishi mamlakatning xalqaro mavqeini ancha
mustahkamladi. Lekin jahon siyosiy tizimidagi yangi pozitsiya GFRga
imtiyozlar berish bilan birga, buyuk davlatga xos yangi siyosiy, moliyaviy va
ma’naviy majburiyatlarni ham yukladi. 1990 yil yanvaridan G.Kol xalqaro
maydonda GFR muammolarini hal qilishdan. U mojarolardan qochib qutula
olmasligini ta'kidladi. Bu juda ramziy bayonot edi, chunki uning e'lon qilingan
vaqti Fors ko'rfazi mintaqasida BMT bayrog'i ostida harbiy amaliyotlar
boshlangan paytga to'g'ri keldi. Gap GFRning harbiy doktrinasini tubdan
o'zgartirish masalasi edi. Uzoq davom etgan bahs-munozaralardan so‘ng
Federal Konstitutsiyaviy sud “Germaniya barqarorligi va birligiga putur
yetkazishi mumkin bo‘lgan mojarolar va inqirozlarning oldini olish uchun”
Bundesverning GFR va NATOga a’zo davlatlar hududidan tashqarida ekanligi
haqida qaror chiqardi.
1990-yillarning o rtalarida xalqaro munosabatlar tizimida Rossiya-Germaniyaʻ
siyosiy muloqotining rivojlanishi 1980-yillardagi Sovet-Amerika
munosabatlarini eslatdi. G. Kol raxbarligi davrida Germaniya tashqi
siyosatining eng ustuvor yo nalishi G arbiy Yevropadagi integratsiya jarayoni
ʻ ʻ
(yagona iqtisodiy siyosatga asoslangan turli mamlakatlar iqtisodiy hayotini
rivojlantirish shakli) bo ldi. Mamlakatni birlashtirish natijasida yuzaga kelgan
ʻ
ulkan iqtisodiy qiyinchiliklarga qaramay, GFR Maastrixt kelishuvlari asosida
integratsiyani chuqurlashtirishning faol tarafdoriga aylandi. 1995-1996 yillarda
Fransiyaning yangi prezidenti J. Bu masalada Shirak siyosatidan foydalanib, G.
Kol Yevropa integratsiyasi jarayonida yetakchilik rolini o ynadi.
ʻ
Germaniyani birlashtirishning ichki oqibatlari ancha murakkab edi. O‘nlab
yillar davomida boshqa ijtimoiy tuzumda yashash, bir xalqni bo‘lib, bir-biriga
qarama-qarshi qo‘ygan tashviqot faoliyati, ijtimoiy munosabatlar, hayotiy va
94](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_94.png)
![milliy qadriyatlarning turlicha qabul qilinishi, tarixan shakllangan psixologik
xususiyatlar, bularning barchasi jamiyatni qayta shakllantirishni qiyinlashtirdi.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO ’ YXATI
1. А.Д.Богатуров, В.В.Аверков. История международных отношений
1945-2008. Москва 2010
2. А.Л. Адамишин. История внешней политики СССР (1945-1976).- М.
1977.
3. А.Д.Богатурова. Системная история международных отношений
1945-2003.Москва 2006
95](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_95.png)
![4. А.З.Манфред. История Франция в 3 – х томах. – М.,1973
5. А.Д.Богатуров. Системная история международных отношений в
двух томах
6. Том второй. События 1945-2003
7. Вторая мировая война Краткая история – М..1985
8. В. Н. Веленский, А.П.Бондаренко. История дипломатии в 5-ти
томах. 1959-1960
9. Ватлин А.Ю. Германии в хх веке. Российская политичиская
энциклопедия 2002
10. Вили Брандт. Мирная политика в Европе М.1969
11. Вили Брандт. Права человека поруганные и преступно нарушаемые
1988
12. Г. Хидоятов, Х. Гулямов. Всемирная история. Новейшей период
Европы и США после второй мировой войни (1945-1995). – Т., 1999
13. Ференбах О..Крах и вожраждение германии. Взгляд на европейскую
история хх века. – М. 2001
14. З. Р. Нуриддинов, Х. Кичкилов, М. Лафасов. Энг янги тарих (1918-
1945) ,,Нафас,, 2010
15. З. Р. Нуриддинов. Гарб мамлакатлари енг янги тарихи (1939-1971).-
Т., 1976
16. Н. В. Звгладин. Истории России и мира в ХХ веке. – М., 2006
17. П А.Л.Адамишин.История внешней политики СССР (1945-1976).-
М. 1977.
18. Питер Кальвокоресси Мировая политика после 1945 года.-Т-2.-
М.,2000
19. Павлов.Н.В. Россия и Германия несостоявшийся альянс. М. аспект
пресс 2017.
20. Петелин Б. В. Гермаская политика канцлера гельмута коля 1982-
1990. Вологда 2004
96](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_96.png)
![21. Kohl h . erinnerungen 1982-199 0. Munchen,2005
22. Тимошина Т.М. Экономическая история зарубежных стран: учебной
пособие под ред. Проф. М.Н. Чепурина М.2001
23. Эйза Бригсс, Патритсия Клевин. Европа нового и новейщего
времени с 1789 года и до наших дней.- М .-2006
24. Destatis [Elektronic resourse]. – URL: http://www.destatic.de/.
iXPOS. The German Business Portal [electronic resourse].- URL: http;//www.
Deinternation.de./
https ;// studenme . org
97](/data/documents/54a4de9c-aff1-412a-a9e1-e96220bac36a/page_97.png)
GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING IKKINCHI YARMIDA MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………… 3-6 betlar I BOB. GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING IKKINCHI YARMIDA……………………..……………………………........ 1.1- Konrad Adeunaer davrida Germaniya Federativ Respublikas………………………………………………….7-26 betlar 1.2- 1950-yillardagi nemis iqtisodiy mo’jizasi…………………27-35 betlar. 1.3- Germaniya Federativ Respublikasining 1949-1969 yillardagi tashqi siyosati……………………………………………………….36-51 betlar II BOB. GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI XX ASRNING 70-90 YILLAR BOSHIDA……………………………………………………... 2.1 - Sotsial demokratlar hokimiyat tepasida (1969-1982 yillar) …………………......................................................................52-65 betlar 2.2 - Germaniya Federativ Respublikasida ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy hayot………………………………………………………………66-74 betlar 2.3 - Germaniyaning birlashishi………………………………….75-90 betlar XULOSA………………………………………………………… 91-96 betlar FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………… 97-98 betlar ILOVA……………………………………………………………………… 1
Kirish Mavzuning dolzarbligi: Germaniya Ikkinchi jahon urushida tor-mor etildi. Uning hududi deyarli kultepaga aylandi. Sanoat ishlab chiqarishi urushdan oldingi daraja- ning uchdan bir qismiga tushib qoldi. Sharqiy Prussiyaning SSSRga berilishi, Polsha chegara- sining Oder va Neyse bo‘ylab o‘tishi oqibatida bu hududlarda yashovchi 9 mln dan ortiq nemislar Germaniya ichkarisiga ko‘chirildi. Bu hol uningsiz ham og‘ir bo‘lgan uy-joy muammosini yanada keskinlashtirib yubordi. Mamlakat sanoat korxonalari g‘olib davlatlar uchun to‘lanishi zarur bo‘lgan tovon hisobiga ko‘chirib ketila boshlandi. Aholi turmush darajasi nihoyatda yomonlashdi. Eng og‘iri, Germaniya davlat mustaqilligini yo‘qotdi. Uning hududi 4 g‘olib buyuk davlat (AQSH, SSSR, Buyuk Britaniya va Fransiya) okkupatsiya zonalariga bo‘lindi. Hokimiyat g‘olib davlatlar harbiy ma’muriyati qo‘liga o‘tdi. Bu ma’muriyatni okkupatsiya qiluvchi qo‘shin bosh qo‘mondoni boshqardi. Butun Germaniyaga taalluqli masalalarni esa to‘rt Bosh qo‘mondondan iborat Nazorat Kengashi hal etardi. Kengash qarori konsensus asosida qabul qilinardi. Dastlab fashistlar qattiq ta’qib etgan ikki siyosiy partiya — Germaniya Kommunistik partiyasi va Germaniya Sotsial-demokratik partiyasi - yashirin sharoitda ishlash holatidan chiqdi. Ayni paytda yangi siyosiy partiyalar ham vujudga keldi. Chunonchi, 1945-yilda Xristian demokratlar ittifoqi (XDI) tuzildi. Unga mashhur siyosiy arbob K. Adenauer rahbarlik qildi. Keyinroq XDI ning Bavariya bo‘limi — Xristian sotsialistlar ittifoqi (XSI) tuzildi. Xristian demokratlar fashizmga qarshi ekanliklarini, Germaniyani qudratli mustaqil davlatga aylantirish bosh maqsadlari ekanligini bayon qildilar. Ayni paytda fuqarolar farovonligini ta’minlash, ishchilarga korxonalarni boshqarishda ishtirok etish imkoniya- tini yaratish haqida va’da berdilar. 2
«Sovuq urush» ning boshlanishi Germaniya taqdiriga ta’sir etmay qolmadi. Potsdam konferensiyasi qarorlari bajarilmadi. Germaniya muammosi AQSH va SSSR manfaatlari keskin to‘qnashgan muammoga aylandi. Bu to‘qnashuv Germaniyaning bo‘linib ketishini muqarrar qilib qo‘ydi. Yangi sharoitda AQSH Germaniyani G‘arbning ishonchli tayanchiga aylantirishga intildi. Shuning uchun ham SSSRning kechagi ittifoqchilari Germaniyaning iqtisodiy qudratini susaytirish maqsadidan voz kechdilar. Bitiruv malakaviy ishning davriy chegarasi. Ikkinchi jahon urushi tugaganidan 1945 yildan to 1990 yillarni o’z ichiga olib, Germaniyaning ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy hayotiga doir chop etilgan ilmiy nashrlar tahlil etiladi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Mavjud ilmiy adabiyotlar shuni ko’rsatmoqdaki, Germaniya Federativ Respublikasiga doir ilmiy ishlar, tarixiy asarlar yozilgan. Xususan, Piter Kolvokoressining “ Мировая политика после 1945 года ” asarida yevropa davlarining Germaniyaga qilingan siyosatlari haqidagi ma’lumotlarni bilib olish mumkin. Unda aniq dalillar va asosida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Petelinning “Gelmut Kol davrida Germaniya” asarida Germaniya rahbarlari ichida germaniyaning birlashishini xoxlagan va buning uchun kurashgan davlat arbobi Gelmut Kol haqida ma’lumotlar yozilgan. G.Kol Germaniyani birlashtirish uchun juda ko’p qiyinchiliklarga uchradi, AQSHning noroziligiga qaramay SSSR davlati bilan bir necha sohalar bo’yicha shartnomalar tuzildi. Hattoki Gorbachovning tashrifi bu ikki davlat o’rtasidagi aqolarni mustahkamlab bo’lajak Germaniyaning birlashishiga zamin yaratdi. Va bu natijaga ham erishildi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi – Germaniya Federativ Respublikasidagi ijtimoi-iqtisodiy va siyosiy faoliyatiga oid amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni 3
tarixshunoslik doirasida ularning yo’nalishlari va mohiyatini tahlil etishdan iborat. Shunga ko’ra, ishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: - Germaniya mavzusi bo’yicha materiallar to’plash va ularni o’rganib chiqish: - Mavzuga tegishli bo’lgan turli soha vakillari tadqiqotlarni umumlashtirish, tizimga solish va yondashuvlarini - ochib berish; - Germaniya Federativ Respublikasining siyosiy hayotidagi imiy nashriyotlar tahlilini amalga oshirish; - Germaniya Federativ Respublikasidagi diplomatik aloqalar Yevropa davlari bilan tuzilgan shartnomalar, Germaniyaning dunyoda tutgan strategik o’rni bo’yicha ma’lumotlar to’plash va ularga xolis baho berish. Bitiruv malakaviy ishning obyekti va predmeti: XXI arsdagi Germaniya to’g’risida amalga oshirilgan tadqiqotlar, manbalar va germanshunos tadqiqotchilarning yangi zamon yillaridagi ilmiy izlanishlarda qayd etilgan fikrlar, qarashlar, yondashuvlar. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va metodologik asosi. German tarixchilarining asarlarida german xalqlarining tarixi, madaniyati, ma’naviyatiga oid bildirilgan fikr va mulohazalari, xulosalari, tadqiqotning metodologik asosini belgilashda muhim manba bo’lib xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishning manbaviy asoslar ini GFR faoliyatiga doir yoritilgan ilmiy tadqiqotlar, risolalar, ilmiy maqolalar to’plami, konferensiya materiallari, matbuot materiallari, boshqa tillardan tarjima qilingan manbalar, ilmiy-ommabop nashrlar tashkil etadi. Bitiruv malakviy ishning ilmiy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ish materiallaridan oily o’quv yurtlarda o’qiydigan talabalar, germaniya mavzusiga oid tarix va yevropa tarixi va maxsus kurslarda foydalanish mumkin. 4
Bitiruv malakaviy ishning metodlarini tarixiy tadqiqoqlar uchun umumiy qabul qilingan xolislik, tarixiylik, tanqidiylik tamoyillari, muammoviy mushohada, qiyosiy tahlil usullari tashkil etdi. Xususan, jahon tarixning o’ziga xos bo’lgan qiyosiy-tarixiy, muammoli-xronologik metodlardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa , foydalanilgan manba, adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5