logo

HOZIRGI ZAMON BOLALAR SHE’RIYATINI O‘RGATISH OQALI MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NUTQINI O‘STIRISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

105.0966796875 KB
HOZIRGI ZAMON BOLALAR SHE’RIYATINI O‘RGATISH
OQALI MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NUTQINI
O‘STIRISH  
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………….3
ASOSIY QISM………………………………………………………………7
I BOB. HOZIRGI DAVR ADABIYOTIDA  BOLALAR 
SHE’RIYATINING RIVOJLANISHI………………………….……..…………7
1.1 Bolalar she’riyati haqida tushuncha, tarixiy rivojlanish jarayonlari…..
……………………………………………………..………………7
1.2 Bugungi kun bolalar she’riyati bo‘yicha o‘zbek adabiyoti vakillari va 
ularning ijodidi bilan bolalarni tanishtirish…....……………...………………12
1.3 Bugungi kun bolalar she’riyati va ularni maktabgacha ta’lim tizimidagi 
ahamiyati………………………………………………………………………..26
I Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………..31
II BOB. HOZIRGI ZAMON BOLALAR SHE’RIYATINING 
BOLALAR NUTQINI O‘STIRISHDAGI O‘RNI……………………………33
2.1 Maktabgacha ta’lim tizimida bolalar nutqini o‘stirishda bolalar 
she’riyatining tutgan o‘rni………………….…………………………………….33
2.2 Bolalarni she’riy asarlar misolida kitobxonlikka jalb qilishning asosiy 
metodologiyasi…………………………………………………..………………38
        II Bob bo‘yicha xulosalar……………………………………………………47
XULOSA……………………………………………………...…………..49
FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR RO‘YXATI……..….……………50
ILOVA………………………………………………………………………52
1 KIRISH
Mavzuning dolzarbligi:   Ushbu bitiruv malakaviy ishida maktabgacha ta’lim
yoshidagi bolalar og‘zaki nutqini o‘stirishda bolalar adabiyotining o‘rni haqida 
so‘z yuritilgan. Xususan, bolalarning ham aqlan, ham ma’nan yuksalishida bolalar 
she’riyati turlari, ya’ni alla, aytishmachoq, erkalamachoqlarning ahamiyati juda 
kattadir. Bolalarning o‘z  ona tilida obrazli  va mantiqiy fikrlashi, tasavvurlarni 
nutq orqali to‘g‘ri ifodalashi o‘zini nazorat qilishi, boshqarish, kuzatish, eshitish, 
eslab qolish kabi aqliy tayyorgarlikka ega bo‘lishida bolalar adabiyotining zarur 
ekanligi asoslangan. Bundan tashqari bolalarni mantiqan fikrlashga o‘rgatadigan 
she’riy san’at na’munalari ham mavjud. Sharada she’riy san’ati bunga yaqqol 
misol bo‘la oladi. Sharada she’riy topishmoq, ham so‘z o‘yinidir.
Bosh harfisiz - ro‘zador,
Shoir uchun tashbeh - dor.(soch)
Oshiq “osh”siz qo‘shilsa,
Yuz-qo‘ling yuvsang tayyor. (sochiq)
Maktabgacha ta’limga mos keladigan sharada she’riy jumboqlarini 
ko’paytirish bolalar nutqini o‘stirishda yana bir o‘sish va rivojlanish desak 
mubolag‘a bo‘lmaydi.
Bolalar she’riyati – shaxsni har tomonlama rivojlantirishning muhim tarkibiy 
qismidir. U bolalarga axloqiy tasavvur va bilimlarni singdirish, ularda shaxsning 
axloqiy his-tuyg‘u va sifatlarini, xulq madaniyatini tarbiyalashga qartilgan 
jarayondir. Maktabagcha ta’lim tashkilotlarida kerakli bo‘lgan barcha bolalar 
adabiyotlariga doir kitoblarni yanada ko‘paytirish zarur. Negaki, kitob muhitida 
tarbiya topgan boladan aslo yomonlik chiqmaydi.
Milliy qadriyatlarimizni saqlab qolish va yosh avlodga yetkazish bo‘yicha 
qilingan sa’y-harakatlar muhtaram prezidentimizning “Kelajak bog‘chadan 
boshlanadi” 1
  degan purma’no so‘zlarida ham o‘z ifodasini topdi.
 Hozirda yurtimizda kitobxonlik ishlari keng suratda o‘sib bormoqda. Bu 
albatta Maktabgacha ta’lim tashkilotlarini ham chetlab o‘tmaydi degan umiddamiz.
1
 Yangiliklar» O'zbekiston «Shavkat Mirziyoyevning ayollarga bayram tabrigi, 08.03.2018  
2 O‘tgan qisqa  vaqt mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
“2017-2021 yillarda maktabgacaha  ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi, “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan 
takomillashtirsh chora tadbirlari to‘g‘risida”gi, “O‘zbekiston Respublikasi 
maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi farmon va 
qarorlari, shuningdek, “Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish 
bo‘yicha 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Dasturi hamda respublikada 
maktabgacha ta’lim tizmini yanada takomillashtirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” 
asosida misli ko‘rilmagan ishlar  amalga oshirilib kelinmoqda. Bundan asosiy 
maqsad bugungi kun yoshlarini har tomonlama barkamol shaxs bo‘lib yetishishiga 
qulay shart-sharoitlar yaratib berishdir.
Bitiruv malakaviy ishining  maqsadi.  Hozirgi zamon bolalar she’riyati orqali
maktabgacha  yoshdagi tarbiyalanuvchilarda nutq o‘stirish jarayonini 
takomillashtirishning samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi ilmiy metodik 
tavsiyalar ishlab chiqish.
Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: 
1. O‘rganilayotgan muammo bo‘yicha pedagogik-psixologik va metodik 
adabiyotlarni tahlil qilish;
2. Maktabgacha yoshdagi tarbiyalanuvchilar hayotida she’riyatning o‘rni
qay darajada ekanligini ko‘rib chiqish va tahlil qilish;
3. Maktabgacha yoshdagi tarbiyalanuvchilar nutqini o‘stirishda bolalar 
she’riyatini o‘rgatishning samarali yo‘llari va vositalarini aniqlash.
4. Sharada she’riy san’ati orqali maktabgacha ta’lim 
tarbiyalanuvchilarining nutq o‘stirish bilan bir qatorda mantiqan fikrlashga 
o‘rgatish.
Bitiruv malakaviy ishining obyekti:  Maktabgacha yoshdagi 
tarbiyalanuvchilarning nutqini o‘stirishda ertak, hikoya va bolalar she’riyatining 
ahamiyatini o‘rganish jarayoni.
Bitiruv malakaviy ishining predmeti:   bolalar va o‘smirlarga ba g ‘ishlangan 
asarlarning  g ‘oyaviy-mavzuviy, janriy-badiiy xususiyatlari, ularga oid ilmiy-
3 nazariy qarashlar, tadqiqotlar umumlashmasi, mualliflar hayoti va ijodini batafsil 
o‘rganish kabilar tashkil qiladi. 
Bitiruv malakaviy ishining metodlari: 
- Nazariy tadqiqot usuli;
- Pedagogik-psixologik kuzatish;
- So‘rov va suhbat;
- Pedagogik-eksperiment;
- STEAM; S-sciene, T-technology, E-engineering, A-art va M-math.
Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosi:   O‘zbekiston 
Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning Maktabgacha ta’lim tizimiga 
doir qaror va farmonlari, “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi qonun , 
Maktabgacha ta’lim davlat standarti, maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha 
rivojlantirish Konsepsiyasi, hukumat tomonidan Maktabgacha ta’lim tizimiga doir 
qabul qilingan huquqiy-meyoriy hujjatlar, shuningdek tanlangan yo‘nalishda ilmiy 
tadqiqot ishlari olib borgan pedagog olimlarning nazariy qarashlari va zamonaviy 
ilg‘or ta’limotlar. Sharq mutafakkirlarining axloqiy tarbiyaga oid qarashlari, 
mavzuga oid ilmiy-pedagogik manbalarda ilgari surilgan ta’limotlar.  
Har bir mamlakatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy yuksalishi, 
jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olishi, bilimi, yuqori 
intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlashgan 
yoshlarga bog‘liq hisoblanib: har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun 
sidqidildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni 
sifatli va mazmun jihatdan yuqori pog‘onalarga olib chiqish avvalo o‘qituvchi va 
tarbiyachi murabbiylar zimmasiga sharafli va ayni paytda mas'uliyatli vazifani 
yuklaydi. O‘zbekiston Respublikasi huquqiy-demokratik jamiyat qurish yo‘lidan 
borar ekan, o‘z fuqarolarning, ayniqsa, yangi jamiyat barpo etishga bel bog‘lagan, 
o‘sib kelayotgan yosh avlodning barkamol bo‘lib voyaga yetishiga alohida e’tibor 
qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 7- fevraldagi  PF-
4947-son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar 
strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni, 2016 yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son “2017-
4 2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi, 2017-yil 9-sentyabrdagi PQ-3261-son “Maktabgacha ta’lim tizimini 
tubdan takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi, 2017-yil 26-
sentyabrdagi PQ-3289-son “Pedagog kadrlarni tayyorlash, xalq ta’limi xodimlarini
qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish 
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 2019- yil 8- maydagi PQ-4312-son “O‘zbekiston 
Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish 
kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” gi qarorlari, Vazirlar Mahkamasining 2017 
yil 28-dekabrdagi 1026-son “Pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va ularning 
malakasini oshirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 2019-yil 13-
maydagi 391-son “Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini yanada 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari, Maktabgacha ta’lim 
vazirining 2019-yil 30-avgustdagi 155-son “Davlat maktabgacha ta’lim 
tashkilotlari  pedagoglarining ish hujjatlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi buyrug‘I 
hamda 2020-yil 22-dekabrdagi 802-son “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat
standartini tasdiqlash to‘g‘risidagi qarori mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy-
huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi 
muayyan darajada xizmat qiladi. 
Davlatimiz rahbari O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining 26-
yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida: “Maqsadimiz kelgusi 3-4 
yilda mamlakatimizdagi bog‘cha yoshidagi bolalarni maktabgacha ta’lim 
muassasalariga to‘liq qamrab olishdan iborat va biz bunga albatta erishamiz”, - deb
ta’kidlagan edi.                                                  
Bitiruv malakaviy ishining  tuzilishi:  Kirish, asosiy qism, 2 bob, 5 fasl, bob 
bo‘yicha xulosalar,  xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, ilovadan iborat.
I BOB. HOZIRGI DAVR BOLALAR SHE’RIYATINING
RIVOJLANISHI
1.1 Bolalar she’riyati haqida tushuncha, tarixiy rivojlanish jarayonlari
5 Tarixning eng qadimgi davrlaridanoq inson nafaqat tirikchiligi uchun kurasha 
boshlagan, balki u o‘z avlodi bardavomligi haqida qayg‘urgan. Insoniyatni o‘rab 
turgan dunyo va u haqdagi tasavvuri, yig‘ilgan bilimlari, hayotiy tajribasi, hamda 
bu boradagi  dono fikrlari, xulosalari bolalarga turli pand-nasihatlar shaklida, 
tushunarli vositalarda anglatilgan. Bu jihat barcha xalqlar og‘zaki adabiyotining 
mushtarak xususiyatlari hisoblanadi. Folklor har bir xalqning milliy-adabiy ijodini 
boshlab berishi ham shundan. Bu xususiyat bolalar adabiyoti rivojida ham muhim 
rol o‘ynaydi. Qachonlardir Ovrupoda aka-uka Grimmlar, X.K.Andersen, Sh.Perro, 
J.Rodari kabilarning ertak to‘plamlari paydo bo lgan bo‘lsa, vaqti kelib, o‘zbek ʻ
bolalar adabiyotining boshlanmasida ham bu hodisa poydevor bo‘la oldi. Inson 
ruhiyatida o‘z-o‘zini anglash davri aynan bolalikda kashf etilishi ham turli 
xalqlarda turli davrlarda kechdi. Negaki, bolalik insondagi bebaho ichki olam 
sifatida, beg‘uborligi ajoyibotlari bilan kattalarni o‘ziga rom etuvchi davr ekani, 
kattalik davri esa, xuddi eng samimiy va bolalarcha beg‘uborlik tark etilgan 
jarayon sifatida anglay boshlanishi uchun jamiyat ma’naviy ongida yangilanish 
zaruratini yuzaga keltirgan. Hamchunin, Yevropa adiblari XVI-XVII asrdayoq 
nafaqat bolalikni kashf etdi, balki uni eng sof mukammallik namunasi va mehr-
shafqat timsoli sifatida insoniyatga me’ros qilib qoldirdi. Har bir mamlakatda 
bolalar tarbiyasiga oid, ularga bag‘ishlangan yoxud maxsus yaratilgan ijod 
namunalari u haqdagi istilohlarni ham vujudga keltiradi. Jumladan, o‘zbek bolalar 
adabiyoti tarixida folklordan tashqari, didaktik adabiyot, bolalar kitobxonligi, 
ma’rifatparvarlik adabiyoti, milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti tushunchalari 
uning shakllanishidagi asosiy omillar hisoblanadi. Hodisaning maydonga kelishi, 
uning ilmiy iste’molga olib kirilishi, nihoyat, mustaqil fan sifatidagi takomili esa 
yaxlit tizimni tashkil etadi. Bolalar va o‘smirlar uchun yaratilgan badiiy, ilmiy, 
ilmiy-ommabop va publitsistik asarlar majmui tom ma’noda bolalar adabiyotini 
tashkil etsa-da, asosan, sof badiiy asarlar bu tushuncha mohiyatini anglatishi 
taomilga kirgan. Bolalar o‘qishi uchun mo‘ljallangan asarlar barcha xalqlar 
tarixida qadimdan davom etib kelgan. Jumladan, o‘zbek bolalar adabiyoti Sharq 
yozma adabiyotida “pandnoma”, “ma’vizatnoma”, “nasihatnoma”, “axloq 
6 kitoblari” singari nomlar bilan tasnif qilinuvchi asarlar zaminida voqelikka 
aylangani, shuningdek, uning shakllanishi ma’rifatparvarlik va maktab-maorif 
tizimi islohotlari bilan chambarchas bog‘liqligi ayon haqiqat. Bolalar adabiyoti 
avvalo, turli yoshdagi bolalar va o‘smirlarga mo ljallangan so‘z san’atidir. U ʻ
voqelikni aynan o‘n olti-o‘n yetti yoshgacha bo‘lgan bolalar idroki, tasavvuri, 
tafakkur obrazlarida gavdalantiruvchi badiiy asar namunalarini o‘zida 
mujassamlashtiradi. Shu jihatdan u umumbadiiy adabiyot bag‘rida shakllangan. 
Ayni paytda, u qator xususiyatlariga ko‘ra alohidalik kasb etadi. 
Bolalar adabiyoti avvalo:
- so‘z san’atiga asoslangani va badiiy ijod mahsuli ekanligi jihatdan 
umumadabiyotga hamohang bo‘lsa;
- unda bolalar ta’lim-tarbiyasi ustuvorligi pedagogika bilan; 
- bolalar va o‘smirlarning murakkab ruhiyati, qiziqishlarini aks ettirishi
- psixologiya; 
- yosh xususiyatlarini ifodalashi fiziologiya bilan; 
- ona-tabiat, atrof-olam hodisalarini keng aks ettirishiga ko‘ra tabiatshunoslik 
fanlari;
-  kichkintoylar til xususiyatlarini mujassamlashtirib tilshunoslik fanlari va 
defektologiya; 
- xalqona ohang va jonli so‘zlashuv tilidan foydalanib, xalq og‘zaki ijodi bilan
uzviylikda namoyon bo ladi. 	
ʻ
Bolalarbop barcha asarlarda yosh avlodning dunyoqarashi, tafakkuri, o‘y- 
kechinmalari, orzu-istaklari, voqelikka estetik munosabati o‘z ifodasini topadi. 
Ularning aksariyati yozuvchilar (kattalar) tomonidan yaratilsa-da, voqelik bolalar 
dunyoqarashi nuqtayi nazaridan talqin va tadqiq etiladi, bolalar tilidan hikoya 
qilinadi va baholanadi. Binobarin, xuddi shu xususiyatlarni o zida namoyon qila 	
ʻ
oladigan o zbek bolalar adabiyoti XX asrning 20-30-yillarida to‘liq shakllanib, 	
ʻ
umumadabiyotning alohida tarmog‘i sifatida maxsus yo‘nalish kasb etadi. Bunda 
Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy singari ilk namoyandalari, Shokir 
Sulaymon,  G ‘ayratiy, Dorjiya Oppoqova, G‘ulom Zafariy, Elbek, Hamid Olimjon, 
7 G‘afur G‘ulom, Ilyos Muslim, Zafar Diyor, Sulton Jo‘ra, Qudrat Hikmat, Quddus 
Muhammadiy, Shukur Sa’dulla, Hakim Nazir, Po‘lat Mo‘min kabi professional 
yozuvchi-shoirlar o‘z ijodi orqali sohaning shakllanishi va taraqqiyot 
xususiyatlarini belgilay oladi. Natijada, bolalar she’riyati, nasri o‘tgan asrning 
ikkinchi yarmidan ancha yuksaldi. Bolalar dramaturgiyasi va publitsistikasiga asos 
solindi. Bolalar kinosi va teatri rivojlandi.
Muhimi, bu istiloh ruscha “детская литература” so‘zining aynan tarjimasi 
tarzida emas, balki real voqelikka aylangan, o‘zbek bolalariga mo ljallanib yaratilaʻ
boshlangan, ularga ixtisoslashgan adabiy hodisani ifodalagan holda dunyoga keldi.
Buning tarixiy-tadrijiy tamoyillari, ilmiy-nazariy umumlashmasi esa “Bolalar 
adabiyoti” deb nomlangan mustaqil fan tarixida o‘z ifodasini topa bordi.
Bolalar adabiyotining maqsadi va vazifalari.  Bolalar uchun maxsus badiiy 
adabiyot yaratish an’anasi jamiyat taraqqiyotining muhim ma’naviy ehtiyoji 
tarzida reallikka aylangach, uning maqsadi va vazifalari aniqlashila bordi. Badiiy 
adabiyot inson ruhiyatini, hatto uning shaxsiyati shakllanishi va rivojidagi 
o‘rnining beqiyosligi bolalar adabiyotida yorqin ko‘rinadi. Badiiy asarning 
mo‘jizakor ta’sir kuchi o‘sib kelayotgan yosh qalblarda ezgulik, vatanparvarlik, 
elsevarlik, badiiy- estetik didni shakllantirish, umuman, hayotga, butun olamga 
ijobiy va ijodiy munosabatda bo‘lishga da’vat etadi. Shu sababli inson “bola 
chog‘lardan”  badiiy asarga, kitobga oshno bo‘lib o‘sishini ta’minlaydigan 
vositalardan biri bolalar adabiyoti hisoblanadi. Bundan qariyb ikki asr ilgari 
bolalar adabiyotining ulkan munaqqidlari V.G.Belinskiy, N.G.Chernishevskiy, 
N.A.Dobrolyubov asoslab ko rsatganidek, yosh kitobxonlarga ta’lim-tarbiya berish	
ʻ
bilan birga, ularda estetik zavq uyg‘ota oladigan, qaynoq hayot manzarasini butun 
borligicha aks ettirgan chinakam badiiy asarlar hamon muhim talabligicha 
qolayotir. Shuningdek, bugun bolalar adabiyoti sohasida ham faqat milliy zaminga 
tayanish ozlik qiladi.
Zamondosh o‘quvchi o‘z milliy bolalar kitoblarini o qish, uqish bilan birga, 	
ʻ
jahon bolalar adabiyoti durdonalarini mutolaa qilmasligi mumkin emas. Endilikda 
bolalar va o‘smirlarga mo‘ljallab yozilgan asarlarda ularning faqat yosh 
8 xususiyatlarigagina emas, asar janri, mavzusi, uslubi va tasvirda o‘ziga xos 
yondashuvlar bo lishini taqozo etayotir. XXI asr bolalarining badiiy asarni qanday ʻ
qabul qilish darajasi ham jiddiy masala. Yosh kitobxonlarga ongi va tafakkurini 
boyitish bilan birga, ularning qalbini, zavqini uyg‘otadigan ya’ni, tuyg‘ulariga ham
kuchli ta’sir etadigan san’at asarlari zarur. Zotan, bolalar adabiyoti fanining 
predmetini bolalar va o‘smirlarga ba g ‘ishlangan asarlarning  g ‘oyaviy-mavzuviy, 
janriy-badiiy xususiyatlari, ularga oid ilmiy-nazariy qarashlar, tadqiqotlar 
umumlashmasi, mualliflar hayoti va ijodini batafsil o‘rganish kabilar tashkil qiladi.
Shuningdek, xalq o g ‘zaki ijodi, jahon bolalar adabiyoti namunalarini tahlil va 
tadqiq etish, bolalar kitobxonligi ko‘rinishlarini oydinlashtirish bundagi muhim 
hodisalardandir.
Fanning vazifalari esa talabalarni milliy bolalar adabiyoti namunalari bilan 
tanishtirish, u dastavval, ijtimoiy voqelik, xalq og‘zaki ijodining boy an’analariga 
ega milliy o‘zbek adabiyoti va jahon adabiyoti tajribalarini o‘zlashtirish orqali 
yuzaga kelganini asoslash, nihoyat, bu adabiyotning takomili, tadriji, taraqqiyot 
xususiyatlarini mavjud ijod namunalari misolida ko‘rsatib berishdan iborat.
“Bolalar adabiyoti,- deb yozgan edi N.Fozilov,- nozik adabiyot. Bolalar 
adabiyoti biz bilgan kattalar adabiyotining boshi... Bolalar yozuvchilari o‘z asarlari
bilan katta adabiyotga boshlovchi darg‘alardir. Bu adabiyot - hurmattalab adabiyot,
e’zoztalab adabiyot Chunki, bolalar uchun yozilayotgan har bir asarda o‘zing 
bolaga aylanmasang, u jonsiz tana bo‘lib qoladi. Bolaning ko‘ngli ham shunday. 
Uni sindirib bo lmaydi. Unga hamisha e’tibor darkor. Shundagina uning ko‘ngli 
ʻ
to‘lib o‘sadi. U mehrtalab. Shundagina u muhabbatingiz mevasiga aylanadi, 
izingizni bosadi”.
Bolalar adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari.  Bolalar uchun ham, 
kattalarga bo lgani singari, inson va jamiyatga, tabiatga daxldor barcha mavzularda	
ʻ
ijod etish mumkin. Bu farqli xususiyat mohiyatini A.A.Makarenko bolalar uchun 
yozayotganda nima haqda yozish emas, balki qanday qilib yozishning 
muhimligida, deb ko‘rsatgan edi. Shu jihatdan kattalar turmushining murakkab 
qirralarini ifodalovchi maishiy hayot mavzusida Q.Muhammadiyning bolalarbop 
9 qilib yozilgan “Qo‘ng‘izoy bilan Sichqonboy” she’riy adabiy ertagi bu fikrga asos 
bo‘la oladi. Bu asar 1940-yilda yozilgan bo‘lib, dastlab “Mushtum”  jurnalida 
“Qo‘ng‘izoy bilan Sichqonboy” nomi ostida bosilib chiqqan. Asar uchun tanlangan
voqelik, muammo, g‘oya kattalar hayotiga to‘g‘ri kelsa-da, ammo u bolalar 
adabiyoti sohasida ham faqat milliy zaminga tayanish ozlik qiladi. 
Bolalar adabiyoti tarbiya quroli sifatida kichkintoylarga bilim berish 
vazifasini ham bajaradi, ularning qiziqishlari doirasini kengaytiradi. Garchi u 
“kattalar” - ijod ahli tomonidan yaratilsa-da, bolalar olamini bolalarga xos nuqtayi 
nazardan badiiy  tadqiq qiladi. Bolalar adabiyotining bosh xususiyati ham ana 
shunda: narsa- hodisalarga bolalar ko‘zi bilan qaray bilish, ularni bolalarcha idrok 
eta bilish, ularga bolalarcha munosabat ko‘rsata olish hamda ulardan bolalarcha 
hayratlanishda. Bolalarni onalaridan yaxshiroq tarbiyalaydigan odam yo‘q, chunki 
ular bolalar his qilgan narsani his etadilar, ular bilan birga kuladilar, yig‘laydilar. 
Bunday ijodiy fazilat nafaqat bolalar adabiyotiga, balki uning bunyodkorlariga 
ham xos xususiyat bo‘lib, har qanday yozuvchiga ham nasib qilavermaydi. Buni 
chuqur his etgani bois K.I.Chukovskiy: “Bolalar - bizning ustozimiz”,- deya iqror 
bo‘lgan edi. Chindan ham bolalarni ustoz darajasida anglamoq - bu, avvalo, ularga 
yuksak ehtirom ko‘rsatmoq, ularning xarakterlarini, qiziqish va intilishlarini, 
kishilarga, narsa va hodisalarga munosabatlarini, quvonch va iztiroblarini 
sinchkovlik bilan o‘rganmoq, ayni zamonda shu jarayonni bolalarcha his etish, 
idrok qilish asosida ular uslubiga muvofiqlashtirish, badiiyat sintezidan 
o‘tkazmoqdan iborat san’atkorlikdir. Rost, inson ulg‘aygani sari o‘z bolaligidan 
uzoqlashadi, bolalik tabiatidagi xususiyatlarni yo‘qota boradi. Biroq bolalar 
yozuvchisi bundan mustasno, u inson sifatida har qancha ulg‘aymasin, baribir, 
bolalik tabiatini saqlab qolmog‘i, uni tobora teranlashtirmog‘i, bolalarcha sinchkov
va qiziqsinuvchi bo‘lib, ular ko‘ngliga yo‘l topmog‘i, ruhiy dunyosiga kira 
bilmog‘i shart. Shundagina u chinakam bolalar yozuvchisiga aylana oladi.
Insonshunoslik adabiyotning bosh masalasi ekan, bolalar adabiyoti ham shu 
makon va zamondan ayri rivojlanmaydi. Jamiyat taraqqiyotida ro‘y berayotgan 
buyuk o zgarishlar, tarixiy hodisalar, kishilar ruhiyatidagi evrilishlar kichkintoylar ʻ
10 adabiyotida ham zuhur topadi. Shunday ekan, bolalar adabiyotining uzoq yoki 
yaqin o‘tmishidagi o ziga xosliklar hozirgi adabiy jarayonda bir muncha ʻ
yangilanishi tabiiy. Chunki har bir davr o‘z adabiyoti oldiga eng dolzarb va g‘oyat 
muhim talablarni qo‘yadi. Shu ma’noda, o‘tgan asr boshlarida bolalar 
adabiyotining tarbiyaga xizmat qilishi, xalq bolalarini bilimli, ma’rifatli qilishga 
da’vat etishi, ularning qoloq maishiy hayotini ko‘rsatib berishi asosiy mezon qilib 
belgilangan bo‘lsa, sho‘ro mafkurasi davrida asosan, “Baxtiyor yosh avlod” 
obrazini tarannum qilish bosh yo‘nalish kasb etdi. Qahramon ruhiyatini ochish, 
bolalar va o‘smirlikdagina kechadigan tuyg‘ular, murakkab ruhiy holatlarning 
badiiy tasviri juda kam asarlarda ko zga tashlandi. Bolalar adabiyotidagi 	
ʻ
pedagogik talablar uning so‘z san’ati sifatidagi badiiy ijod o zanlariga band soldi. 	
ʻ
Faqat o‘tgan asrning so‘nggi choragi, aniqrog‘i, 80-yillardan boshlab bolalar 
adabiyoti yakranglikdan qutula boshladi. Istiqlol arafasi va mustaqillik 
yillaridagina bolalar adabiyoti mavzu va qahramon, shakl va mazmun, janrlar 
xilma-xilligi jihatidan sezilarli darajada o‘zgardi. Binobarin, o zbek bolalar 	
ʻ
adabiyoti o‘z taraqqiyotida umumadabiyotga mushtarak va farqli xususiyatlarga 
hamohang tarzda rivojlandi.
1.2 Bugungi kundagi bolalar bo‘yicha o‘zbek adabiyoti vakillari va
ularning ijodi bilan bolalarni tanishtirish
Ma lumki, boy va rang-barang xalq og zaki ijodi namunalari yozma 	
ʼ ʻ
adabiyotning maydonga kelishi va rivojlanishida boy manba bo lib xizmat qiladi. 	
ʻ
Bolalar qissachiligida ham ko plab yaxshi asarlar yaratildi. Oybek, G afur G ulom,	
ʻ ʻ ʻ
Abdulla Qahhordan tortib bugungi kunga qadar hisoblaydigan bo lsak, ularning 	
ʻ
soni nihoyatda o sdi. Bunga misol qilib Hakim Nazir, Shukur Sa dulla, 	
ʻ ʼ
Xudoyberdi To xtaboyev, Hojiakbar Shayxov, Anvar Obidjon, Latif Mahmudov, 
ʻ
Farhod Musajon, Habib Po latov, Muqimjon Niyozov, Rustam Rahmonov, Iboxon,	
ʻ
Shukur Xolmirzayev, Oqiljon Husanov, Marva Jaloliddinova, Asad Dilmurod, 
Abusaid Ko chimov, Ergash Raimov, Mamatqul Hazratqulov va boshqalarni 	
ʻ
ko rsatish mumkin. Bu davr bolalar qissachiligida sarguzasht, ilmiy-fantastika 	
ʻ
11 janrlari ham rivoj topdi. Xudoyberdi To xtaboyev (“Sariq devni minib”, ʻ
“Qasoskorning oltin boshi”, “Shirin qovunlar mamlakatida”), Hojiakbar Shayxov 
(“Samo mahvaridagi namoyish”, “Shom kamari”, “Ajdodlar xotirasi”), Mahkam 
Mahmudov (“Teskari ko zlar sayyorasi”), Anvar Obidjon (“0099 nomerli 	
ʻ
yolg onchi”, “Dahshatli meshpolvon”), Olloyor (“Fazogir chumoli”), Oqiljon 	
ʻ
Husanov (“Tog da o sgan bola”) va boshqalar bu janrda samarali ijod qilmoqdalar.	
ʻ ʻ
Bolalar tarbiyasida dramaturgiya janrida yaratilgan asarlar ham katta rol 
o ynaydi. Hakim Nazir, Adham Rahmat, Po lat Mo min, Mamarasul Boboyev, 	
ʻ ʻ ʻ
Turg unboy G oyipov, Narimon Orifjonov, Latif Mahmudov, Farhod 	
ʻ ʻ
Musajonlarning pyesalari o zining bolalarbopligi bilan kichkintoylar quvonchiga 	
ʻ
quvonch qo shib kelmoqda. Hozirgi zamon o zbek bolalar badiiy adabiyoti bilan 	
ʻ ʻ
birga bolalar adabiyotshunosligi va adabiy tanqid ham pog onama pog ona o sdi, 	
ʻ ʻ ʻ
rivojlandi. Bir qator darslik, qo llanma, majmua, monografiya, kitoblar yozildi. 	
ʻ
O nlab nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi. Shu zaylda hozirgi 	
ʻ
zamon o zbek bolalar adabiyoti rivojlanishda davom etmoqda. U yangi 	
ʻ
yozuvchilar, yangi asarlar bilan tobora boyib bormoqda. Bu jihatdan Mahmud 
Koshg ariyning “Devonu lug otit turk” asarini eslab o tish o rinlidir. XI asrning 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
buyuk tilshunos olimi bu kitobda bizga ko p ma lumotlar beradi. Unda XI asr 	
ʻ ʼ
adabiyoti bilan birga, avvalgi zamonlarda paydo bo lib, og izdan og izga, avloddan	
ʻ ʻ ʻ
avlodga ko chib yurgan qo shiq va lirik she rlardan namunalar ham keltirilgan. 	
ʻ ʻ ʼ
Ayniqsa, mehnat, qahramonlik, marosim, mavsum qo shiqlari haqida batafsil 	
ʻ
ma lumot beriladi. Shuningdek, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg u bilig” (Saodatga 	
ʼ ʻ
olib boruvchi bilim), Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq” (Sevimli 
haqiqatlar) dostonlarida hamda Ahmad Yassaviy, Sulaymon Boqirg oniylarning 	
ʻ
asarlarida til, ilm, fan, odob-axloq masalalari qamrab olinadi. Haydar Xorazmiy, 
Qutb, Durbek, Sakkokiy, Lutfiy singari shoirlarning adolatsizlik va zulmni 
qoralashga, oddiy insonning og ir ahvoliga achinish, orzu armonlarini qisman 	
ʻ
bo lsa-da yoritishga qaratilgan asarlari tarixda muhim rol o ynaydi. Atoiy, 	
ʻ ʻ
Sakkokiy, Lutfiy g azallari timsolida XV asr o zbek she riyati hayotiy voqealarni 	
ʻ ʻ ʼ
aks ettirish sohasida katta badiiy tajriba to pladi. Bu tajriba Alisher Navoiydek 	
ʻ
12 buyuk san atkorning voyaga yetishi uchun zarur bo lgan shart-sharoitlarni ʼ ʻ
tayyorladi. XI–XVI asrlarda yashab ijod etgan Zahiriddin Muhammad Boburning 
“Boburnoma” asarida o sha davr hayotiga doir tarixiy voqealar bilan birga, ilm-	
ʻ
fanga oid qimmatli ma lumotlar berilgan, turli xalqlarning urf-odatlari, tili, san ati 
ʼ ʼ
va adabiyoti yoritilgan. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida yashab ijod 
etgan ikki buyuk shoir Muhammadniyoz Nishotiy va Muhammad Sharif 
Gulxaniylar ijodi mumtoz adabiyotimiz tarixida alohida ajralib turadi. 
Ma rifatparvarlikni bayroq qilib ko targan Abdulla Avloniy, Hamza, Fitrat, Elbek, 	
ʼ ʻ
Munavvarqorilar tomonidan yozilgan darslik va qo llanmalarda bolalar hayoti, 	
ʻ
o qishi, axloq-odobi haqida materiallar beriladi. Bolalar adabiyoti yildan yilga 	
ʻ
shakllanib, ko zga tashlana boshladi. Ayniqsa, yuqoridagi qalamkashlarning safiga	
ʻ
Z. Diyor, D. Oppoqova, M. Fayziy, I. Muslim, A. Rahmat, Sh. Sa dulla, S. Jo ra, 	
ʼ ʻ
M. Oqilova, Q. Muhammadiy, H. Nazirlarning kelib qo shilishi katta voqea bo ldi.	
ʻ ʻ
Ular bolalarni yaxshi o qishga, ilm-fan nurlaridan bahramand bo lishga, 	
ʻ ʻ
davrning haqiqiy o g il-qizlari bo lib kamol topishga targ ib etadilar. Bolalar 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
adabiyoti yildan yilga rivojlanib bordi. 30-yillarga kelib, o zining professional 	
ʻ
shoir va yozuvchilariga ega bo ldi. Poyeziya (Zafar Diyor, Adham Rahmat, Ilyos 	
ʻ
Muslim, Shukur Sa dulla, Sulton Jo ra, Mahmuda Oqilova, Quddus 	
ʼ ʻ
Muhammadiy), proza (Majid Fayziy, Dorjiya Oppoqova, Hakim Nazir), 
dramaturgiya (Zafar Diyor, Dorjiya Oppoqova) sohalarida bolalar ijodkorlari 
yetishib chiqdilar. Sadriddin Ayniy, G afur G ulom, Hamid Olimjon, Oybek, 	
ʻ ʻ
Shokir Sulaymon, Elbek va G ayratiylar ham o zbek bolalar adabiyotini 	
ʻ ʻ
yuksaltirish ishiga o z hissalarini qo shdilar. Bu davrda Zafar Diyorning 	
ʻ ʻ
“Qo shiqlar” (1933), “Tantana” (1936), “She rlar” (1939), “Muborak” (1940), 	
ʻ ʼ
“She r va hikoyalar” (1940) to plamlari va “Mashinist” (1935) poyemasi, “Baxtli 
ʼ ʻ
yoshlik” dramasi, “Jo natish”, “Nojo yaliklar” hikoyalari; A. Rahmatning “Dum” 	
ʻ ʻ
(1938), “Baxtli yoshlik” (1939), “Zavqli allalar” (1940), “She rlar” (1940), 	
ʼ
“Hiylagar tulki” (1940) kitoblari; Sulton Jo raning “Fidokor” (1940); Ilyos 	
ʻ
Muslimning “O suv” (1932), “Zaharxandalar” (1932) to plamlari, “Miqti keldi” 	
ʻ ʻ
poyemasi (1934); Shukur Sa dullaning “Hayqiriq” (1933) to plamlari bosilib 	
ʼ ʻ
13 chiqdi. Bu davrda qardosh xalqlar adabiyotidan juda ko plab asarlar o zbek tiliga ʻ ʻ
tarjima qilindi. Buning natijasida o zbek bolalar adabiyoti har tomonlama boyib 	
ʻ
bordi. Ayniqsa, “Yosh turkistonliklar”, “Bolalar yo ldoshi”, “Bolalar dunyosi”, 	
ʻ
“O zgaruvchi yoshlar”, “Yosh kuch” kabi nashrlarning yo lga qo yilishi bolalar 	
ʻ ʻ ʻ
adabiyotining har tomonlama rivojlanishiga sabab bo ldi. Xullas, bolalar 	
ʻ
adabiyotining mavzu doirasi kengaya bordi. Yoshlik, maktab hayoti, ona yurt 
tabiati, xalqlar do stligi, ilm, hunar va texnikaga muhabbat mavzulari bolalar 	
ʻ
adabiyotidan keng o rin oldi. Xalqimizda “Ona yurting omon bo lsa, rangi ro ying 	
ʻ ʻ ʻ
somon bo lmas”, degan naql bor. Ikkinchi jahon urushi yillarida Oybek, Hamid 	
ʻ
Olimjon, G afur G ulom, Sobir Abdulla, Uyg un, Maqsud Shayxzoda, Zafar Diyor,
ʻ ʻ ʻ
Amin Umariy, G ayratiy, Mirtemir, Ilyos Muslim, Sulton Jo ra va boshqalar 	
ʻ ʻ
fashist bosqinchilarining yer bilan yakson bo lishiga komil ishonch g oyasi bilan 	
ʻ ʻ
yo g rilgan asarlar yaratdilar. Uyg unning “Xayrlashuv”, Zafar Diyorning 	
ʻ ʻ ʻ
“Kichkina jangchi”, Ilyos Muslimning “Yovni tutday to kamiz”, Sulton Jo raning 	
ʻ ʻ
“Tekstil kombinati to quvchilari”, Ra no Uzoqovaning “Talpin, yurak” she rlari 	
ʻ ʼ ʼ
bolalar adabiyotida urushni la natlovchi dastlabki asarlardan bo ldi.	
ʼ ʻ
Bu davr bolalar adabiyotining asosiy mavzusini urush davridagi xalq 
qahramonlarining fashist bosqinchilariga qarshi jasoratlarga to la kurashi “Xat” 	
ʻ
(Hamid Olimjon), “Sen yetim emassan” (G afur G ulom), “Vatan haqida”, 	
ʻ ʻ
“Yigitlarga” (Oybek), “Kurash nechun?”, “Kapitan Gastello” (Maqsud 
Shayxzoda), “Vatan haqida qo shiq” (Uyg un), “Vatan”, “Chavandoz” (Temir 	
ʻ ʻ
Fattoh), “Qurol bering menga ham!”, “Bizning oila” (Zafar Diyor), “To ychi 	
ʻ
Muhammad” (Sulton Jo ra), “Onamning aytganlari” (Adham Rahmat), “Biz 	
ʻ
yengamiz” (Hasan Said) kabi asarlarda o z ifodasini topdi.	
ʻ
Zafar Diyor yaratgan qahramonlar yosh bo lishiga qaramay juda qasoskor. 	
ʻ
Ular tinchlik, osoyishtalik shaydolari, nemis-fashist bosqinchilarini qattiq qahr-
g azab bilan la natlaydilar. Z.Diyor “Qurol bering menga ham!” she rida lirik 	
ʻ ʼ ʼ
qahramon tilidan shunday misralarni bitadi:
Meni kichik demangiz,
Kamsitmangiz kuchimni,
14 Bosqinchidan olgumdir
Xalq qasosi – o chimni!ʻ
Nemis-fashist bosqinchilari barcha qatori yosh bolalarning ham osuda 
hayotini buzdi. Ularni daryo, ko llar bo yida baliq tutib, hordiq chiqarishdan, bilim	
ʻ ʻ
olib, quvnoq o yin-kulgu bilan yashashdan mahrum etdi. Shuning uchun ham yosh 	
ʻ
vatanparvar butun xalq bilan bir tan, bir jon bo lib, qo lida qurol bilan dushmandan	
ʻ ʻ
o ch olishga shaylandi:	
ʻ
Qurol bering menga ham,
Qurol bering menga ham.
Razil nemis boshiga
Men ham solay katta g am,	
ʻ
– deya shijoat ko rsatishi bilan diqqatni tortadi. Urush davri bolalar adabiyotida 	
ʻ
front orqasini mustahkamlash ishi ham alohida mavzu bo lib qolgan edi. Zafar 	
ʻ
Diyorning “Maktab – sening fronting”, “Poyezd ketar frontga”, “Temirchilar 
minbari”, Shukur Sa dullaning “Yoshlik”, “Sen nima qilding?” kabi asarlarida 	
ʼ
bolalarning front orqasini mustahkamlashdagi jangovar mehnatlari namoyon 
bo ladi. Urushdan so nggi davr bolalar she riyatida ona Vatan, go zal diyor, hur 	
ʻ ʻ ʼ ʻ
o lkamiz to g risida yaratilgan asarlar diqqatga sazovordir. “Yashna, Vatan” (I. 
ʻ ʻ ʻ
Muslim), “Obod o lkam”, “Yurtimizning yuragi” (P. Mo min), “Mening 	
ʻ ʻ
Vatanim”, “Baxtli bolalar” (Q. Hikmat), “O lkamizning tongi otmoqda” (A. 	
ʻ
Rahmat), “Dehqon bobo va o n ikki bolakay qissasi” (A. Oripov), “Ona degan 	
ʻ
so z” (O. Matjon) va hokazo. Bu mavzuda yaratilgan she rlarni sanagan bilan 	
ʻ ʼ
tamom bo lmaydi. Abdulla Oripovning “Dehqon bobo va o n ikki bolakay qissasi”	
ʻ ʻ
she ri bolalar adabiyotining keyingi yillarda qo lga kiritgan jiddiy yutuqlaridan 	
ʼ ʻ
bo ldi. O zbek bolalar she riyatida O zbekiston haqida ko plab asarlar bor. A. 
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
Oripov ularni takrorlamasdan o ziga xos original asar yozgan. She r qahramonlari 	
ʻ ʼ
o n ikki viloyatdan chiqqan a lochi, jamoatchi o quvchi bolalar. Ular o z 	
ʻ ʼ ʻ ʻ
joylarining tarixini yaxshi bilishadi. Poyezdda o zlariga hamroh bo lgan boboning 	
ʻ ʻ
savollariga lo nda-lo nda qilib javob berishadi. O zbekistondagi har bir viloyatning	
ʻ ʻ ʻ
o ziga xos boyligi, shaharlari, bag rikeng odamlari kitobxon ko z o ngida bir-bir 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
15 gavdalanadi. O zaro suhbat asosiga qurilgan bu she rda boboning yakuniy nutqi ʻ ʼ
juda salmoqli. To rt misra she r bilan tobora gullab-yashnab borayotgan, o ziga 	
ʻ ʼ ʻ
mustaqil bo lib, o z taqdirini o zi bunyod etayotgan diyorimizning husni jamoli, 	
ʻ ʻ ʻ
salobati va qudrati bir butunligicha ifoda etilgan:
Siz atagan har bir joy
Bitta bo ston bo ladi,
ʻ ʻ
Hammasini qo shsangiz,	
ʻ
O zbekiston bo ladi.	
ʻ ʻ
O zbek xalqi avvaldan mehnatkash xalq. Ishchanlik bizga ota-bobolarimizdan
ʻ
meros bo lib qolgan. Q. Muhammadiyning “Etik”, “Buvimning hikoyasi”, H. 	
ʻ
Yoqubovning “Sirdaryo oftobi”, Shukur Sa dullaning “Hovlimizning bolalari”, 	
ʼ
“Dastyor qiz”, “Bog bon qiz”, Ilyos Muslimning “Oyxon va rayhon”, “Ishchan 	
ʻ
asalarilar”, “Sening sovg ang”, Po lat Mo minning “Dalalarga qarasam”, “Oftob 	
ʻ ʻ ʻ
chiqdi olamga”, Qudrat Hikmatning “Bobo va nabira”, “Jo jam, yurma laqillab”, 	
ʻ
Tolib Yo ldoshning “Vaqt qadri”, Yusuf Shomansurning “Baraka”, “Tikuvchi” 	
ʻ
she rlari bevosita mehnat mavzusiga bag ishlangan. Shoirlarimiz o z asarlarida 	
ʼ ʻ ʻ
bolalarni mehnatkash bo lishga, mehnat ahlini hurmat qilishga, ularning peshona 	
ʻ
terlari evaziga bunyod etilgan narsalarni e zozlashga, asrab-avaylashga da vat 	
ʼ ʼ
qiluvchi she rlari bilan kitobxon mehrini qozonmoqdalar. Bolalarni bog cha 	
ʼ ʻ
yoshidan boshlaboq tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash muhim ishlardan biri 
hisoblanadi. Bolalar ijodkorlari bu masalaga alohida e tibor bermoqdalar. 	
ʼ
“Kichkina bog bon haqida doston”, “Suv bilan suhbat”, “Yuksak tog , keng o tloq 	
ʻ ʻ ʻ
va mard o rtoq haqida qissa” (Z. Diyor), “To rt fasl” (Sh. Sa dulla), “Bizning 	
ʻ ʻ ʼ
bog ga kelinglar” (G . G ulom), “Boychechak”, “G uncha” (Uyg un), “O rik 	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
gullaganda” (H. Olimjon), “Yurtimiz tabiati”, “Tillaqo ng iz” (I. Muslim), “Tabiat 	
ʻ ʻ
alifbosi”, “Qanotli do stlar” (Q. Muhammadiy), “Bahor”, “Tog  manzarasi”, “Suv”	
ʻ ʻ
(Q. Hikmat), “Toshbaqa” (Y. Shomansur), “Bir cho ntak yong oq” (M. A zam), 	
ʻ ʻ ʼ
“Kamalak afsonasi” (O. Matjon) va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Bular 
orasida Shukur Sa dullaning “Kichkina qushcha” asari alohida ajralib turadi. Unda 	
ʼ
bolalarning qushlarga bo lgan mehri, g amxo rligi misralar qatiga chuqur 	
ʻ ʻ ʻ
16 singdiriladi. Bolalar shoiri Olim Mahkam o ziga o zi talabchan qalamkashlardan ʻ ʻ
biri. U o zining har bir asarini qayta-qayta ishlaydi, tilining sodda, badiiy 	
ʻ
mukammal bo lishiga katta e tibor beradi. Uning “Kapalak” she rini olib ko raylik.	
ʻ ʼ ʼ ʻ
To rt misradan iborat bu asar naqadar oddiy, naqadar sodda. Ammo juda 	
ʻ
ta sirchan. She rda insonlar u yoqda tursin, hatto, hasharot-u qurt-qumursqalar ham
ʼ ʼ
tabiatning mudom guldek yashnab turishi tarafdori ekanligi ayon bo ladi:	
ʻ
– Kapalakjon, beri kel,
Buncha parvoz etasan!?
– Meni quvma, Erkinjon,
Gulni bosib ketasan.
Bugungi o zbek bolalar she riyati haqida gap ketar ekan, maktab hayotini aks 	
ʻ ʼ
ettiradigan asarlar haqida alohida to xtalib o tish kerak. Hamma narsa o qishga, 	
ʻ ʻ ʻ
maktabga bog liq. Maktab mavzusida yozilgan she rlarda ozoda xonalar, unda 	
ʻ ʼ
qaynayotgan baxtli hayot, bolalarning ilm-fan nurlaridan bahramand bo lishga 	
ʻ
intilishdek ijobiy fazilatlari ifodalanadi. Po lat Mo minning “Xoh o qishda, xoh 	
ʻ ʻ ʻ
ishda”, “Sinfimiz qo shig i”, “Ustozlar”; Ergash Raimovning “Endi katta 	
ʻ ʻ
bolaman” kabi asarlarida shu kunning nafasi sezilib turadi. Odatda, bolalar orzular 
qanotida yashaydi. “Endi katta bolaman” she rida bolaning orzu-niyati nihoyatda 	
ʼ
buyuk – tezroq o sib, ulg ayib maktab o quvchisi bo lish:	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bultur edim oltida,
Yoshim yetmay qoldi-da.
Maktabga yozishmadi,
O qishga olishmadi.	
ʻ
Yillar yurmas ketiga,
Bu yil to ldim yettiga.	
ʻ
Endi katta bolaman,
Men maktabga boraman.
Ikkinchi jahon urushidan keyin o tgan davr ichida o nlab poyemalar, ertaklar, 	
ʻ ʻ
dostonlar maydonga keldi. Oybekning “Zafar va Zahro”, “Bobom”, Quddus 
Muhammadiyning “Dunyoda eng kuchli nima?”, “Solijon”; Shukur Sa dullaning 	
ʼ
17 “Laqma it”, “Ikki donishmand”; Po lat Mo minning “O rinbosarlar”, “Eh, rosa ʻ ʻ ʻ
shirin ekan”, “Xolning jiyron velosipedi”, “Oltin nay”, “Jalil eshitgan ertak”; 
Qudrat Hikmatning “Toshbaqalar hujumi”, “Bobodehqon hangomasi”, “Chovkar”, 
“Chirchiq farzandi”, Ramz Bobojonning “Cho pon o g li”; Safar Barnoyevning 	
ʻ ʻ ʻ
“Biz dehqon bolasimiz”, “Oltin shahar haqida afsona”, “Oltin oshiqlar”; Miraziz 
A zamning “Aqlli bolalar”, “Bedananing buvisi”; Toshpo lat Hamidning 	
ʼ ʻ
“Asrorqulning qo chqori”, Ergash Raimovning “Bir dona yaproq”; Azim 	
ʻ
Usmonning “G aroyib ajdarho”;  Kavsar Turdiyevaning “Toshkesarlar 	
ʻ
mamlakatida” kabi doston va ertak-dostonlari yaratildi. Hozirgi zamon o zbek 	
ʻ
bolalar adabiyotida she riyat rivojlangani kabi nasrda ham salmoqli asarlar yuzaga 	
ʼ
keldi. Yozuvchilarning yangidan yangi avlodlari kamol topdi. Ayniqsa, 
hikoyachilik o sdi. Bolalarning yoshi, qiziqishi, dunyoqarashiga to la javob bera 	
ʻ ʻ
oladigan hikoyalar bunyod etildi. Hakim Nazir, Yoqubjon Shukurov, Shukur 
Sa dulla, Xudoyberdi To xtaboyev, Turg unboy G oipov, Rahmat Azizxo jayev, 	
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
Latif Mahmudov, Farhod Musajon, Sobir Yunusov, Oqiljon Husanov, Mahmud 
Murodov, Nodir Nazarov, Ergash Raimov, Safar Barnoyev, Abusaid Ko chimov, 	
ʻ
Anvar Obidjon va boshqalarning o nlab hikoyalar to plamlari bosilib chiqdi.	
ʻ ʻ
Juda ko p hikoyalarda kichkintoylarning hayotlari o z ifodasini topmoqda. 	
ʻ ʻ
Shodmonbek  Otaboyevning “Itolg i” hikoyasi qush, qurt-qumursqalarni sevish, 	
ʻ
ardoqlashga qaratilgan. Itolg i chumchuq va chug urchuqlarni tutib olib yeydigan 	
ʻ ʻ
qush. Shukurali aka Itolg ini jiyani Shavkatga sovg a qiladi. Shavkat uzum 	
ʻ ʻ
qo riqlashda undan foydalanmoqchi edi. Ammo qush ularnikida o zini erkin 	
ʻ ʻ
sezmaydi. Buning sababini surishtirganda Shavkatning otasi bu qush ozod va 
erkinlikni qo msayotganligini tushuntiradi. Shavkat qushlarni yaxshi ko radigan, 	
ʻ ʻ
rahmdil bola. U Itolg ini qafasda uch kun zo rg a ushlab turadi. Qafasda qush 	
ʻ ʻ ʻ
emas, o zi o tirgandek bo ladi va Itolg ini qafasdan butunlay chiqarib yuboradi. 	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qush bolaga “rahmat” degandek  parvoz qilib ketadi. Bolalar qissachiligida ham 
ko plab yaxshi asarlar yaratildi. Oybek, G afur G ulom, Abdulla Qahhordan tortib 	
ʻ ʻ ʻ
bugungi kunga qadar hisoblaydigan bo lsak, ularning soni nihoyatda o sdi. Bunga 	
ʻ ʻ
misol qilib Hakim Nazir, Shukur  Sa dulla, Xudoyberdi To xtaboyev, Hojiakbar 	
ʼ ʻ
18 Shayxov, Anvar Obidjon, Latif Mahmudov, Farhod Musajon, Habib Po latov, ʻ
Muqimjon Niyozov, Rustam Rahmonov, Iboxon, Shukur Xolmirzayev, Oqiljon 
Husanov, Marva Jaloliddinova, Asad Dilmurod, Abusaid Ko chimov, Ergash 	
ʻ
Raimov, Mamatqul Hazratqulov va boshqalarni ko rsatish mumkin. Bu davr 	
ʻ
bolalar qissachiligining mavzu doirasi juda kengaydi. Kattalarning mehnati, 
ularning jasoratlari  (“Yonar daryo”), ikkinchi jahon urushida ishtirok etish 
(“Rustamjonning sarguzashtlari”), tobora gullab-yashnab borayotgan go zal 	
ʻ
shaharlarimiz va bag rikeng, insonparvar odamlarimiz (“Komandirning boshidan 	
ʻ
kechirganlari”), o tmishda zulmkorlarga qarshi kurash, baxtli va yorug  kun uchun 	
ʻ ʻ
intilish (“Kachal polvon”), ikkinchi jahon urushi davrida bolalar hayoti va ularning
daladagi faoliyati (“Changalzordagi sharpa”), chorvadorlarga ko mak (“Oq otli”), 	
ʻ
o quvchilarning dalachilik brigadalari (“Zamon”), sho x va o zboshimcha bolalar, 	
ʻ ʻ ʻ
ularning qayta tarbiyasi (“Bizning roman”) kabi mavzular bu davr qissachiligida 
yetakchi o rinda turadi.	
ʻ
Quddus Muhammadiy
XX asr o‘zbek bolalar adabiyotining yirik namoyandalaridan biri Quddus 
Muhammadiy 1907 yili Toshkentda dehqon oilasida dunyoga keldi. O‘rta 
maktabdan keyin qishloq xo‘jaligi bilim yurtida, so‘ng O‘rta Osiyo Davlat 
universitetining biologiya fakultetida tahsil oldi. Quddus Muhammadiy ijodi 30-
yillardan boshlangan bo‘lib, ilk asarlari “Sharq haqiqati” gazetasi va “Er yuzi” 
jurnalida chop etiladi. Uning 1936–1937 yillarda yaratilgan “Sandal va pechka”, 
“O‘z-o‘zini tanqid” kabi dostonlarida odamlar fe’l-atvoridagi, xususan, bolalar 
xarakteridagi ayrim nuqsonlar beo‘araz hajv qilinadi.
Quddus Muhammadiy 1941–1944 yillarda mashhur baxshi Islom shoirga 
kotiblik qilib, uning terma va dostonlarini yozib olish bilan masho‘ul bo‘ldi. 
Urushdan keyingi yillarda birinchi she’riy to‘plami “Sinov” (1947) nomi bilan 
nashr etildi. Shundan so‘ng, “O‘quvchiga esdalik” (1947), “She’r va ertaklar” 
(1947), “Orzu” (1948), “Bahor keldi” (1950), “Dunyoda eng kuchli nima?” (1951),
“Qirq o‘o‘il va qiz” (1951), “Bizning do‘stlarimiz” (1952), “Sen tug‘ilgan kun” 
(1952), “Yangi uy” (1953), “Mehribon do‘stlar” (1953), “Qo‘ng‘izboy bilan 
19 Sichqonboy” (1955), “Tugmacha” (1956), “Tanlangan asarlar” (1957) kabi 
o‘ttizdan ortiq kitoblari bosilib chiqdi. To‘rt jilddan iborat “Tabiat alifbosi” kitobi, 
ayniqsa, “Ochil dasturxon” (1970) kabi xalq og‘zaki ijodi an’analari ruhidagi 
asarlari adibga katta shuhrat keltirdi. “Qanotli do‘stlar” nomli she’riy kitobi 1970 
yilda Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. 1977 yilda Quddus 
Muhammadiy  “O‘zbekiston xalq shoiri” unvoni bilan taqdirlandi.
Shukur Sa’dulla-bolalar shoiri.
Shukur Sa’dulla kichkintoylarga katta estetik zavq-shavq bag‘ishlaydigan 
zabardast she’rlari, yosh kitobxonni yaxshilikka o‘rgatuvchi ertak-dostonlari, a’lo 
o‘qishga, davrimizga sadoqatli kishilar bo‘lib kamol topishga da’vat etuvchi badiiy
pishiq hikoyalari, o‘tmish hamda davrimiz bolalari hayotidan olib yozilgan 
pyesalari, yosh qalblarni larzaga soluvchi qissalari bilan hamma yoshdagi 
bolalarning qadrdon va suyukli yozuvchisi bo‘lib qoldi.
Shukur Sa’dulla 1912- yilning yanvarida Jizzax shahrida xizmatchi oilasida 
dunyoga keldi, boshlang‘ich ma’lumotni ona shahridagi Narimonov nomli 
maktabda oldi. 1924-yilda Samarqand pedagogika bilim yurtida tahsil oldi, so‘ngra
Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston davlat universitetida o‘qidi. 1931 —64-
yillarda Shukur Sa’dulla O‘zbekiston davlat va ,,Kamalak“ („Yosh gvardiya“ ) 
nashriyotlarida muharrir, bo‘lim boshlig‘i, bosh muharrir o‘rinbosari, bosh 
muharrir, direktor vazifalarida mehnat qilib, bolalar uchun adabiy-badiiy kitoblar 
nashr etishga o‘zining barakali hissasini qo‘shdi. Sh. Sa’dullaning birinchi she’rlar 
to‘plami 1932- yilda „Hayqiriq“ nomi bilan bosilib chiqdi. ”Hayqiriq“ning 
maydonga kelishi shoir ijodida juda katta voqea bo‘ldi. Adabiy jamoatchilikning 
bu kitob haqidagi fikr va mulohazalari yanada chidam, qunt bilan ijod qilishga, o 
‘z ustida ko‘proq ishlashga, izlanishga, eng muhimi hayotni o‘rganishga va shu 
asosda ijod etishga chorladi. Sh. Sa’dulla butun umri davomida bunga amal qildi. 
Qirq yildan ortiqroq hayotini ijodga bag‘ishlagan san’atkorning „Uch ayiq“ , 
“Ayyor chumchuq” (1935 — 1936), “Yoriltosh” (1939), “Ikki sandiq” (1942), 
“Sennima qilding?” (1942), “Shirin kun” (1946), “She’rlar” (1955), “She’rlar va 
ertaklar” (1957), “Pyesalar” (1995), “Dastyor qiz” (I960), “ Sening alboming” 
20 (1962),  ”Ozoda“ (1969), “Komandirning boshidan kechirganlari” (1962), “Kachal 
polvon” (1963,1966, 1967, 1986), “Ism qo‘yilmagan xat”, “Sening bayraming”, 
“Mening aziz bolalarim” kabi kitoblari bosilib chiqdi.
Dramaturg Shukur Sa’dulla tomonidan yaratilgan “Yoriltosh”, “Gulxan”, 
“Bizning bog‘chamiz”, “Dalada bayram”, “Vatan ishqi” (dramaturg  Z. Fatxullin 
bilan hamkorlikda yozilgan), “Ikki bilaguzuk”, “Zubayda”, “Afsona yaratgan qiz” 
pyesalarini tomoshabinlar yaxshi bilishadi.
O zbek Bolalar adabiyoti jahon Bolalar adabiyotining ilg‘or an analari ʻ ʼ
ta sirida rivojlandi. Jahon Bolalar adabiyotining nodir namunalari o zbek tiliga 	
ʼ ʻ
tarjima qilindi, “Gulliverning sayohatlari” (J. Svift), “Robinzon Kruzo” (D. Defo), 
“Tom tog aning kulbasi” (Bicher Stou), “So na” (E.Voynich) kabi jahon 	
ʻ ʻ
adabiyotining nodir asarlari o zbek bolalarining ham mulki bo lib qoldi.	
ʻ ʻ
Sharq adabiyoti eng yaxshi namunalarini arab, fors tilidan tarjima qilish 
Bolalar adabiyoti tarjimachiligidagi bir yo nalish bo lsa, G arb adabiyoti, xususan 	
ʻ ʻ ʻ
rus adabiyoti namunalarini o zbekchalashtirish ikkinchi yo nalishni tashkil etdi. I. 	
ʻ ʻ
A. Krilov masallari, A. S. Pushkinning “Baliqchi va baliq haqida ertak” asari, K. 
D. Ushinskiy hamda L.N. Tolstoyning bir qancha hikoya, ertaklari va boshqa ayni 
shu davrda tarjima qilinib, yangi usuldagi maktablar alifbo va o qish kitoblariga 	
ʻ
kiritildi. Ijodkorlar tarjima vositasida realistik Bolalar adabiyotining o ziga xos 	
ʻ
xususiyatlarini yanada mukammal egalladilar, bolalar uchun yozuvchi adiblar 
guruhi shakllandi
Quddus Muhammadiyning besh kitobdan iborat “Tabiat alifbosi” yosh 
kitobxonlarni ona tabiatga, hayvonot va o simliklar dunyosiga mehr-muhabbat 	
ʻ
ruhida tarbiyalovchi, quvnoq kulgi bilan yo g rilgan, mavzular rangbarangligi va 	
ʻ ʻ
tasvirning mukammalligi bilan e tiborga sazovor.	
ʼ
50-60- yillarda G afur G ulomning “Shum bola”, Oybekning “Bolalik”, 	
ʻ ʻ
Abdulla Qahhorning “O tmishdan ertaklar”, Nazir Safarovning “Ko rgan-
ʻ ʻ
kechirganlarim”qissalari nasriy Bolalar adabiyoti rivojiga munosib ulush bo lib 	
ʻ
qo shildi. Xudoyberdi To xtaboyevning “Sehrli qalpoqcha”, “Sariq devni minib”, 	
ʻ ʻ
“Sariq devning o limi” asarlari ham sara asarlar qatoridan o rin oldi. Bular 	
ʻ ʻ
21 ko pgina xorijiy tillarga tarjima qilindi. Hakim Nazirning “So‘nmas chaqmoqlar”, ʻ
“Yonar daryo”, “Kichkintoy” qissalari, “Lochin qanotlari” romani davrning 
dolzarb muammolarini qamrab olishi, badiiy tasvirning o ziga xosligi bilan e tibor 	
ʻ ʼ
qozondi.
80- yillar Bolalar adabiyotida Anvar Obidjon, Safar Barnoyev, Rauf Tolipov, 
Qambar Utayev, Hamza Imonberdiyev va boshqa ijodkorlarning asarlari yosh 
avlodni eng yaxshi insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashga xizmat qilishi bilan 
e tiborga sazovor bo ldi.	
ʼ ʻ
Bolalar adabiyotida badiiylik bilan bir qatorda ma rifiylik ham yetakchi o rin 	
ʼ ʻ
tutadi. Chunki Bolalar adabiyoti namunalari yoshlarni insoniy fazilatlar ruhida 
tarbiyalashga ham xizmat qiladi. Barcha davrlar Bolalar adabiyotining taraqqiyot 
tamoyillari, avvalo, ma rifiylik va tarbiyaviylikda aks etadi. Biroq Bolalar 	
ʼ
adabiyoti rivojlanib borgani sari uning sof badiiyat unsurlarini egallashga intilishi 
va umumadabiyot taraqqiyot tamoyillari bilan hamkorligi ham ko zga tashlanadi. 	
ʻ
Jumladan, 20-asr boshlarida o zbek Bolalar adabiyotida ko proq ma rifatparvarlik 	
ʻ ʻ ʼ
g oyalari yetakchilik qilsa, 30-yillar Bolalar adabiyotida realistik adabiyot 	
ʻ
tamoyillari ustuvor, 50-60- yillar Bolalar adabiyoti da sarguzasht  fantastik 
adabiyot elementlari kuchaydi. 80-yillar Bolalar adabiyotida psixologizmning 
kuchayishi, yosh qahramon talqinida uni yosh bola tarzida emas, hayotga tobora 
jadal kirib kelayotgan, o z qarashlariga ega bo lgan shaxs sifatida tasvirlashga 	
ʻ ʻ
intilish ruhi mavjud.
O zbek Bolalar adabiyoti taraqqiyotida 90- yillar yangilanish davri bo ldi. 	
ʻ ʻ
Istiqlol sharofati bilan milliy, madaniy, adabiy va diniy qadriyatlarning tiklanishi 
Bolalar adabiyoti namoyandalari ijodiga ham sezilarli ta sir qildi, ularning 	
ʼ
asarlarida haqiqiy o zbek qiyofasi tasviri yetakchi o rin egallay boshladi.	
ʻ ʻ
Bolalar adabiyotining o ziga xosliklari uning qahramoni tasvirida yanada 	
ʻ
yorqinroq namoyon bo ladi. Masalan, 20-asr boshlari Bolalar adabiyoti namunalari	
ʻ
ko proq ijodkorning faolligi, qahramon tasviri emas, targ ibiy-tashviqiy ruh 	
ʻ ʻ
ustuvorligi bilan ajralib tursa, 30-yillar Bolalar adabiyotida ko proq xalq og zaki 	
ʻ ʻ
ijodiga murojaat qilingan, bu davrda yaratilgan asarlarda ham hali faol qahramon 
22 obrazi deyarli yo q edi. 50-60- yillar Bolalar adabiyoti namunalari bevosita yosh ʻ
qahramonlarning asarlar voqealarida hal qiluvchi o rin tutish bilan chinakam 	
ʻ
Bolalar adabiyotiga aylandi. 70-80- yillar Bolalar adabiyoti namunalaridan esa 
tobora hayotga o z nuqtai nazari bilan qaraydigan, balandparvoz, ritorik 	
ʻ
ta riflardan ko ra tanqidiy nigohi o tkirroq yosh qahramon qiyofasi gavdalana 	
ʼ ʻ ʻ
boshladi, shu davrda o zbek Bolalar adabiyotiga ilk bora bolalarning o ziga xos, 	
ʻ ʻ
endigina uyg onib kelayotgan pok muhabbati kirib keldi. 90-yillar adabiyotida bu 	
ʻ
borada yangi qadam tashlandi, o zbek bolasi o zbekning farzandi ekanligidan 	
ʻ ʻ
faxrlanish, ulug  ajdodlarga munosib bo lish ruhidagi, tom ma nodagi 	
ʻ ʻ ʼ
vatanparvarlik g oyasi ustuvor asarlarni o qish baxtiga musharraf bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Bolalar adabiyoti so‘z san’ati va tarbiya vositasidir. Kichkintoylar uchun 
yoziladigan har qanday badiiy asar ularning yosh xususiyatlariga, saviyalariga 
mos, kitobxonlar qalbida o‘y-fikrlar uyg‘otadigan, yorqin obrazlarga boy, yuksak 
g oyalarga, ulkan va porloq ishlarga ilhomlantiradigan bo lishi zarur.	
ʻ ʻ
Eng muhimi mavzular tushunarli, sodda va qiziqarli tilda ifodalanishi kerak. 
Bolalar adabiyoti yoshlarni imon-e’tiqodli kishilar sifatida va vatanga muhabbat 
ruhida tarbiyalashda mustaqil mamlakatimizning qudratli qurolidir. Faqat 
chinakam badiiy asarlargina bolalarga kuchli ta’sir ko‘rsatib, ana shu yuksak 
talablarga javob bera oladi. Shu sababli bunday kitoblar pedagogik nuqtai nazardan
ham alohida ahamiyat kasb etadi.
Bolalar kitobi bu vazifani bajarishda badiiy tilga suyanadi. Adabiy asarning 
tili uning g‘oyaviy mazmunini aniq va ifodali ochib berish vositasidir. Yaxshi, 
aniq, ravon, obrazli, boy til bilan yozilgan asar yozuvchining maqsad va fikrlarini 
kitobxonlarga tez va oson yetkazadi. Alisher Navoiy “Mahbub ul-qulubda tilni 
ko‘ngil xazinasining qulfi”, deb ta’ riflaydi. Buyuk shoir kishilarni qisqa va 
mazmunli, chuqur mantiq bilan so zlashga chaqiradi. Bu talab, shubhasiz, bolalar 	
ʻ
yozuvchilariga ham taalluqlidir.
Bolalar yozuvchisi sodda, ravon, qiziqarli va mazmundor qilib yoza bilishi 
kerak. Buning uchun esa u xalq tilini puxta bilishi lozim. Ravon til bilan yozilgan 
badiiy asarlar kitobxonning nutqiga ham katta ta’sir ko‘rsatadi, so‘z boyligini 
23 oshiradi. Bolalar yozuvchilarining eng yaxshi kitoblari yosh avlodni hayotga 
to g ri munosabatda bo lishga o‘rgatadi, ona-diyorimizga, mehnatga muhabbat, ʻ ʻ ʻ
zamonamizga sadoqat ruhida tarbiyalaydi, ularni yurtimizning munosib farzandlari
bo‘lishga chaqiradi. Kitob bolaning dunyoqarashini shakllantirishga yordam 
beradi, xarakterini tarbiyalaydi. Ilm-fanga muhabbatini oshiradi. Kitob 
xalqimizning o‘tmishi, ilg‘or madaniyatimiz, fan va texnikamiz yutuqlari bilan 
tanishtiradi, faxr-iftixor tuyg‘ularini o‘stiradi.
Bugungi kunda qudratli qurol bo‘lgan adabiyotdan keng foydalanmay turib, 
yangi jamiyat quruvchisini har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalash mumkin 
emas. Bolalar kitobxonligini o‘quvchilarning  pedagogik-psixologik 
xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin: 
1. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar kitobxonligi (2 yoshdan 7 
yoshgacha).
2. Maktab yoshidagi kichik bolalar kitobxonligi (7 yoshdan 11-12 
yoshgacha).
3. O rta va katta yoshdagi bolalar kitobxonligi (13-14 yoshdan 15-17 	
ʻ
yoshgacha).
S.Sa’dulla she’rlarini ifodali o‘qish. 
Bahor 
Keldi bahor, gul bahor, 
Erib bitdi oppoq qor. 
Uchib keldi qushlarjon, 
Daraxtlar taqdi marjon. 
Suvlar oqar shildirab, 
Yulduz boqar miltirab. 
Chumolilar yayrashar,  Boychechak
Kun ketidan kun o‘tar, 
Tun ketidan tun o‘tar. 
Keldimi deb gulbahor, 
Hamma yo‘lga ko‘z tutar. 
Yumshoq yerdan yumilib, 
Tong nuriga cho‘milib, 
Kulib chiqar boychechak, 
24 Sho‘x bulbullar sayrashar.  Olqishlarga ko‘milib. 
Yo‘ldosh Sulaymonning “Vatan nedir”, “O‘zbekiston bayrog‘i”, “Kuz” 
she’rlarini ifodali o‘qish.  
O‘zbekiston bayrog‘i . 
O‘zbekiston bayrog‘i 
Ko‘zlarimning qarog‘i. 
Yuz ko‘rsatding jahonga, 
Tozza dillar charog‘on! 
Orzularning cho‘g‘i bor, 
Temur bobom ruhi bor. 
Ellar ichra teng elning 
Bugun senday tug‘i bor! 
Ko‘kni bezab turgan yoy, 
Hech o‘xshashi yo‘q chiroy, 
Hikmatlarga buncha boy, 
Senda porlab turart oy!  O‘n ikkita yulduzim, 
Charaqlagan kunduzim. 
Bu g‘urur-u dil so‘zim, 
Bu- mening yorug‘ yuzim! 
Mustaqqillik nurisan, 
Muhabbatim qo‘risan. 
Odamiylik bahsining 
Hamishalik zo‘risan! 
Mening borim-yo‘g‘isan, 
Yurakdagi cho‘g‘imsan. 
Dunyo bo‘ylab hilpira, 
Sen mardona tug‘imsan!
1.3   Bugungi   kun   bolalar   she ’ riyati   va   ularni   maktabgacha   ta ’ lim   tizimidagi
ahamiyati
Bugungi   kunda   maktabgacha   ta ’ lim   tashkilotlari   metodikasida   bolalarning  
aqlan   va   jismonan   rivojlanishi   uchun   tegishli   mutaxassislar   tomonidan   tekshirilgan
va   sinovdan   o ‘ tgan   adabiyotlar   ishlab   chiqilgan .  Bu   adabiyot   va   metodikalar   orqali  
esa   bolalarning   teran    fikrlash ,  aqliy   salohiyatini   oshirish ,  ravon   gapirishi   kabi   bir  
qator   jihatlar   e ’ tiborga   olingan .  Bola nutqini rivojlantirishbu eng avvalo, hayotda  
25 o ‘ z   o ‘ rnini  egallash uchun til qobilyatini shakllantirishni talab qiluvchi muloqat 
shakllarini rivojlantiruvchi   tarbiya   vositasi  demakdir .  ,,...Xalqning milliy 
madaniyati va  o ‘ ziga   xosligini   ifoda   etuvchi   vosita   bo ‘ lmish   o ‘ zbek   tilini  
rivojlantirish  –  bu   tilning   davlat   maqomini   izchil   va   to ‘ liq   ro ‘ yobga   chiqarish  … 
demakdir ”,  deb   ta ’ kidlab   o ‘ tgan   edi   Respublikamiz   Prezidenti   I . A . Karimov . 2
  Ilmiy  
tadqiqotlar va yо‘nalishlar tahlili maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining turli 
tomonlarini rivojlantirish xususiyatlari hamda ularning ilmiy adabiyotda 
о‘rganilganlik darajasini aniqlash imkonini beradi.Maktabgacha yoshdagi bolalar 
nutqini rivojlantirish masalalarini tadqiq etish О‘zbekiston Respublikasida о‘tgan 
asrning 50-yillarida boshlangan. Maktabgacha ta’lim sohasidagi birinchi fan 
nomzodi A.V.Nikolskaya mahalliy millat bolalariga rus tilini о‘qitish zarurligi 
masalasini kо‘tarib chiqdi. U tomonidan о‘tkazilgan sinov tadqiqotlari (1958-1960 
yillar) natijasida maktabgacha katta yoshli о‘zbek bolalariga ruscha og‘zaki nutqni 
о‘rgatish metodikasining asosiy mazmuni belgilangan va uning asosiy masalalari 
ishlab chiqilgan hisoblanadi.
Nutqning grammatik qatorini shakllantirish lug‘atni rivojlantirish bilan uzviy 
boo‘liqdir. Bola har bir yangi so‘zni o‘zlashtirar ekan, uni to‘g‘ri o‘zgartirishni, 
gapdagi boshqa so‘zlarga moslashtirishni, ular o‘rtasida so‘z yasovchi 
qo‘shimchalar o‘rnatishni o‘rganadi (o‘rdak-o‘rdakcha, qant-qanddon). Oddiy gap 
tuzilmasi takomillashadi, turli toifadagi murakkab gaplar, bevosita va bilvosita 
nutqlar, gaplar faol qo‘llaniladi. Bolalarni tilni tadqiq qilishning o‘ziga xos bolalar 
usulidan (tovushlar, qofiyalar, so‘z ijodkorligi o‘yinlari) foydalangan holda 
o‘rganadilar. So‘z bilan o‘ziga xos tarzda sinov o‘tkazish, tovush bilan o‘ynash, 
so‘z shakllarini  ushlab ko‘rish bolalar tomonidan yasalgan, kattalar lug‘atida 
mavjud bo‘lmagan so‘zlar va shakllar sonining keskin oshishiga olib keladi. Bu 
qonuniy jarayon butun nutq rivojining borishi uchun  o‘ ta foydalidir.
Nutqiy rivojlanishda individual farqlar doirasi keng. Ilk rivojlanish bosqichida
bolalar kattalar bilan muloqotda tashabbuskor b o‘ lib, k o‘ p savollar beradilar (nima 
uchun?  nega?), tanish ertaklarni jon deb aytib beradilar, o‘yinlar to‘plami, suratlar 
2
 I.A.Karimov. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. “Ma’naviyat”, 2008.
26 bo‘yicha kichik hikoyalar to‘qiydilar, bilishga ishtiyoqmand ekanliklarini 
namoyish etadilar, quvnoq so‘zlar va qofiyalar o‘ylab topadilar. Ular tengdoshlari 
bilan birgalikdagi  o‘ yinlarda nutqni faol q o‘ llaydilar. Nisbatan sust bolalar kattalar 
bilan muloqotda tashabbus ko‘rsatmaydilar, biroq ular kattalarning suratlarni 
ko‘rish, yangi o‘yinchoqlar bilan o‘ynash, uydagi ana shunday o‘yinchoqlar 
to‘g‘risidagi savollarga javob berish haqidagi takliflariga ishtiyoq bilan javob 
beradilar. Tengdoshlari bilan birgalikda o‘yinlarni yo‘lga qo‘yar ekanlar, bunday 
bolalar ko‘pincha muloqotning so‘zsiz vositalarini qo‘llaydilar. Ular  pedagogni 
undash uchun tovushlar va s o‘ zlar bilan  o‘ ynaydilar(muammoli o‘yin 
vaziyatlarida).  Bola nutqi, agarda u atrofdagilarga tushunarli bo‘lsagina ishonchli 
muloqot vositasi bo‘lib xizmat qiladi, bu esa fikrni so‘zlarda izchil, ravon va to‘liq 
ifodalashga, aniq so‘zlarni tanlashga, talaffuzning sofligi va to‘g‘riligiga 
bog‘liqdir.
Tarbiyachi bolalarning tafakkurini va nutqining barcha jihatlarini, shu 
jumladan, obrazlilikni ham ularga atrofdagi hayot, oila va maktabgacha ta’lim 
muassasasining maishiy hayoti, kishilar mehnati, ijtimoiy voqea va hodisalar, jonli 
tabiat va predmetli olam bilan tanishish imkonini beradigan darajada 
rivojlantiradi.Maktabgacha yoshdagi bolalar borliqni faol qabul qiladilar va atrof 
muhitdagi hayotga qo‘shilib ketadilar.Bu esa ularda so‘z zaxiralarining tez 
ortishiga olib keladi.Bolalar luo‘atini boyitishning asosiy manbasi birinchi 
navbatda, ota-onasi hamda tarbiyachilarning nutqi hisoblanadi. Ular tarbiyachidan 
obrazli ifoda va s o‘ z  q o‘ llash usullarini  o‘ zlashtirib oladilar. Obrazli nutqni 
rivojlantirish keng ma’noda nutq madaniyatyining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu 
o‘rinda nutq madaniyati deganda, adabiy til normalariga rioya qilish, o‘z fikrlarini, 
hissiyotlarini, tasavvurlarini, aytilayotgan gapning  yo‘nalishi va maqsadiga 
muvofiq holda mazmunli, grammatik to‘g‘ri, aniq va ifodalab bera olishi 
tushuniladi.
Nutq faqat bolada til boyligiga nisbatan qiziqish tarbiyalangan nutqda turli xil
ifoda vositalardan foydalanish ko‘nikmasi rivojlantirilgan taqdirda obrazli, 
bevosita va jonli bo‘ladi.Badiiy adabiyot va xalq og‘zaki ijodiyotiga oid asarlar shu
27 jumladan, kichik folklor janrlari (maqollar, matallar, topishmoqlar, tez aytishlar, 
sanoq she’rlar) bolalar nutqining ifodaliligini rivojlantirishning eng muhim 
manbalari hisoblanadi. Badiiy adabiyot va xalq og‘zaki ijodiyoti – bu inson 
hayotining birinchi yilidan boshlab unga hamroh bo‘ladigan san’at turlaridir.
Bugungi kunda bolalar nutqini rivojlantirish uchun qanday usullardan 
foydalanilmoqda? Xo‘sh! Bunda badiiy adabiyotning roli va o‘rni qanday?
Badiiy adabiyot bolalarni aqlan, axloqan va estetik tarbiyalashning qudratli 
quroli sifatida xizmat qiladi. U bola nutqining boyishi va rivojlanishiga katta ta’sir 
k o‘ rsatadi. She’riy obrazlarda badiiy adabiyot jamiyat va tabiat hayotini, insoniy 
his-tuyg‘ular va o‘zaro munosabatlar olamini ochib beradi va tushuntiradi. 
Bu namunalar  o‘ z tas ‘ ir kuchiga k o‘ ra har xil b o‘ ladi.  Hikoyalarda bolalar 
so‘zlarning aniqligini bilib oladilar. She’rlarda o‘zbekcha nutqning musiqiyligini, 
ohangdorligini ilg‘aydilar. Xalq ertaklari ular oldida tilning aniqligi va ifodaliligini
namoyon qiladi. Ona tilidagi nutqning jonli va obrazli taqqoslashlar, ifodalarga 
qanchalik boyligini ko‘rsatadi. 
Bolalar badiiy asarlar qahramonlariga qayg‘urishni o‘rganganlaridan so‘ng 
ular yaqinlari va atrofdagi odamlar kayfiyatini payqay boshlaydilar. Ularda 
insonparvarlik his-tuyg‘ulari – birovning dardiga sherik bo‘lish, yaxshilik qilish, 
adolatsizlikka nisbatan qarshilik ko‘rsatish singari qobiliyatlar uyg‘ona boshlaydi. 
Bu esa haqiqiy fuqarolik hislari va halollik tarbiyalanadigan poydevordir. 
“Bilimdan oldin albatta his-tuyg‘ular keladi. Kimki haqiqatni his qilmagan 
bo‘lsa, uni tanimagan va tushunmagan bo‘ladi.  Xalq asarlaridan boshqa hech 
qaysi asarlarda keyin talaffuz qilinadigan tovushlarning bunday qoyilmaqom qilib 
joylashtirilishini, jarangiga ko‘ra bir-biridan farqlash qiyin bo‘lgan so‘zlarni 
hayron qolarli darajada yonma-yon terilishini uchratish qiyin. Beozor hazillar, 
sanoq she’rlar,nozik yumor – pedagogik ta’sir ko‘rsatishning samarali vositasi, 
injiqlik, qo‘rqoqlik, dangasalik,o‘jarlik, faqat o‘zini o‘ylash (egoizm) kabi 
xislatlarga qarshi yaxshigina “malhamdir”.
Yosh o‘sib borishi bilan adabiy asarlarni qabul qilish darajasi ham ortib 
borishi tufayli ular asta-sekin murakkablashtirilib boriladi. Bolalarda she’r tinglay 
28 olish qobiliyati rivojlanadi. Shundan kelib chiqqan holda, kattalar bolalarning yosh
imkoniyatlarini bilishlari muhim hisoblanadi. Endi esa bolalarning yosh 
xususiyatlarini inobatga olgan holda ularni har bir yosh bosqichida bolalar 
adabiyoti bilan tanishtirib borish masalalarini ko‘rib chiqamiz. 
Ilk yoshdagi bolalarni bolalar badiiy adabiyoti, she’riyat bilan tanishtirish, 
ularni qabul qilishining asosi – bu ularga nisbatan emotsional javob, turli xil 
ohanglarni ilg‘ash, ularga munosabat bildirish, imkoniyat darajasidagi adabiy 
asarlar qahramonlarini chuqurroq tanib olish va ular haqida qayg‘urishdir. Ushbu 
yoshdagi bolalar uchun kichik shakldagi she’riyat, ya’ni folklor va mualliflik 
she’riyati muhimdir. Ayniqsa, bolalar uchun bosh qahramonlari bolalar, hayvonlar 
bo‘lgan, o‘yinli va maishiy vaziyatlar bayon qilingan asarlar juda qiziqarlidir. Bola
kattalar bilan birgalikda matallar va sanoq she’rlar syujetlari asosida ishtiyoq bilan 
o‘yinlar tashkil qiladi, u tovush taqlidiga va folklor yo‘nalishidagi bir maromdagi 
takrorlashlarga quloq tutadi va ularga taqlid qila boshlaydi. Bola adabiy asarlarda 
bayon qilingan voqealarni juda jiddiy qabul qiladi. o‘ziga yoqib qolgan ertakni bir 
necha marta eshitishni yoqtiradi. Uning qahramonlarini illyustratsiyalar va 
o‘yinchoqlarda xursand bo‘lib tanib oladi, har gal ertakning baxtli yakunini berilib 
kutgani holda syujet harakatlarining odatdagi ketma-ketligini sinchkovlik bilan 
kuzatib boradi. Kichkintoylarga mo‘ljallangan badiiy asarlar soni unchalik ko‘p 
emas. Shuning uchun ular ko‘p marotaba takror jaranglashi, bolaning kundalik 
hayotiga kirib borishi va unda badiiy asarni his qilishning birlamchi asoslarini 
rivojlantirishi lozim.
  Bolaga so‘z san’ati olamini ochish, kitobga qiziqish va mehrni, uni tinglash 
va tushunishni, xayoliy voqealarga emotsional munosabat bildirishni, qahramonlar 
haqida qayg‘urish va “ularga yordamlashish” hissini tarbiyalash, ya’ni bolalarni 
badiiy rivojlantirish, ularni bo‘lajak o‘quvchilar sifatida shakllantirish; 
  Hikoyani tinglash va tengdoshlari bilan birgalikda o‘qish qobiliyatini 
shakllantirish; 
  Bolalarga sanoq she’r matniga mos keluvchi o‘yin harakatlarini bajarishni 
o‘rgatish; 
29   Bolalarda xalq asarlari, she’rlar, qo‘shiqlar ohangdorligi va musiqiyligiga 
nisbatan emotsional munosabat bildirishni tarbiyalash;
  Bolalarga adabiy asarlar ko‘p martalab o‘qilganida va hikoya qilinganida 
ularning qahramonlarini tanib olishda yordamlashish; 
  Bolaning she’rlar va ertaklardan ayrim so‘zlar hamda ifodalarni takrorlashga
rag‘batlantirish; 
  Illyustratsiyalarni ko‘zdan kechirishni, ulardan adabiy asarlar 
qahramonlarini tanib olishni va illyustratsiya mazmuni bo‘yicha oddiy savollarga 
javob berishni o‘rgatish (Kim bu? Quyonning quloqlari qani? U nima qilyapti? 
Sichqon qani? va boshqalar).
  Bolalarga dastlab ko‘rgazmali metodda (suratlar, o‘yinchoqlar, harakatlar), 
so‘ngra esa ko‘rgazmasiz taqdim qilinayotgan qisqa she’rlar, sanoq she’rlar, 
ertaklardagi harakatlar rivojini kuzatib borishni o‘rgatish; 
  Bolani ilk yoshdagi bolalar uchun maxsus chop etilgan (rang-barang, yirik 
suratli, muqovasi qattiq va yuviladigan) kitoblardan mustaqil ravishda 
foydalanishga undashdan iborat.
I bob bo‘yicha xulosalar
Xulosa qilib aytganda, maktabgacha ta’limning asosiy vazifasi bolalarni 
maktabda ta’lim olishga tayyorlashdan iboratdir. Ya’ni, bolalar maktabgacha 
ta’limda aniq bilimlarnigina emas, fikrlash  ko‘nikmasini egallashi, tengdoshlari va
kattalarning nutqlarini tushunishlari, ular bilan erkin fikr almashish, hamkorlik 
asosida faoliyat ko‘rsatishi talab etiladi. Bolalarning ona tilida obrazli va mantiqiy 
fikrlashi, tasavvurlarini nutq orqali to‘o‘ri ifodalashi o‘zini nazorat qilishi, 
boshqarishi, kuzatish, eshitish, eslab qolish, umumlashtirish, solishtirish kabi aqliy 
tayyorgarlikka ega bo‘lishi zarur.  Bu vazifani bajarishda, albatta, ona tilida nutq 
o‘stirish fanining o‘rni, ahamiyati kattadir. Chunki til kishilarning o‘zaro aloqa 
vositasi bo‘lib, u barcha kishilar uchun teng xizmat qiladi. Shu bois, til ijtimoiy 
hodisa bo‘lib, jamiyat taraqqiyotidagi o‘zgarishlar, yangilanishlar tilda o‘z aksini 
topadi.
30 II BOB. HOZIRGI ZAMON BOLALAR SHE’RIYATINING
BOLALAR NUTQINI O‘STIRISHDAGI O‘RNI
2.1 Maktabgacha ta’lim tizimida bolalar nutqini o‘stirishda bolalar
she’riyatining tutgan o‘rni
Maktabgacha ta’lim tizimida bolalar nutqini o‘stirishda qator mashg‘ulotlar 
tashkil etiladi. Pedagogik fan sifatida logopediyada “nutqning to‘liq 
rivojlanmaganligi”  tushunchasi, eshitish va intellekti normada bo‘lgan bolalarda 
31 barcha nutq kamponentlarining shakllanishi buzilishi bilan xarakterlanuvchi nutq 
kamchiligiga nisbatan qo‘llaniladi. Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi tushunchasi 
bola nutqi rivojlanishining aniq holatidan kelib chiqqan holda, o‘zining etologiyasi
bo‘yicha nutq rivojlanmaganligining turli xil ko‘rinishlariga yagona pedagogik 
yondashuv imkoniyati haqidagi ilg‘or nuqtai nazarga asoslanadi.
Nutqning to‘liq rivojlanmaganligi termini nutq rivojlanishi buzilishiga g‘oyat 
chuqur yondashuvni ifodalaydi va uni tahlil qilish pedagog zimmasidadir. Bunday 
yondoshuv mutaxassisdan katta umumbiologik va tibbiy malakani talab qiluvchi, 
nuqson tuzilishini patogenetik jihatdan tahlil qilishni talab qilmaydi.
1. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish vazifalari.
1. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish vazifalari. Uch-besh yoshli 
bolalarda kattalarning mehriga, ularning tushunishiga va u bilan muloqot qilishiga 
ehtiyoj saqlanib qoladi. Kattalarga nisbatan ishonchga asoslangan muloqot va 
uning emotsional ahvolini (quvonch, zavq-shavq, qayg‘u, xotirjamlik, jahldorlik va
h.k.) his qilishga, kayfiyat o‘zgarganligi sabablarini tushunishga qodirlik 
rivojlanadi.
Kattalar bilan muloqotning yangi shakli – qiziqarli mavzularda muloqot qilish
vujudga keladi va rivojlanadi. U dastlab kattalar bilan birgalikdagi bilish 
faoliyatiga (masalan, o‘yin, predmetlar va o‘yinchoqlar bilan tajriba o‘tkazish, 
qog‘ozdan va tabiiy materialdan narsa yasash va boshq.) qo‘shilib ketgan, so‘ngra, 
bola hayotining beshinchi yili oxiriga kelib muayyan vaziyat bilan bog‘liq 
bo‘lmagan bilish mavzularidagi “nazariy” muloqot ko‘rinishiga ega bo‘ladi. 
Bolalarning katta yoshli odam bilan muloqotga bo‘lgan ehtiyojining 
qondirilmasligi ular o‘rtasida emotsional jihatdan begonalashuvga olib keladi. U 
turli ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: ba’zi bolalar indamas, hurkak, arzimagan 
narsaga ham yig‘lab yuboruvchi bo‘lib qoladilar; boshqalari esa – negativizm, 
tajovuzni namoyon qilishadi. Bola hayotining to‘rtinchi yilida tengdoshi uning 
uchun eng avvalo, birgalikdagi amaliy faoliyat (rasm chizish, narsa yasash, tuzish 
va h.k.) ishtirokchisi, o‘yindagi sherik sifatida qolaveradi.
Uch yashar bola nutqini rivojlantirishga oid vazifalar:
32 - bolaning imkon doirasi va undan tashqaridagi nutq vositalari bilan faol 
muloqotga kirishishi, kattalarning savol va takliflariga javob berishi, o‘z istak 
xohishlari, hissiyotlari, fikrlarini ifoda qilgan holda tashabbus ko‘rsatib fikr 
bildirishga intilishini qo‘llab-quvvatlang;
- tengdoshlari ishlariga qiziqishi, o‘z taassurotlarini ular bilan o‘rtoqlashishni 
istashi, o‘yin harakatlari, ro‘y berayotgan hodisaga munosabatini nutq bilan 
ifodalashga qiziqishini rag‘batlantiring;
- bolangizning lug‘at zahirasini kishilar, o‘simliklar, oziq-ovqatlar, kiyim-
boshlar, mebellar, uy hayvonlari, o‘yinchoqlar, narsa-buyum qismlari (ko‘ylak 
yengi, cho‘ntaklari va yoqasi; mashina eshigi va g‘ildiragi kabilar) nomlari bilan 
boyitib boring. Gapda so‘zlarni bir-biriga to‘o‘ri boo‘lashni (masalan, “Uyda 
ketdi”  emas, “uyga ketdi”, “Kecha boraman”  emas, “Bugun boraman”) 
o‘rgatishga alohida e’tibor bering;
- bolalarni unli va undosh tovushlarni to‘g‘ri talaffuz  qilishga o‘rgating.
Bolaning kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti to‘laqonli ijtimoiy 
rivojlanishning muhim shartidir. Shundan kelib chiqqan holda, bolada muloqotga 
intilish, muloqot bo‘yicha sheriklarining talabiga javob berish, ijtimoiy jihatdan 
o‘zini tutishga moslashuvchanlik va xushmuomalalilik kabi xislatlarni 
tarbiyalamoq zarur. Kattalar (ota-onalar, pedagoglar) shuni tushunishlari lozimki, 
qator holatlarda salbiy muloqot tajribasi bolani biron-bir harakatga undamaydi, 
balki bolani insoniy munosabatlar olamida o‘zini ko‘rsatishdan “aynitadi”, himoya 
mexanizmlari – o‘zi bilan insoniy olam o‘rtasidagi “devor”, atrofdagi olamni 
“ko‘rmaslik” paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin: bola odamlar haqidagi 
savollarga javob bermaydi, suratlarda odamlarni “ko‘rmaydi”, odamlar va 
hayvonlarni tasvirlovchi o‘yinchoqlar bilan o‘ynamaydi. Muloqotdan faol bosh 
tortayotgan bolaning dunyosiga qo‘pol aralashish salbiy oqibatlarga va tajovuzga 
olib keladi. Salbiy kechinmalar cho‘qqisida o‘ziga nisbatan tajovuz tu o‘uladi. 
Bolaga oilada va maktabgacha ta’lim muassasasida psixologik jihatdan qulay 
bo‘lishi, uning kattalar va tengdoshlari o‘rtasida emotsional jihatdan qulay muhit 
33 yaratish, ular bilan o‘zaro munosabatlardan quvonch va zavq olishlari uchun 
quyidagilar zarur:
 bolaga kattalar va tengdoshlarining turli emotsional holatdagi 
hissiyotlari va kechinmalari olamini ochib berish;
 bolaning boshqa bolalar bilan ishongan holatda muloqot qilishi uchun 
sharoit yaratish;
 quvonchli, qayg‘uli, xotirjam, emotsional holatini ko‘rish va 
tushunishga bo‘lgan intilishni rivojlantirish;
 o‘zini tutib turish va g‘azab, qo‘rquv, jahl hislarini ijtimoiy jihatdan 
maqbul shaklda namoyon qilishni rivojlantirish (boshqa bolani turtmaslik, 
urmaslik, o‘yinchoqni qo‘ldan tortib olmaslik va h.k.);
 jamiyatda qabul qilingan muloqot usullaridan foydalanish 
ko‘nikmasini tarbiyalash: 
 ochiq chehra bilan salomlashish va xayrlashish, o‘z iltimos va 
takliflarini xushmuomalalik bilan bildirish; 
 yordam berganlik, mehmon qilganlik uchun, o‘yinchoqni berib 
turganlik uchun minnatdorchilik izhor qilish; 
 o‘rtog‘ining iltimosiga xushmuomalalik bilan javob qaytarish;
 javobini xotirjamlik bilan tinglash; 
 o‘rtog‘ini xafa qilmaydigan ohangda o‘z noroziligini izhor qilish.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish ko‘p jihatdan 
quyidagi narsalarning to‘g‘ri hal etilishiga bog‘liq:
 nutqni rivojlantirishga doir didaktik materiallar (tarbiyachi va ota-
onalarning ma’lum maqsadga qaratilgan nutqi, bolalarga o‘qib yoki aytib 
beriladigan ertaklar, qo‘shiqlar, hikoyalar);
 ta’limning didaktik materiallarni o‘zlashtirish uchun foydalaniladigan 
metod va usullari;
 ta’limni tashkil etish (tevarak-atrof obyektlarini saralash, shunga 
bog‘liq nutq o‘stirishni rejalashtirish).
34  o‘quv materialining mazmuni, uni o‘rganishning ayrim usullari hamda
ularga tegishli tamoyillarga tayanib, tarbiyachi nutq o‘stirish bilan bog‘liq bo‘lgan 
barcha ishlarni rejalashtirmog‘i zarur.
Biz ayni muammoga oid tadqiqot ishlari olib borish jarayonida nutq o‘stirish 
borasida quyidagi didaktik tamoyillarga tayanib ish ko‘rish yaxshi natija beradi 
degan xulosaga keldik:
 nutq organlari hamda qo‘lni o‘rgatish uchun nutq materialini 
tushunish;
 nutq ahamiyatini tushunish hamda leksik va grammatik ko‘nikmalarni 
rivojlantirish;
 nutq ifodaliligini baholash. Buning uchun maktabgacha yoshdagi katta
bolalarda muayyan hissiyotni rivojlantiradigan didaktik materiallarni tanlash 
maqsadga muvofiqdir;
 ona tiliga muhabbat tuyg‘usini rivojlantirish tamoyili (bu o‘rinda 
bolalarga, xususan, nutqda ona tili faktlarini qo‘llash an’anasini o‘zlashtirish 
bo‘yicha ta’limni tashkil etish nazarda tutiladi);
 muayyan mavzuga oid yozma nutqni og‘zaki nutq bilan qiyoslash;
 nutqning asta-sekin boyib borishi.
Tevarak-atrofdagi narsa-predmetlarga oid matnni qayta hikoya qilib berishda 
bolalar nutqida quyidagi kamchiliklar uchrashi mumkin.
 bir oz to‘xtab-to‘xtab hikoya qiladi, nutqda uzilish bo‘ladi;
 nutqda ifodalilik yetishmaydi:
 bir xil tezlikda, bir xil tovushda hikoya qiladi;
 o‘zicha ba’zi so‘zlarni qo‘shib, ma’nosiz hikoya qiladi;
 kattalar yordami vositasida hikoya qiladi;
 hikoya qilish jarayonida matn ma’nosini o‘zgartirib yuboradi;
 mantiqiy izchillikka rioya qilmaydi.
Bolalarga «Mehmonda», «Uycha», «Maktabga yo‘l» mavzulari va ularga 
ishlangan rasmlar tavsiya etiladi. Hikoya qilish jarayonida yo‘l qo‘ygan xatolari va
yutuqlari aniqlanadi.
35 Mazkur MTMda bolalarning nutqini kuzatganda quyidagilar asosiy mezon sifatida 
olinadi:
 tavsiya etilgan matnni hikoya qilishda voqeani kattalarning yordamisiz, 
mustaqil bayon eta olishi;
 matn mazmunini to‘liq ifodalay olishi;
 matn mazmunini bayon qilishda izchillikka rioya qilishi;
 ifoda vositalaridan foydalana olishi;
 nutqning ravonligi, tezligi;
 jumlalarning grammatik jihatdan to‘o‘ri tuzilganligi;
 nutq madaniyatiga rioya etishi.
Bolalarning nutqini o‘rganishning eng qulay usuli, shubhasiz, suhbat metodi 
hisoblanadi. Shuningdek, bolalarning tevarak-atrofda mavjud bo‘lgan narsalarni 
kuzatish va ularni tahlil etish, ular haqida sayrlarda uyushtirilgan savol–javoblar 
ham muhimdir. Shu bilan birga, bolalarning boo‘lanishli nutqini o‘rganishda 
ularning tarjimai holi yuzasidan olib boriladigan kuzatishlar ham muhim ahamiyat 
kasb etadi. 
Ko‘pincha bolani biron-bir narsa nomini tushunishga undashda katta yoshli 
odam undan so‘raydi: “falon narsa qayerda?”, biroq biz uni amaliy ish bilan 
mustahkamlamasak, ya’ni “ko‘rsatib, nomini aytmasak”, bola narsa bilan uning 
nomi o‘rtasidagi bizga zarur bo‘lgan shartli aloqani o‘rnata olmaydi, o‘z-o‘zidan u 
ushbu so‘z ma’nosini tushunmaydi. “Falon narsa qayerda” degan savol bilan 
bolada u tushuna oladigan so‘zlarni mustahkamlashda foydalanish mumkin. 
Masalan, “soat” deganimizda bola ko‘zlari bilan soatni izlay boshlasa, undan soat 
qayerdaligini tez-tez so‘rab turish lozim. Biroq bu o‘rinda savol emas, aynan soatni
ko‘rib va eshitib qabul qilish vaqtlarining bir-biriga mos kelishi birlamchi 
ahamiyatga egadir.
Ammo katta yoshli odamning faqatgina ushbu usul mohiyatini tushunishi hali
yetarli emas. Uni turli hayotiy vaziyatlarda bolaga qiziqarli qilib qo‘llashni ham 
o‘rganish zarur:  bunda katta yoshli odamning nutqi birmuncha o‘ziga xos bo‘ladi. 
Katta yoshli odam bola bilan suhbatlashar ekan, u bolani tushunishga undayotgan 
36 so‘zni hadeb bir xil ohangda qaytaravermasdan iboralarni ham aytishi lozim. 
Ko‘rsatilayotgan narsa bilan bog‘lanishi lozim bo‘lgan so‘zni alohida ohang, 
so‘zdan oldin va so‘zdan keyin qisqa, biroq ahamiyatli bo‘lgan pauzalardan 
foydalanish, uni ko‘p marta talaffuz qilish lozim. Ushbu usuldan (“ko‘rsatib, 
nomini aytish”) foydalangan holda katta yoshli odam bolaga ayrim o‘yinchoqlar, 
shaxsiy gigienaga oid narsalar, ovqat yeyish bilan bog‘lik buyumlar nomlarini 
tushunishni o‘rgatishi darkor. Bolaga ko‘rsatilayotgan narsa qanchalik qiziqarli 
bo‘lsa, u narsalar bilan shunchalik keng va ko‘p tanishishi (qo‘l tegizishi, ushlab 
ko‘rishi, qo‘lga olishi, qimirlatishi, biron narsaga urib ko‘rishi, agarda taom bo‘lsa,
– ta’mini ko‘rishi)  mumkin.
2.2 Bolalarni she’riy asarlar misolida kitobxonlikka jalb qilishning asosiy
metodologiyasi
Bolalar she’riyatini o‘rganish orqali bolalikka yana bir bor tushib 
qolamiz. Bolalar she’riyatini turkumlagan holda kitobxonga taqdim etishimiz 
mumkin. Masalan, a) Jonivorlar turkumi; b) Vatan mavzusi tarannum etilgan 
bolalar she’riyati; c) Ona mavzusidagi ijod namunalari; d) Kasbga oid she’rlar; e) 
Tabiat tasviri; f) o‘quv qurollari va boshqalar. Bu she’rlar oqali bolalar nutqini va 
narsalarga bo‘lgan tasavvurini paydo qiladi. Bolani mantiqan fikrlashga undaydi va
ularda tafakkur doirsini yanada kengaytiradi.
Jonivorlar turkumi
Jonivorlar xili ko‘p,
Shevasi ko‘p, tili ko‘p.
O‘z tilida so‘ylaydi,
Fikrlaydi, o‘ylaydi. Qiladi gurung-suhbat, 
Tushunmaymiz biz faqat.
Ular bilan yuzlashib,
O‘z tilida so‘zlashib,
37 Ba’zilari ma’raydi,
Ba’zilari sayraydi.
Qush-u quyon, qo‘zicha,
Hatto, baliq, o‘zicha, Qildim biroz tarjima,
Anglamasang, ranjima.
CHUMOLI
Odamlarga ko‘rsatdim
Qanday metro qurishni.
Endi o‘rgatsam edim
Salomlashib yurishni. BEDANA
Sayrab tursam suyarlar.
Sayramasam so‘yarlar.
Tushmayin deb qoshiqqa,
Zo‘r beraman qo‘shiqqa.
ITBALIQ
To bo‘lguncha qurbaqa,
Jim yuradi churvaqa.
Egib kallaxumini,
Likkillatar dumini. SUVARAK
Yoqtirsam ham pishloqni,
Yoqtirmayman qishloqni.
Xush yo‘q ekin-tikinga,
Nima yetsin tekinga…
VATAN MAVZUSI TARANNUM ETILGAN BOLALAR SHE’RIYATI.
So‘z mulkining ra’nosi,
Tengsiz mazmun-ma’nosi.
Shod dillarning sadosi –
Iftixorim madhiyam,
Hur diyorim madhiyam. Iftixorim madhiyam,
Hur diyorim madhiyam.
Yurt dong‘ini taratgan,
Tilimizni sayratgan.
Saroylarni yangratgan –
38 Tenglar ichra teng bo‘lgan,
Baxt-u iqboli kulgan.
Jannat bog‘ida gulshan – Iftixorim madhiyam,
Hur diyorim madhiyam.
Xalqim asriy orzusi,
Istiqlolim ko‘zgusi.
O‘ZBEKISTON BAYROG‘I
Porlagan yurt charog‘i,
El baxti, ko‘z qarg‘i.
Iftixori, ardog‘i –
O‘zbekiston bayrog‘i!
Ajdodlarning orzusi,
Istiqlolning qomusi.
Hur millat or-nomusi –
O‘zbekiston bayrog‘i! Allomalar naslimiz,
Ozod yurtda baxtlimiz.
G‘ururimiz, faxrimiz –
O‘zbekiston bayrog‘i!
Quchog‘i bog‘-u bo‘ston,
Giyohi tanga darmon.
Jumla-jahonga doston
O‘zbekiston bayrog‘i!
ONA DIYOR
O‘ynab-kulib, yayraymiz,
Bulbul bo‘lib sayraymiz.
Quchog‘i bog‘-u bo‘ston,
Betakror, jannatmakon,
Seni tan oldi jahon,
Mustaqil O‘zbekiston!
Allomalar beshigi,
Bag‘ri dunyo eshigi,
Madhiyasi, qo‘shig‘i
Mustaqil O‘zbekiston!
Sportchimiz, bardammiz, G‘oliblarga hamdammiz.
Sohibqiron avlodi –
Har ishda peshqadammiz.
Musaffo osmonimiz,
Hur Vatan posbonimiz.
Doim gullab-yashnasin
Shu aziz bo‘stonimiz.
Ogohlik shiorimiz,
Hushyorlik qarorimiz.
Mangu barhayot bo‘lsin
Hur ona-diyorimiz!
39 ONA MAVZUSIDAGI IJOD NAMUNALARI.
Mehribon oyijonim
Juda ham a’losiz, oyijon,
Juda ham donosiz, oyijon.
Siz meni qo‘zim, deb sevasiz,
Nur to‘la ko‘zim, deb sevasiz,
Oyijon, oyijon, oyijon. Siz meni barchaga yaxshilab,
Quchasiz o‘rgilib, erkalab.
Shu aziz boshimni silaysiz,
Menga baxt, omonlik tilaysiz,
Oyijon, oyijon, oyijon.
— Po‘lat Mo‘min (1922-2004)
ONA.
Ko‘kda yulduz uchsa nogahon,
Bitdi, derlar qaysi bir taqdir.
Bunday o‘amni ko‘tarmak oson,
Bu ehtimol, bizlar haqdadir. Ba’zi tunlar ko‘kka tikib ko‘z,
Eslab deyman onamni shu on:
Ona ketsa, yulduz-ku yulduz
Qulab tushsa arziydi osmon.
— A.Oripov 1967
ONA.                                                             OYIJON.
Agar so‘rasalar jannatni mendan,
Onajonim oyog‘i ostida ana,
Bizni ulg‘aytirib barkamol qilgan,
Aziz suyanchig‘im, mexribon ona! Oqshomlar uxlamay aytganda alla,
Ovozin tinglarkan yetti mahalla.
Ovozim boricha aytay baralla
Oyijon men sizni yaxshi ko‘raman.
KASBGA OID SHE’RLAR.
SHIFOKOR.                                            TIKUVCHI.
Shifokor bizga darkor,
Bo‘lmangiz hech bemor,
Ular bor biz sog‘lom, Qiladilar bo‘lak bo‘lak,
Matodan tikib kuylak,
O‘z ishiga mohirlar,
40 Bo‘lsinlar ular omon. Qo‘li gul chevarlar
OSHPAZ.                                              BOG‘CHA OPAM.
Qozon tovoq oldida,
Taomlar shirin juda,
Raxmat oshpaz xolalar,
Minnatdormiz bolalar. Bizlarga qarar doim,
U bog‘chadagi oyim,
Bizga ovqat yedirar,
Doim yelib yugurar.
TABIAT TASVIRI.
Tabiat.
Buyuk ona tabiat,
Tilsimlaring juda mo‘l.
Bizlarga berib sabot,
Ko rsatasan to‘g‘ri yo‘l.ʼ Ehson kutmaymiz sendan,
Bu bizning chin so‘zimiz.
Аksincha, kashfiyotni,
Yaratamiz o zimiz!…	ʼ
Abdulla Po‘latov.
Bahor keldi.                                                        Shaftoli .
Qo‘llarida soz bilan,
Gul g‘uncha parvoz bilan,
Silkinib parvoz bilan,
Uchib turna, g‘oz bilan,
Qadrdon bahor keldi.
—Quddus Muhammadiy  Shaftolimiz pushti gul,
Duv guvlashib uchdi gul.
Keling laylak uchganda,
Shaftolimiz pishganda!
— Nurulloh OSTON
Endi esa bolalarni mantiqan fikrlashg aunday oladigan ta’sir kuchi yuqori 
bo‘lgan she’rlar bilan tanishib chiqadigan bo‘lsak.  Bunday she’rlarni Xudoyberdi 
Komilov,  Xolmurod  Safarov,  Abdurahmon Akbar va boshqalar ijodida uchratish 
mumkin.
BIRINCHI IYUN
- Bilag’on deb atashar
41 Do‘stlaring seni, Suyun.
Top-chi, qanday kun o‘zi
Deylik, birinchi iyun?
- Nahotki xabaring yo‘q,
Nahot bilmaysan shuni.
Birinchi iyun, jo‘ra,
YOZNING TUG’ILGAN KUNI!
ABDURAHMON AKBAR
–  Til nimaga berilgan
Qizlar bilan bolaga?
– Tongda salom aytgani
Ota bilan onaga.
Xafa bo‘lib gohida
Qovog‘ini uyganda,
Shu payt shirin so‘z kerak,
Qalbiga nur quyganda.
– Qo‘l nimaga berilgan?
– Yerga don-dun sochgani.
Erta bahor kelganda,
Bog‘ jamolin ochgani.
Turli hunar o‘rganib,
Turfa kasbni bilishga.
Yiqilganni turg‘azib,
Savob ishlar qilishga.
– Quloq nega berilgan?
– Yaxshi gapni uqishga.
42 Ota bilan onaning
So‘zin yodda tutishga.
Donolar nasihatin
Ilib olsa qulog‘ing,
Ishing kelib  o‘ngidan,
Chopqir bo‘lar oyog‘ing.
– Aql nega berilgan?
– Halol mehnat qilgani.
Nafsga qul bo‘lmasdan,
Poklikka intilgani.
Xolmurod Safarov 3
BUZUQ  SOAT
Buzuq soat devordan,
Bitta vaqtni ko‘rsatar.
Go‘yoki, berib yordam, 
Hammaga gap o‘rgatar:
-- Yurmayapman atayin,
Soatlarga ibratman.
Senlar -- baring betayin,
Men bir so‘zli soatman.
Yana, kamgapman juda,
Ko‘pincha jim yotaman.
Bor-yo‘g‘i ikki marta,
Vaqtni to‘g‘ri aytaman.
3
 Manba:Ertak.uz
43 Ham sipoman, ham sodda,
Hatto, chiqillamayman.
Kattalarning oldida,
Hadeb jiqqillamayman.
HASHARCHIGA  MUKOFOT
Kecha echkim bog‘imda
Ishni boplab qo‘yibdi. 
Daraxtlarni yo‘g‘imda,
Oppoq “oqlab qo‘yibdi”. 
Shamol o‘tdi ichimdan,
Yurakkinam to‘kildi.
O‘ch olaymi echkimdan,
Barmoqlarim bukildi...
Bu o‘zimning xatoyim,
Gunoh yo‘qdir echkimga.
O‘zingdan o‘tsa doim,
Aytolmaysan hech kimga.
Endi, bo‘lar ish bo‘lgan,
G‘amga botib yurmayman.
O‘zimni oqlamayman,
Echkimniyam urmayman.
Yaxshisi, sovg‘a  bilan,
“Taqdirlayman” men uni.
44 Yangilayman bir yo‘la,
Qoziq, no‘xta, ipini.
Xudoyberdi KOMILOV
 
TASAVVUR
Tun cho‘kkanda qarasangiz
Ko‘rasizlar albatta:
Boshingiz teppasida - 
Ko‘hna shahar bor katta!
O‘xshashi yo‘q bu shahar
Mo‘jizaga kon rosa:
Huv porlagan yulduzlar
Yulduz emas - deraza.
Somon yo‘li - katta yo‘l,
Oy - avtobus minishga.
Yo‘lovchilar juda ko‘p?
Tashib, xizmat qilishga.
Bu shahar aholisi
Shoirtabiat biram.
She’rlar yozib chiqishar
Tonggacha yoqishib sham.
Shoirlardek donodir
Undagi yosh-yalanglar.
Ishonmasangiz agar,
Tunda ko‘kka qaranglar.
45  Abdurahmon Akbar
II bob bo‘yicha xulosalar.
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, o‘zbek bolalar adabiyoti juda ham boy. 
Buni yuqoridagi misollar orqali ham ko‘rishingiz mumkin. Bolalarga bir xillikdan  
qochgan holda, rang-barang va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lgan she’rlarni 
o‘rgatish orqali nafaqat nutqidagi kamchiliklarni balki, fikirlash, tafakkur doirasini 
ham rivojlantirish mumkin.  Nutq o‘stirish jarayoni boshdan to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilsa
turli xil muammoli vaziyatlar yuzaga kelmaydi. Bularga e’tibor berish nafaqat 
tarbiyachi, ota-onalarning ham vazifasidir. Bolalarga she’r yodlatish jarayonida 
talaffuzagi xatolar qayta takrorlatish orqali o‘rgatilishi zarur. 
Bolalarga ona tilini o‘rgatish va ularning nutqini rivojlantirishga doir ishlar 
maktabgacha tarbiya muassasasidagi ta‘lim-tarbiya ishlari ichida alohida o‘rin 
tutadi. Ushbu ishning maqsad quyidagilardan iborat: 
- bolalarga nutqiy muloqotning muhim shakli 
- og‘zaki nutqni adabiy til me‘yorlariga muvofiq holda egallashni, to‘liq 
ko‘rinishda esa tushunish va faol nutqqa kirishishni o‘rgatish. 
Mazkur maqsaddan kelib chiqqan holda maktabgacha yoshdagi Bolalar 
nutqini rivojlantirish borasidagi vazifalar quyidagilar hisoblanadi:
 Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash;
 Lug‘atni boyitish, mustahkamlash va faollashtirish;
 Nutqning grammatik to‘g‘riligini takomillashtirish;
 Og‘zaki (dialogik) nutqni o‘rgatish;
 Ravon nutqni rivojlantirish;
 Badiiy so‘zga qiziqishni tarbiyalash;
 Savod o‘rganishga tayyorlash.
Bolalar she’riyatida, umuman olganda bolalar adabiyotida ijod qilgan 
ijodkorlarning olami juda o‘zgacha bo‘ladi. Qalban doimo yosh va navqironlik 
buning yaqqol isbotidi.
46 XULOSA
Xulosa qilib aytaganda bolalar dastlabki ta’lim va tarbiyani maktabgacha 
ta’lim tashkilotida oladi. Negaki, bolalarning asosiy vaqti MTT da o‘tadi. 
Yuqorida aytganimizdek 
47 FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR RO‘YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev: PQ-2707-sonli qarori. 
Toshkent 2016-yil 29-dekabr;
2. O’zbekiston RespublikasiSH.M.Mirziyoyev Maktabgacha ta’lim tizimini 
2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risidagi farmoni T.sh 
09.05.2019.y;
48 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2018-yil 12-dekabr, 
PQ- 4061-son qarori.
4. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A. Karimov “Yuksak 
ma’naviyat yengilmas kuch”;
5. I.A.Karimov. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Toshkent, 
“O‘zbekiston”. 1992-y..
6. Nutq o‘stirish uslubiyoti Q.Shodiyeva. Toshkent, “O‘qituvchi”. 2009-y.
7. Bolalar adabiyoti. Mamasoli Jumaboyev. Toshkent, “O‘qituvchi”. 2009-y.
8. Uchinchi mingyillikning bolasi” tayanch dasturi bo‘yicha ertak, hikoya 
she’rlar to‘plami. T.,Istiqlol, 2005 y.
9. «Ma’naviyat va ma’rifat» markazining ishini yanada takomillashtirish 
to‘g‘risida // Xalq so‘zi, 1997 y.
10. Abdullayev Y. Eski maktabda xat-savod o‘rgatish. -T.: O‘zSSR O‘rta va 
oliy maktab. 1960 y. 
11. “Ilk qadam” davlat o‘quv dasturi . T.: - 2022;
12.  “Ilm yo‘li” variativ dasturi . T.: - 2019;
13. Abdumannotov A. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida axloqiy xislatlarni 
shakllantirishda Alisher Navoiy merosidan foydalanish. /Pedagogikaning 
dolzarb muammolari, 1-qism, Samarqand, 1998-y.
14. Munavvarov A. Pedagogika. -T.: O‘qituvchi, 1996 y. 
15. O zME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yilʻ
16. Suyumov A., Kichkintoylar adabiyoti, T., 1962;
17. Jahongirov F., O zbek bolalar folklori, T., 1975;	
ʻ
18. Bolalar adabiyoti va zamonaviylik, T., 1981;
19. Safarov O., O zbek bolalar poetik folklori, T., 1985;	
ʻ
20. O zbek bolalar adabiyoti va adabiy jarayon, T., 1989;	
ʻ
21. Barakayev R., Jonajonim, she riyat, T., 1997.	
ʼ
Internet saytlari
www.edu.uz
www.uzedu.uz
49 www.ziyonet.uz
www.pedagog.uz
www.gov.uz
  www.tdpu.uz
  www.arxiv.uz
www.lex.uz
ILOVALAR
Yo‘ldosh Sulaymonning ijodi bilan tanishish
Taniqli adib va shoir Yo‘ldosh Sulaymon 1935 yil 12 avgustda Qo‘qon 
shahriga tutashMingtut tuo‘ildi. 1954-1955 jamoasining Qum qishloo‘ida tuo‘ildi. 
1944-1955 yillarda o‘rta maktabda o‘qigan, 1954-55 yillari maktabda tarbiyachi 
bo‘lgan, 1955-1960 yillarda Faro‘ona Davlat pedagogika institutida ta’lim olgan 
50 Yo‘ldosh Sulaymon o‘z umrini, kuch-quvvatini , qaynoq mehru muo‘abbatini 
badiiy adabiyotga, xalqqa bao‘islab kelmoqda. Keng ijodiy ko‘lamga ega bo‘lgan 
va ehtiroslsarga to‘lib-toshib yuradigan, borliqqa hamisha nozik hissiyot ko‘zi 
bilan qaraydigan adib o‘z adabiiy izlanishlardan, behalovatlikdan orom topadi. U 
hayotning uncha-buncha odamning his nazari tushavermaydigan qirralarini, voqea-
hodisalarini topa biladi. Ijodni o‘quvchilik yillaridan boshlagan Yo‘ldosh 
Sulaymon 60-yillardan iste’dodli bolalar shoiri sifatida tanila bordi. Uning o‘zi xos
quvnoq she’riy ohangi va shirin nafasi ma’qul kelib, Uyo‘un, Quddus 
Muhammadiy, Qudrat Hikmat, O‘ayratiy, Hakim Nazir va boshqa ustzlar oq yo‘l 
tiladilar, kelajagiga ishonch bildirdilar. Shoirning bolalarga yozilgan asarlari, 
o‘quvchilarni, o‘smirlarni komil insonlar etib voyaga yetkazishda, ularni 
mustaqillik ruhida tarbiyalashda e’tiborli o‘rinda turadi. Uning ‘’Biz 
sayohatchilarmiz’’, ‘’Hamma havas qiladi’’, ‘’Rahima-chi, vahimachi’’, ‘’Mening 
yoshim oltida’’, ‘’Men-birinchi muallim’’, ‘’Men otamni o‘ylasam’’, “Quyoshli 
kun’’, ‘’Hirotga sayohat’’ nomli she’riy to‘plamlari adabiiy jamoatchilik e’tiborida
turibdi. Bolalarni haqgo‘ylikka, mardlikka, vatanparvarlikka, mehru muhabbatli 
bo‘lishiga da’vat etuvchi , vatanparvarlikka, mehru muhabbatli bo‘lishiga da’vat 
etuvchi ‘’Elash va To‘lash’’, “Quyoshning ko‘z yoshlari’’, “Bobomning yoshligi’’,
‘’Mahallam-shirin allam’’, ‘’Samarqandnoma’’ kabi doston va balladalari, ‘’Katta 
yo‘lga chiqquncha’’, ‘’Bobolar qalbi’’, ‘’Boqiy umr’’, ‘’Sen-mening qushimsan’’ 
singari ocherk va hikoyalardan iborat kitoblari adib ijodid salmoqli o‘rin tutadi. 
Muallif kattalar she’riyatida ham o‘z ilhom kuchini sinayotgan shoir. Uning 
‘’Dardim sio‘mas dunyoga’’, ‘Shahrizod bo‘l, bir kecha’’, ‘’Gulnoma’’, 
‘’Qo‘qonnoma’’, ‘’Osmonga sio‘magan muhabbat’’ nomli top’lamlari va 
dostonlari muhlislarga manzur bo‘lgan. Yo‘ldosh Sulaymonning badiiy ijod bilan 
birga ijtimoiiy hayotda ham hamisha fidoyilik ko‘rsatib kelmoqda.
Anvar Obidjon ijodi
Hozirgi zamon bolalar adabiyotining taraqqiyotiga juda kata hissa qo‘shib 
kelayotgan Anvar Obidjon 1980-yilda „Bahromning hikoyalari“ nomli to‘plami 
chiqqanidan so‘ng adabiy jamoatchilikning e’tiboriga tushdi. Oradan shuncha vaqt 
51 o‘tib ham, u o‘zining munosib o‘mini mustahkam saqlab turibdi, uning ko‘p qirrali
ijodiga bo‘lgan qiziqish tobora ortmoqda. Ibrohim O‘afurov, Xudoyberdi 
To‘xtaboyev, Abduo‘afur Rasulov, Said Ahmad, Safo Matjon, Rahmon Qo‘chqor, 
Miraziz A’zam, Mahmud Sattor, Kavsar Turdiyeva, Tursunboy Adashboyev,Lola 
Sodiqova-Zvonaryova, Rahmatulla Barakayev, Hulkar Hamroyeva kabi munaqqid 
va adiblarimiz bu ijodkoming asarlari to‘o‘risida bir-biridan ko‘tarinki maqolalar 
yozishdi. Izlanuvchiolima Zamira Ibrohimovaning „Quvnoqlikka yashiringan 
iztiroblar“ nomli kitobida (A. Navoiy nomidagi Milliy kutubxona nashriyoti, 2005)
adibning nazm va nasrdagi asarlarining nihoyatdao‘ziga xosligi, o‘quvchini o‘ziga 
mahliyo eta olish sirlari keng talqin qilib berilgan. Anvar Obidjon ijodi yuzasidan 
fikr bildiruvchilarning barchasi doimo bir narsaga, ya’ni uning bolalar adabiyotiga 
yangicha bir yo‘nalish olib kirganiga alohida uro‘u berib o‘tishadi. Kichkintoylar 
shoiri Tursunboy Adashboyev bu holni soddagina ta’riflab: ,,80-yillarga kelib 
Anvar Obidjon bolalar she’riyatidagi ob-havoni bir yo‘la yangiladi“, deb yozgan 
edi.
Haqiqatan ham, bolalar adabiyotida o‘tgan asrning 80-yillarigacha chop 
etilgan kitoblardagi she’rlarga nazar tashlasak, ularning aksariyat qismi o‘sha 
mahaldagi tuzumni uluo‘lashga,turmushimizning o‘ta farovon, kelajagimizning 
behad yorqin ekanligiga o‘quvchini ishontirishga qaratilgan ,,yalano‘och 
mafkura“li she’rlar, boo‘, maktab, oromgohlardagi o‘amxo‘rliklarni,yosh 
avlodning dunyoda eng baxtiyorligini aks ettiruvchi quruq ma’lumotlardan nariga 
o‘tolmaydigan asarlardan niborat edi. Ko‘r-ko‘rona pand-nasihatlar, xalq ertaklari 
va latifalari asosida yengil-yelpi hazillar to‘qish ham avj olgan edi. Bunday 
asarlarning vazifasi bir xil bo‘lib, ular bolalarning ongiga ta’sir o‘tkazishga xizmat 
qilar edi. Shunday sharoit mavjud bo‘lgan, bolalami „Imperiya mafkurasi“ chizib 
bergan chiziqdanchiqarmay tarbiyalash qonunga aylanib qolgan muhitdaboshqacha
yo‘lda ijod qilish mumkin emasdek tuyular edi. AnvarObidjon shu chiziqdan yorib 
o‘tishni uddalashga urina boshladi. Anvar Obidjonga xos kashfiyotning siri 
shundaki, shoirbolalarning ongidan ko‘ra ko‘proq ko‘ngliga ta’sir 
o‘tkazishyo‘lidan bordi. Binobarin, ko‘ngilga qattiq o‘rnashmagan narsaongda 
52 uzoq vaqt saqlanishi, saqlanganda ham faol harakatgasabab bo‘lishi qiyin.Tahlil 
qilib ko‘rish uchun “Bahromning hikoyalari”  kitobidagi , “Bezori” degan she’rni 
olaylik:
Qarg‘a kirdi — Menga qara,
Kinoga, Yey, Laylak,
O ‘xshab Yeganmisan
Buratinoga. Hech kaltak?
Hammajoylar Qani,
Edi band, Tur-chi o‘rningdan.
Borib dedi He o‘rgildim,
Nopisand. Burningdan.
Anvar Obidjonning she’riy dostonlari ham talaygina. “Odil Burgutshoh” va 
“Zamburug” laqabli josus haqida ertak“da agar yurt ichidagi odamlar ahil bo‘lib, 
hushyor bo‘lib yashamasa, tashqi o‘animlar har qanday qudratli va obod o‘lkani 
ham hiyla-nayranglar bilan kuchsizlantirishi, vayron qilishi mumkinligi to‘o‘risida 
so‘z boradi. “O‘o‘irlangan pahlavon haqida ertak” esa bir qarashda, asosan, 
bosqinchilikni qoralagandek tuyulsada, bunda eng asosiysi millatning tili 
masalasidir. Dostonda go‘dakligida boshqa yurtga o‘o‘irlab ketilgan bola tengsiz 
pahlavon bo‘lib ulo‘aygach, bosqinchilarga qo‘shilib o‘z xalqiga qarshi jang 
qilgani, hatto o‘z onasi bilan olishib, onaning tilinitushunmagani bois, halok 
bo‘lishiga sal qolgani hikoya qilinadi.
BOLALAR  UCHUN  SHE’RLAR
JONIVORLAR  GURUNGI
               (turkum)
Jonivorlar xili ko‘p,
Shevasi ko‘p, tili ko‘p. Eshak
Tushunmayman 
Shuni hamon:
53 O‘z tilida so‘ylaydi,
Fikrlaydi, o‘ylaydi.
Ba’zilari ma’raydi,
Ba’zilari sayraydi.
Qush-u quyon, qo‘zicha,
Hatto, baliq, o‘zicha,
Qiladi gurung-suhbat, 
Tushunmaymiz biz faqat.
Ular bilan yuzlashib,
O‘z tilida so‘zlashib,
Qildim biroz tarjima,
Anglamasang, ranjima.
Chumoli
Odamlarga ko‘rsatdim
Qanday metro qurishni.
Endi o‘rgatsam edim
Salomlashib yurishni.
Bedana
Sayrab tursam suyarlar.
Sayramasam so‘yarlar. Ishim – yaxshi,
O‘zim – yomon.
Zuluk
Otam – ilon, ajdar – bobom,
Shunday uluo‘ ajdodimiz.
Chuvalchang-u qurt-qumursqa,
Nimagadir, avlodimiz.
Baliq
Hamisha yuraman jim,
Yo‘q-da boshqa ilojim.
Ko‘plar deydi: “Bilim yo‘q”.
Bilimim bor – tilim yo‘q.
Shilliqqurt
Asli nomim – Silliqqurt.
Bo‘lib qoldim Shilliqqurt. 
Qilishdi meni otsiz
FHDYo – savodsiz.
Zao‘izo‘on
Odamlarning odati
O‘xshar qiziq jumboqqa:
Yaqin yo‘latishmaydi
O‘zim ekkan yono‘oqqa.
54 Tushmayin deb qoshiqqa,
Zo‘r beraman qo‘shiqqa.
Itbaliq
To bo‘lguncha qurbaqa,
Jim yuradi churvaqa.
Egib kallaxumini,
Likkillatar dumini.
Suvarak
Yoqtirsam ham pishloqni,
Yoqtirmayman qishloqni.
Xush yo‘q ekin-tikinga,
Nima yetsin tekinga…
Qurt
Ko‘rib qo‘ying kuchimni,
Quritdim zo‘r gujumni.
Boshlasammikan endi
Chinorlarga hujumni?!
QIZILISHTON
“To‘q-to‘q”  tumshuq urganim – 
Daraxtlarni ko‘rganim.
Davolayman mo‘rtini,
Tushiraman qurtini. Ninachi
Ochiq ikki kuragim,
Belim, kindik-ko‘kragim.
Mehnat bilan xushim yo‘q,
Chunki aniq ishim yo‘q.
Tuyaqush
Qushlarga qanot – maza,
Bizga esa daxmaza.
Ucha olmasang ko‘kka,
O‘xshar keraksiz yukka.
Buzoqcha
Har kuni to‘lib, shishar
Onajonim yelini.
Mendan oldin yopishar
Xo‘jayinning kelini.
Qunduz
Eh, odamlar, odamlar,
Boshingizda dadamlar.
Yoqangizdalar oyim,
Qayerda mening joyim?
55 O‘rgimchak
To‘r tashlayman, kutaman.
Anqovlarni tutaman.
Ochko‘zmasman, qizo‘anmay,
Bitta-bitta yutaman. Tulki
Qani qadr,
Qani qiymat?
O‘zimdan 
Dumim qimmat?!
 
Xudoyberdi  KOMILOV
Ota o‘giti
Har bitta so‘z - suvdek aziz, 
Har bitta so‘z - nondek uvol. 
Til boyligin boo‘ deb bilsak, 
Har bitta so‘z - bitta nihol.
Biron so‘zni isrof qilmoq 
Bir ko‘chatni yulmoqlikdir. 
Bora-bora, otameros –
Boo‘ni xarob qilmoklikdir.
E bolam, yot yurtga borsang, 
Ne atalur eling, derlar. 
Qay millatning vakilisan, 
Bormi ona tiling, derlar.
Shunda, mening qutluo‘ tilim –
Navoiyning she’ri, degil.  Yurtim - Ulug‘beg-u Bobur, 
Amir Temur yeri, degil.
Ayt o‘urur-la Beruniylar, 
Faro‘oniylar ajdodim, deb. 
Kosho‘ariylar darsin tinglab, 
O‘tkirlangan savodim, deb.
Maqtanma hech qimmat kiyim, 
Oltinlaru qasring bilan. 
Faxr et doim qudratli yurt, 
Boy til, nasab-nasling bilan.
Obro‘yingni baland tutmoq, 
E bolam, o‘z qo‘lingdadir. 
Sening olamdagi narxing 
Vatan, millat, tilingdadir.
   ANVAR OBIDJON
56 Yangi sinfdosh
Yashirgandik
Kitobini,
Oshirgandik
Xunobini.
So‘ng o‘o‘irlab
Qalamini,
Zap keltirdik
Alamini.
U beparvo
Kulib qo‘ydi,
Ne qarorga
Kelib qo‘ydi? Tegajoqlik
Oshib ketgach,
O‘azabi ham
Toshib ketgach,
Tik tikilib
Ko‘zimizga,
Musht tushirdi
Yuzimizga.
Oo‘riq o‘tdi jonimizdan.
Mao‘rur ketdi
Yonimizdan...
 SODIQJON INOYATOV
Buo‘doyning taqdiri
Maysa edi, ona oftob
Boshidan nur to‘kardi.
Yuvar edi yomo‘irlar goh,
Ellar silab o‘tardi.
O‘sib kamol topdi durkun,
Rosa pishib yetildi.
Sinovlardan o‘tkazmoq-chun
Bir kun olib ketildi:
Avval, avval bilmoq lozim
Chidamu bardoshini. Endi uning pokligin ham
Bir tekshirmoq kerak-da.
Mayin, oppoq un bo‘lsa-da,
O‘tkazdilar elakdan.
Suv quydilar, mushtladilar,
Ming bir kuyga soldilar.
Qizib turgan tandirga ham
Bir kiritib oldilar.
Non bo‘lgach u sabr qilib
Bor sinov-otashlarga,
E’zoz qilib ko‘zga surib,
Ko‘tardilar boshlarga.
57 Yuritdilar boshidan zil
Tegirmonning toshini.    DILSHOD RAJAB
KUCHUGIMIZ
Kuchugimiz ko chadaʻ
Uch kun yo q bo lib ketdi.	
ʻ ʻ
Hammamiz xavotirda
Ko zlar to rt bo lib kutdik.	
ʻ ʻ ʻ
Hovlimiz suv quygandek
Usiz huvillab qoldi.
Tomdagi ola mushuk
Pastdan go sht izlab toldi.	
ʻ
Kuchukni ko chalardan,	
ʻ
Hovlilardan izladik. Bobomning jahli chiqib
Men, ukamni “tuzladi”.
Nihoyat uch kun o tgach	
ʻ
Kirib keldi shumshayib.
Ko zlari mungli edi,	
ʻ
Orqa oyog i mayib.	
ʻ
Bobom-chi unga qarab,
Bir xo mrayib qo ydilar.	
ʻ ʻ
Ko chada sayoq yurgan	
ʻ
Tayoq yeydi, – dedilar.
ZAHRO HASANOVA
Ahmadjonning kitobxonligi
Hay-hay chiroyli kitob, 
O‘qimokqa juda bop. 
Bizning Ahmad qayoqda? 
Qidirgani bu yoqda.
Ahmadjon kelib qolar, 
Kitobni qo‘lga olar.
Bir-bir varaqlar sekin,  Talabimiz Ahmaddan, 
Ko‘rganini – suvratdan
Bizga ham aytsin, qani, 
Kitobda hamma ma’ni. 
Xameleon degan jonvor 
Nechun uzun tili bor?
Olmaxon nozik hayvon 
Nechuk dumi kattakon? 
58 Rasmi kam ekan lekin.
Ana sichqon, mushukvoy, 
Ana xo‘roz, kuchukvoy. 
Ana muo‘ambir tulki, 
Pisib turishi kulki.
Ana o‘rdak, ana o‘oz, 
Ana maymun - sho‘x darvoz. 
Xo‘roz qichqirar: «Qu-qu!» 
Bunday yo‘lbars, sher yo‘o‘-u...
Shu bilan qolar kitob, 
Go‘yo o‘qiydi hisob.  Hammadan qiziq ukki, 
Tumshuo‘i Edi-dukki.
Nechun yurmas kunduzi, 
Nega yonadi ko‘zi? 
Juda qiziq shaparak, 
Xuddi jajji charxpalak.
O‘rdakning bao‘ri yoyiq, 
Gavdasi misli qayiq? 
Savolim bo‘ldi odosh, 
Javob kutaman, yo‘ldosh!
  QUDDUS MUHAMMADIY
Eshmatvoyning qilio‘i
Eshmatning zavqi jo‘shdi,
Chanaga itni qo‘shdi...
Havas qildi sayrga,
Yotib oldi it yerga.
Bir hiyla topdi o‘ylab,
Eshmatvoy ketdi o‘ynab.
Tayoqqa go‘shtni ildi,
Iti ko‘rib intildi.
Eshmat maqtanib turdi,
It go‘shtni paqqos urdi.
Keyin it yurmay qoldi,
Hamma kulgiga oldi.
Arqonni ushlab qo‘lga, Qo‘yning shikoyati
Echkivoy bilan yashash—
Rosti, tegdi jonimga.
Bigizday shoxlarini
Niqtab turar qornimga.
Yem-hashakning yaxshisin—
Tanlab, avval u yeydi.
Bir gap desam, shoxlarin—
O‘qtalib, “jim bol”, deydi.
Ne ham derdim, ko‘naman,
Buncha zolim bolmasa?!
Qiyin ekan yashamoq—
Boshda shoxing bolmasa!
59 Eshmatvoy tushdi yo‘lga..
ILYOS MUSLIM  DILSHOD RAJAB
ABDURAHMON AKBAR (1962-2015)
Abdurahmon  Akbar Toshkent yaqinidagi Niyozbosh qishlog’ida 1962-
yilning 22-aprelida tavallud topgan.
1986-yildan yangi tashkil etilgan „Yulduzcha“ (bugungi Cho’lpon nomidagi 
nashriyot-matbaa ijodiy uyi)da ish boshladi va hozirgacha shu dargohda muharrir 
vazifasida ishladi. 
Chop etilgan kitoblari: „Kichkintoy va paxtaoy“ (M. Qodirov bilan 
birgalikda, 1987), „So‘zlovchi yomg‘ir“ (I. Donish, D. Shokirovlar bilan 
birgalikda, 1990), „Ehtiyotkor toshbaqa“ (1991), „Yozning tug‘ilgan kuni“ (1992), 
„Kuylayotgan bog‘“ (1994), „O‘yinqaroq bulutcha“ (1996), „O‘rdakcham“, „Jonli 
savatcha“ (2005), „Uyquchining tushlari“ (2006).
SO‘ROV
Yaproqlarning boshin silading,
Daraxtlarga o‘rgatding o‘yin.
Bulutlami „yum-yum“ yig‘latding,
Buzib qo‘yib nogahon „to‘yin“,
Shamol, bitta yuzingni ko‘rsat.
Goh uvlaysan, goh chiyillaysan,
Seni kimdir quvlarmi bu payt?
Kayfiyating bilmay hayronman,
Xursandmisan, xafamisan, ayt,
Shamol, bitta yuzingni ko‘rsat.
Yelayapsan, jivirlar buloq,
Kelayapsan, shivirlar yaproq,
Nima bo‘lar o‘zing ko‘rsatsang,
Nahot yuzing shuncha badqovoq?
Shamol, bitta yuzingni ko‘rsat.
60 Bir qarasam, yo‘qqa o‘xshaysan,
Bir qarasam, o‘xshaysan borga.
Tanib qo‘yay seni ham axir,
Bir bor xo‘p de, men qilgan zorga,
Shamol, bitta yuzingni ko‘rsat!
 ABDURAHMON AKBAR
61

HOZIRGI ZAMON BOLALAR SHE’RIYATINI O‘RGATISH OQALI MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NUTQINI O‘STIRISH MUNDARIJA KIRISH……………………………………………………………………….3 ASOSIY QISM………………………………………………………………7 I BOB. HOZIRGI DAVR ADABIYOTIDA BOLALAR SHE’RIYATINING RIVOJLANISHI………………………….……..…………7 1.1 Bolalar she’riyati haqida tushuncha, tarixiy rivojlanish jarayonlari….. ……………………………………………………..………………7 1.2 Bugungi kun bolalar she’riyati bo‘yicha o‘zbek adabiyoti vakillari va ularning ijodidi bilan bolalarni tanishtirish…....……………...………………12 1.3 Bugungi kun bolalar she’riyati va ularni maktabgacha ta’lim tizimidagi ahamiyati………………………………………………………………………..26 I Bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………………..31 II BOB. HOZIRGI ZAMON BOLALAR SHE’RIYATINING BOLALAR NUTQINI O‘STIRISHDAGI O‘RNI……………………………33 2.1 Maktabgacha ta’lim tizimida bolalar nutqini o‘stirishda bolalar she’riyatining tutgan o‘rni………………….…………………………………….33 2.2 Bolalarni she’riy asarlar misolida kitobxonlikka jalb qilishning asosiy metodologiyasi…………………………………………………..………………38 II Bob bo‘yicha xulosalar……………………………………………………47 XULOSA……………………………………………………...…………..49 FOYDALANILGAN ADBIYOTLAR RO‘YXATI……..….……………50 ILOVA………………………………………………………………………52 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ushbu bitiruv malakaviy ishida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar og‘zaki nutqini o‘stirishda bolalar adabiyotining o‘rni haqida so‘z yuritilgan. Xususan, bolalarning ham aqlan, ham ma’nan yuksalishida bolalar she’riyati turlari, ya’ni alla, aytishmachoq, erkalamachoqlarning ahamiyati juda kattadir. Bolalarning o‘z ona tilida obrazli va mantiqiy fikrlashi, tasavvurlarni nutq orqali to‘g‘ri ifodalashi o‘zini nazorat qilishi, boshqarish, kuzatish, eshitish, eslab qolish kabi aqliy tayyorgarlikka ega bo‘lishida bolalar adabiyotining zarur ekanligi asoslangan. Bundan tashqari bolalarni mantiqan fikrlashga o‘rgatadigan she’riy san’at na’munalari ham mavjud. Sharada she’riy san’ati bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Sharada she’riy topishmoq, ham so‘z o‘yinidir. Bosh harfisiz - ro‘zador, Shoir uchun tashbeh - dor.(soch) Oshiq “osh”siz qo‘shilsa, Yuz-qo‘ling yuvsang tayyor. (sochiq) Maktabgacha ta’limga mos keladigan sharada she’riy jumboqlarini ko’paytirish bolalar nutqini o‘stirishda yana bir o‘sish va rivojlanish desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Bolalar she’riyati – shaxsni har tomonlama rivojlantirishning muhim tarkibiy qismidir. U bolalarga axloqiy tasavvur va bilimlarni singdirish, ularda shaxsning axloqiy his-tuyg‘u va sifatlarini, xulq madaniyatini tarbiyalashga qartilgan jarayondir. Maktabagcha ta’lim tashkilotlarida kerakli bo‘lgan barcha bolalar adabiyotlariga doir kitoblarni yanada ko‘paytirish zarur. Negaki, kitob muhitida tarbiya topgan boladan aslo yomonlik chiqmaydi. Milliy qadriyatlarimizni saqlab qolish va yosh avlodga yetkazish bo‘yicha qilingan sa’y-harakatlar muhtaram prezidentimizning “Kelajak bog‘chadan boshlanadi” 1 degan purma’no so‘zlarida ham o‘z ifodasini topdi. Hozirda yurtimizda kitobxonlik ishlari keng suratda o‘sib bormoqda. Bu albatta Maktabgacha ta’lim tashkilotlarini ham chetlab o‘tmaydi degan umiddamiz. 1 Yangiliklar» O'zbekiston «Shavkat Mirziyoyevning ayollarga bayram tabrigi, 08.03.2018 2

O‘tgan qisqa vaqt mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda maktabgacaha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi, “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirsh chora tadbirlari to‘g‘risida”gi, “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi farmon va qarorlari, shuningdek, “Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish bo‘yicha 2017-2021 yillarga mo‘ljallangan Dasturi hamda respublikada maktabgacha ta’lim tizmini yanada takomillashtirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” asosida misli ko‘rilmagan ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. Bundan asosiy maqsad bugungi kun yoshlarini har tomonlama barkamol shaxs bo‘lib yetishishiga qulay shart-sharoitlar yaratib berishdir. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Hozirgi zamon bolalar she’riyati orqali maktabgacha yoshdagi tarbiyalanuvchilarda nutq o‘stirish jarayonini takomillashtirishning samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: 1. O‘rganilayotgan muammo bo‘yicha pedagogik-psixologik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish; 2. Maktabgacha yoshdagi tarbiyalanuvchilar hayotida she’riyatning o‘rni qay darajada ekanligini ko‘rib chiqish va tahlil qilish; 3. Maktabgacha yoshdagi tarbiyalanuvchilar nutqini o‘stirishda bolalar she’riyatini o‘rgatishning samarali yo‘llari va vositalarini aniqlash. 4. Sharada she’riy san’ati orqali maktabgacha ta’lim tarbiyalanuvchilarining nutq o‘stirish bilan bir qatorda mantiqan fikrlashga o‘rgatish. Bitiruv malakaviy ishining obyekti: Maktabgacha yoshdagi tarbiyalanuvchilarning nutqini o‘stirishda ertak, hikoya va bolalar she’riyatining ahamiyatini o‘rganish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishining predmeti: bolalar va o‘smirlarga ba g ‘ishlangan asarlarning g ‘oyaviy-mavzuviy, janriy-badiiy xususiyatlari, ularga oid ilmiy- 3

nazariy qarashlar, tadqiqotlar umumlashmasi, mualliflar hayoti va ijodini batafsil o‘rganish kabilar tashkil qiladi. Bitiruv malakaviy ishining metodlari: - Nazariy tadqiqot usuli; - Pedagogik-psixologik kuzatish; - So‘rov va suhbat; - Pedagogik-eksperiment; - STEAM; S-sciene, T-technology, E-engineering, A-art va M-math. Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosi: O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning Maktabgacha ta’lim tizimiga doir qaror va farmonlari, “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risidagi qonun , Maktabgacha ta’lim davlat standarti, maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi, hukumat tomonidan Maktabgacha ta’lim tizimiga doir qabul qilingan huquqiy-meyoriy hujjatlar, shuningdek tanlangan yo‘nalishda ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan pedagog olimlarning nazariy qarashlari va zamonaviy ilg‘or ta’limotlar. Sharq mutafakkirlarining axloqiy tarbiyaga oid qarashlari, mavzuga oid ilmiy-pedagogik manbalarda ilgari surilgan ta’limotlar. Har bir mamlakatning taraqqiyoti, istiqboli, farovonligi, ma’naviy yuksalishi, jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin olishi, bilimi, yuqori intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu fazilatlarni mujassamlashgan yoshlarga bog‘liq hisoblanib: har jihatdan yetuk va barkamol, Vatan taqdiri uchun sidqidildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni sifatli va mazmun jihatdan yuqori pog‘onalarga olib chiqish avvalo o‘qituvchi va tarbiyachi murabbiylar zimmasiga sharafli va ayni paytda mas'uliyatli vazifani yuklaydi. O‘zbekiston Respublikasi huquqiy-demokratik jamiyat qurish yo‘lidan borar ekan, o‘z fuqarolarning, ayniqsa, yangi jamiyat barpo etishga bel bog‘lagan, o‘sib kelayotgan yosh avlodning barkamol bo‘lib voyaga yetishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 7- fevraldagi PF- 4947-son “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni, 2016 yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son “2017- 4

2021 yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 2017-yil 9-sentyabrdagi PQ-3261-son “Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi, 2017-yil 26- sentyabrdagi PQ-3289-son “Pedagog kadrlarni tayyorlash, xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 2019- yil 8- maydagi PQ-4312-son “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” gi qarorlari, Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 28-dekabrdagi 1026-son “Pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 2019-yil 13- maydagi 391-son “Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari, Maktabgacha ta’lim vazirining 2019-yil 30-avgustdagi 155-son “Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari pedagoglarining ish hujjatlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi buyrug‘I hamda 2020-yil 22-dekabrdagi 802-son “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risidagi qarori mazkur sohaga tegishli boshqa me’yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. Davlatimiz rahbari O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining 26- yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqida: “Maqsadimiz kelgusi 3-4 yilda mamlakatimizdagi bog‘cha yoshidagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalariga to‘liq qamrab olishdan iborat va biz bunga albatta erishamiz”, - deb ta’kidlagan edi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: Kirish, asosiy qism, 2 bob, 5 fasl, bob bo‘yicha xulosalar, xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati, ilovadan iborat. I BOB. HOZIRGI DAVR BOLALAR SHE’RIYATINING RIVOJLANISHI 1.1 Bolalar she’riyati haqida tushuncha, tarixiy rivojlanish jarayonlari 5