JADIDCHILARNING FALSAFIY QARASHLARI VA HOZIRGI ZAMON MUNDARIJA KIRISH .............................................................................................. ...........3 I-BOB. JADIDCHILIK H ARAKATI VUJUDGA KELISHINING IJTIMOIY-MA’NAVIY SHART-SHAROITLARI 1. 1. Jadidchilik xarakatining shakllanishi va ijtimoiy muhit......... ...................9 1.2.Jadidchilik g‘oyalarining sharq tafakkuri tizimidagi o‘rni .......... ...............19 II- BOB . JADIDCHILIK FALSAFASI VA UNING MOHIYATI 2.1.Jadidlar falsafiy qarashlarining xususiyatlari.............................. ...............30 2.2. Jadidlar g‘oyalarida milliy istiqlol masalalari............................. ..............44 I II- BOB. JADIDCHILIK G‘OYALARI VA HOZIRGI ZAMON 3.1. Jadidchilik va milliy taraqqiyot................................................ .......... .. ..56 3.2. Jadidlar milliy-demokratik davlatchilik g‘oyalari va hozirgi zamon.......................................................................................... ........... .... 70 XULOSA .................................................................................... .......... . . . .. ... 83 Foydal a n i lgan adabiyotlar ro‘yxati ...................…...................... ..............86

K I R I SH Mavzuning dolzarbligi va zarurligi. Insoniyatning tarixiy taraqqiyotida XIX asr oxiri XX asr boshlari alohida mavqeiga ega. Bu davrda shu qadar ko‘p olamshumul voqealar ro‘y berdiki, ular o‘zining mazmun mohiyati bilan bir necha asrlarga tatiydi. Agar XX asr boshlariga bugungi kun nuqtai-nazaridan yon d oshsak, bu asr T urkiston xalqlari uchun milliy o‘yg‘onish harakati bilan boshlanadi va shu harakatning o‘z oldiga qo‘ygan ulug‘ maqsadi asrning so‘nggi o‘n yilligida, ya’ni, sovet mustabid tuzumining inqirozga uchrashi va sobiq imperiyaning parchalanishi bilan amalga oshdi. S h arq ijtimoiy tafakkuri tarixida jadidchilik harakatining va ularning ijtimoiy-siyosiy falsafiy qarashlarining o‘rni alohida ahamiyatga ega. C h unki jadidchilik o‘z davrida butun bir millatni, xalqlarni, og‘ir turmush tarzidan xolos qilishning amaliy yo‘llarini axtarishga harakat qilgan. Lekin sobiq ittifoq mafkurasining ta’ziqi natijasida jadidchilik harakatining g‘oyaviy, mafkuraviy, ijtimoiy-siyosiy jihatlari ta’qib ostiga olinib, tafakkur tizimidan chetga surib qo‘yildi. Buning natijasida jadidchilik mamlakat tarixida “oq dog‘lar” sifatida tadqiqot ob’ektidan chetda qolib keldi. Mahalliy ziyolilarimiz ham o‘zoq yillar jadidlar harakatini o‘rganishga va ularni tadqiqot ob’ektiga aylantirishga botina olmadilar. Faqat mustaqillik tufayli jadidchilik harakati ijtimoiy hodisa sifatida sharq tafakkuri tizimida muhim bug‘in bo‘lganligi ta’kidlanib, o‘rganishga kirishildi. Aynan mustaqillik sharofati bilan jadidchilikni badiiy, ijtimoiy- siyosiy, falsafiy nuqtai nazardan o‘rganish yo‘lga qo‘yilmoqda. Qator ilmiy tadqiqotlar, dissertatsiyalar, monografiyalar nashr qilinmoqda. Jadidchilik harakat sifatida jamiyatni o‘zgartirishni qon tukish yo‘li bilan emas balki, ma’rifat yo‘li bilan o‘zgartirish mumkinligini ta’kidlagan ziyolilar edi.

Jadid ma’rifatparvarlarining qiziqish doirasi g‘oyat keng bo‘lib, ularning asosiy maqsadi xalqni ma’rifat yo‘li bilan mustaqillikka olib chiqish edi. C h unki, ma’rifatsiz o‘z tarixi va insoniy haq-huquqlar haqida hech narsa bilmay, mustamlakachilik sharoitida yashash x alqning irodasini bukub tashladi. S h uning uchun ham ular yangi usuldagi maktablar ochib, tez suratlarda xalq ommasining savodini chiqarish choralarini ko‘rdilar; ilk matbuotga asos solib, gazeta va jo‘rnallar chop etishdi; yangi davr g‘oyalarini targ‘ib etuvchi, xalqning yopiq ko‘zini ochuvchi asarlar yaratdilar. Natijada jadid adabiyoti maydonga keldi va teatr truppalari paydo bo‘ldi. Jadidlar o‘zlarining taraqqiyparvar g‘oyalarini maktab-ma’rifat, adabiyot va teatr yordamida x alq ommasiga etkaza boshladilar. Ammo, ular nazarida, bu mafkura va ma’naviyat maydonlari, mamlakatning mustaqillikka erishish yo‘lida bir vosita edi xolos. Ular maktablar ochib xalqni o‘z haq-xuquqlarini tanishga da’vat etganlari uchun birovdan manfaat kutmaganlar. Ular istibdodga qarshi kurashayotganlari uchun ayovsiz jazolanishlarini oldindan bilishgan. Lekin bila turib ongli ravishda vijdonlari, iymonlari shunga da’vat etgan. S h u o‘rinda ta’kidlash kerakki, jadidlarning yirik namoyondalari bo‘lgan Mahmudxo‘ja Behbudiy, Fitrat, Munavvarqori, Tavallolarning faoliyatlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Muhtaram Prezidentimiz S h avkat Mirziyo y ev ta’kidlaganlaridek, jadidchilik harakatining har bir namoyondasini chuqur o‘rganish va yoshlarimizga etkazib berish muhim vazifalardan biridir. S h uni aytish kerakki, ma’rifatchilik bilan jadidchilik faqat yuzaga kelgan vaqt nuqtayi nazaridangina emas, balki o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlari jihatidan ham turli hodisalar edi. C h unonchi, ma’rifatchilar mavjud holatni o‘zgartirishni emas, balki uni isloh qilishni, xalqning ma’rifiy saviyasini ko‘tarishni maqsad qilgan edilar. Jadidchilikning asosiy g‘oya va maqsadlari quyidagilar edi: Turkistonni o‘rta asrlarga xos qoloqlik va diniy xurofotdan ozod etish, shariatni isloh qilish, xalqqa ma’rifat tarqatish, Turkistonda muxtoriyat hukumatini barpo etish uchun kurash, Buxoro va Xivada konstitutsiyaviy monarxiya va parlament,

keyinchalik demokratik respublika tuzumini o‘rnatish orqali ozod va farovon jamiyat qurish, barqaror milliy valyutani joriy qilish va milliy qo‘shin tuzish. Toshkent, Farg‘ona, Buxoro, Samarqand va Xivada hur fikrli va taraqqiyparvar kishilarning ayrim guruhlari tomonidan ochilgan madaniy-ma’rifiy yo‘nalishdagi jamiyat va uyushmalardan jadidchilik harakati shakllandi. Millat istiqbolini o‘ylovchi taraqqiyparvar kuchlar xalqning deyarli barcha tabaqalari — hunarmand, dehqon, savdogar, mulkdor, ulamolar orasida mavjud edi. Ziyolilar dastlab chorizmga qarshi kurashni xalqni asriy qoloqlikdan uyg‘otish — siyosiy-ma’rifiy jabhadan boshlashga qaror qildilar. Jadidchilik harakati ana shunday tarixiy bir sharoitda Turkiston mintaqasida rivojlanish uchun o‘ziga qulay zamin topdi. Jadidlar orasidan yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxassislari, madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va o‘z vatanlarini mustaqil ko‘rishni orzu qildilar va shu yo‘lda kurashdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan quyidagi yo‘nalishlar ustuvor edi: yangi usul maktablari tarmog‘ini kengaytirish; qobiliyatli yoshlarni chet elga o‘qishga yuborish; turli ma’rifiy jamiyatlar va teatr truppalari tuzish; gazeta va jurnallar chop qilish, xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy demokratik davlat qurish. Jadid ziyolilarining kuchli partiyasi tashkil qilingan taqdirdagina bu ishlarni amalga oshirish mumkin edi. Mavzuning ilmiy ishlanganlik darajasi : Bugungi kunda yurtimiz tarixiga oid ma’naviy merosimizni o‘rganish, uni tadqiq etish muammosi ko‘plab tarixchi olimlarni va tadqiqotchilarni o‘ziga jalb qilmoqda. Bu jarayonda tarixchilar, faylasuflar, pedagoglar, adabiyoshunoslar, psixologlar va jamiya t shunos mutaxassislar ilmiy tadqiqotlar olib bormoqdalar. Mazkur tadqiqotimizda o‘tmishda ajdodlarimizning falsafiy-ilmiy merosi ilmiy mavzumizni yoritishda muhim manba bo‘lib sanaladi. Jumladan, jadidlar falsafiy dunyoqarashi o`zining nazariy asoslangan va puxta ishlanganligi bilan ajralib turadi. S h uning uchun ham ularning falsafiy qarashlarida falsafiy

dunyoqarashning borliq haqidagi umumiy tam o yillar bo`lgan ilmiylik, tarixiylik, mantiqiylik, universallik, maqsadlilik, g`oyaviylik kabilarning birligi sezilib turadi. Aynan shu tam o yillar tufayli jadidlar inson faoliyatini axloqiy meyor negiziga qo`yilgan siyosiy mustaqillik, demokratik boshqaruv shakllari uchun kurash g`oyalari bilan birga sodir bo`ldi. Y u qorida ta`kidlaganimizdek, jadidchilik Turkistonda 19 asrning oxirlarida maydonga kelgan, 20 asr boshlarida shakllanib, 1917 yilga bolsheviklar tuntarishidan keyin ham sotsialistik diktatura o`rnatilgunga qadar o`z mavqe va yo`nalishini saqlab qola olgan ijtimoiy harakatdir. U ijtimoiy turmushning barcha jabhalarini qamrab olgan edi. Mubolag`asiz aytish mumkinki, mazkur davrda yuzaga chiqqan na siyosiy, na madaniy biror hodisa yo`qki, uning e`tibor va ta`sir doirasidan chetda qolgan bo`lsin. S h unday ekan hozirgi shiddat bilan rivojlanayotgan zamonda jadidlarni falsafiy qarashlarini o`rganish va hozirgi o`sib kelayotgan yoshlarga o`rgatish zarur. Mavzuning ob’ekti Jadidchilarning ijtimoiy-siyosiy qarashlarining falsafiy asoslari. Mavzuning predmeti Jadidchilik harakatining g`oyalari, harakat dasturlari uning mazmun-mohiyati, hozirgi davr rivojlanish strategiyasidagi ahamiyati. Mavzuning maqsadi: Jadidchilarning g‘oyasi, harakat dasturlari, ijtimoiy- siyosiy qarashlarining falsafiy asoslari, hozirgi davr rivojlanishi jarayonidagi ahamiyatini ijtimoiy falsafiy tahlil etib o‘rganish. Mavzuning vazifalari: - jadidlarning ma’rifiy bilimlarni egallash orqali jamiyat hayotidagi ijtimoiy jarayonlarga ijtimoiy-falsafiy tafakkur nuqtai nazaridan yondashish; - milliy va umumbashariy qadriyatlarning mohiyatini idrok etish hamda ularni qadrlashga o‘rgatish; - jamiyatni demokratlashtirish va modernizatsiyalash jarayonida faol ishtirok etish hissini tarbiyalash; - yoshlarda vatanparvarlik tuyg`usini oshirish;