O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR RUHIY SALOMATLIGINING PSIXOGIGIYENIK MASALALARI
![O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR RUHIY SALOMATLIGINING
PSIXOGIGIYENIK MASALALARI
M U N D A R I J A
KIRISH ............................................................................................................ ..... 3
I BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR PSIXOGIGIYENASINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligi tushunchasi va uning tuzilmaviy
tarkibi ......................................................................................... ............................ 12
1.2. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashning psixogigiyenik
shart-sharoitlari............................................................... ....................................... 28
Bob bo’yicha xulosalar………………………………………………………….. 44
II BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR PSIXOGIGI Y ENASI
MASALALARI
2.1. O‘smir yoshdagi bolalarning ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatining
yosh xususiyatlari................................................................................................. . 46
2. 2 . O’smirlik davrida bolalarda psixogigiyenaning vujudga kelish muammosi .. 53
Bob bo’yicha xulosalar………………………………………………………….. 61
III BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALARNING PSIXOGIGIYENA VA
PSIXOPROFILAKTIKAGA QIZIQISHLARINI O’RGANISHNING
AMALIY JIHATLARI
3.1. O‘smirlarning salomatlikka qadriyatli munosabati tadqiqot muammolari
sifatida. .......................................................................................................... ............................ 63
3.2. O‘smirlik davrida shaxsda salomatlikka qadriyat sifatida munosabatning
ijtimoiy-psixologik determinasiyasi .................................................................... .............. 70
bob bo’yicha xulosalar……………… ….. ………………… …………………… 79
XULOSA .............................................................................................................. 81
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................... .................... 85
ILOVALAR .......................................................................................................... 90
1](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi va zarurati. Jahonda COVID-19 pandemiyasi
bolalar hayotining barcha jabhalariga ta’sir ko‘rsatdi va hukumatlarni virus
tarqalishini bartaraf etish maqsadida qattiq cheklash va jamoat joylarini yopish
siyosatini amalga oshirishga majbur qildi. Muassasalar faoliyatiga yoki resurslar va
ob’yektlardan foydalanishga to‘sqinlik qiladigan ushbu ijtimoiy cheklov choralari
ko‘pincha “izolyasiya (lokdaun)” choralari deb ataladi. Biroq, shu kabi chora-
tadbirlarning bolalar huquqlariga ta’siri mamlakatlarda turlicha bo‘ldi.
YUNISEF va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Bola huquqlari
bo‘yicha vakili (Bolalar ombudsmani) tashabbusi bilan “O‘zbekistonda migrasiya
ta’siridan jabrlangan bolalarga COVID-19 ning bolalar huquqlariga ta’sirini
baholash” tadqiqoti amalga oshirildi. Ushbu Bolahuquqlariga ta’sirni baholash
(BHTB) Bolalar ombudsmani boshchiligida Bola huquqlari bo‘yicha mas’ul
bo‘lgan Yevropa tarmog‘i (BHMET) tomonidan tayyorlangan Umumiy asosiy
konsepsiyani va BHTB ni moslashtirish bo‘yicha milliy maslahatchini jalb qilgan
holda, migrasiya ta’siridan jabrlangan bolalar (MJB)ning hayoti va salomatligini
himoya qilish, ularning ushbu huquqlarigabo‘lgan ta’sirini o‘rganish uchun
pandemiyaning dastlabki bosqichlarida ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatlar,
hukumat tomonidan qabul qilingan qonunlar, siyosatlar, byudjet qarorlari, COVID-
19 bilan bog‘liq dasturlar va xizmatlarni ko‘rib chiqish uchun o‘tkazildi.
Bugungi kunda mamlakatimiz o‘rta maktab tizimining asosiy maqsadlaridan
biri bolalarni professional bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish hamda
ularni amaliyotda qo‘llay olishini ta’minlash tashkil etmoqda. Shu o‘rinda
globallashuv jarayoni, “ommaviy madaniyat” shakllarining jamiyatimizga kirib
kelishi, bolalarning ma’naviy rivojlanishi masalasi dolzarb ahamiyatga molik
ekanligini ko‘rsatmoqda. Bugungi kunda yoshlarning psixikasi, ularning ruhiy
salomatligiga ta’sir ko‘rsatuvchi bir qator omillarning mavjudligini e’tiborga
olmasdan bo‘lmaydi. Bolalarning o‘z salomatligiga munosabatini barqaror qadriyat
sifatida shakllantirish muhim ijtimoiy ahamiyatga molikdir. Shuning uchun o‘rta
maktab muassasalari sharoitida salomatlikni ta’minlash va mustahkamlash turli
2](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_2.png)
![soha vakillari – shifokorlar, valeologlar, psixologlar, pedagoglar tomonidan keng
muhokama qilingan holda ularning diqqat markaziga aylandi.
1. O‘zbekistonda salomatlikni ta’minlashga bo‘lgan davlat ahamiyatiga
molik me’yoriy-huquqiy bazaning mavjudligi,tibbiy xizmat ko‘rsatishning
optimallashtirilayotganligi, sog‘liqni saqlash tizimi isloh etilayotganligi,
fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha chora-tadbirlarning og‘ishmay amalga
oshirilayotganligi diqqatga sazovordir. Bu sohada qator dastur va qonunlar qabul
qilingan: O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi [1] , O‘zbekiston
Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-sonli
Qonuni [2] , O‘zbekiston Respublikasining 2016 yil 14 sentyabrdagi “Yoshlarga
oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi O‘RQ-406-sonli Qonuni [3] , O‘zbekiston
Respublikasining 29 avgust 1996 yildagi “Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash
to‘g‘risida”gi O‘RQ-265-I-sonli Qonuni [4], O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni [5], 11 noyabr 1998 yildagi PF-2107-sonli
“O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturi”
[6], O‘zbekiston Respublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘grisida”gi
Qonuni, 2008 yil [7], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarga oid
davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini
qo‘llab quvvatlash to‘g‘risida”gi Farmoni [7]. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazini tashkil etish
to‘grisida”gi 419- sonli Qarori, 2004 yil 7 sentyabr [8], O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining “Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazini
tashkil etish to‘grisida”gi 419- sonli Qarori, 2004 yil 7 sentyabr [9] va boshqa
me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur
dissertasiya muayyan darajada ahamiyatga egadir.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ruhiy salomatlikni ta’minlash
muammosi – yangi ilmiy muammo emasligini ta’kidlab o‘tishimiz zarur. Mazkur
muammo yuzasidan bir qator xorijiy va mamlakatimiz olimlari tomonidan
3](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_3.png)
![izlanishlar amalga oshirilgan. Xususan ko‘plab olimlar tomonidan salomatlik,
ruhiy salomatlik, shaxsning psixik barqarorligi, sub’yektiv farovonlik, psixologik
himoya, stressli holatlarda ularni boshqarish uslubi va strategiyasi, stress va
depressiya, ustanovkalar va frustrasiya masalasi, shaxsning moslashuvchanlik
imkoniyatlari, “Men” timsolining sanogen (sog‘lomlashtiruvchi) sohasi,
salomatlikning ichki tasviri, jamiyat va ta’lim muhitining shaxs psixologik holatiga
ta’siri, salomatlikni ta’minlash va qo‘llab quvvatlash mexanizmlarini o‘rganishga
yo‘naltirilgan tadqiqotlarni amalga oshirishgan.
Psixologik farovonlik va sog‘lomlik masalasi shuningdek gumanistik
psixologiya yo‘nalishining atoqli namoyandalar , A.Maslou, K.Rodjers, V.Frankl,
E.Fromm[50] va boshqalarning izlanishlarida ham yetarlicha muhim o‘ringa ega
bo‘lgan.
B.G.Ananyev, Yu. Lunev , V.Merlin, A.Prixojan, Vershinina G.V, Lebedeva
I. V, Obuxov Y, Andreyeva G.M tadqiqotlarida esa ruhiy salomatlik ta’minlash
uning sog‘lom turmush tarzini kechirishga irodasini namoyon etishi, qadriyatli
yo‘naltirilgan faoliyatga kirib borishi natijasida yuzaga kelishini ilmiy
asoslantirishgan.
Bolalar psixologik salomatligini ta’minlashning psixologik-psixogigiyenik
sharoitlari mazmunini aniqlashtirishda A.G.Asmolov, D.N.Uznadzening ishlarida
belgilangan nazariy holatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Olimlar Piaje J, Ollport
G , V.A.Petrovskiylar bolalarning ijtimoiy va predmet-makon atrof-muhitida
namoyon bo‘luvchi ta’lim muhitining turli sohalarini ajratib ko‘rsatishadi.
Insonlarda ruhiy salomatlikni ta’minlashga ko‘mak beruvchi psixologik-
psixogigiyenik sharoitlar haqidagi ilmiy bilimlarni chuqurlashtirish uchun,
bizningcha, “ruhiy salomatlik”ya`ni psixogigiyinik tarbiya tushunchasi bilan
bog‘liq bo‘lgan tasavvurlarni o‘rta maktab muassasasi sharoitida uni
ta’minlashning psixologik-psixogigiyenik sharoitlari mazmunini belgilash bilan
birga tadqiq etish talab etiladi.
Tadqiqotning ob’yekti o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligining
psixogigiyenasi va uning tarkibiy qismlari. Tadqiqot doirasida tajriba-sinov ishlari
4](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_4.png)
![2021-2022 yillarda Oqdaryo tumanidagi maktablarda, jami 113 nafar o‘quvchilar
bilan o‘tkazildi. Bunda: tajriba guruhini – 68 nafar (7 maktab – 36 nafar, 48
maktab – 32 nafar), nazorat guruhini – 45 nafar (7 maktab – 22 nafar, 48 maktab –
23nafar) tashkil etdi.
Tadqiqotning predmeti. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini
psixogigiyenik ta’minlashning psixologik omillari .
Tadqiqotning maqsadi. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini
ta’minlashga yo‘naltirilgan psixologik-psixogigiyenik modelni ishlab chiqish.
Tadqiqotning vazifalari :
1. O‘smir yoshdagi bolada ruhiy salomatlik tushunchasi va uning tuzilmaviy
tarkibi, “salomatlik”, “ruhiy salomatlik”, “o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy
salomatligi” tushunchalari mazmuni talqiniga doir ilmiy yondashuvlarni
aniqlashtirish;
2. ta’lim muhitida o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga
asos bo‘luvchi psixologik-psixogigiyenik shart-sharoitlarni ilmiy jihatdan
asoslash;
3. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatining yosh
xususiyatlarini o‘rganish;
4. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan
psixologik-psixogigiyenik model asosida amalga oshirilgan eksperimental
tadqiqot natijalari tahlilini amalga oshirish hamda uning samaradorligini
aniqlash;
5. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan
psixologik-psixogigiyenik modelning nazariy asoslarini ishlab chiqish;
6. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlash sohasida psixologik
shart-sharoit yaratish, bolalar psixologik salomatligini ta’minlashda
yuksak natijalarga erishish imkonini berishi empirik tadqiqotlar asosida
isbotlash.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat :
- o‘smir yoshdagi bolalarda ruhiy salomatlik tushunchasi va uning
5](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_5.png)
![tuzilmaviy tarkibi, “Salomatlik”, “ruhiy salomatlik”, “O‘smir yoshdagi bolalar
ruhiy salomatligi” tushunchalari mazmuni talqiniga doir ilmiy yondashuvlari
aniqlashtirilgan;
- o‘smirlik davridagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga asos bo‘luvchi
ta’lim muhitidagi psixologik-psixogigiyenik shart-sharoitlari ilmiy jihatdan
asoslangan;
- o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatining yosh
xususiyatlariga muvofiq tarzda o‘rganilgan;
- o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan
psixologik-psixogigiyenik model asosida amalga oshirilgan eksperimental tadqiqot
natijalari tahlilini amalga oshirilgan hamda uning samaradorligi aniqlashtirilgan .
- o‘smir yoshdagi bolalar psixogigiyenasini ta’minlash sohasida psixologik
shart-sharoit yaratish, maxsus trening mashg‘ulotlari va ta’lim muhiti usullaridan
foydalanish bolalar psixologik salomatligini ta’minlashda yuksak natijalarga
erishish imkonini berishi em pirik tadqiqot asosida isbotlangan .
Ilmiy tadqiqot farazi:
-o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini salbiy oqibatlardan asrashga
qaratilgan ishlar muvaffaqiyatli kechishi mumkin, agarda ushbu tadqiqotda
qo’llaniluvchi dastur samarali amalga oshirilsa.
-o‘smirlarda “salomatlik”, “ruhiy salomatlik” tushunchalari shakllanishi
mumkin;
-o’smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatlikka bo’lgan munosabati yosh
xususiyatlariga qarab sezilarli darajada farqlanishi mumkin.
Tadqiqotning metodologik asosi: O‘zbekistonlik olimlar tomonidan olib
borilgan izlanishlarga doir ilmiy adabiyotlartahlili bolalarda ruhiy salomatlikni
ta’minlash muammosi bilan biror-bir muallif maxsus tadqiqot sifatida izlanishlar
olib bormaganligini ko‘rsatdi. Biroq, O‘zbekistonlik psixolog-olimlar
E.G .G‘oziyev, G .B.Shoumarov, B.R.Qodirov, V.M.Karimova, Z.T.Nishanova,ʻ ʻ
N.S.Safayev, R.S.Samarov, M.X.Karamyan, Rasulova F.F ilmiy ishlarida hamda
boshqa fan vakillari tomonidan mazkur mavzuning turli qirralarini yoritishga
6](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_6.png)
![bag‘ishlangan tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, V.M.Karimova sog‘lom
turmush tarzining ijtimoiy-psixologik jihatlarini, M.X.Karamyan shaxsning
salomatlikka qadriyat sifatidagi munosabatining ijtimoiy-psixologik
determinasiyasini, D.Talabova ruhiy salomatlik masalasida vaqt tushunchasi ,
Sh.Usmonov, J.Musayevlar nevrozning salomatlikka aks ta’siri , kabi jihatlarga
doir izlanishlarni amalga oshirishgan.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, ilmiy-tadqiqotlar+ tahlili o‘rta maktab
muassasalari bolalari psixologik salomatligini ta’minlashning psixologik-
psixogigiyenik omillari tizimli yondashuv nuqtai nazaridan kam o‘rganilganligini
ko‘rsatadi.
Tadqiqotning usullari: nazariy metodlardan tizimli tahlil va sintez, ilmiy
dalillarni umumlashtirish, alohida hodisalarni o‘rganish hamda empirik
metodlardan: psixodiagnostik testlar, sog‘lom turmush tarziga o‘rgatish bo‘yicha
ta’limiy-psixologik trening dasturlari, kuzatish hamda matematik-statistik tahlil
metodlaridan foydalanildi.
Jami psixodiagnostik metodikalar majmuasiga tadqiqotda ishtirok etgan
bolalar uchun 2 ta anketa, 2 ta metodika kiritildi. Tadqiqotda quyidagi metodikalar
qo‘llanildi:
Bolalarning maktab ta’lim muhitidan qoniqish darajasini o‘rganish uchun
“Maktab bolalarining ta’lim muhitidapn qoniqish darajasini o‘rganish anketasi” ;
G.Ayzenkning “Ayzenk shaxs so‘rovnomasi” so‘rovnomasining “Neyrotizm”
shkalasi [58].
Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat:
o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga imkon beruvchi
sharoitlar aniqlanib, ruhiy salomatlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan psixologik-
psixogigiyenik model ishlab chiqilgan va amaliyotga tatbiq etilgan;
o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan
psixologik-psixogigiyenik model asosida amalga oshirilgan eksperimental tadqiqot
natijalari tahlili asosida ushbu modelning samaradorligi aniqlangan.
tadqiqot jarayonida shakllantirilgan “Psixogigiyena va ruhiy salomatlikni
7](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_7.png)
![takomillashtirishga qaratilgan 8 soatlik psixologik psixogigiyenik dastur” o‘rta
maktab muassasalari bolalari psixologik salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan
tadbirlarni amalga oshirish jarayonida qo‘llanilgan.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi,
qo‘llanilgan yondashuv va usullarning ilmiy-metodik asoslanganligi, tadqiqot
ob’yektining O‘zbekiston muhitida tanlanganligi, tanlov guruhining
reprezentativliligi, empirik ko‘rsatkichlarning matematik-statistikaning ishonchli
usullari yordamida tahlil qilinganligi, tekshiruvlarning aniq va rejali bosqichlarda,
turli usullarning majmuaviy qo‘llanilishi yordamida amalga oshirilganligi, xulosa,
taklif va tavsiyalarning amaliyotda joriy etilganligi bilan izohlanadi. Bolalar
psixologik salomatligini ta’minlashga doir keltirilgan tahlillar, tajriba-sinov ishlari
samaradorligi, empirik ma’lumotlarning tahlil etilishi va qayta ishlanishi,
eksperimental tadqiqot natijalarining statistik ahamiyatliligi, validligi muallif
tomonidan matematik-statistik usullar asosida ta’minlandi.
Tadqiqotda olingan empirik materiallarni qayta ishlash va ularning statistik
ahamiyatlilik darajasini aniqlash uchun matematik-statistikaning chastotali tahlil
metodi va Styudent t-mezonidan foydalanildi. Statistik ma’lumotlarga ishlov
berish PEHMda “Microsoft Office Excel” hamda “SPSS Statistics ver. 26.0”
dasturlari bazasida amalga oshirildi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalari
bolalar psixologik salomatligi mazmuni va uning tuzilmaviy tarkibi haqidagi ilmiy
tasavvurlarni kengaytiradi; bolalar psixologik salomatligini ta’minlash
muammosini yechishga kengroq yondashuvni amalga oshirish imkonini beradi;
“ruhiy salomatlik” tushunchasi tuzilmaviy tarkibining ochib berilishi nazariy
jihatdan bo‘lajak mutaxassislarning sog‘lom turmush tarzini kechirishga
yo‘nalishlarining mezonlarini aniqlash imkonini beradi. Amaliy jihati tadqiqot
natijalarining bolalarni ruhiy salomatlikni ta’minlashga psixologik -psixogigiyenik
tayyorlash jarayonini takomillashtirish, amaliy psixologiya texnologiyalarini ishlab
chiqish, psixodiagnostik metodlar majmuasini tuzish, sosial-psixologik treninglar
dasturini ishlab chiqilishi bilan belgilanadi.
8](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_8.png)
![Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. O‘rta maktab muassasalari bolalari
psixologik salomatligini ta’minlashning psixologik-psixogigiyenik omillarini
o‘rganishdan olingan ilmiy natijalar asosida:
“o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligi” tushunchasining aniqlashtirilgan
mazmuni, bolalar psixologik salomatligini ta’minlashning tarkibiy qismlari:
“ta’lim muhitidan qoniqishi”, “sog‘lom turmush tarzi to‘g‘risidagi tasavvurlari”,
“emosional barqarorligi”, “ta’lim muhitida xavotirlanish darajasi”, “o‘z-o‘zini
adekvat baholay olishi”, “qadriyatlar yo‘nalishining shakllanganligi bolalar
psixologik salomatligini ta’minlashga imkon beruvchi asoslangan psixologik-
psixogigiyenik shart-sharoitlar hamda shaxs psixologik salomatligini ta’minlash
mazmuni to‘g‘risidagi empirik ma’lumotlarga asoslangan ma’lumotlar maktab
o‘quvchilariga ma’lumot sifatida yetkazildi.
O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligining amaldagi holatini aniqlashga
yordam beruvchi shakllantirilgan psixodiagnostik metodikalar majmuasi, uning
doirasida bolalarning o‘rta maktab muassasasi ta’lim muhitidan qoniqish darajasini
hamda ularning sog‘lom turmush tarzi to‘g‘risidagi tasavvurlarini o‘rganish
bo‘yicha muallif tomonidan ishlab chiqilgan “O‘rta maktab muassasasi
bolalarining ta’lim muhitidan qoniqish darajasini o‘rganish” hamda “O‘rta maktab
muassasasi bolalarining sog‘lom turmush tarzi to‘g‘risidagi tasavvurlarini
o‘rganish” anketalari, o‘zida sosial-psixologik treninglar, trening dasturi uchun
psixologik o‘yin va mashqlar bo‘limlarini qamrab oluvchi bolalar psixologik
salomatligini ta’minlash psixologik-psixogigiyenik dasturi (“Psixogigiyena va
ruhiy salomatlikni takomillashtirishga qaratilgan 8 soatlik psixologik
psixogigiyenik dasturi”) aprobasiyadan o‘tkazilgach, empirik ma’lumotlarga
asoslangan holda maktab o‘quvchilarining ongiga singdirilgan. Natijada, bolalar
individual-psixologik xususiyatlarini kompleks o‘rganish, o‘rta maktab muassasasi
psixologik xizmati faoliyatini ilmiy-metodik ta’minotining boyitilishiga erishilgan;
Tadqiqot natijalarining aprobasiyasi. Tadqiqot natijalari 1 ta xalqaro
ilmiy-amaliy anjumanda muhokamadan o‘tkazilgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertasiyaning asosiy
9](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_9.png)
![natijalari bo‘yicha jami 3 ta ilmiy ish chop etilgan, jumladan 2 tasi xorij jurnalida
chop etilgan. Shuningdek, tadqiqot natijalari 1 ta respublika konferensiya
materiallari to‘plamida o‘z aksini topgan.
Dissertasiyaning tuzilishi. Dissertasiya kirish, uchta bob, xulosa,
tavsiyalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati dan iborat. Dissertasiya
ishining hajmi 89 betni tashkil qiladi.
10](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_10.png)
![I BOB. O‘SMIR YOSHDAGI BOLALAR RUHIY SALOMATLIGI
PSIXOGIGIYENASINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligi tushunchasi va uning
tuzilmaviy tarkibi
Barchamizga ma’lumki, insonning ruhiy (psixologik) salomatligi muammosi
ko‘pgina bilim sohalarining, shu jumladan, psixologiya fanining ham o‘ta muhim
o‘rganish ob’yektlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
MDH mamlakatlari psixolog, valeolog (valeopsixolog), tibbiyot,
psixogigiyena, psixoprofilaktika, psixologiya hamda sosiologiya sohasida ilmiy
tadqiqot olib borgan taniqli olimlar, jumladan, B.G.Ananyev [13],
V.D.Mendelevich [32] (2001), A.N. Leontyev [24], E.G .G oziyev [54],ʻ ʻ
G .B.Shoumarov [56], V.M.Karimova [21], B.R.Qodirov [52], R.S.Samarov
ʻ
[44],Z.T.Nishanova [34], N.S.Safayev [46], M.X.Karamyan[61]lar o‘quvchilar
psixologik salomatligini ta’minlash masalasiga o‘z diqqatlarini qaratishgan. Ular
o‘quvchilar psixologik salomatligi tushunchasi mazmuni, uni ta’minlash metod va
vositalari, uni mustahkamlash hamda rivojlantirish omillarini tadqiq etishgan. I.N.
Gurvich “Salomatlik ijtimoiy psixologiyasi” [20] nomli monografiyasida muhit
taraqqiyot darajasi shaxs salomatligi (yoki uning teskarisi)ning asosiy sababi
ekanligini ta’kidlaydi. O.S.Vasilyeva [14] va F.R.Filatovlar individning o‘z
sog‘ligini saqlashiga doir boshlang‘ich urinishining salomatlikni ta’minlashning
nazariy vazifasi, shaxs salomatligini ta’minlash modelini qurishda muhim rol
o‘ynashini ta’kidlashdi [14].
“Sosiologiyaga doir qisqa lug‘at” da aholi salomatligi termini haqida
mufassal tushuncha berilgan, bular: 1) kasallikka teskari bo‘lgan insonning
kamko‘stsiz hayot kechirish holati; 2) insonning kasallik, jismoniy nuqsonlardan
xoli bo‘libgina qolmay, to‘liq jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy barkamol hayot
kechirish holati; 3) inson organizmining uni o‘rab olgan muhit bilan muvozanati,
turli og‘riqli o‘zgarishlardan xoliligini o‘zida ifodalovchi tabiiy holati; 4)
11](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_11.png)
![sub’yektning (shaxs va sosial borliqning) optimal hayot kechirish holati, uning har
tomonlama va uzoq vaqt davomida hayot kechira olish sharoitining ijtimoiy
tajribada mavjudligi; 5) inson va sosial jamoa hayoti va faoliyatining miqdoriy-
sifatiy tavsifnomasi.
Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti Nizomi da yozilishicha: “Sog‘liq bu –
faqatgina kasallik va jismoniy nuqsonlardan forig‘lik bo‘lib qolmay, balki to‘liq
jismoniy, ruhiy va ijtimoiy barkamollikdir” [10].
Ko‘rinadiki, sog‘lik ko‘pgina omillarga bog‘liq bo‘lib, ularning har biri o‘z
psixologik mazmuniga egadir. Salomatlik ko‘p omillarga bog‘liq ekanligidan kelib
chiqqan holda uni faqatgina tizimli yondashuv vositasidagina o‘rganish mumkin.
B.F. Lomov fikricha, tizimli yondashuv shunday metodologik asoski, uning
asosida ruhiyat tabiati o‘zining ichki va tashqi munosabatlar birligida tadqiq
etilishi mumkin. Bu prinsip keyinchalik A.N.Leontyev tomonidan quyidagicha
to‘ldirildi: “Biz hech qiyinchiliksiz insonni o‘rganishning turlicha darajalarini
ajratib ko‘rsata olamiz: biologik daraja – bunda u jism sifatida, tabiat mahsuli
sifatida tadqiq etiladi; psixologik daraja – bunda u jonli sub’yekt faoliyati sifatida
namoyon bo‘ladi, va nihoyat, ijtimoiy daraja – bunda u ob’yektiv ijtimoiy
munosabatlar, ijtimoiy-tarixiy jarayonni o‘zida aks ettiruvchi sifatida ko‘rinadi”
[38, 231 b.].
Yuqorida keltirilgan har bir darajada inson salomatligi o‘ziga xos sifatlarni
namoyon qiladi. Darhaqiqat, alohida inson salomatligi hayotiy kuch, hayot
lazzatlarini har tomonlama his etishning davomiyligi, ijtimoiy faollik va shaxsning
garmonik rivojlanganligi bilan tavsiflanadi.
Biroq, shunga qaramay, tibbiyotga oid ishlarda salomatlikka nisbatan
ko‘pincha jismoniy holat sifatida qaraladi. Jismoniy salomatlik bu – organlarning
tizim sifatida o‘sishi va rivojlanishidan iborat bo‘lib, ularning asosida adaptik
reaksiyalarni ta’minlovchi morfofiziologik zahiralar harakati yotadi. Bunday
funksional tasavvur jismoniy salomatlikka doir ko‘pchilik tadqiqotchilarga ham
tegishlidir.
Adaptasion reaksiyalar organizmning tabiiy holatiga tegishli bo‘lib, uning
12](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_12.png)
![barcha organlari va tizimlarining normal harakatda bo‘lishini taqozo qiladi. Agar
insondagi organlarning barchasi yaxshi ishlasa, unda insonning butun organizmi
to‘g‘ri harakatlanadi va rivojlanadi. Inson organizmidagi barcha organlarning
hamjihatlikda harakatlanishi haqidagi fikrga tayangan ko‘pchilik mualliflar
salomatlikni organizmning biologik, fiziologik, psixologik rivojlanish jarayoni
sifatida qarashadi.
Lesin A.U fikricha, “Salomatlik kasallik va jarohatlardan forig‘likdan
boshqa narsa emas, bu – to‘laqonli mehnat qilish imkoniyati, qisqasi, insonga xos
barcha funksiyalarni erkin bajara bilish, xushvaqt yashashdir”.
Ba’zi olimlar salomatlikni insonning o‘z oldiga qo‘ygan maqsad va
vazifalarni optimal hal etish uchun zarur bo‘lgan sharoit bilan izohlashadi.
Masalan, Ananyev fikricha, salomatlikning bosh tamoyili faqatgina mustahkam
sog‘lik bilan o‘lchanmaydi, balki o‘z maqsadi (missiyasi)ni u orqali ado etish bilan
belgilanadi. Shunday qilib, salomatlik tushunchasi ostida muayyan axloq-odob
normalari ham tushuniladiki, bunday normalar hayotimiz sifatini yaxshilashga
yordam berish bilan birga uni mahsuldor, baxtli qiladi hamda o‘z-o‘zini safarbar
etishning yuqori darajasiga erishish imkonini beradi [12,123 b.].
V.Ya.Semke esa ruhiy salomatlikni “individning atrof-muhit bilan tadrijiy
muvozanati” sifatida talqin qiladi va bu muvozanat uning hayotiy muhim kichik
tizimlari optimal suratda faoliyat yuritishiga e’tibor qaratadi [19].
O‘zbekistonlik tadqiqotchi olimlar ruhiy salomatlik haqida izlanish olib
borishar ekan, uning muhim jihatlariga e’tibor berib kelishgan. Xususan, professor
V.Karimova bugungi yoshlarning salomatlik qadriyatiga munosabatlari
qandayligini, ularning hayotdagi eng muhim qadriyatlarga munosabatlarini
o‘rgangan. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, yoshlar uchun «oila va nikoh», «yaxshi
kasb egasi bo‘lish», «salomatlik» kabi qadriyatlar «moddiy ta’minlanganlik»,
«ma’lumotlilik», «farzand ko‘rish» kabilardan ustivor bo‘lib chiqqan, ya’ni eng
ko‘p marta tanlangan qadriyatlar qatoridan “salomatlik” degan qadriyat yuqori
o‘rinlarda belgilanganligi ta’kidlangan [21, 6 b].
Psixologiya fanlari nomzodi, dosent T. Suleymanova o‘quvchilar psixologik
13](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_13.png)
![salomatligini ta’minlashda psixologik xizmatning ahamiyati ulkanligini ta’kidlab,
bu borada o‘rta maktab psixologi jamoada sog‘lom psixologik muhit yaratish,
bolalar va pedagoglar shaxsining individual-psixologik xususiyatlari rivojlanishi
uchun optimal shart-sharoitlarni ta’minlash hamda munosabatlar jarayonini
yaxshilashga doir muammolarni hal etishga mas’ul hisoblanib, umumiy o‘quv va
tarbiyaviy jarayonning muhim tarkibiy qismi hisoblanishini bayon qiladi[62].
Shunday qilib, insonning psixologik salomatligi muammosi tadqiqotchilari
uchun uning o‘zaro aloqadorligi tavsifnomasi, ijtimoiy (sosial) tavsifnomasi
mavjud. Taxmin qilish mumkinki, XX asrga tegishli kasalliklar, jumladan, psixik
kasalliklar sosial xarakterga ega bo‘lib, uning asosida nogarmonik hayot tarzi
yotadi. Ijtimoiy hayot qiyinchiliklari, shaxslararo munosabatlar, axborotlar bosimi
shunga olib keladiki, psixologik tazyiq kundalik hayot haqiqatiga aylanadi. Shu
bilan birga, qayd etish joizki, inson o‘z kuchini qo‘llashda ko‘proq potensial
erkinlikni qo‘lga kiritadi. O‘z takrorlanmas o‘rnini anglagan inson hayotga
moslashuvda o‘z individual xususiyatlaridan dadilroq foydalana oladi. Tanlash
erkinligining mavjudligi ko‘p hollarda qo‘shimcha murakkabliklar – o‘z-o‘zi va
atrofdagilar bilan nizolashishni keltirib chiqaradi. Bunda insonning ichki
imkoniyatlari hamda tashqi muhitda uni amalda qo‘llay bilish orasida
nomuvofiqlik kelib chiqadi. Insonning psixologik salomatligi uning o‘z xulq-atvori
xususiyatlari va xususiy psixikasi mazmuni bilan moslasha bilish imkoniyatiga
bog‘liq bo‘lib qoladi. O‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatni chuqur anglash tufayli isnon
o‘z qilmishlari, fikri, hissiyot, sezgilariga baho bera boradi.
S.L.Rubinshteyn tomonidan taklif etilgan insonning moslashuv
imkoniyatlarini tahlil qilar ekanmiz, shunga amin bo‘ldikki, u insonlarning ikki xil
yashash usullari, mos ravishda hayotga bo‘lgan ikki xil munosabat mavjudligini
ta’kidlaydi. Birinchi usul – “inson yashayotgan muhit chegarasidan chiqmaydigan
bevosita aloqalar” hayoti [ 42 , 14 b.]. Bunday holda insonning har qanday
munosabati “alohida hodisalarga munosabat”dan iborat bo‘ladi, bu hayotga
bo‘lgan to‘kis munosabat emas, ya’ni inson o‘z hayotiga nisbatan refleksiv
pozisiyani xayolan egallay bilmaydi. Ikkinchi yashash tarzi usuli esa
14](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_14.png)
![refleksiyaning sodir bo‘lishida namoyon bo‘ladi. “Refleksiya hayot oqimini
to‘xtatgandek bo‘ladi va insonning fikran o‘zidan tashqarida turish imkonini
beradi” [ 42 , 21 b.]. Mazkur ikki hayot tarzi to‘lasincha adaptiv (moslashuvli),
garmonik bo‘lishi hamda psixologik salomatlikni ta’minlashi mumkin. Biroq ular
bir-biridan farq qiladi. Birinchisi, tizimga qat’iy rioya qilganda adaptiv bo‘lsa,
ikkinchisi tashqi ta’sirga bog‘liq bo‘lmaganligi uchun garmonik yashash imkonini
beradi.
O‘z hayotiga nisbatan reflekslardan foydalanish imkoniyati ruhiy
salomatlikni shaxsning qiziqishlari tavsifnomasi bilan bog‘laydi. Ruhiy salomatlik
insonning umumintegrativ tavsifnomasiga aylanadi, shaxsning ma’naviy
rivojlanishi esa uning jamiyat, guruh, mehnat, o‘zligiga bo‘lgan ongli
munosabatlari jamuljam tizimi sifatida namoyon bo‘ladi [41].
Shunday qilib, insonning moslashuv imkoniyatlari olimlar tomonidan inson
psixologik salomatligi darajalarini aniqlashga zamin yaratadi.
Ruhiy salomatlikning yuqori (kreativ) darajasi – muhitga turg‘un moslasha
oladigan, stressli vaziyatlarni yengish uchun zahirali kuchga ega, hayotga ijodiy
munosabatda bo‘ladigan, yaratuvchanlik pozisiyasida turgan kishilar. Bundaylar
psixologik yordamga muhtoj emas [41, 14 b.].
O‘rta daraja (adaptiv, moslashuvchan) – sosiumga moslashgan, biroq
birqadar hayajonlanadigan kishilar. Bunday kishiar tavakkalchilik guruhiga
mansub, psixologik salomatligi mustahkam bo‘lmaganligi uchun profilaktik-
rivojlanuvchilar yo‘nalishidagi guruh ishlariga jalb etilishi mumkin.
Past daraja – moslashmagan yoki assimilyativ-akkomodativ kishilar. Ichki
konfliktlarni yo assimilyativ yoki akkomodativ usulda hal etuvchi kishilar. Xulq-
atvorning assimilyativ uslubi insonning tashqi muhitga o‘z xohish-istagidan
tashqari moslashishga intilishi bilan izohlanadi. U atrofidagilar xohishiga to‘liq
moslashishga urinadi.
Akkomodativ xulq-atvor uslubini tanlagan kishi, aksincha, faol hujumkorlik
pozisiyasini egallaydi. Atrofidagilarni o‘z manfaatiga bo‘ysundirishga harakat
qiladi. Bunday pozisiyaning noshudligi xulq-atvor stereotiplarining turg‘un
15](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_15.png)
![emasligidadir. O‘z-o‘zini nazorat va o‘ziga tanqidiy yondashuv yetarli emas.
Bunday darajaga mansub kishilar individual psixologik yordamga muhtojdirlar.
Shunday qilib, ruhiy salomatlik insonning bir butun biososial mavjudot
sifatidagi nisbatan turg‘un xarakteristikasi bo‘lib, o‘zida o‘z oldiga prinsipial
hayotiy maqsadlarni qo‘ya bilish, uni hal etishga intilish, o‘z xulq-atvorini real
hayot (jamiyat talablari, tabiat qonunlari) bilan moslashtirish, o‘z-o‘zini barcha
jabhalarda (psixofiziologik darajadan qadriyatlar yo‘nalishi va dunyoqarashgacha)
boshqara bilish qobiliyatlarida namoyon bo‘ladi. Ruhiy salomatlik qotib qolgan
holat emas, u hayot davomida o‘zgarib borishi mumkin. Turli xil hayotiy sharoitlar
ta’sirida inson salomatligi yaxshilanishi yoki yomonlashuvi mumkin. Shuningdek,
olimlar ruhiy salomatlikning mezonlari masalasiga ham alohida to‘xtalishgan.
O.S.Vasilyevaning fikricha, ruhiy salomatlikning asosiy mezoni – emosional
sog‘lik, qayg‘urish – insonning ichki holati hamda o‘ziga, hayotga va boshqalarga
bo‘lgan munosabati, asl insoniy qadriyatni his etishidan iboratdir. Bunda xulq-
atvor darajasida qabul qilingan va qilinmagan qaror, harakatlar, holatlar, boshqa
insonlar bilan bo‘ladigan munosabatlar, ya’ni real hamkorlik haqida fikr yuritish
mumkin [15, 408 b.]. Ikkinchi muhim mezon sifatida insonning hayotga bo‘lgan
ijodiy yondashuvi, o‘z tutgan o‘rnini bilishi, uning ijobiy, quvonchli holatini olish
mumkin [15, 410 b]. Ma’naviy salomatlik mezoniga esa insonning kelajakka
bo‘lgan optimistik qarashi, vaqtinchalik istiqbolning mavjudligi, o‘zi va atrof-
muhit bilan garmonik munosabatda bo‘lish, birovni ayblamaslik, xafa bo‘lmaslik,
xafa qilmaslik, qo‘rqmaslik va yuksak axloqiylik kabilar kiradi [33]. Salomatlik
mezoniga o‘zligini namoyon qilish, o‘z hayotiga, sog‘ligiga nisbatan
mas’uliyatlilik kabilar kiritilishi mumkin. K.Rodjers fikricha, sog‘lom inson
harakatchan, ochiq bo‘lib, har doim ham himoyaviy harakatlardan
foydalanmaydigan, tashqi ta’sirlardan xoli va faqatgina o‘ziga ishonadigan
kishidir. Bunday odam o‘zini bor bo‘yi namoyon etarkan, doimo har qanday
holatda yangi hayot onini boshdan kechiradi [ 39, 155].
Hozirgi zamon G arb psixologlari o‘zligini hurmat qilish vaʻ
ehtiyotkorlikning namoyon bo‘lish darajasini ruhiy salomatlikning mahsuldor
16](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_16.png)
![axborot tashuvchi ko‘rsatkichlaridan biri deb hisoblashadi. Gumanistik psixologiya
doirasida ruhiy salomatlikning quyidagi mezonlari mavjud: “Men”ga bo‘lgan
munosabat, shaxsning o‘zligini ro‘yobga chiqarish, shaxsiyatning mukammalligi,
reallikni idrok etish (K.Rodjers). Ruhiy salomatlikning psixoterapiyada tez-tez
qo‘llaniladigan mezonaridan biri real “Men” obrazini ideal “Men” obrazi bilan
taqqoslash, ya’ni insonning qanday kishi bo‘lishni xohlashi bilan taqqoslashdir.
Real “Men” obrazining ideal “Men” obrazi bilan yuksak darajada mos kelishini
ruhiy salomatlikning yuqori ko‘rsatkichi deb hisoblash qabul qilingan [ 40 , 158].
Inson psixologik salomatligi to‘g‘risidagi yangicha “pozitiv” yo‘nalishlar
salomatlik mezoni sifatida insonning rivojlanishi, o‘sishi, o‘z-o‘zini namoyon
etishi, o‘z qilmish va faoliyatini ongli boshqarish, o‘zi va boshqalar oldida
mas’uliyatni his etishi, o‘zi va atrofdagilarni adekvat idrok eta bilish qobiliyatini
hisobga oladi.
Bizning nazarimizda, ruhiy salomatlik ikki xil belgi asosida aniqlanadi.
Birinchi belgi – hayotiy faoliyatning asosiy shakllarida optimistik prinsipga amal
qilish, ya’ni o‘rtachalik (mo tadillik, optimallik)ʻ oltin qoidasiga rioya qilish.
Bunday belgi yuqorida zikr etilgan shaxs salomatligi mezonlariga doir faylasuf,
yozuvchi, insonshunoslar tomonidan qadim zamonlardan hozirgi kunimizgacha
bo‘lgan davrda bayon etilgan qarashlarda o‘z aksin i topgan. Markaziy Osiyo
mutafakkirlari falsafiy qarashlarida bu hol yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, Abu
Nasr Forobiy “Baxt-saodatga erishish yo‘llari haqida” nomli asari da axloqiy
fazilatlar mezonini ishlab chiqdi. Uningcha, har bir hodisada ham o‘rtacha me’yor
ma’qul. Masalan, u jasurlik masalasida shunday deydi, “Jasurlik yaxshi axloqiy
sifat, u mo tadil mardlik sifatida xavfli hollarni bartaraf etishda yuz beradi. O‘ta
ʻ
ketgan jasurlik aqlsizlikni, kami esa qo‘rqoqlikni tug‘diradiki, bu o‘ta yomon
xislatdir. U saxiylik masalasida ham xuddi shu mezonni qo‘llaydi. Hazil-mutoiba
ham o‘rtacha bo‘lgandagina shavq-zavq bag‘ishlaydi. Ishlash va dam olish ham
shunday, agar kishi o‘zida bo‘lmagan yaxshi xislatlarni o‘ziga “yopishtirsa”,
xudbinga aylanadi. Agar har qanday fazilatni o‘ziga yopishtiradigan bo‘lsa,
yolg‘onchi bo‘lib qoladi. Do‘stlik ikki kishining munosabatidagi mo tadil aloqadir.
ʻ
17](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_17.png)
![Uning ortig‘i yoki kamligi do‘stlikka putr yetkazadi” [11; 29-30 b .].
Ikkinchi belgi – effektiv ijtimoiy, sosial psixologik, intrapsixik moslashuv
(adaptasiya) dir.
Mazkur belgilarni konkret, alohida tahlil etish shaxs psixologik salomatligi
darajasini sifat va miqdor jihatdan baholash mezonlari sifatida xizmat qilishi
mumkin. Ular bir-biri bilan uzviy aloqadorlikda bo‘lib, shaxsiy fazilatlar sifatida
ham qaralishi mumkin (masalan, tanqidiy qarash yorqinligi, o‘z-o‘ziga tanqidiy
munosabatda bo‘lish, o‘z-o‘zini nazorat qilish qobiliyati, kommunikativ jadallik,
ezuvchi bog‘liqliklardan forig‘lik va h.k.).
Yuqorida qayd etilgan belgilarni konkretlashtirish uchun L.Maslou
tomonidan taklif etilgan ruhiy salomatlikning bosh mezoni xizmat qilishi mumkin,
bu – shaxsning o‘z-o‘zini namoyon etishidir. Muallif ta’kidlaydiki, har bir kishi
ongli ravishda hayotda qanday o‘rinni egallash, kim bo‘lishni ongli ravishda
tanlashi, o‘z-o‘zini rivojlantirishning o‘zigagina xos yo‘lini tanlashi lozim [11, 97
b.]. Maslou o‘zlikni insonning ichki tabiati, o‘zagi, individiumning o‘zigagina xos
bo‘lgan didi, qadriyat va maqsadlari asosida aniqlaydi.
O‘z ichki tabiatini anglay bilish, unga amal qilgan holda harakat qilish
o‘zlikning namoyon bo ‘ lishiga xosdir. Maslou kishilar o‘zligining namoyon
bo‘lishi quyidagi xususiyatlarga ega dyegan xulosaga keladi: borliqni idrok
etishning oliy darajada ekanligi; o‘z-o‘zi, boshqalar, atrof-muhitni amalda qanday
bo‘lsa, o‘shanday qabul qila bilish; yuksak hozirjavoblik; muammoni hal etishga
bo‘lgan qobiliyatning ancha rivojlanganligi; o‘zini chetga tortish, tanholikka
moyillikning yaqqol namoyon bo‘lishi; avtonomlik va qandaydir bitta madaniyatga
moyillikka qarshilikning yorqinligi; idrokning va emosional reaksiyalarning sof va
boy ekanligi; qayg‘urganda jo‘shqinlikning yuksak cho‘qqida ekanligi; o‘zini
barcha insoniyat bilan birgalikda ekanligini kuchli tasavvur etish; shaxsiy
munosabatlardagi o‘zgarishlar; xarakterning farq qiluvchan demokratik tuzilmasi;
ijodiy qobiliyatning yuksakligi; qadriyatlar tizimida muayyan o‘zgarishlar;
ijodkorlik (kreativlik)dir.
Real borliqni idrok etishning yuqori darajasi ongning tiniqligi, borliqni
18](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_18.png)
![anglash usullarining bir-biriga mosligini anglatadi. Bunday xususiyatlarni bundan-
da aniqroq tavsiflash mumkin bo‘lmasa kerak.
O‘z-o‘zini, boshqalar, atrof-muhitni amalda qanday bo‘lsa, o‘shanday qabul
qila bilish qobiliyatning kuchliligi amalda atrofni sog‘lom, hushyor, adekvat idrok
etishdan iboratdir.
Hozirjavoblikning kuchliligi o‘z shaxsini namoyon qilish, uni erkin
ifodalash, nuqsonli xislatlardan xolilik, kulgi bo‘lishdan, nazokatsizlikdan qo‘rquv,
va hokazolarda ifodalandi. Boshqacha qilib aytganda, bu soddalik, hayotga bo‘lgan
ishonchdir.
Diqqatni muammoni hal etishga yuksak darajada jalb qilish qobiliyati
qaysarlik, sobitqadamlik, muammoni boshqalar bilan birga va yakka holda hal eta
bilish sa’i-harakatidir.
O‘zini chetga tortish, tanholikka moyillikning yaqqolroq namoyon bo‘lishi
o‘z ustida ishlash, o‘z ruhini tarbiyalashni talab etadi. Agar inson dindor bo‘lsa, u
Xudo bilan muloqotga kirisha olishi lozim.
Avtonomlik va qandaydir bitta madaniyatga oi d likka bo‘lgan qarshilikning
yorqinligi inson ning barcha madaniyat buloqlaridan bahramand bo‘lish ida
ifodalandi.
Sog‘lom shaxs xulq-atvorini uning atrofidagilarning uning sog‘ligi
to‘g‘risidagi fikrlari, qarashlari, qo‘llab-quvvatlashlari va qoidalari emas, balki
insonning o‘zida mavjud bo‘lgan oliy manba bilan bo‘ladigan muloqot, dialog
natijasida hosil bo‘ladigan axloq qoidasi belgilaydi va boshqaradi. Qisqasi,
sog‘lom shaxs psixikasini yuzsizlarcha uyat madaniyati emas, balki gunohni his
eta bilish madaniyati asoslaydi.
Idrokning sofligi va emosional reaksiyalarning boyligi insonning ana shular
orasidan eng yaxshilarini tanlash imkoniin beradi.
Tez-tez sodir bo‘ladigan portlashlar, iztiroblar cho‘qqisini A. Maslou
anglash, tushunib yetish, ochilish onlari sifatida tavsiflaydi. Bunday holat kishining
o‘z kuchidan ortiq biror qobiliyatga nisbatan oliy darajada diqqatini to‘plash i ,
haqiqatga yaqinlashuvidir. Bunday onlarda kishi yanada yuksakroq darajaga
19](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_19.png)
![ko‘tariladi, to‘satdan yaqqolroq tushuna boshlaydi, turmushning asrorlari, mohiyati
ochila boshlaydi. Bunday iztirobni ilmiy ijodkorlik, ijodkorning badiiy ilhomi
bilan tenglashtirish shart emas. Uni sevgi onlari, tabiat, musiqadan zavqlanish,
ilhomlanish keltirib chiqarishi ham mumkin. Eng muhimi, inson bunday paytda
o‘zini yolg‘iz his qilmasdan, balki oliy kuchlar bilan birga his qiladi.
Psixik sog‘lom shaxs mustaqil, hech narsaga muhtojlik sezmaydi, u boshqa
shaxslarga nisbatan kamroq qaramdir. Bu esa, unda hech qanday qo‘rqinch,
ko‘rolmaslik, maqtovlarga muhtojlik yo‘qligidan darak beradi. U yolg‘on gapirish,
xushomadgo‘ylik qilishga ehtiyoj sezmaydi. Atrofidagilarning ijtimoiy
ko‘rsatmalariga u befarq. U, umuman, har qanday rag‘batlantirish, jazolashga,
shon- shuhratga loqayd qaraydi, u mukofotni o‘zligidan topadi.
Shaxsning bunday nisbatan demokratik tuzilishga ega bo‘lgan tavsifnomasi
shundan dalolat beradiki, o‘z ligi ni namoyon etadigan shaxs hech qanday ijtimoiy
mansabdor avtoritetlar hamda homiylarga muhtoj bo‘lmaydi. Bunday shaxs o‘z
hamkorlik orolchasini barpo etadi, ko‘rsatma, instruksiyalar bilan ishi bo‘lmaydi,
jamoa uning uchun past-baland mansabdorlik pog‘onasi emas, balki o‘rnini
almashtirib bo‘lmaydigan mutaxassislar majmuidir. Ijtimoiy tizimda bunday
shaxsga demokratik jamiyat qurilishi mos keladi. Umuman, bunday kishilar
qanday lavozimda ishlamasinlar, jamiyatda qanday mavq ye ga ega bo‘lmasinlar,
unchalik katta bo‘lmasa-da, ular uchun boshliq, rahbar yo‘q. Ular hamma joyda
o‘zini nazorat qiladigan, o‘zlaridan moddiy qaram kishilar bo‘lmagan o‘rinlarda
ishlashni ma’qul ko‘rishadi.
Oliy darajadagi ijodiy qobiliyat inson va ijodkor uchun hayotning oliy
mazmuni hisoblanadi. Agar biz buni ko‘ra bilmasak, atrofimizda yorqin
bo‘lmagan, ahamiyatga molik bo‘lmagan kishilar to‘plangan bo‘lsa, demak bunday
jamiyat yomon tashkil etilgan, u insonning o‘z ligi ni namoyon etishiga imkon
bermaydigan jamiyatdir.
O‘z ligi ni namoyon etuvchi odam, A.Maslouning fikricha, qadriyatlar
tizimida muayyan farqlarga ega bo‘lish lozim. O‘z lig ini namoyon eta oladigan
kishilar o‘z atrofidagilar to‘g‘risida yuksak fikrda bo‘lishadi. Ular so‘zda ifodalay
20](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_20.png)
![olishmasa-da odamlar, insoniyat va uning kelajagiga ishonch bilan qarashadi.
Boshqacha qilib aytganda, ularda ijobiy fikr ustun turadi, ular boshqalarga
yaxshilik tilash bilan kifoyalanmasdan, o‘zaro bog‘liq qadriyatlar tizimi, ijobiy
falsafiy qarashlarga ega bo‘ladilar.
Shaxs tavsifnomasidagi kreativ (ijodkor)lik shuni anglatadiki, barcha o‘zini
namoyon eta oluvchi kishilar ijodkorlik qobiliyatiga ega. Biroq, shuni ham alohida
qayd etish lozimki, ijodiy potensial (imkoniyat)ga ega bo‘lgan kishi albatta
musiqa, she’riyat yoki fan sohasida iqtidor egasi bo‘lishi shart emas. Bu masalada
A. Maslou, boladagina mavjud bo‘ladigan tabiiy va to‘satdan yorqin ko‘rinadigan
kreativlik (ijodkorlik)ni nazarda tutgan edi. Bunday kreativlik shaxsning kundalik
hayotdagi kuzatuvchanligi, yangilikni tez ilg‘ay bilishi kabilarda namoyon bo‘ladi.
Inson xavf-xatardan xolilikka, hurmat-e’tiborga muhtojlik kabi tuban
manfaatlardan xoli bo‘lgandagina o‘z-o‘zini namoyon etish sari dadil qadam qo‘ya
oladi. Masalan, Maslou fikricha, bola go‘dakligida izzat - hurmatga muhtoj bo‘lgan
bo‘lsa, butun qolgan umri davomida ham shundayligicha qolishi mumkin [31, 56
b].
Insonning yuksak maqsadlar sari intilishi uning psixologik salomatligidan
dalolat beradi. O‘zligini namoyon etish – o‘z i ga bo‘lgan ishonchsizlikni bir qadar
ye ngish, bundan qoniqish his qilishni emas, balki uzoq vaqt davomida, doimiy
ravishda ishga sho‘ng‘ish, o‘zidagi ijodiy qobiliyatlarni mumkin qadar maksimal
darajada rivojlantirishni nazarda tutadi. Maslou fikricha, individumlarning
o‘z ligi ni namoyon etishi eng qiyin va chigal muammolarni hal etishga qaratilgan
bo‘ladi, chunki bunday muammolarni hal etish uchun nihoyatda yuksak ijodkorlik
kuchi talab etiladi [31, 14 b].
Shunday qilib, kishi o‘zligi (individiumning ichki tabiati hamda o‘zagi)
inson psixologik salomatligining bosh ko‘rsatkichi bo‘lib, uning bosh mazmunini
( erkin lik ), o‘zini, o‘z hayot yo‘lini kashf etish, o‘zligini namoyon etish tashkil
etadi. Haqli ravishda qayd etish mumkinki, shaxs kamolotining umumiy
qonuniyatiga ko‘ra, inson o‘zligining namoyon bo‘lishi uchun ye tarli shart-sharoit
mavjud bo‘lsa, uning rivojlanish jarayoni tabiiy ravishda namoyon bo‘ladi, uning
21](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_21.png)
![natijasi esa shaxsiy kamoloti yo‘nalishida o‘zgarishlar yuz berishi bilan izohlanadi.
Insondagi bunday o‘zgarishlar uning o‘ziga va tashqi olamiga bo‘lgan
munosabatlarda ham o‘z aksini topadi. Shuni qayd etamizki, insonning o‘z ichki
dunyosiga bo‘lgan munosabati uning tashqi olam bilan bo‘ladigan munosabati kabi
muhim ahamiyatga egadir.
Biroq ta’kidlash joizki, shaxs kamolotining ichki mexanizmlari ishga
t u shishi uchun muayyan shart-sharoitlarning bo‘lishi talab etiladi. Shaxs
rivojlanishining ilk bosqichlarida ye takchi o‘rinni uning ijtimoiylashuvi uchun
zarur shart-sharoitlar, jumladan esa, shaxslararo munosabatlar uchun sharoit
egallaydi, bular esa inson rivojlanishining tub yo‘nalishini belgilab beradi. Bizning
mazkur ilmiy tadqiqotimiz yondashuvida muhitning integral shakllantiruvchilik
sifati uning rivojlantiruvchanlik ta’sirida o‘z aksini topadi hamda o‘quvchilar
psixologik salomatligini ta’minlashning muhim shart-sharoiti hisoblanadi.
Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni tasdiqlaydiki, ruhiy salomatlik tizim sifatida
aksiologik, instrumental va ehtiyojiy-motivasion komponent-laridan iboratdir.
Bunda aksiologik komponent insonning o‘zligi – “Men”i va o‘zga kishilar “Men”i
qadriyatlarini o‘z ichiga oladi. Bunga kishining o‘zligini mutloq ravishda kashf
e tish, anglashi hamda boshqalar qadriyatini jinsi, yoshi, madaniy saviyasidan
qat’iy nazar , tan olishi mos keladi. Buning so‘zsiz sharti shaxs barkamolligidir [30,
12 b.].
Instrumental komponent insonning o‘z ligi ni anglash, o‘z idrokini o‘ziga,
ichki dunyosiga, boshqalar bilan bo‘ladigan o‘z o‘rnini anglash qobiliyatini
refleksiya darajasida egallay bilishini talab etadi. Unga insonning o‘z emosional
holatini tushunishi, boshqalarning ham bunday holatini tavsiflay bilishi,
boshqalarga zarar yetkazmagan holda o‘z hissiyot i n i erkin va ochiq namoyon qila
olish imkoniyatlari, o‘z i va atrofdagilar xulq-atvori sabab va oqibatlarini anglay
bilish kabilar mos keladi.
Ehtiyojiy-motivasion komponent kishining o‘z-o‘zini rivojlantirishga
bo‘lgan ehtiyojning mavjudligida ko‘rinadi. Bu – inson o‘z hayot-faoliyati
sub’yekti ekanligini, uning ichki faollik manbaiga egaligi, bular esa uning
22](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_22.png)
![rivojlanishiga turtki beruvchi mexanizm ekanligi bilan izohlanadi. U o‘zining
kamoloti uchun mas’uliyatni to‘liq o‘z zimmasiga oladi va o‘z tarjimai holining
muallifi bo‘ladi [30].
Salomatlikning ichki manzarasi bu quyidagilarda nomoyon bo’ladi :
- salomatlikning ongda aks etgan qadriyatga bo‘lgan maxsus munosabat
hamda xulq-atvor, emosional va kognitiv sohalarni faol takomillashtirishga
bo‘lgan ijobiy intilish;
- inson o‘zining biologik, ijtimoiy-psixologik va ma’naviy imkoniyatlarini
baholashga qodir bo‘lgan muayyan psixofizik muhitdir.
Salomatlikning ichki manzarasi faqatgina o‘z imkoniyatlarini bilishnigina
emas, balki o‘zida yashiringan haqiqiy zaxira va imkoniyatlardan foydalana olish
va oqibatda o‘z psixik salomatligiga nisbatan faol yondashuvni shakllantirishdan
iboratdir. V.A.Ananevning [13] fikricha, salomatlikning ichki manzarasi bu inson
salomatligining intellektual tasavvur tavsiflari majmuasi, emosional iztiroblari, his-
tuyg‘u, xulq-atvorlari jami SIMni qarab chiqar ekan, V.A. Ananevning uch
qirrasini ko‘rsatib o‘tadi:
1. Emosional. Salomatlikning ichki manzarasining sezgiga doir jihati, unga
salomatlikni his qilish, unga doir tuyg‘ular, emosional fonni shakllantiruvchilar:
xotirjamlik, erkinlik, yengillik, simpatiya va boshqalar.
2. Kognitiv. Salomatlikning ichki manzarasi ning aql-idrok bilan bog‘liq
jihati. Insonning sub’yektiv yoki afsonaviy qarashlari, xulosa va fikrlari mazmuni,
tahminlari hamda salomatlikni optimal ravishda mustahkamlash va rivojlantirish
haqidagi (insonning ishonish tizimi) tasavvurlari birligi.
3. Xulq-atvor . Salomatlikning ichki manzarasi ning irodaviy jihati. Bunga
insondagi tirishqoqlik, intilish, sog‘lom kishining konkret harakatlarining ishonish
tizimi bilan bog‘liq bo‘lgan sub’yektiv maqsadlarga yetishni mo‘ljallovchi
irodaviy sifatlari majmui.
Shunday qilib insonda mavjud bo‘lgan barcha uch shaxs tarkibini
ko‘rishimiz mumkin: emosional, kognitiv va xulq-atvorli.
“Ruhiy salomatlik” tushunchasining shakllanishini tahlil etish natijalarini
23](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_23.png)
![umumlashtirar ekanmiz, biz ruhiy salomatlik shaxsning
a) emosional turg‘unligi,
b) o‘zini kashf qilishi (qabul qilishi),
v) o‘zligini namoyon etishi,
g) qadriyatlarining shakllanganligi,
d) tashqi muhitga moslasha bilish qobiliyatlaridan tashkil topishini
aniqladik.
Ruhiy salomatlik to‘g‘risidagi qarashlarning tarixiy rivojlanishiga
asoslangan holda mazkur tushuncha mazmunini nazariy tadqiq etar ekanmiz, uning
strukturaviy tarkibini ajratishga muvaffaq bo‘ldik.
Psixologik nuqtai nazardan salomatlikning ichki manzarasini qarab chiqar
ekanmiz, biz uning inson shaxsi strukturasini tashkil etuvchi emosional, kognitiv
va xulq-atvoriy kabi 3 qirrasini ajratdik:
-Emosional qirra psixoemosional mavqe sifatida belgilandi,
-kognitiv qirra – sog‘lom turmush tarzi to‘g‘risidagi tasavvurlar bilan, xulq-
atvoriy – qadriyatlar o‘zaro munosabati bilan belgilandi.
-Shaxsning tashqi muhitga moslashuvi uning o‘z psixikasini boshqarish
imkoniyatlari orqali ro‘y beradi. Tarbiyaning bosh vazifalaridan biri bu – insonni
boshqalar idora qilishiga emas, balki uning o‘z-o‘zini idora qilishga o‘rgatishdan
iboratdir.
Mustaqillikka intilish, o‘z imkoniyatlariga qarab o‘z hayotini tashkil etish ,
ayniqsa , o‘smirlik yosh davriga xosdir.
Shunday qilib, insonning psixoemosional mavqei ruhiy salomatlikning
asosiy tarkibiy qismi sifatida psixikaning boshqariluvchi o‘z-o‘zini boshqarish
darajasi imkoniyatlari bilan bog‘liqdir [54, 15 b].
Psixologik bilimlarni jamiyat hayotidagi yangi bir hodisa sifatidagi
shaxsning ehtiyojlarini: o‘zligini namoyon qilishdagi, o‘zini anglashdagi rolini
alohida qayd etish lozim. Psixologik ma’lumotning o‘ziga xos xususiyati shundan
iboratki, psixologik fenomenlar bilan tanishuv jarayonida bolalar o‘z olgan
bilimlarini o‘zidan o‘tkazadi, bunday o‘tkazish esa refleksiv tajribaga asoslangan
24](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_24.png)
![bo‘ladi. Psixik reallikka nisbatan refleksiv ko‘rsatma shakllanadi, psixologik
fenomenlar (hissiyot, iztiroblar, ma’nolarga urg‘u berish, qadriyatlar va hayotiy
ahamiyatli maqsadlarga munosabat)ga nisbatan sezgirlikning oshishi kuzatiladi.
Bolalarda psixologik madaniyat, ilmiy psixologik ongning shakllanishi
uning o‘zligini namoyon qilishga, o‘zini anglashning o‘sishiga, psixologik
salomatligining o‘sishiga bo‘lgan ehtiyojini oshiradi.
Sog‘lom turmush tarziga doir tasavvurlarning shakllanganligi professional
ta’lim bosqichida rivojlanayotgan shaxsga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, uning natijasini
quyidagicha tasavvur etish mumkin:
1. Insonning o‘z ligi ga nisbatan qadriyatli munosabati, o‘z-o‘zini anglashni
rag‘batlantirish psixologik mexanizmlari rivojlanadi;
2. Insonparvar madaniy pozi s iya va unga mos keluvchi fikrlash uslubi
shakllanadi. Insonparvarlik pozi s iyasining muhim tavsifnomasi, jumladan :
a) borliqning turli jihatlariga bo‘lgan sub’yektiv munosabat, shu jumladan,
shaxsiy nuqtai nazarda ifodalanuvchi o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabat;
b) dialog va tushunishga asoslangan qadriyatli munosabat;
3. Inson salomatligi uchun mas’ul bo‘lgan bo‘lajak mutaxassisning kasbiy
shakllanishi, ijodiy faoliyat asoslarini shakllantiruvchi shart-sharoitlar yaratiladi.
4. Hayotda o‘z o‘rnini belgilashda “Men” obraziga adekvat bo‘lgan
shaxsning o‘zligini namoyon qilishga bo‘lgan ehtiyoji qoniqtiriladi.
Shunday qilib, sog‘lom turmush tarziga doir tasavvurlarni shaxsning
rivojlanishi va o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi sharoitni ta’minlovchi psixologik
madaniyat mazmuni tashkil etadi. Bunga bog‘liq holda amaliy psixologiyaning
diagnostik yo‘nalishiga diqqatni qaratmoq joizdir. Bu yo‘nalish, amaliy
psixologiya yo‘nalishi individuallikni o chib berish, shaxsning tabiiy rivojlanishini
kuzatish, ontogenezning hozirgi yosh va ijtimoiy-madaniy rivojlanish bosqichini
tadqiq qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Bolalarning psixologik salomatligi
uchun g‘amxo‘rlik uning ichki dunyosini o‘rganishni talab qiladi: sezgi va iztirob,
qiziqishlar, qobiliyat va bilim, uni n g o‘ziga, tengqurlariga, kattalarga, atrof-
muhitga bo‘lgan munosabati. Bularning barchasi bolalarning o‘z psixologik
25](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_25.png)
![salomatligini asrashi va rivojlantirishi, sog‘lom turmush tarzi haqidagi
tasavvurlarini o‘rganish imkonini beradi. Bunday vazifalarni hal etish shundan
dalolat beradiki, psixodiagnostika o‘z-o‘zicha emas, balki shaxs rivoji uchun
mavjuddir. Demak, shu tarzda biz shaxsning ichki imkoniyatlarini tashxisdan
o‘tkazamiz, uning asosida esa har bir bolalardagi individuallik, o‘ziga xoslik,
o‘ziga xos qadriyatlar yotadi.
Rivojlanishni tashxislashning roli , ta’limni konkret bolalarga
moslashtirishda namoyon bo‘ladi.
Shaxs va muhit orasidagi bog‘lovchi bo‘g‘inlar: iztirob, qayg‘urishlar,
emosional holatlar, qadriyatli munosabatlar, psixologik shakllanishdan iborat
bolalarning “Men”i, ya’ni o‘zligini anglatuvchi, shakllantiruvchi, uning psixologik
salomatligini ta’minlovchi vositalardir.
Demak, amaliy psixologiya psixologik bilimlarning amaliy sohasi sifatida
bolalarning psixoemosional mavqeini, psixosomatik xususiyatlarini aniqlash
imkonini beradi.
Shunday qilib, bolalarning sog‘lom turmush tarziga doir qarashlari ruhiy
salomatlikning tuzilmaviy qismi sifatida bolalarning o‘ziga, jamiyatga, o‘z
turmush tarziga bo‘lgan munosabatlarini o‘zida aks ettiradi. Mazkur tuzilmaviy
tarkibiy qism shaxsning psixoemosional mavqei hamda o‘ziga nisbatan qadriyatli
munosabati bilan o‘zaro aloqadordir.
Ruhiy salomatlikning navbatdagi tarkibiy qismi bu shaxsning o‘ziga
nisbatan qadriyatli munosabatidir. Olimlar salomatlikni tashkil etuvchi omillar,
jumladan jismoniy, psixik, ijtimoy va ma’naviy salomatlikni tadqiq etar ekan ,
ularning har biriga ta’sir etuvchi faktorlarni tekshirishgan. Shu kabi jismoniy
salomatlikka ta’sir etuvchi asosiy faktorlarga: ovqatlanish tizimi, nafas olish,
jismoniy yuklamalar, chiniqish, gigiyenik chora-tadbirlar kiritilgan.
O‘ziga nisbatan qadriyatli munosabatni ruhiy salomatlikning tuzilmaviy
tarkibiy qismi sifatida ajratishga doir muhim urinish B.S. Bratusga[68] tegishli
bo‘lib, uning nuqtai nazariga ko‘ra, ruhiy salomatlikning mezoni sifatida
quyidagilarni keltirish mumkin
26](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_26.png)
![1. Alohida insonga nisbatan butun insoniyatga tegishli qadriyat sifatida
munosabatda bo‘lish .
2. O‘zini mazkur munosabatga baxshida eta bilish qobiliyatiga ega bo‘lish.
3. Hayot va faoliyatning ijodkorlik xususiyati .
4. Ijobiy erkinlikka tashnalik, ehtiyoj.
5. Erkin irodaviy harakatlarni namoyon qilishga bo‘lgan qobiliyat.
6. Kelajak rejasini mustaqil tuza bilish .
7. Belgilangan rejani amalga oshirishga bo‘lgan ishonch .
8. O‘z oldidagi, boshqalar, o‘tmish va kelajak avlod oldidagi burch,
mas’uliyatni ichdan anglab bilish.
9. O‘z hayoti mohiyatini anglashga intilish.
Shunday qilib, o‘ziga nisbatan qadriyatli munosabat yoki o‘z qadriga yetish
ruhiy salomatlik tushunchasining muhim tashkil etuvchi qismlaridan biri sifatida
shaxsning o‘z-o‘zini baholashi, o‘ziga nisbatan munosabati, qadriyatlarga bo‘lgan
munosabati va ehtiyojlari sifatida namoyon bo‘ladi.
“Ruhiy salomatlik” tushunchasini nazariy asosda qarab chiqar ekanmiz,
ruhiy salomatlikni tashkil etuvchi muhim tuzilmaviy qismlar sifatida quyidagilarni
ko‘rsatib o‘tamiz:
- psixoemosional status (shaxs hayajonlanishi darajasi, emosional turg‘unlik,
osoyishtalik), o‘rta maktab muassasasining ta’lim-tarbiya muhitiga bo‘lgan
munosabat;
- o‘quvchilarning sog‘lom turmush tarziga doir tasavvurlari (sog‘lom
turmush tarzini tashkil etuvchi omillarga doir);
- o‘ziga nisbatan qadriyatli munosabat (o‘ziga munosabat, o‘z ligi ni
baholash, qadriyatli mo‘ljallar).
1.2. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashning
psixogigiyenik shart-sharoitlari
Bolalik psixogigienasi, bola ruhiyatining uning uyg'un shakllanishini
ta'minlashga imkon beradigan maxsus fazilatlarni hisobga olgan holda
quriladi.Maktabgacha yoshdagi bola faoliyatining asosiy xususiyati shundaki, u har
27](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_27.png)
![doim o'zini o'yinlarda namoyon qiladi. Hech qaysi yoshda o'yin aqliy rivojlanish
uchun bolalik davridagi kabi muhim ahamiyatga ega emas. Shuning uchun to'g'ri,
bolaning o'yin faoliyatini ketma-ket murakkab tashkil etish uning ruhiyatini to'liq
shakllantirishning kalitidir. Bola psixikasining shakllanishi, u bevosita boshdan
kechirgan hayotiy vaziyatlarning o'z-o'zidan paydo bo'lishi natijasida yuzaga
kelmasligi kerak, aksincha, ozmi-ko'pmi tarixiy jihatdan shakllangan ta'lim
tizimlari yordamida ta'minlanadi. Kundalik hayot, ba'zan kutilmagan hodisalari,
odamlarning xilma-xilligi, psixikaning tug'ma g'ayritabiiy shakllanish ehtimoli -
bularning barchasi bolani tarbiyalashni tartibga solish mumkin emasligini,
aksincha oila va maktabgacha tarbiyachilar tomonidan boshqarilishi kerakligini va
ketma-ketlik, bosqichlar printsipiga asoslanadi. Ta'lim, uning individualligi
hisobga olinib, psixogigiyenik talablarga qat'iy rioya qilingan taqdirdagina,
barkamol, ruhan sog'lom shaxsni shakllantirishning samarali vositasiga aylanadi.
Ruhiy salomatlikni rivojlantirishning psixogigiyenik shart-sharoitlari sifatida
shunday ta’lim muhiti yaratilishi lozimki, unda o‘quvchilarning psixoemosional
mavqei, sog‘lom turmush tarziga oid qarashlar hamda qadriyatli munosabatlari
shakllansin.
Shaxs va muhitni o‘zaro aloqadorlikda tadqiq etar ekanmiz, ta’kidlash
lozimki, shakllantiruvchi ta’lim muhiti bunda psixogigiyenik reallik sifatida
shaxsning psixologik salomatligini ta’minlovchi, rivojlanishi va o‘z-o‘zini
namoyon qilishiga yo‘naltirilgan maxsus tashkil etilgan shart-sharoit sifatida
namoyon bo‘ladi.
Shaxs shakllanishi va rivojlanishini ijobiy hal etish imkoniyatlari va shart-
sharoitlari xarakterini aniqlovchi mazkur aniqlovchini amaliy-yo‘naltirilgan holda
ochib berish muhim ahamiyatga molikdir. Bu haqda A.Maslou obrazli qilib
shunday yozgan edi: “O‘rtacha organizim uchun yaxshi muhit o‘zligini namoyon
qilish va salomatlikni saqlashning eng muhim omillaridan biridir. U mehribon
ustoz kabi, organizmning o‘zligini namoyon etishi uchun imkoniyat yaratar ekan,
o‘zini panaga oladi, organizmning o‘z xohishiga ko‘ra boshqalar xohish-istaklarini
hisobga olishni nazorat qilish huquqini o‘zida qoldirgan holda rivojlanish yo‘lini
28](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_28.png)
![tanlashiga yo‘l ochib beradi” [30, 111 b].
Hozirgi zamon O‘zbekiston ta’lim tizimining uzluksizligi, uni
demokratlashtirish, insonparvarlashtirish, individuallashtirish talablariga
asoslangan holda o‘rta maktab muassasasida shaxsni rivojlantirishga yo‘naltirilgan
ta’lim jarayonini yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyat kasb etadi. Shunga bog‘liq holda
zamonaviy ta’lim texnologiyalarini joriy etish bilan bir qatorda unga mos
psixologik ta’minot, qo‘llab-quvvatlashni yo‘lga qo‘yish bolalarning rivojlanishi,
o‘zligini namoyon qilishi, demakki, uning psixologik salomatligini saqlash
imkonini beradi [28, 28 b].
Voyaga etganlarning ham, bolaning ham ruhiy salomatligi haqida
g'amxo'rlik - bu aqliy gigiena bilan shug'ullanadigan vazifa uning tug'ilishidan
ancha oldin boshlanishi kerak. Bunday holda tibbiy-genetik konsultatsiyalar, irsiy
moyillik bilan kasalliklarni aniqlashtirish, bo'lajak onaning organizmini oldindan
sanitariya qilish, uning somatik va ruhiy holatini aniqlash, organlar va tizimlarning
surunkali kasalliklari borligini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, spirtli
ichimliklar, giyohvand moddalar, toksik moddalarni, shuningdek, turli xil stressli
holatlarni, psixo-travmatik omillarni va psixogen tuzilish kasalliklarini ishlatishni
istisno qilish kerak. Ota –onalar farzand tarbiyasiga juda ehtiyodkorlik bilan
yondoshishlari kerak. Hattoki , bolani bolalar bog’chasiga joylashtirish jarayoni
ham katta ahamiyat kasb etadi. Ba'zi bolalar, ayniqsa astenik va xavotirga
soladigan xususiyatlarga ega bolalar, bolalar bog'chasiga joylashtirilganda nevrotik
buzilishlar, tunda qo'rquv, uyqusida yurish, duduqlanish va h.k. Bunday hollarda
bolani maktabgacha ta'lim muassasasida ro'yxatdan o'tkazishni keyinga qoldirish,
unga aqliy muvozanatni tiklash imkoniyatini berish kerak. Bola asta-sekin
bog'chaga borishga tayyorlanib, unda "bolalar bog'chasi motivatsiyasi" ni
uyg'otishi kerak. Avvaliga uni uyga oldinroq olib borish kerak va hokazo.buning
ahamiyatli tomoni shundaki, bola ozida shu mativatsiyani topmasa balada katta
ruhiy zuriqishlar yuzaga kelishi tabiiy albatta.
Bolalikda ta'sirchanlikning izchil rivojlanishi va murakkabligi mavjud.
Taassurotlarning tobora ortib borayotgan ahamiyati (ularning roli, keyinchalik
29](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_29.png)
![saqlanib qoladi - butun hayot davomida), ayniqsa, 11-13 yoshgacha aniq
kuzatiladi. Ushbu davrda bola, asosan, bevosita voqelik ob'ektlari va hodisalaridagi
taassurotlar bilan yashaydi, shu asosda, avvalo, uning aqliy faoliyati shakllanadi.
Ma'lumki, bolalar o'z o'yinlarida ko'pincha kattalar hayotidagi vaziyatlarni
takrorlaydilar ("Ota uyga mast holda kelib, onamni xafa qiladi, ona esa xafa
bolganini farzandlariga sezdiradi yoki bor alamini farzandlaridan oladi" va
boshqalar). Shuning uchun bola tarbiyalangan psixologik muhit juda muhimdir.
Aksincha, o'smir, 11-13 yoshdan boshlab, o'z hukmlari va xulosalarini nafaqat
haqiqatdan to'g'ridan-to'g'ri taassurotlar asosida, balki xotirada saqlanadigan
g'oyalar tasvirlari bilan to'g'ridan-to'g'ri taassurotlar natijasida hosil bo'lgan
tasvirlarning kombinatsiyasi asosida ham quradi. Bunday tasvirlar bilan sub'ektiv
manipulyatsiya asosida aks ettirish paydo bo'ladi (o'z aqliy faoliyatini bilish
qobiliyati), bu shaxsiyatni rivojlantirish uchun shartdir. Bu, xususan, o'smir
psixikasini bola ruhiyatidan ajratib turadi.
Psixologik xizmatning ta’lim tizimidagi zamonaviy holati psixologning besh
hal qiluvchi yo‘nalishda ish olib borishini nazarda tutadi: psixodiagnostika,
psixoprofilaktika, rivojlanuvchi psixokorreksion ishlar, maslahatlar va psixologik
ma’rifat [31, 53 b].
O‘quvchilar psixologik salomatligini ta’minlash uchun shart-sharoit
yaratishda psixodiagnostika ning roli muhimdir. Tash x islash (diagnostika) shaxs
psixologik salomatligini ta’minlash dinamikasini nazorat qilish uchun zarurdir,
bunda rivojlanishdan chekinishning oldini olish uchun muayyan ish dasturi talab
etiladi. Bunday ishlarni olib borish bolalarga zamonav i y korreksion yordam
ko‘rsatish imkonini beradi.
Psixologik xizmat psixologning mutaxassis uchun zarur bo‘lgan o‘zligini
anglash, kasbga o‘zini moslashtirish, kasbiy shaxsiy sifatlarni shakllantirishga
yo‘naltirilgan ijtimoiy psixologik shart-sharoitlarni yaratishga yo‘naltirilgan
sistemali faoliyatini o‘zida qamrab oladi. Tajriba shuni ko‘rsatadiki,
psixodiagnostika mutaxassis shakllanishining boshqa yo‘llar orqali aniqlash
mumkin bo‘lmagan nozik qirralarini tadqiq etish imkonini beradi. Psixologik
30](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_30.png)
![diagnostikaning asosiy maqsadi ta’lim jarayonida bo‘lajak mutaxassis
salomatligini ta’minlashga xizmat qiluvchi imkoniyatlarni izlab topishdir.
Psixodiagnostik yo‘nalish, birinchi navbatda , psixoprofilaktika, maslahat berish
hamda o‘quvchilar psixologik salomatligini saqlash va ta’minlashga doir
dasturlarni ishlab chiqishda katta imkoniyatga egadir.
O‘quvchilar salomatligini ta’minlashning psixogigiyenik shart-sharoitlaridan
biri bo‘lmish ta’lim (shakllantiruvchi) muhit i ga to‘xtalib o‘tamiz.
O‘rta maktab bosqichida ruhiy salomatlikni ta’minlashning rivojlangan
shart-sharoitlari ni yaratish muammosi – hozirgi zamon psixogigiyenik psixologiya
fanining muhim muammosi hisoblanadi. Mazkur muammoni tadqiq etish faqatgina
nazariy ahamiyatga ham egadir. N e gaki, oxir oqibatda ko‘p incha bolalar individual
rivojlanishi muhitini yaratishga doir psixogigiyenik muammolarni hal etishga
qaratilgandir.
Ko‘pgina olimlar tomonidan ma’lumotni ta’lim, tarbiya va kamolotning
uzviy birligi deb tushunish an’anaga aylangan, bundan tashqari ta’lim qolgan ikki
tarkibiy qismni amalga oshirilishini ta’minlovchi omildir.
Mazkur fikrga qo‘shilgan holda, ta’limni jarayon sifatida tahlil etar ekanmiz,
uning markazida bolalarning o‘zligini rivojlantiruvchi shaxs sifatidagi roli katta
ekanligini ta’kidlaymiz. Mazkur muammoni sub’yekt paradigmasida qarab chiqish
ta’lim muhitini yaratuvchi sharoitning bir butun tizimini shakllantirish imkonini
beradi.
O‘rta maktabda rivojlanish muhitining psixologik- psixogigiyenik dasturini
tuzishda biz Erikson E [59], A.N.Leontyev [25], A.K.Markova [27], D.B.Elkonin
[57], Yakovlev Ye.V [60] kabi ta’lim oluvchi shaxsiga yo‘naltirilgan yondashuv
vakillari ishlariga tayandik.
Psixologik - psixogigiyenik (sinov) dasturda amaliy psixologiya vositasida
rivojlantiruvchi muhitni yaratish konsepsiyasi (N.M.Shvalyova) asosida
rivojlantiruvchi ta’lim muhitini yaratishga doir talab (prinsip)lar ishlab chiqildi.
Bular shaxsning to‘laqonli psixologik rivojlanishiga yo‘naltirilgan. Nomi yuqorida
tilga olingan konsepsiyada rivojlanuvchi ta’lim muhiti bolalar shaxsi va ta’lim
31](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_31.png)
![muhitining uzviyligi sifatida ta’riflangan [25 b].
Yaxlit rivojlanuvchi shaxsning kamol topishida muhim shartlardan biri
o‘quv faoliyati sub’yektini anglash va ichki dunyosi qadriyatlarini qabul qilishga
yo‘naltirilgan faolligini, o‘zligini anglashni shaxsiy rivojlanish sub’yekti sifatida
shakllantirishdir.
Bizning nazarimizda shaxs ichki imkoniyatlarini rivojlantiruvchi sharoit
sifatida V.A.Petrovskiy tomonidan taklif etilgan dolzarb determinizm prinsipi katta
istiqbolga ega [36, 193 b]. Gap bunda sababiyatning dolzarbligi, vaqt, vaziyatning
xoh u o‘tmishga tegishli bo‘lsin (oddiy sabab-oqibat munosabatlari: amalda
harakatdagi sababiylik) yoki xoh yaqin kelajakka (maqsadli sababiylik shaklida)
tegishli bo‘lsin determinik ahamiyatga molikligi haqida boradi [36, 201 b].
Imkoniyat shundayligicha hali maqsad bo‘lolmaydi, faqatgina uni qabul
qilish va erishish sharoitidir. Imkoniyatlar his etilar ekan bevosita, qo‘shimcha
stimullarsiz fikr yoki xulq-atvorga aylanib, faollikda namoyon bo‘ladi. Hissiyot –
V.K.Vilyunasning fikricha (1990), shunday “dunyo obrazi” qismini yuzaga
keltiradiki (L.N.Leontyev; S.D.Smirnov), so‘nggisi insonning real determinant
faolligi sifatida namoyon bo‘ladi [26, 38 b.]. Erishish mumkin bo‘lganni his etish
o‘zgarishlarga tez uchraydi; u harakatda ifodalanadi va “o‘z ichi”dan yetishtirib
chiqaradi. Noilojlikni his etish (“Men bu ishni qilolmayman”) faollikni so‘ndiradi,
insonni nochor ahvolga tushiradi [ 26 , 63 b].
Shaxsiy imkoniyatlarini his etish shaklidagi aktual determinizm individ
tomonidan o‘z oldiga real maqsad qo‘yish sababi sifatida tushunilishi mumkin
Qadriyatli o‘zligiga bo‘lgan munosabatning rivojlanishi, o‘z-o‘zini
rivojlantirish mas’uliyati, rivojlanishning dinamikligi (erishilganlarni hisobga
olibgina qolmasdan) yetuklik jarayonida – “o‘z-o‘zini rivojlantirishning eng yaqin
hududi”ga qadriyatli o‘z-o‘ziga munosabat tufayli erishiladi.
O‘z-o‘zini rivojlantirish hududi va darajasi ta’limning oliy maqsadi sifatida
yuzaga keladi.
Mustaqil rivojlanish – bu bolalarning o‘z-o‘zini rivojlantirish mas’uliyati,
uning rivojlanishidagi yangi bir istehkomdir Yaqin rivojlanish hududi bolalarning
32](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_32.png)
![shu kungi rivojlanishi (bolalar tomonidan mustaqil ravishda hal etiladigan vazifalar
yordamida aniqlanadigan) darajasi bilan hamda mumkin bo‘lgan rivojlanish
darajasi (kattalar rahbarligida bolalar tomonidan bajariladigan vazifalarni hal etish)
oralig‘i orqali aniqlanadi. O‘z-o‘zini rivojlantirish hududi kattalar tomonidan
qo‘yilgan vazifalar (o‘quvchilarning ular bilan hamkorlikda hal etishi) va mustaqil
ravishda bolalar tomonidan hal etiladigan vazifalar oralig‘idagi masofadan
iboratdir. Bunday oraliq doimiy harakatda bo‘ladi: kechagina yaqin rivojlanish
bag‘ridagi tarkib ta’lim sifatida namoyon bo‘lsa, bugun u allaqachon dolzarb
darajaga aylanadi va ma’lumot, o‘rganish sifatida tavsiflanadi.
Ta’lim makonini yaratish prinsiplari orasida shaxs psixologik salomatligini
ta’min etuvchi uning faolligi, mustaqilligi, ijodkorligi, harakatlarini
muvofiqlashtiruvchi faollik atmosferasini hosil qilishning katta ahamiyat kasb
etishini qayd etish joizdir. Tahlil qilish mumkinki, fan sifatida namoyon bo‘luvchi
o‘quv auditoriyalaridagi ko‘rinish, o‘z navbatida, o‘quvchilarning qiziqish, bilish,
irodaviy va his-tuyg‘ulariga ta’sir etishi lozim. Yana rivojlanuvchi makonning
turg‘unligi, tadrijiyligi prinsipini qayd etish lozim. Bu prinsipga ko‘ra bolalar
muhitda “ishtirok” etmaydi, balki uni bosib o‘tadi, doimiy ravishda o‘zgaradi.
Biz shaxslararo o‘zaro hamkorlik yo‘nalishi sifatida doimiylik va ketma-
ketlik prinsipini qayd etamiz. Bu prinsipga binoan, bolalar o‘zining hozirda kuchi
yetadigan ishni hal etishi lozim. Bolalarning yoshi va rivojlanishiga mos ravishda
mashg‘ulotlar tobora murakkablashib bormog‘i lozim.
Shakllanish mazmunini aniqlash prinsiplari orasida eng muhim prinsip
yetakchi faoliyat tipi tayanchi sifatida psixologik prinsip tan olinmog‘i lozimdir.
Bu prinsip ta’lim jarayonining strukturasi, mazmuni va bosqichlari bolalarning
yosh va boshqa psixologik xususiyatlari bilan mos bo‘lishini, ta’lim jarayoniga
muammolilikni kiritishni, uni hal etish orqali bolalarning o‘z shaxsiyatini ochishini
talab etadi.
Yuqoridagilarni xulosalar ekanmiz, o‘quvchilar shaxsiy imkoniyatlarini
faollashtirish omilining universalligi va katta ahamiyatga molikligini ta’kidlaymiz.
Shunday qilib, alohida ta’kidlashimiz mumkinki, rivojlantiruvchi ta’lim
33](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_33.png)
![sifatida o‘quvchilarni psixik shakllantirishda ko‘p darajali va kompleks
o‘zgarishlarga bolalarning faol ishtiroki ta’minlangan taqdirdagina ta’sir
ko‘rsatadi.
Sub’yektning ichki tuzilishi shakllanishining psixologik qonuniyati unga
ta’sir etishini hisobga oladigan bo‘lsak, rivojlanuvchi ta’lim muhitini o‘quvchilar
psixik darajasiga mos keluvchi tashkiliy daraja sifatida tasavvur qilishimiz
mumkin. Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, o‘quvchilarning psixik
shakllanishi, uning rivojlanishi psixik tizimlar nazariyasi nuqtai nazaridan qarab
chiqish mantiqan to‘g‘ridir. Garchi psixikaning tizimiy qurilishiga doir qarashlar
asosi geshtaltpsixologiya vakillari qarashlarida mavjud bo‘lsa-da (ular psixik
hodisalar tizimli sifatga ega deb hisoblashadi), bu nazariyaning muallifi sifatida
L.S.Vigotskiy[17] tan olingan
Psixologiya faniga birinchi bo‘lib rivojlanish g‘oyasini G.Spenser kiritdi.
Uning ta’kidlashicha, individ o‘z xulq-atvorida allaqachon o‘tmishga aylangan,
tugagan rivojlanish bosqichlarini namoyon etadi. Shaxsning genetik ko‘pqirraligi
turli qadimiy qatlamlar sifatida favqulodda murakkab mexanizm ekanligidan
dalolat beradi va bir vaqtning o‘zida genetik zinapoya sifatida qator yuksak va
oddiy xulq-atvor funksiyalarining uning shaxsida onto va filogenez sifatida bir-biri
bilan bog‘laydi [].
Rivojlanishga doir mazkur g‘oyaning ishlab chiqilishi jarayonida turli tuman
“tizimiy” tushunchalar ilmiy iste’molga kirib keldi: iyerarxiya, daraja, o‘z-o‘zini
boshqarish, tuzilma, tashkil etish, integrasiya va hokazolar. Hozirga kelib, psixik
rivojlanish jarayonlarini tadqiq etish metodologiyasi rivojlanish va tizimlilik,
funksional-genetik, ontogenetik va tizimli yondashuvlarni psixik jarayonlarni
tashkil etish tizimlari sifatida tavsiya etadi [54, 81 b.]. O‘z-o‘zini rivojlantirish
tizimli-yalpi jarayon sifatida tushunildi va tahlil etila boshlandi [ 54 , 93 b.]. Uning
mohiyati yangi sifatli psixologik shakllarning yuzaga kelishi va psixologik
tizimning yangi darajadagi funksiyani bajarishga o‘tishi sifatida aniqlana
boshlandi. Boshqa tomondan qaraganda, hozirga qadar rivojlanishning psixologik
mexanizmlariga doir masala, bolalar faolligining bundagi roli va bu jarayonda uni
34](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_34.png)
![boshqarish kabi masalalar yetarlicha oydinlashtirilmagan hamda eng qiyin
muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Ta’limning rivojlantiruvchi muhiti turli-tuman rivojlantiruvchi ta’sirlar
majmuidan iboratdir. Boshqa har qanday muhit kabi, ta’lim tizimi ham fazoviy
o‘lchovga: o‘quv binolari, ularni jihozlash, muhit, an’analar, umuman, bolalarni
o‘rab turgan tevarak-atrofdan iborat bo‘ladi. Ularni tashkil etishda psixologik dam
olish xonalar tashkil etiladi. Mehnat psixologiyasida bunday masalalar binoning
yoritilishi, havoning musaffoligi, tovush muhitiga nisbat beriladi. Qisman o‘quv
xonalarini jihozlash va ularga rivojlantiruvchilik effektini berish muammosi
maxsus maktabgacha ta’lim muassasalarida va tilni jadal o‘rgatish metodikasi
amaliyotida hal etila boshlandi.
Bolalarni o‘rab turgan muhit bo‘shashtiruvchi (dam beruvchi),
tinchlantiruvchi, taskin beruvchi bo‘lishi mumkin. U hushyorlikka chorlovchi,
tutaqtiruvchi, faoliyatga chorlovchi ham bo‘lishi mumkin. Bular esa ta’sirning
psixofiziologik effektivligi va yo‘nalishini ong ostiga maksimal oshirishga xizmat
qiladi. Bundan tashqari, har qanday hodisa, albatta, muayyan muhitda ro‘y beradi,
demak, tizimiy tashkil etishda u psixofiziologik daraja sifatida baza vazifasini
bajaradi.
Rivojlanuvchi ta’lim muhitining ikkinchi tarkibiy qismini o‘quv
materialining mazmuni tashkil etadi. Muhitda qandaydir predmet bilish ob’yekti
sifatida ajralib turar ekan, ya’ni o‘quvchilar unga asosiy diqqatni qaratar va tahlil
etishga kirishar, uning mohiyatini o‘rganar ekan, u avtomatik ravishda psixikaning,
demak, muhitni tashkil etishning uchinchi darajasiga o‘tadi. Ixtiyorsiz, anglangan
psixik jarayonlar harakatga keladi. Agar o‘rganilayotgan predmet mazmuni
qandaydir tuzish, qurish, tashkil etish, tartibga solish usullari vositasida
o‘quvchilar idrokiga qandaydir ketma-ketlikda taqdim etiladigan bo‘lsa, xuddi
shuning kabi ularning psixik tashkil etilishi, tuzilishi, uning o‘zgarishiga ham o‘z
ta’sirini o‘tkazadi. Shunday qilib, o‘quv muhitining uchinchi tarkibiy qismi
ta’limning metodikasi yoki shakliga o‘tish yuz beradi. Bu qism yorqin ifodalangan
tuzilishi bilan psixik holatning barcha psixik tarkibiy qismlarini o‘z ichiga qamrab
35](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_35.png)
![olishi bilan izohlanishi mumkin.
Rivojlanuvchan o‘zaro hamkorlik ta’lim muhitining to‘rtinchi tarkibiy qismi
sifatida o‘quv jarayonini boshqaruvchi, tashkilotchi o‘qituvchining mavjud
bo‘lishini, ayniqsa, ta’limning boshlang‘ich bosqichida, oxir oqibatda esa
o‘quvchilarning ham rivojlanishini taqozo etadi. Bu jarayonda pedagog roli
o‘zgarishini, uning funksiyasi bilan belgilanuvchi terminologiyaning o‘zgarishida
ham ko‘rish mumkin. Agar, u boshda boshlang‘ich sinfda tarbiyachi, o‘rta, o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limida o‘qituvchi bo‘lsa, o‘rta maktab muassasasida
professor-o‘qituvchi, lektor sifatida namoyon bo‘ladi. Bu o‘zgarishlarga
yaqinroqdan nazar solinsa, ta’lim jarayonidagi pedagogning tarbiyachilik
funksiyasi pasayish tomon ketishiga guvoh bo‘lish mumkin.
Ta’lim jarayonida bolalar o‘quvchidan farqli o‘laroq bu jarayonda
pedagogga mutlaqo tobe bo‘lmagan sub’yekt sifatida ishtirok etadi. Demak, oxir
oqibatda bolalarning qobiliyatini ro‘yobga chiqarish, uning faolligini boshqarish,
uning o‘z oldiga maqsad qo‘yishi va unga erishishi uning rivojanishiga hal etuvchi
rolni o‘ynaydi. Bu esa, o‘z navbatida, funksional holatning asosiy darajasi
bo‘lmish o‘z-o‘zini boshqarish qobiliyatini takomillashtirishni taqozo etadi.
Bunday qobiliyat esa yana bir rivojlanuvchi ta’lim muhitining tarkibiga kiruvchi
o‘z-o‘ziga ta’sir ko‘rsatish orqali shakllantirilishi tabiiy. Mazkur komponent
nomidayoq bolalar va uning faolligining hal etuvchi ahamiyati o‘z aksini
topgandir. Bu komponent ob’yekt va sub’yekt sifatida harakatda bo‘lganligi tufayli
bolalar tomonidan ham nazorat qilinadi va boshqariladi. Oqibat natija bilan o‘quv
jarayoni o‘rtasida mustahkam aloqadorlik yuzaga keladiki, qarab chiqilayotgan
tarkibiy qism yuqorida tilga olingan to‘rt tarkibiy qism bilan bog‘lanib ketadi.
Aytish mumkinki, buni tizim yuzaga keltiruvchi faktor sifatida qarash mumkin.
Yuqorida keltirilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, alohida
tarkibiy qism, sohalardan yagona bir butun psixologik-psixogigiyenik ta’sirning
tizimini tashkil etishda ular uchun bir butun bolalarning tanlash faolligini talab
etuvchi o‘quv vaziyatlaridan foydalanish mumkin.
Psixik darajalarni tashkil etishning mumkin bo‘lgan variantlarini tahlil etish
36](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_36.png)
![quyidagi oraliq xulosalarga kelishimizga imkon yaratadi: yuqorida ko‘rsatilgan
to‘rt tarkibiy qismlar rivojlantiruvchi o‘quv muhitining yetakchi psixik
fenomenlari bo‘lishi mumkin. Negaki, rivojlantiruvchi muhit psixofizik daraja
bilan korrelyativ aloqada bo‘lishi tufayli ongli tahlilga bo‘ysinmaydi. Ta’lim
mazmuni u yoki bu psixik jarayonlarda o‘zining dinamikligi, yo‘nalganligi bilan
prosessual jarayoniy daraja bilan bog‘liq. Didaktika yoki metodika tashkil etuvchi
struktura sifatida to‘lansincha psixik holatlar darajasiga mantiqan taalluqli bo‘lib,
shaxslararo aloqa – shaxs darajasining muhimligidan dalolat beradi, negaki faqat
shaxsgina boshqa shaxsni shakllantirish qobiliyatiga egadir. O‘quv-ta’lim
muhitining beshinchi darajasini – o‘zaro hamkorlik, o‘z-o‘zini boshqarish tashkil
etadiki, u bu ikki tizimni bir-biriga bog‘lovchi ko‘prik vazifasini o‘taydi. Mazkur
tizimlar o‘quvchilar faolligi vositasida, ta’lim jarayonida yuqorida nomi tilga
olingan to‘rt tizim vositasida o‘quv-ta’lim muhitida o‘quvchilar psixikasini tashkil
etishda o‘z aksini topadi.
Shunday qilib, o‘rta maktab muassasasi ta’lim muhiti bu – shaxsni
rivojlantiruvchi muhit. U o‘zida ta’lim-tarbiyaviy, ilmiy, madaniy, axloqiy-estetik
va boshqa qadriyatlarni qamrab oladi. Ta’lim muhitining barcha komponentlari
ishtirokida (ular ijtimoiy-madaniy muhitning bir qismi sifatida namoyon bo‘ladi)
o‘quvchilar psixologik salomatligini ta’minlash va qo‘llab-quvvatlash uchun shart-
sharoit yaratiladi.
Bolalarlik davri murakkab, tashkiliy jihatdan turli tuman shakl va
yo‘nalishda bo‘lgan sharoitda o‘tadi. O‘z tabiatiga ko‘ra bunday muhit ijtimoiy
muhitdir: bolalar o‘z tengdoshlari, ustozlari, ota-onalari – ta’lim jarayonining
barcha ishtirokchilari bilan rang-barang munosabatlarda bo‘ladi. O‘rta maktab
muassasasi ta’lim muhitiga kirib qolgan bolalar hayotning rang-barang
tomonlariga tegishli bo‘lgan turli tuman tanlashlarga ro‘para bo‘ladi: qanday
o‘qish, kasbiy malakalarni o‘zlashtirish, ustozlar bilan umumiy til topishish, u yoki
bu talab hamda normalarni bajarish, qisqasi, o‘z psixik salomatligini ta’minlash va
saqlab qolish. Bunda uni ijtimoiy, kasbiy, shaxsiy kamolot jihatidan tajribaliroq
bo‘lgan katta yoshdagilar qo‘llab-quvvatlashga qodir. Bular – pedagog, ota-ona,
37](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_37.png)
![psixolog.
Bu muammoni hal etishdagi pedagogning roli bolalarni umumlashgan, aniq
rivojlanishga yo‘naltirishda, ya’ni uni aqliy kasbiy va axloqiy-etik shakllantirishda
namoyon bo‘ladi. Pedagoggina ta’lim muhitining ko‘pchilik shakllantiruvchi
jihatlarini amalga oshira oladi: kasbiy ta’lim konsepsiyasini yaratadi va amalga
oshiradi, muvaffaqiyatli o‘quv, axloqan shakllanish, muloqotga kirishish
normalarini baholaydi, takomillashtiradi va h.k.
Ota-onalar mazkur tizimda muayyan mikromadaniy qadriyatlar
hisoblanmish – etik, diniy, milliy va boshqa qadriyatlar manbai, tashuvchisi rolini
o‘ynaydi, biroq ularning bu tizimdagi ishtiroki o‘z xarakteriga ko‘ra
shakllantiruvchi emas balki boshqaruvchi, takomillashtiruvchilik bilan cheklanadi.
Tarbiya - bu bola hayotining dastlabki bosqichlaridan boshlab o'rganish
elementlarini o'z ichiga olgan uzliksiz doimiy jarayon. Biroq, maktabga borish
boshlanishi bilan ta'lim tizimi tarbiyaning asosiy vositasiga aylanadi. Bu jarayon
nafaqat bolaning bilim va ko'nikmalarini boyitibgina qolmay, balki, eng muhimi,
to'g'ri tashkil etish bilan psixikani davolaydi, uning uyg'unligini ta'minlaydi.
Maktabga moslashishning muvaffaqiyati ko'p jihatdan aqliy etuklik darajasi va
bolaning maktabga tayyorligi hamda birinchi o'qituvchi shaxsiga bog'liq.
O'qishdagi nuqsonlar bolaning hali rivojlanmagan aqliy xususiyatlarini buzilishiga
olib kelishi, psixikaning ayrim elementlarini rivojlanishini sekinlashtirishi
(kechikishi) yoki tezlashtirishi va shuning uchun g'ayritabiiy shakllanish
manbasiga aylanishi mumkin. shaxsiyat xususiyatlari. Shu sababli, ta'lim
psixogigienasi, ayniqsa, zaif va o'spirinlarning turli ta'siriga duchor bo'lgan
joylarda uyg'un, sog'lom psixikani shakllantirishni ta'minlaydigan psixogiyenaning
etakchi va o'ta muhim bo'limlaridan biridir.
Bolalarning kasbiy ta’lim olishi va psixik rivojlanishi uchun o‘zaro
hamkorlikda ijtimoiy-psixologik sharoit yaratish uchun, birinchidan, sun’iy
qo‘yiladigan maqsad va vazifalarni hal etishga emas, balki bolalarda mavjud
bo‘lgan ichki imkoniyatlar, u ilgari erishgan yutuqlar, qiziqishlarga tayanib ish
ko‘rish lozim. Ikkinchidan esa, bolalarning jahon va o‘z-o‘ziga bo‘lgan
38](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_38.png)
![munosabatni ijodiy o‘zlashtirishi uchun mustaqil ishlash imkoniyatini yaratish,
uning o‘z psixologik salomatligini saqlash va ta’minlashiga erkin munosabatini
shakllantirish lozim.
Bolalar ichki dunyosi takrorlanmas, o‘ziga xos va mustaqildir. Ta’lim,
shakllantiruvchi muhit sifatida uning bu dunyosining rivojlanishida muhim rol
o‘ynashi mumkin. Biroq u bolalar uchun faqatgina har bir bahonada tanlash
vaziyatidagina tayaniladigan (mas’uliyatni bo‘ynidan soqit qilish maqsadida)
tayanchga aylanib qolmasligi lozim. Ta’lim jarayonida muhit tanlash vaziyatlarini
yuzaga keltiradi (intellektual, kasbiy, axloqiy-etik, estetik), mustaqil qaror qabul
qilishga undaydi, o‘z hayoti uchun mas’uliyatni o‘z zimmasiga olishga
yordamlashadi. Uchinchidan, ijtimoiy va o‘quv-biluvga nisbatan psixologik
texnologiyalar va vositalarning ikkilamchiligi prinsipi izchillik bilan amalga
oshiriladi.
O‘rta maktab muassasasi ta’lim muhiti murakkab tashkiliy tizim sifatida
bolalar oldiga bir qancha muhim bo‘lgan vazifalarni hal qilishni ko‘ndalang qilib
qo‘yadi. Bu – hammadan oldin ta’limiy vazifa. Undan so‘nggi vazifa –
ijtimoiylashuvdir. Bunda biz bolalarning o‘z oldiga jamiyat tomonidan
qo‘yiladigan muayyan norma, qoida va talablarga o‘zining yangicha hayotiy
faoliyatida amal qilishini nazarda tutamiz.
Rivojlantiruvchi muhit mazkur norma va talablar ijrosini nazorat etuvchi
muhim omil sifatida bolalar tomonidan sodir etiladigan harakat, odat, qarorlarni yo
rag‘batlantiradi yoki jazolash orqali tuzatadi. Shu bilan bir qatorda universitet
muhiti bolalarning kasbiy va ijtimoiy rivojlanishi hamda turli-tuman ruhiy
salomatlikni ta’minlashga oid malaka va ko‘nikmalarini shakllantiradi. Bolalar, bir
tomondan ijtimoiylashuv norma va talablarini bajaradi, ikkinchi tomondan esa
muhit talab etgan ta’lim-tarbiyaviy, rivojlantiruvchilik imkoniyatlaridan
foydalanadi.
Shunday qilib, o‘rta maktab muassasasi bolalarsining anchagina vaqti ta’lim
muassasasining ichki hamkorlik faoliyati bilan band etiladi. Bu hamkorlik
jarayonida (o‘quv, o‘quv-ishlab chiqarish amaliyoti, psixogigiyenik amaliyot
39](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_39.png)
![hamda o‘quv jarayonidan tashqari) bolalar o‘zining psixologik salomatligini
ta’minlashga oid vazifalarni bajaradi. O‘rta maktab muassasasi ta’lim muhiti bu
jarayonga nisbatan ham cheklovchi ham imkoniyat yaratuvchi rolini o‘ynaydi.
Muhit shaxs rivojlanishining shartlaridan biridir. Uning asosiy tarkibiy
qismlari bolalarning sog‘lom shaxs bo‘lishi, o‘zligini namoyon qilishi, xavfsizligi
kabi ehtiyojlarini qondirishga xizmat etadigan rivojlantiruvchi ta’limiy muhitini
yaratadi. Har bir konkret muhit yaratadigan sharoit bolalarning o‘zini erkin, qulay
his etishi yoki stressli, noqulay vaziyatni boshidan kechirishiga sabab bo‘lishi
mumkin.
A.Maslou ishlab chiqqan sog‘lom inson salomatligiga doir ehtiyojlar
quyidagilar: fiziologik ehtiyoj, xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyoj, ijtimoiy yakdillikka
bo‘lgan ehtiyoj, hurmat-e’tiborga bo‘lgan ehtiyoj, o‘z-o‘zini namoyon etishga
bo‘lgan ehtiyoj. Uning fikricha, xuddi ana shu “salomatlik” o‘z taraqqiyotida
yanada salomatlikni ta’minlaydi; inson salomatligini yaxshilash bu – yaxshi
dunyoni yaratish usulidir. A.Maslouga ko‘ra, sog‘lom inson bu – hammadan oldin,
baxtli, o‘z-o‘zi bilan bekamu ko‘st hayot kechiruvchi, ichki qarama-qarshilikni his
etmaydigan va shu bilan birga birinchi bo‘lib boshqa kishiga hujum qilmaydigan
kishidir. U inson salmatligining tashqi sharoit ta’siriga bog‘liq ekanligini ta’kidlab,
ichki tabiati “patogen ta’sirlar”dan zararlanmagan sog‘lom kishi deb hisoblaydi
[29, 44 b.].
Nevroz va psixologik moslasha bilmaslik, muallif fikricha, bu – “mahrumlik
kasali”dir, bu kasallik asosiy fundamental ehtiyojlarni qondira olmaslik natijasida
paydo bo‘ladi, ayrim dori-darmon (vitaminlar)ning yetishmasligi oqibatida
jismoniy kasalliklar paydo bo‘ladi. Fundamental ehtiyojlarga misol tariqasida
ochlik, tashnalik, uyquga bo‘lgan ehtiyojlarni keltirish mumkin. Bunday
ehtiyojlarning qondirilmasligi oxir oqibatda kasallik chaqiradi, uni qondiribgina
kasallikning oldi olinishi mumkin. Bunday fundamental ehtiyojlar barcha
individlar uchun xosdir. Turli jamiyatlarda ularni qondirish hajmi va yo‘li turlicha,
biroq fundamental ehtiyojlar (masalan, ochlik) to‘liq qondirilishi har doim ham
mumkin bo‘lmasligi mumkin.
40](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_40.png)
![Xohish va ehtiyojning to‘liq mavjud bo‘lmasligi vaqtinchalik hodisa.
insondagi bir ehtiyoj qondirilsa, ikkinchisi yuzaga chiqishi va insondan kuch va
diqqat sarf qilishni talab etishi mumkin. Inson hayoti doim biror narsani istash
bilan tavsiflanadi [33, 45 b.].
A.Maslouning ehtiyojlar iyerarxiyasi quyidagicha: fiziologik ehtiyojlar
(oziq-ovqat, suv, uyqu va h.k.); xavfsizlikka bo‘lgan ehtiyoj (sokinlik, tartib);
sevgi-muhabbat va mulkka bo‘lgan ehtiyoj (oila, do‘stlik); hurmat-e’tiborga
bo‘lgan ehtiyoj (o‘zini hurmat qilish, tan olinish); o‘zligini namoyon etishga
bo‘lgan ehtiyoj (qobiliyatlarni rivojlantirish).
Bu sxemada nuqson mavjud bo‘lib, oxirida keltirilgan ehtiyoj
qondirilmasdan turib, yuqoridagi ehtiyojlarning qondirilishi ancha qiyin. Demak,
bir ehtiyoj tipi to‘liq qondirilgandan keyingina qolganlarini qondirish mumkin
bo‘ladi. Shunday qilib, xavfsizlik ehtiyoji kelib chiqishidan oldin insonning
fiziologik ehtiyoji yetarli darajada qondirilishi, sevgi va mulkka bo‘lgan ehtiyojdan
oldin fiziologik hamda xavfsizlik ehtiyoji qondirilgan bo‘lishi lozim. A.Maslou
fikricha, yuqorida keltirilgan ehtiyojlar iyerarxiyasi ketma-ketligi inson ehtiyoji,
qiziqishlari, motivlarini tashkil etishning bosh prinsiplari hisoblanadi[29].
A.Maslou bu motivlar iyerarxiyasidan boshqachalari bo‘lishi mumkinligini
rad etmaydi. u ba’zi bir ijodkor insonlar jiddiy ijtimoiy qiyinchiliklarni yengib, o‘z
talantlarini namoyon etishlari mumkinligini tan oladi. Shunday kishilar ham borki,
ular o‘z qadr-qimmati va ideali uchun har qanday ochlik va tashnalikni boshdan
kechirishga va hatto o‘limga ham tayyorlar, hech qachon o‘z ideallaridan voz
kechmaydilar.
Va nihoyat, A.Maslou taxminicha, ba’zi kishilar o‘z tarjimai hollari
xususiyatiga ko‘ra o‘z shaxsiy iyerarxiyalarini yaratishlari mumkin. Masalan, ular
sevgi va muhabbatdan ko‘ra hurmat-izzatga katta ahamiyat berishlari mumkin.
Bunday odamlarda obro‘ va xizmat pog‘onasidan yuqori ko‘tarilish oila va intim
munosabatlardan ko‘ra ustun turadi. Biroq, iyerarxiyaga muhtojlik qanchalik pastki
pog‘onada joylashgan bo‘lsa, u shunchalik kuchli va ustun o‘rin tutadi[30].
A.Maslou iyerarxiyasining muhim jihati shundan iboratki, “hamma narsa
41](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_41.png)
![yoki hech narsa” prinsipiga binoan ehtiyojlar hech qachon qoniqtirilmaydi.
Ehtiyojlar qisman mos kelishi mumkin va inson ikki yoki undan ortiq ehtiyojlarni
qondirishga intilishi mumkin.
A.Maslou fikricha, oddiy odam o‘z ehtiyojlarini taxminan quyidagicha
qondiradi: fiziologik – 85%; xavfsizlik va himoya – 70%; sevgi va narsalarga
bo‘lgan ehtiyoj – 50%; o‘z-o‘zini hurmat qilish – 40%; o‘zini namoyon qilish –
10%.
Shu bilan bir qatorda, iyerarxiyada namoyon bo‘luvchi ehtiyojlar uzluksiz
ravishda paydo bo‘laveradi. Insonlar nafaqat bir ehtiyoj ortidan ikkinchisini
qondirishadi, ular bir vaqtning o‘zida ehtiyojlarining birini qisman qondirishadi
yoki qisman qondira olishmaydi. Kishi ehtiyojlar iyerarxiyasi (cho‘qqisi)ga
qanchalik ko‘tarilganligi muhim emas: agar ehtiyoj pastki quyi pog‘ona darajada
turgan bo‘lsa, qondirilmay qoladi, inson mazkur darajaga qaytadi va bu ehtiyoj
toki qondirilmaguniga qadar shu darajada to‘xtab qoladi.
Muallif tomonidan inson uchun konkret bo‘lgan qadriyatlar quyidagi ro‘yxat
asosida aniqlangan: ish, sog‘lik-salomatlik, uy, oila, sevgi-muhabbat, pul, hordiq,
ma’lumot, sayohat. Ko‘rinadiki salomatlikka ro‘yxatda yetakchi o‘rin ajratilgan,
demak mazkur ehtiyojni albatta qondirish lozimligi ayon[31].
O'smirda boshlanadigan murakkab biologik o'zgarishlar har doim uning
voqelikni, oilani, jamoani, jamiyatni baholashga ta'sir qiladi. Hayotiy amaliyot
shuni ko'rsatadiki, bu o'zgarishlarning barchasi og'riqli emas va o'smir
psixikasining shakllanishiga xalaqit bermaydi, qachonki, ularning o’smirlik davri
boshlanishiga oqilona tayyorgarlik ko'rilgan bo'lsa, uni kattalar qo'llab-quvvatlasa,
uning o'zini o'zi anglashi va dunyoqarashi xuddi shunday tuzatilgan bo'lsa,
o’smirlik davri ham qiyinchiliklarsiz o’tadi.
O'smirlik davri (10-17yosh) - shaxsiyatni shakllantirishning o'ziga xos
davri. Jismoniy, hissiy va ijtimoiy o'zgarishlarning xilma-xilligi, shu jumladan
qashshoqlik, suiste'mollik yoki zo'ravonlik ta'sirida o'smirlar ruhiy salomatlik
muammolariga nisbatan zaifligini oshirishi mumkin. O'smirlarning psixologik
farovonligini oshirish va ularni muvaffaqiyatli rivojlanish imkoniyatlariga ta'sir
42](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_42.png)
![qilishi mumkin bo'lgan jiddiy zarbalar va xavf omillaridan himoya qilish ularning
o'smirlikda farovonligi va katta yoshdagi jismoniy va ruhiy salomatligi uchun
muhimdir.
Bob bo‘yicha xulosa
“Ruhiy salomatlik” tushunchasini nazariy tahlildan o‘tkazish inson
salomatligini mustahkamlashga doir ilmiy, psixogigiyenik nuqtai nazardan asos
yaratadi. Salomatlik faqat muayyan dardga yo‘liqishning oldini olishgina
bo‘lmasdan, balki fiziologik, ruhiy (psixik), ijtimoiy (sosial) sog‘lom turmush
kechirishni, yangicha turmush sharoitiga iqtisodiy, ijtimoiy, axloqiy, urf-odat
tarziga muvaffaqlashishni taqoza etadi.
Iyerarxik (mansabiy) pog‘onalar tamoyiliga ko‘ra, inson eng murakkab
tiriklik tizimi sifatida mavjuddir. U har doim biologik, psixologik, ijtimoiy omillar
mahsuli.
Salomatlikning botiniy manzarasi inson salomatligi haqidagi aqliy tafsilotlar
(tasavvurlar), emosional ziddiyatlar, his-tuyg‘ular hamda uning kundalik
ko‘rinishlarida aks etib, uch asosiy qirralarda ifodalanadi: kognitiv, emosional,
axloqiy, bular esa shaxsning o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan strukturasini
belgilaydi.
O‘quvchilar psixologik salomatligi tushunchasini tahlildan o‘tkazish,
umumlashtirish natijasida biz bolalarning emosional sobitqadamligi, o‘z-o‘zini
anglashi, namoyon qila bilishi, qadriyatlarga yo‘nalganligi, tashqi muhitga
moslasha olish qobiliyatlari ruhiy salomatlikni ta’minlovchi asosiy omillar ekanligi
haqidagi xulosaga keldik.
Ruhiy salomatlikni belgilovchi omillar. O'smirlik - bu aqliy farovonlik
uchun zarur bo'lgan ijtimoiy va hissiy odatlarni rivojlantirish va shakllantirishning
muhim davri. Ular orasida sog'lom uyqu rejimini targ'ib qilish; muntazam jismoniy
faoliyat; qiyin vaziyatlarni bartaraf etish, muammolarni hal qilish va shaxslararo
muloqot qilish ko'nikmalarini rivojlantirish; va hissiy o'zini o'zi boshqarish
qobiliyatini rivojlantirish. Oilada, maktabda va umuman atrofdagi jamiyatdagi
43](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_43.png)
![qulay sharoitlar ham muhimdir. Dunyo bo'ylab o'smirlarning taxminan 10-20%
aqliy salomatligi bilan bog'liq muammolar mavjud, ular to'g'ri tashxis qo'yilmagan
va deyarli davolanmagan. O'smirning ruhiy salomatligi bir qator omillar bilan
belgilanadi. O'smirlarga ta'sir ko'rsatadigan xavf omillari sonining ko'payishi
ularning ruhiy salomatligi buzilishi mumkin bo'lgan oqibatlarini yanada
kuchaytiradi. O'smirlik davrida stress darajasini oshirishi mumkin bo'lgan omillar
orasida eng kattalaridan biri bu avtonomiyaga intilish, tengdoshlarning istaklarini
qondirish istagi, texnologiyalarning mavjudligi va ulardan foydalanishning
ko'payishi kiradi. Ommaviy axborot vositalari va gender normalarining ta'siri
o'smir yashayotgan voqelik va kelajakka bo'lgan intilishlari yoki tasavvurlari
o'rtasidagi nomuvofiqlikni kuchaytirishi mumkin. O'smirning ruhiy salomatligini
belgilaydigan boshqa muhim omillar - bu ularning oilaviy hayotining sifati va
tengdoshlari bilan munosabatlari. Ya’ni o’smirning ota onalarining bir birlariga
bolgan munosabatlarining salbiy darajada ekanligi o’smir ruhiy salomatligiga ta’sir
ko’rsatadi. Yoki, o’smir tengdoshlarining xarakter xususiyatlari ham o’smir
xarakteri, ruhiy salomatligida o’z izini qoldiradi. Ba'zi o'smirlarda yashash
sharoitlari, kamsitish (yani o’smirga bo’lgan atrof muhitdagi kamsitilishlar)
ijtimoiy chetga chiqish ( ijtimoiy muhitda go’yoki alohidalanib qolish) yoki sifatli
yordam va xizmatlardan foydalanish imkoniyati yo'qligi sababli ruhiy salomatlik
bilan bog'liq muammolar xavfi ortadi.
O‘quvchilar psixologik salomatligini ta’minlashning psixologik omillari
sifatida quyidagilar aniqlandi:
a) psixologik xizmat tomonidan tashkil etiladigan o‘quvchilar psixologik
rivojlanishini ta’minlash (ijtimoiy shart-sharoitlar);
b) o‘rta maktab muassasasi bilan psixologik hamkorlik (psixogigiyenik
shart-sharoit);
v) O‘rta maktab muassasasida o‘quvchilar psixologik salomatligini
saqlashga doir diagnostik darajadagi sosial-psixologik treningni tatbiq etish
(psixologik shart-sharoit).
44](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_44.png)
![II BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR PSIXOGIGI Y ENASI
MASALALARI
2.1. O‘smir yoshdagi bolalarning ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatining
yosh xususiyatlari
Yoshlik davri – inson hayotidagi eng o‘ziga xos, muhim davr. O‘spirinlik
yoshidan yoshlik davriga o‘tar ekan kishi bu davrdan haqiqiy yetuklikka tomon ilk
qadamini qo‘yadi, o‘z taqdirini belgilaydi. Ko‘pchilik yoshlar uchun yoshlik davri
bu – bolalarlik davri bo‘lib, ular bu paytda yetarlicha katta (jismoniy, axloqiy,
irodaviy) zo‘riqishni boshdan kechirishadi. Ularning yetakchi faoliyati ilmiy va
kasbiy faoliyat bilan bog‘lanadi.
Sifat jihatdan yangi bosqichga ko‘tarilgan psixologik ma’lumot
o‘quvchilarning ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatlarining psixologik o‘ziga
xosligini belgilaydi. L.S.Vigotskiy so‘zlari bilan aytganda “har bir yosh bosqichida
(uning oxirigacha), uning dinamik ruhiy rivojlanishiga mos keluvchi sifat jihatdan
yangi psixologik ma’lumot o‘z ifodasini topgan maxsus ichki jarayonlar va tashqi
shart-sharoitlar mavjud bo‘ladi” [18, 166 b].
Hayot yo‘li fazalari ontogenez bosqichlariga borib taqaladi, shuning uchun
ham ko‘pincha ularning farqi ko‘zga tashlanmaydi, garchi u hozirgi paytda qabul
qilingan ijtimoiy tarbiya, maorif va ta’lim bosqichlariga mansub bo‘lsa-da,
“bolalar” tushunchasi “yoshlik” tushunchasi sifatida qabul qilinadi. Biroq bu har
ikkalasi bir xil narsa emas. B.G.Ananyev yozganidek, “Insonning individ sifatida
yetuklikka qadam qo‘yishi (jismoniy yetuklik), shaxs sifatida yetuklikka qadam
qo‘yishi (fuqarolik), ong sub’yekti sifatida qadam qo‘yishi (aqliy yetuklik) va
mehnatkashlik yetukligi (mehnatga layoqatlilik) vaqt jihatidan bir-biriga mos
kelmaydi hamda yetuklikning bunday geteroxronligi barcha formasiyalarda
saqlanib qoladi” [12, 181 b].
O‘tish davri uchun yosh davri rivojlanishining geteroxronligi ayniqsa
muhimdir. Xuddi shu yosh davrida yoshlar psixologiyasining asosiy qarama-
qarshilik xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Bunday geteroxronlik – ob’yektiv fakt
sifatida shaxsning tutgan o‘rni va faoliyatini o‘zida namoyon etadi. Shaxsning
45](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_45.png)
![“ichki pozisiyasi” va o‘zini anglashi bunda muhim rol o‘ynaydi. Bolalarning “ichki
pozisiyasi” uning ilgari vujudga kelgan ehtiyoj va intilishlari, tajriba va
imkoniyatlari zamirida yuzaga kelgan ob’yektiv holatiga, hozirda uning tutgan
o‘rni va qanday o‘ringa e rishishni xohlashi asosida vujudga keladi. Ana shu
pozi s iyada turgan holda u ruhiy salomatlikka munosabatda bo‘ladi. O‘z-o‘zini
anglash va o‘z shaxsining turg‘un obrazi, “Men”i, oxir oqibatda – ruhiy
salomatlikka munosabatda bo‘lishga unda y di.
O‘z-o‘zini anglash – bu insonning o‘z faoliyati va undan kelib chiqadigan
natijalar ga qarashlari, axloqiy muomala va qiziqishlari, axloqiy ideal va motivlari,
o‘z-o‘zini va hayotda tutgan o‘rnini mutlaq baholashi, anglashi, baholay bilishini
anglashi va baholashidir. O‘z-o‘zini anglash – shaxsning shakllanish jarayonini
tasdiqlovchi belgidir [54, 49 b]. “Men” – kon s yep s iyasi insonning o‘zi haqidagi
tasavvurlari dinamik tizimi bo‘lib, unga o‘zi haqidagi jismoniy, aqliy, axloqiy,
madaniy va boshqa sifatlar, o‘z-o‘zini baholash hamda ta sh qi ta’sirlarning mazkur
shaxsga ko‘rsatadigan sub’yektiv taassurotlari mansubdir. “Men” obrazi –
individning o‘zi haqidagi nisbatan turg‘un, hamma vaqt ham anglab bo‘lmas, his
e tib bo‘lmas b ye takror tasavvurlari bo‘lib, uning asosida u boshqalar bilan
munosabatda bo‘ladi.
O‘z-o‘zini anglashning rivojlanishi har qanday murakkab psixik jarayon,
hodisa kabi qator bir-biridan keyin keluvchi bosqichlar tarzida kechadi. Bu nuqtai
nazardan qaraganda yoshlik davrini o‘z-o‘zini anglash, rivojlanish va integrativ
sifatlar chuqurlashuvining yangi darajasi shakllanish davri sifatida tavsiflash
mumkin. Uning o‘ziga xos belgilari quyidagilar: “Men - kon s yep s iyasi”ga doir
xususiy qadriyat va shaxsiy, psixologik xususiyatlarning, idrok dinamikligining
kuchayishi. Bular shaxs yetukligini tavsiflovchi daraja sifatida baholanishi
mumkin [, 186 b].
O‘z-o‘zini anglash bir necha yo‘nalishda yuz beradi:
1. O‘z ichki dunyosini ochish, ijod qilish. Bolalar o‘z his-tuyg‘ularini tashqi
hodisalar mahsuli sifatida emas, o‘zining “Meni” tarzida qabul qiladi, o‘ziga
xosligini, boshqalarga o‘xshamasligi, ba’zan esa tanholigini his etadi (“Boshqalar
46](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_46.png)
![meni tushunishmaydi, men yolg‘izman”).
2. Vaqtning orqaga qaytmasligi, o‘z mavjudligining oxiri borligini anglash
yuz beradi. Ana shu o‘limdan qutilib bo‘maslikni anglash inson n i o‘z kelajagini,
o‘z maqsadlarini amalga oshirish ustida o‘ylashga majbur qiladi. Hayotiy reja o‘z
ichiga o‘z-o‘zini shaxs sifatida ko‘rishga olib keladi: axloqiy qiyofa, hayot tar z i,
munosabatlar darajasi, kasb tanlash, hayotda egallashi lozim bo‘lgan o‘rin va h.k.
O‘z maqsadlari, hayotiy intilishlari, hayot kechirish rejasini ishlab chiqish – o‘z-
o‘zini anglashning muhim e lementidir.
3. O‘zi to‘g‘risida, o‘z psixologik salomatligiga munosabat shakllanadi.
Boshda insonda o‘z tanasi, tashqi ko‘rinishi, jozibadorlik darajasi haqida, undan
so‘ng esa axloqiy-psixologik, aqliy, irodaviy xususiyatlari to‘g‘risida yalpi
tasavvur shakllanadi. Yoshlik davrida bolalar o‘z-o‘zini baholashda ko‘pincha
qarama-qarshi fikrda bo‘ladi (“Men o‘z tasavvurimda – daho +noshudman”).[54]
Ilk yoshlik davrida qadam-baqadam “Men-konsepsiyasi”ning “predmet”li
almashinuvi yuz beradi, bolalar “Men”ining jismoniy va axloqiy-psixologik
komponentlari shular jumlasidandir. Bolalar o‘z tashqi qiyofasiga odatlanadi, o‘z
jismining nisbatan turg‘un obrazini yaratadi, o‘z tashqi qiyofasiga tan beradi va
mos ravishda unga bildiriladigan e ’tirozlar darajasini turg‘un holga keltiradi. E ndi
asta-sekin “Men”ning boshqa xususiyati birinchi o‘ringa chiqadi – bular aqliy
qobiliyatlar, irodaviy va axloqiy sifatlar bo‘lib, bolalar faoliyatining va tevarak-
atrofdagilar bilan munosabatining muvaffaqiyatini belgilovchi omillardir.
Bolalarlik davri yoshi – aqliy qobiliyatlar rivojlanishining muhim va
takrorlanmas bosqichidir: nazariy fikrlash, abstraktlashtirish, umumlashtirish
qobiliyati sezilarli darajada rivojlanadi. Anglash – bilish imkoniyatlarida sifatiy
o‘zgarishlar yuz beradi, e ndi so‘z uning qancha, qanday vazifalarni hal e tish haqida
emas, uni qanday usullar orqali hal e tish haqida boradi (noma’lum muammolarga
nisbatan nostandart yondashuv; xususiy muammodan umumiy muammoga o‘tish;
unchalik tushunarli bo‘lmagan tarzda ifodalangan vazifalar asosida ham mahsuldor
umumiy savollarni qo‘ya bilish va h.k.)[54]. Yoshlikda intellektning rivojlanishi
ijodkorlik qobiliyatining yuzaga kelishi bilan chambarchas bog‘liq. Bu
47](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_47.png)
![axborotlarni oddiygina qabul qilib qolmasdan, uning asosida qandaydir yangi
narsani ijod etishda namoyon bo‘ladi.
Shu bilan birga, aqliy qobiliyatlarning mazkur bosqichi bolalarning o‘z
psixologik salomatligini ta’minlashda faqatgina bunga doir axborotlarni egallash
bilangina qoniqmasdan uni amalda rivojlantirish uchun imkoniyat beradi.
Voyaga etganlarning ham, bolaning ham ruhiy salomatligi haqida
g'amxo'rlik - bu aqliy gigiena bilan shug'ullanadigan vazifa uning tug'ilishidan
ancha oldin boshlanishi kerak. Bunday holda tibbiy-genetik konsultatsiyalar, irsiy
moyillik bilan kasalliklarni aniqlashtirish, bo'lajak onaning organizmini oldindan
sanitariya qilish, uning somatik va ruhiy holatini aniqlash, organlar va tizimlarning
surunkali kasalliklari borligini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, spirtli
ichimliklar, giyohvand moddalar, toksik moddalarni, shuningdek, turli xil stressli
holatlarni, psixo-travmatik omillarni va psixogen tuzilish kasalliklarini ishlatishni
istisno qilish kerak. Ota –onalar farzand tarbiyasiga juda ehtiyodkorlik bilan
yondoshishlari kerak. Hattoki , bolani bolalar bog’chasiga joylashtirish jarayoni
ham katta ahamiyat kasb etadi. Ba'zi bolalar, ayniqsa astenik va xavotirga
soladigan xususiyatlarga ega bolalar, bolalar bog'chasiga joylashtirilganda nevrotik
buzilishlar, tunda qo'rquv, uyqusida yurish, duduqlanish va h.k. Bunday hollarda
bolani maktabgacha ta'lim muassasasida ro'yxatdan o'tkazishni keyinga qoldirish,
unga aqliy muvozanatni tiklash imkoniyatini berish kerak. Bola asta-sekin
bog'chaga borishga tayyorlanib, unda "bolalar bog'chasi motivatsiyasi" ni
uyg'otishi kerak. Avvaliga uni uyga oldinroq olib borish kerak va hokazo.buning
ahamiyatli tomoni shundaki, bola ozida shu mativatsiyani topmasa balada katta
ruhiy zuriqishlar yuzaga kelishi tabiiy albatta.
U uzoq maqsadlarga erishuv, misli ko‘rilmagan, byetakror natijalargacha
o‘z faoliyati mahsuli sifatida erishuv hamda psixologik salomatligini ta’minlash,
sog‘liqni muhofaza qilish muammolarini hal etish usullarida namoyon bo‘ladi.
Muvaffaqiyatga erishuvga bo‘lgan ehtiyoj insonning shunday vaziyatni izlashga
undaydiki, muvaffaqiyat unda chuqur qoniqish hosil qiladi. Aytish mumkinki, agar
o‘quv vaziyati (oddiy mashg‘ulotlar, sinovlar va h.k.) ko‘plab muvaffaqiyatga
48](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_48.png)
![erishish uchun imkoniyatga ega bo‘lsa, muvaffaqiyatga erishuvga katta ehtiyoj
sezadigan shaxslar ta’lim jarayonidan katta qoniqish hosil qiladilar, o‘quv
jarayoniga ko‘p kuchlarini sarflaydilar, bu esa ularning ruhiy salomatliklariga ham
yuksak darajada ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Muvaffaqiyatga erishish ehtiyojining teskari tomoni muvaffaqiyatsizlikdan
qochish motivi hisoblanadi. Muvaffaqiyatsizlikdan qochishga yaqqol intiluvchi
o‘quvchilar odatda, o‘zlarida ruhiy salomatlikni saqlash bo‘yicha qo‘lga kiritilgan
yutuqlarni yaxshilashga nisbatan past ehtiyoj sezishadi, ijodkorlik metodlaridan
odatdagi, andazali metodlarni afzal ko‘rishadi, ijod qilishdan qo‘rqishadi.
Muvaffaqiyatsizlikdan qochishga bo‘lgan motiv vazifani chin dildan ado etmaslik,
ko‘rsatma va instruksiyalarga dogmatik asoslanish natijasida kelib chiqadi
(yoshlikda va hayotning so‘nggi davrigacha ham). Bunday o‘quvchilar uchun
qattiq xavotirlanish, o‘quvga bo‘lgan loqayd munosabat (ko‘pincha bahona topib
o‘zini himoyalash) xosdir. Muvaffaqiyatsizlikdan qochish ehtiyoji bilan bog‘lanib
qolgan bunday o‘quvchilar o‘quvda muvaffaqiyatdan qoniqish hosil qilish uchun
emas, balki muvaffaqiyatsizlik yoki ko‘ngilsizlikdan saqlanish maqsadida ta’lim
jarayonida ishtirok etadilar. Bu esa mos ravishda ularning ruhiy salomatliklarini
ta’minlashga nisbatan bo‘lgan munosabatlarida ham o‘z aksini topadi.
Bolalikda ta'sirchanlikning izchil rivojlanishi va murakkabligi mavjud.
Taassurotlarning tobora ortib borayotgan ahamiyati (ularning roli, keyinchalik
saqlanib qoladi - butun hayot davomida), ayniqsa, 11-13 yoshgacha aniq
kuzatiladi. Ushbu davrda bola, asosan, bevosita voqelik ob'ektlari va hodisalaridagi
taassurotlar bilan yashaydi, shu asosda, avvalo, uning aqliy faoliyati shakllanadi.
Ma'lumki, bolalar o'z o'yinlarida ko'pincha kattalar hayotidagi vaziyatlarni
takrorlaydilar ("Ota uyga mast holda kelib, onamni xafa qiladi, ona esa xafa
bolganini farzandlariga sezdiradi yoki bor alamini farzandlaridan oladi" va
boshqalar). Shuning uchun bola tarbiyalangan psixologik muhit juda muhimdir.
Aksincha, o'smir, 11-13 yoshdan boshlab, o'z hukmlari va xulosalarini nafaqat
haqiqatdan to'g'ridan-to'g'ri taassurotlar asosida, balki xotirada saqlanadigan
g'oyalar tasvirlari bilan to'g'ridan-to'g'ri taassurotlar natijasida hosil bo'lgan
49](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_49.png)
![tasvirlarning kombinatsiyasi asosida ham quradi. Bunday tasvirlar bilan sub'ektiv
manipulyatsiya asosida aks ettirish paydo bo'ladi (o'z aqliy faoliyatini bilish
qobiliyati), bu shaxsiyatni rivojlantirish uchun shartdir. Bu, xususan, o'smir
psixikasini bola ruhiyatidan ajratib turadi.
O‘zligini topishga bo‘lgan ehtiyoj bolalikdan boshlanib, yoshlik davrida
jadal rivojlanib boradi. O‘z o‘rnini topish motivi kishining boshqa kishilarga ta’sir
ko‘rsatishga, ularning xulq-atvorini nazorat qilishga, obro‘ qozonishga,
ishontirishga intilishida ko‘rinadi. U boshqalarga haqiqatni isbot qilish, bahsda
g‘olib chiqish, o‘z fikrini boshqalarga o‘tkazish, muammoni hal etishida namoyon
bo‘ladi. O‘quvchilar o‘quv faoliyatida bu ehtiyoj ruhiy salomatlikka bo‘lgan ijobiy
munosabatni shakllantirish vazifasini osonlashtiradi, unga nisbatan mas’uliyatni
orttiradi.
O‘quvchilarning ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatining adekvat
motivlaridan biri bilim olish ehtiyojidir. U insonning o‘z tajriba, bilim olishga
intilishi, mustahkamlashi, layoqatli bo‘lishga intilishi, bilimlardan erkin
foydalanish qobiliyatini rivojlanishi, muammo mohiyatini tushunishga intilishi,
tajribani aql bilan tizimlashtira bilishi, dunyoning asoslangan yorqin qiyofasini
yaratishga harakat qilishida o‘z ifodasini topadi. Bilim ehtiyoji muvaffaqiyatga
erishish motivi bilan hamkorlikda o‘quvchilar psixologik salomatligini saqlashga
nisbatan juda ham kuchli ta’sir ko‘rsatadi, sog‘liqni muhofaza qilishga doir
masalalarni hal etishda chuqur qoniqish hosil qilish imkoniyatiga ega.
Shuni ta’kidlash muhimki, o‘quvchilarning ruhiy salomatlikka bo‘lgan
yoshga oid munosabatlariga ta’sir etuvchi motivlar ularda qadriyatli mo‘ljaliy
faollikni ham shakllantiradi. U alohidalik, o‘zi bilan o‘zi bo‘lishga intilish bilan
chambarchas bog‘liqdir [90, 117 b].
Axloqiy mustaqillikni (bolalar ehtiyoji va huquqini unga tegishli
muammolarni shaxsan hal qilishini) cheklash, emosional mustaqilligini (ota-
onadan mustaqil ravishda shaxsiy qiziqishga bo‘lgan ehtiyoj va huquqni)
cheklash, axloqiy va qadriy mustaqillikni cheklash kabilarni ajratib ko‘rsatish
mumkin. O‘quvchilarni emosional, kognitiv, axloqiy mustaqilligi ularning ruhiy
50](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_50.png)
![salomatlikka bo‘lgan munosabatlariga bog‘liq bo‘lib, bu ularning shaxsiy
sog‘lig‘iga, ruhiy salomatlikka tegishli bo‘lgan masalalarni mustaqil hal etishga
intilishida namoyon bo‘ladi.
O‘rta maktab muassasasi o‘quvchiligiligiga erishish faqti bu yoshdagi
kishida o‘z kuch va qobiliyatiga ishonch, to‘laqonli yorqin hayotga umid hissini
uyg‘otadi. Shu bilan bilan bir qatorda ikkinchi va uchinchi kursda kasbni, ixtisosni
to‘g‘ri tanlaganlgiga doir muammo uning oldida ko‘ndalang bo‘lib qoladi.
Uchinchi kurs oxiriga kelib, qanday kasbni tanlash masalasi tamoman hal e tiladi.
Biroq ba’zi hollarda mazkur tanlangan ixtisosdan voz kechish hollari ham yuz
beradi.
O‘rta maktab muassasasida birinchi bosqich o‘quv jarayoni eng murakkab
hisoblanadi. Negaki u o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o‘quv jarayonida
tashkil etilgan barcha tashkiliy jihatlardan farq qiluvchi o‘rta maktab muassasasi
tartib-qoidalari, nizom va ko‘rsatmalariga rioya qilishiga to‘g‘ri keladi, qisqacha
qilib aytganda o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim tizimidagi qoida va sharoitlar bilan
o‘rta maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi moslashuv jarayoni ko‘ndalang bo‘lib turadi.
Aytish mumkinki, o‘rta maxsus o‘quv yurti bitiruvchilarining barchasi ham
o‘rta maktab muassasasiga kira olmaydi. Buning ob’yektiv va sub’yektiv jihatlari
mavjud bo‘lib, bir xildagi qobiliyatga ega bo‘lgan oliy ma’lumotga da’vogar
bo‘lajak bolalar o‘z o‘quv yuklamasi uchun to‘lov badalini u yoki bu sabablarga
ko‘ra to‘lay olmasligi, to‘lagan taqdirda esa yana o‘sha to‘lovni kutishi natijasida
o‘z psixologik salomatligini boy berishi mumkin.
Bunday holda bolalar ikki masalada ojiz psixologik muhitga tushadi:
homiyga yoki ota-onaga mute’lik, agar o‘z o‘qishini o‘zi ta’minlasa, boshqa
shunday yordam ko‘rsatuvchilarga mute’lik.
Bularning biri ota-onaga mute’likka har qanday inson chidashi mumkin.
Ikkinchisi – jamiyat barkamolligi uchun o‘ta xavfli.
Bunday moslashuv davrida bolalarning o‘z psixologik salomatligini
saqlashga intilishi birinchi bosqichda passiv o‘rin egallaydi. U begona sharoitga
moslashishga o‘quv-biluvga nisbatan ustun ehtiyoj sezadi.
51](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_51.png)
![Shuning uchun ham Davlat ta’lim standartiga o‘rta maktab muassasasi
o‘quvchilarini to‘laqonli raqobatbardosh mutaxassis, erkin fikrlovchi, ijodkor
mutaxassis etib tarbiyalash uchun ularning ruhiy salomatliklarini ta’minlash
muhim psixogigiyenik va psixologik ahamiyatga egadir.
O'smirda boshlanadigan murakkab biologik o'zgarishlar har doim uning
voqelikni, oilani, jamoani, jamiyatni baholashga ta'sir qiladi. Hayotiy amaliyot
shuni ko'rsatadiki, bu o'zgarishlarning barchasi og'riqli emas va o'smir
psixikasining shakllanishiga xalaqit bermaydi, qachonki, ularning o’smirlik davri
boshlanishiga oqilona tayyorgarlik ko'rilgan bo'lsa, uni kattalar qo'llab-quvvatlasa,
uning o'zini o'zi anglashi va dunyoqarashi xuddi shunday tuzatilgan bo'lsa,
o’smirlik davri ham qiyinchiliklarsiz o’tadi.
O'smirlik davri (10-17yosh) - shaxsiyatni shakllantirishning o'ziga xos
davri. Jismoniy, hissiy va ijtimoiy o'zgarishlarning xilma-xilligi, shu jumladan
qashshoqlik, suiste'mollik yoki zo'ravonlik ta'sirida o'smirlar ruhiy salomatlik
muammolariga nisbatan zaifligini oshirishi mumkin. O'smirlarning psixologik
farovonligini oshirish va ularni muvaffaqiyatli rivojlanish imkoniyatlariga ta'sir
qilishi mumkin bo'lgan jiddiy zarbalar va xavf omillaridan himoya qilish ularning
o'smirlikda farovonligi va katta yoshdagi jismoniy va ruhiy salomatligi uchun
muhimdir.
Emosional, kognitiv psixologik mahdudlik o‘quvchilarning o‘z psixologik
salomatligiga nisbatan munosabatini o‘zida yorqin ifodalaydi. Bular o‘z navbatida
o‘z psixologik salomatligi hamda uni muhofaza etish va bunda mustaqillikka
intilishda namoyon bo‘ladi. O‘quvchilarning ruhiy salomatlikka bo‘lgan
munosabati ularning iloji boricha eng yuksak bilim darajasiga erishish, o‘quv-
biluv jarayonida ilg‘orlikka erishish, qiziqish doirasining eng yuqori nuqtasini
egallash, eng ilg‘or ijtimoiy o‘rinni egallash, yetarlicha intellektual va ijtimoiy
mavqyega ega bo‘lish kabilardan iboratdir.
2. 2 . O’smirlik davrida bolalarda psixogigiyenaning vujudga kelish muammosi
Inson salomatligini asrash va mustahkamlash, qolaversa, uzoq umr
52](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_52.png)
![ko‘rishning garovi sog‘lom turmush tarzi ekanligi bugun barchaga ayon haqiqat.
Zero, har birimiz, eng avvalo, o‘z sog‘lig‘imizni o‘ylashimiz darkor. Ana shunda
xotirjam va farovon hayot kechirgan, ko‘plab asoratli xastaliklarning oldini olgan
bo‘lamiz. Ayniqsa o’smirlar salomatligini asrash va mustahkamlash, ularda
psixogigiyena masalalariga e’tiborini qaratish hozirgi kunning ehg dolzarb
muammolaridan biri hisoblanadi. O’smirlik psixogigiyenasi bola psixikasining
o'ziga xos fazilatlarini hisobga olgan holda quriladi va bu uning uyg'un
shakllanishini ta'minlashga imkon beradi. Bolalikda ta'sirchanlikning izchil
rivojlanishi va murakkablashuv holati mavjud. Taassurotlarning ortib borayotgan
ahamiyati (uning roli, albatta, keyinchalik - butun hayot davomida saqlanib qoladi)
ayniqsa, 12-14 yoshga qadar aniq kuzatiladi. Bu davrda bola, asosan, bevosita
voqelik predmetlari va hodisalaridan olingan taassurotlarda yashaydi, shu asosda,
birinchi navbatda, uning aqliy faoliyati shakllanadi. Ma'lumki, o'z o'yinlarida
bolalar ko'pincha kattalar hayotidagi vaziyatlarni takrorlaydilar ("Dadam uyga
mast bo'lib keldi va onamni xafa qildi" va boshqalar). Shuning uchun bola
tarbiyalanadigan psixologik muhit juda muhimdir.
Bundan farqli o‘laroq, o‘smir 12-14 yoshdan boshlab o‘z mulohazalari va
xulosalarini nafaqat voqelikdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri taassurotlar asosida, balki
to‘g‘ridan-to‘g‘ri taassurot natijasida yuzaga kelgan obrazlarning xotirada
saqlangan g‘oyalar tasvirlari bilan uyg‘unlashuvida ham quradi. Bunday tasvirlar
bilan sub'ektiv manipulyatsiya asosida aks ettirish (o'z aqliy faoliyatini bilish
qobiliyati) paydo bo'ladi, bu shaxsiyat rivojlanishining zaruriy shartidir. Bu,
xususan, o'smirning ruhiyatini bola psixikasidan ajratib turadi[23].
O`smir o`quvchilarni ta’lim va tarbiya berish ishlarida uchraydigan ayrim
qiyinchiliklar bu yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi va xususiyatlarini
ba’zan yetarli darajada bilmaslikdan yoki inkor qilishdan kelib chiqadi. Kichik va
katta yoshdagi maktab o`quvchilariga qaraganda o`smirlik yoshidagi bolalarni
tarbiyalashda juda ko`p qiyinchiliklar bo`ladi. Chunki, kichik bolaning katta
odamga aylanishi jarayoni juda kiyin kyechadi. Bu jarayon o`smirlar
psixologiyasining odamlar bilan bo`lgan munosabat formalarining jiddiy ravishda
53](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_53.png)
![o`zgarishi, hamda hayot sharoitining o`zgarishi bilan bog`liqdir. Bu davrda
o`smirlarning o`z shaxsiy fikrlari paydo bo`ladi. Ularda o`z qadr-qimmatlari
haqidagi tushuncha kyengayadi. Ilmiy psixologiyaning aniqlashi bo`yicha
o`smirlarningpsixik taraqqiyotini xarakatga kyeltiruvchi kuchlar, ularning
faoliyatlari bilan tug`iladigan ehtiyojlar bilan bu ehtiyojlarni qondirish
imkoniyatlari o`rtasidagi dialyektik qarama-qarshiliklarni yuzaga kyelishi va
bartaraf qilinishidan iboratdir. Qarama-qarshiliklar ancha yuksak darajadagi psixik
taraqqiyotini, ancha murakkab shakldagi faoliyat turlarini va shaxsning qator yangi
psixologik hususiyatlarini tarkib toptirish orqali bartaraf qilishdan iboratdar.
Shundan kyeyin psixik taraqqiyotning yuksakroq bosqichiga o`tiladi.sana shu
nuqtai nazardan o`smirlik yoshini yanada oydinroq qarab chiqaylik. Bolaning
o’smirlik vaqtida, uning rivojlanish va yuksalish jarayonida ota onasining yonida
bo’lmasligi (uzoq muddatli ishlash uchun boshqa mamlakatlarga chiqish va h.k)
o’smirning oziga bolgan bahosi tushishiga, atrofidagoilarga nisbatan
ishonchsizliklar bo’lishiga va ozini kerakmasdek his qilishiga olib kelishi mumkin.
O'z navbatida, ruhiy salomatligi muammolari bo'lgan o'smirlar, ayniqsa,
ijtimoiy chetga chiqish, kamsitish, stigma (yordam so'rashga tayyorligini
cheklash), o'qishdagi qiyinchiliklar, xavfli xatti-harakatlar, jismoniy kasalliklar va
inson huquqlari buzilishlariga juda moyil bolishadilar. Bola bolaligining va butun
o'spirinligining muhim qismini maktab muassasasida o'tkazadi. Shuning uchun
maktabda aqliy gigiena muhim ahamiyatga ega. Bu erda o'quvchilar o'rtasidagi
maktab nizolari, shuningdek o’quvchilarlar va o'qituvchilar o'rtasidagi
muammolarni hisobga olish kerak.o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida yuzaga
keladigan muammolar ham albatta tabiy holat deb qaraladi. Ammo, bu vaziyatda
oqituvchi o’smir bola ruhiyatiga ziyon yetkazmasdan vaziyatni to’g’irlashi ham
o’smir psixogigienasiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Psixologiya taraqqiyotining biologik omillariga o`smirlar ongiga og`ir,
ba’zan kuchi yyetmaydigan bo`lib tushadigan, ularni jiddiy psixik inqirozga va
hayajonga soladigan, masalan: o`smirlar uchun xaraktyerli bo`lgan norozilik,
qo`pollik, qaysarlik, o`z-o`zini analiz qilishga moyillik sub’yektiv olamga va
54](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_54.png)
![shunga o`xshash hislatlarni kyeltiradigan jinsiy yetilishga nixoyatda katta axamiyat
byeradilar. Jinsiy yetilish munosabati bilan paydo bo`ladigan yangi syezgilar
fikrlar, maylliklar, kyechinmalar go’yo o’smirlar ongida xukmron bo`ladi.
Ularning xulqi atvorini byelgilaydi. Mana shu tariqa oqibat natijada o`smirlarning
psixologik qiyofalari asosan yolg`iz sof biologik omil dyeb qaraladi.
Psixologlarning fikricha yosh psixologik xususiyatlari faqatgina yolg`iz
biologik jihatidan yetilishi va taraqqiyot etilishining natijasi bo`lmay balki
bolaning ijtimoiy hayot sharoitlari va faoliyatlarining o`zgarishi hamda bu jihatdan
yangi ijtimoiy omillarning paydo bo`lishi natijasida o`smirning taraqqiyotiga va
unga byeriladigan maktabdagi ta’lim va tarbiya byerishni aniq tashkil qilish
o`smirlarning konkryet hayot sharoitlari va faoliyatning mahsuli deb qarab
bo`lmaydi. Boshqacha qilib aytganda ijtimoiy sharoitlar rolini konkryet hayot
sharoitlari va faoliyatlarining roliga almashtirib bo`lmaydi. Mana shu yuqorida
aytilganlardan shunday xulosa qilish mumkinki, o`smirning yoshi va uning
hususiyatlari absolyut ahamiyatli kasb etmaydi shu munosabat bilan o`smirlik
yoshi mutloqo aniq ma’lum va absolyut chegara hamda xaraktyeritsikaga ega emas
bu yerda ancha muhim bo`lgan ma’lum fikrlar bor[67]. Bu farqlarni konkret
ijtimoiy omillarning ta’siri bilan va o`smirlarga beriladigan turli ta’lim va tarbiya
sharoitlarining ta’siri bilan tushuntirish mumkin. Taraqqiyotning asosiy yo`nalishi
bolaning o`smirlik davridagi taraqqiyotining asosiy xaraktyeritsikasini ajratish
mumkin. O`smirlik davri organizmning jo`shqin o`sish davridir. Bu davrda
tananing intyensiv ravishda rivojlanishi yuzaga kyeladi, Musko`l apparatlari
mutsahkamlanadi va skyelyetning suyaklanish jarayoni davom etadi. Bu davrda
yurak qon tomirlari sitsyemasining taraqqiyotida mos kyelmaslik hodisasi
kuchlaniladi. Bu paytda yurak xajmi jihatidan ancha kattalashadi, ancha kuchli
ishlay boshlaydi. Ko`pincha qon aylanishining vaqtincha bo`zilishida qon
bosimining yoshga bog`liq xolda ko`tarilishiga,yurak faoliyatining zo`r
byerilishiga olib kyeladi. Natijada o`smirlarda uchraydigan bosh aylanishi,yurak
urishi,bosh og`rig`i paydo bo`ladi.
O`smirlarning yoshi ham jismoniy psixik hususiyatga egadir, organizm
55](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_55.png)
![Pavlov ta’limotiga ko`ra, bir butun sitsyemadan iborat bo`lib, bunda barcha
to`qimalar va organlar fiziologik jarayonlar uzviy ravishda bir-biri bilan
bog`langan bo`ladi. Lyekin bir butunlikda nyerv sityemasi va uning bilan
bog`langan yuqori qismi I.P.Pavlov so`zi bilan aytganda organizmda sodir
bo`ladigan barcha hodisalarni boshqarib turuvchi bosh miya po’sti asosiy yetakchi
rolni o`ynaydi. O`smirlik yoshida nyerv sitsyemasining yuqori qismi sifat jihatidan
o`sa boshlaydi va miya ichki to`zilishining murakkablashishga o`tadi.
Bizga ma’lumki o’smir psixologik krezislarga uchraydi. Ba’zi bir vaqtlarda
o’smirlik davridagi bolada ruhiy buzilishlarning vujudga kelishi nomoyon bo’ladi.
O’smirlik davri krezisi va o’smirlik davrida bo’ladigan o’zgarishlar to’g’risida bir
qancha tadqiqotlar olib borilgan [34].
Ingliz-amerika mualliflari qo‘llaydigan, qisman miyaning minimal
disfunksiyasi tushunchasiga muvofiq keluvchi rezidual-organik serebral
etishmovchilik atamasi ma’lum klinik holat yoki psixopatologik sindromni
bildirmaydi, balki organik o‘zgargan bosh miyaning nerv-psixik reaktivligi
xususiyatlarini belgilash uchun qo‘llaymiz. Bu xususiyatlarga psixik
jarayonlarning inertligi, EEG da sust potensiallarga egalik qilish, toksik moddalar
va psixotrop preparatlarga yuqori sezgirlik, besaranjom tayyorgarlikning quyi
chegarasi kiradi. Sanalgan serebral rezidual-organik etishmovchilik mezonlari, u
yoki bu nerv-psixik, ayniqsa ekzogen kasallik shakllari paydo bo‘lishining yuqori
xavf (ya’ni kasallikdan oldin) omillarini bildiradi. Shu bilan birga, rezidual-
organik serebral etishmovchilik ekzogen-organik patogen omillar (infeksiya,
jarohat, intoksikatsiya) ta’siri ostida klinik ifodalangan kasallik holatiga, ayniqsa,
rezidual-organik xarakterdagisi (rezidual-organik serebrastenik, nevrozo- va psixo-
patiyaga o‘xshash holatlar, diensefal sindromlar va b.)ga nisbatan engil o‘tadi[34].
Yuqorida tilga olingan prenevrotik va prepsixopatik kasalliklarni ular
kasallikdan oldingi belgilarga xos bo‘lgani uchun yuqori xavf holatlari (omillari),
sifatida ko‘rish lozim. Prenevrotik kasalliklarda so‘z polimorf, kuchsiz, biroq qayta
takrorlanishga moyil bo‘lgan nevrotik darajadagi yo‘qolgan kasalliklar
(kayfiyatning o‘zgaruvchanligi, qo‘rquvlarning paydo bo‘lishiga yuqori
56](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_56.png)
![tayyorgarlik, tush, ishtaha buzilishlari, holdan toyish va qo‘zg‘aluvchanlik
hollarining onda-sonda uchrashi va h.k.) haqida boradi. (Kovalev V.V; Spivak L.I)
[22]. Prepsixopatik buzilishlarda alohida xarakter xususiyatlarining:
qo‘zg‘aluvchanlik, xavotirlanish, namoyishkorlik yoki mayllarning, ayniqsa jinsiy
mayllar, ba’zida esa ularning nokeskin ifodalangan buzilishining vaqtincha
kuchaygan ko‘rinishiga o‘tuvchi ko‘chishlar o‘z o‘rniga ega.
Shunisi tushunarliki, o‘zida 1-xavf omillarini ifoda etuvchi sanab o‘tilgan
holatlar ularning nerv-psixik reaktivlikka bevosita ta’sir o‘tkazib, nisbatan psixik
kasalliklarning vujudga kelish xavfini yuzaga keltiradi, ko‘pincha esa kasallik oldi
holatlariga bog‘liq.
Psixik kasalliklar xavfi omillariga bola anamnezida belgilangan ichki a’zolar
rivojlanish davri (gipoksiya, homiladorlik toksikozi, onaning intoksikatsiyasi va
infeksiyasi va b.), perinatal davr (tug‘ma bosh suyagi jarohati, tug‘ilishdagi
asfiksiya, vakum-ekstratorning qo‘llanilishi, rezus - immun ziddiyatlar), turli
postnatal bosh suyagi- miya jarohatlari, miyaga xos va umumiy infeksiya va
intoksikatsiyalar, shuningdek, o‘tkir va surunkali psixik jarohatlar va boshqa
patogenpsixik ta’sirlar (psixik o‘ta tajanglik, axborot yuklamasi, hissiy va axborot
deprivatsiyasi va b.) ning patogen biologik ta’sirlarini kiritish mumkin. Bundan
tashqari, 2 tartibli xavf omillariga psixik kasalliklar bilan ommaviy kasallanishni
ham kiritadilar. Barcha sanab o‘tilgan 2-tartibli xavf omillari, nafaqat, kasallik oldi
holatlari va boshqa individual reaktivlik o‘zgarishlari, balki shaxsiy kasallik
belgilari uchun ham potensial yoki shartli-patogen ahamiyatga ega[70]. Biroq, bu
omillar ta’siri organizm, xususan, nerv-psixik reaktivligining aniq og‘ishlarida
namoyon bo‘lmagunga qadar, ularni 2-tartibli xavf omillariga kiritish lozim. Shu
bilan birga, anamnezida shu kabi omillar mavjud bolalarda nafaqat reaktivlik va
kasallik oldi holatlarining subklinik o‘zgarishlari, balki nerv-psixik rivojlanishning
klinik ifodalangan buzilishlari, ya’ni patologik holatlar ham namoyon bo‘ladi.
SHunday qilib, E.Eggers va boshqalar homilaning gemolitik kasalligi bilan bog‘liq
toksikoz bilan kechgan yoki tug‘ish uchun vakuum-ekstrator qo‘llanilishini talab
qilgan homiladorlikdan tug‘ilgan 30% -20% bolalarda aqliy taraqqiyoti va shaxs
57](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_57.png)
![sifatida shakllanishidagi og‘ishlarni belgilaydilar [34].
Boshqa tomondan, dizontogenez, rezidual-organik serebral
etishmovchilikning namoyon bo‘lishi 2 tartibli xavf omilining patogen ahamiyati
ortishini ta’minlaydi. Xususan, ma’lumki, tug‘ilishdagi asfikatsiya va bosh suyagi -
miya shikastlanishi ko‘pincha ichki a’zolar rivojlanishidagi u yoki bu buzilishlarga
ega chaqaloqlarda vujudga keladi.
Psixik kasalliklarning aholi orasida, ayniqsa bolalar va o‘smirlar orasida
tarqalganligini epidemiologik usul yordamida o‘rganish nerv-psixik buzilishli
bolalarga profilaktik yordam berishni tashkil etish asosida yotadi. Psixik
kasalliklarning tuzilishi, klinik xususiyatlari va etiologiyasini, jumladan bolalar
nerv-psixik kasalliklari tuzilishida etakchi o‘ringa ega bo‘lgan chegara shakllarini
bilish faqat faktor tahlil ishtirokidagi epidemiologik tadqiqot doirasidagina bo‘lishi
mumkin. Psixik kasalliklar etiologiyasi va patogenezida turli omillar o‘rnini
o‘rganishda katta metodik qiyinchiliklarga (xususan, matematik) duch kelishga
to‘g‘ri keladi, chunki tahlilga miqdor emas, balki sifat belgilari kerak[68].
N.M.Jarikov epidemiologik omillarning psixik kasalliklarni vujudga kelishiga
ta’sir etish darajasini aniqlash uchun, eng avvalo, ularning korrelyasiyalarini qat’iy
ilmiy tahlil qilish asosida epidemiologik ahamiyatli omillarni ajratish zarurligini
ko‘rsatdi. Psixiatriyada epidemiologik ahamiyatga (ichki va tashqi) ega omillar
ham sifat, ham miqdorga nisbatan dinamik va diskretlilik bilan aniqlanadi. Faktor
tahlil mazkur omil birinchi tartibli yoki ikkinchi tartibli ekanligini aniqlashga,
ya’ni ma’lum ishonchlilik darajasiga ko‘ra uning etiologik yoki patogen ahamiyati
haqidagi muqobil tasdiqni qabul qilish yoki rad etish kerakligini aniqlashga
yordam beradi (Grigoreva E.A.). Barcha chegara psixik buzilishlariga
bag‘ishlangan klinik ishlarda muhitning psixik jarohatlovchi ta’siri ko‘rsatiladi
[34].
Shunisi qiziqki, nevroz faqatgina psixik jarohat natijasida yuzaga kela
olmaydi. Buning uchun yoki o‘zgargan asos ishtirokida kechirilgan kasallik
holatlarining qoldiqli holatlari (asoratlari), yoki patogen ta’sirlarga oldindan
sezuvchanlik (masalan, o‘ta holdan toyish, jismoniy kasallik va h.) kabi ancha aniq
58](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_58.png)
![shartlar zarur; bu ikki omil (somato-psixogen)lar bir vaqtda ta’sir etishi mumkin
(Myager V.K.).
Tashqi muhit omillari orasida katta e’tibor oilaviy o‘zaro munosabatlarga va
ularning bolalardagi chegara psixik buzilishlari etiologiyasida tutgan o‘rniga
beriladi. Oila tuzilmasining mohiyati aniqdir. Bolalarda nevroz va xulq-atvor
buzilishlarining rivojlanishini ta’minlovchi tarbiya nuqsonlari uchraydigan
nomaqbul oilalarni ijtimoiy-psixologik tadqiq etishga katta e’tibor berilmoqda.
Ota-onalar ajralishlarining patogen (ayniqsa uzoq davom etuvchi) ta’sirlari
aniqlandi. Bolalarda ota-onalarning ajralishlaridan so‘ng salbiy munosabat
boshlanadi, bu ayniqsa bir yildan so‘ng va keyingi yosh davrlarida yaqqol ko‘zga
tashlanmoqda [34].
Tarbiyaning ota-onalarning o‘ta g‘amxo‘rligi kabi boshqa xususiyati
(bolaning muvaffaqiyati uchun asoslanmagan va o‘rinsiz xavotirlanishi) bolada
nafaqat mustaqillikning rivojlanishini chegaralaydi, balki har doim ham yaxshi
bo‘lmagan obro‘siga bo‘ysunib qolishiga ham olib keladi.
Mamlakatimiz va xorijiy adabiyotlarda oilada yagona farzandning bo‘lishi
kabi psixopatologik muammoga ko‘p e’tibor berilmoqda. XX asrning 20-30
yillaridan ko‘pgina mamlakat mualliflari yagona farzandning rivojlanish
sharoitlarini patologik yoki yuqori xavf omili sifatida belgilamoqdalar: bunday
bolalarda tez-tez psixik buzilishlar yuzaga keldi. So‘nggi nashrlarda “yagona
farzand sindromi” (Y.Ajuriaguerra) to‘g‘risida so‘z borib, bu sindrom yuqori
affektiv qo‘zg‘aluvchanlik, autistik va egoistik maqsadlar agressivlik va shu
kabilar bilan xarakterlanadi. Bunday bolalarda, shubhasiz, ichki o‘z-o‘zini
baholash va tashqi o‘zaro munosabatlar tizimi, ya’ni “Men”- “biz”- “ular”
psixologik tizimi buzilgan bo‘lib, nevrotik individualizmning rivojlanishi uchun
asos sifatida xizmat qiladi. Ularda bolalarga xos bo‘lgan tabiiy ehtiyojlarga,
hayotning jamoaviy shakliga nisbatan salbiy munosabat rivojlanadi va asta-sekin
aybdorlik hissi, qo‘rquv, xavotir bilan birga begonalashuv fenomeni shakllanadi
(A.I.Zaxarova). Bolalar bilan psixogigienik ish ularning rivojlanishining barcha
bosqichlarida, oilada, maktabgacha ta'lim muassasalarida, maktabda amalga
59](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_59.png)
![oshirilishi kerak. Psixogigienik tadbirlarni ta'minlashda yetakchi rol ota-onalar va
o'qituvchilarga tegishli bo'lib, ular ma'lum tayyorgarlikka ega bo'lishi kerak.
Maktabdan tashqari ruhiy gigiena ishlariga ta'sirni kamaytirishga qaratilgan
bo'lishi kerak.
Oxirgi 10 yil ichida davlat darajasida psixogigiena sohasida pedagog kadrlar
tayyorlashni takomillashtirish va shunga mos ravishda maktablar va boshqa ta limʼ
muassasalarida zarur psixogigiyenik talablarni amalga oshirishga urinishlar amalga
oshirildi. Bolalarning ham jismoniy, ham ruhiy salomatligi juda ko'p qirrali
muammodir. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning barcha istiqbollari, yuksak turmush
darajasi, ilm-fan va madaniyat kelajak avlodning mehnat hayotiga kirib kelishi
bilan bog'liqdir.
Afsuski, hozirgi vaqtda, ayniqsa, maktab yoshidagi bolalarning salomatlik
holati keskin yomonlashishda davom etmoqda. Ushbu hodisaning sababi ta'lim
jarayoni, bolaning turmush tarzi, ekologiyasi va boshqalar bilan bog'liq turli
omillar bo'lishi mumkin. Kattalar va bolaning ruhiy salomatligiga g'amxo'rlik
qilish - ruhiy gigiena bilan shug'ullanadigan vazifa - uning tug'ilishidan ancha
oldin boshlanishi kerak. Bunday holda, tibbiy-genetik maslahatlar, irsiy moyillik
bilan bog'liq kasalliklarni aniqlash, homilador onaning organizmini oldindan
sanitariya qilish, uning somatik va ruhiy holatini aniqlash, organlar va tizimlarning
surunkali kasalliklari mavjudligini aniqlash muhim ahamiyatga ega[68].
Shuningdek, spirtli ichimliklar, giyohvand moddalar, toksik moddalarni iste'mol
qilishni, shuningdek, turli xil stressli sharoitlar, travmatik omillar va psixogen
tuzilish kasalliklarini istisno qilish kerak.
Bob bo’yicha xulosalar
Bugungi kunda eng dolzarb mavzulardan biri bo’lgan» O’smir yoshdagi
bolalar ruhiy salomatligining psixogigienik masalalari » mavzusi muhim ahamiyat
kasb etadi. Psixogigiena – bu ruhiy kasalliklarning oldini olish, ya’ni odamlarning
ruhiy salomatligini saqlash va mustahkamlash bo’iyicha tadbirlar ishlab chiqadigan
fan hisoblanadi[67]. Bu chora-tadbirlarni ishlab chiqish masalalari, tashqi
60](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_60.png)
![muhitdagi juda behisob omillarning kishi organizmiga ta’sirini o’rganishga
asoslangan.
Psixogigiena – psixik sog’liqni saqlash va mustahkkamlashga yo’naltirilgan
tadbirlarni ishlab chiquvchi va amalga oshiruvchi gigiena sohasidir. Ba’zi
mualliflar psixogigienaga ta’rif berishganda uni faqatgina gigiena sohasi emas,
balki psixiatriya sohasi deb hisoblashadi. Boshqa mualliflar psixogigiena
vazifalariga ruhiy kasalliklarning vujudga kelish va rivojlanishining oldini olish
deb qarab, psixogigienani dastlabki psixoprofilaktikaga yaqinlashtiradilar.
61](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_61.png)
![III BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALARNING PSIXOGIGIYENA VA
PSIXOPROFILAKTIKAGA QIZIQISHLARINI O’RGANISHNING
AMALIY JIHATLARI
3.1. O‘smirlarning salomatlikka qadriyatli munosabati tadqiqot muammolari
sifatida
O‘smir yoshdagi bolalarning psixogigiyenaga qadriyat sifatida munosabatni
ijtimoiy-psixologik fenomen sifatida qarab chiqishga, uning ijtimoiy-psixologik
modellari, tadqiq etilishi va sog‘lom turmush tarziga o‘rgatishning psixogigiyenik
jabhalariga bag‘langan [67].
«Salomatlik» tushunchasini nazariy tahlil qilish asosida salomatlikka
munosabatni uni saqlash bo‘yicha xulq-atvor orqali yoki ijtimoiy psixologiya
kategoriyasi sifatida talqin qilish mumkinligi asoslangan. Tahlil shuni ko‘rsatadiki,
«salomatlikka qadriyat sifatida munosabat» tushunchasi shaxs mavjudligining
salomatlikni saqlash va mustahkamlashga yo‘naltirilgan, ijtimoiy-madaniy,
ekzistensial va yosh davrlariga xos xususiyatini hisobga oluvchi insonning atrof-
muhit bilan aloqasi butun ti zimini ijtimoiy-psixologik tushunishda aks etadi [69] .
Shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida munosabati tuzilmasi o‘z ichiga
kognitiv, emosional va xulq-atvor komponentlarini olishi, ular o‘rtasidagi
murakkab o‘zaro ta’sir salomatlik qadriyati bilan aniqlanishi ko‘rsatib o‘tilgan.
«Salomatlikka qadriyat sifatida munosabat» fenomenini aynan shunday tushunish
ham uni ilmiy-tadqiqiy o‘rganish, ham sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishning
ijtimoiy-psixologik dasturlari samaradorligini ta’minlash uchun tayanch
hisoblanadi.
Salomatlikka munosabatni ijtimoiy-psixologik tadqiq etishning katta hajmini
tizimli anglash uni
1) sog‘lom turmush tarziga berilishning ijtimoiy-demografik, ijtimoiy-
iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy omillari rolini tushunish;
2) kognitiv, emosional yoki xulq-atvor komponentlari xususiyatlari
afzalliklarini ajratish;
62](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_62.png)
![3) salomatlikka yo‘naltirilgan harakatlar tahlili;
4) turli psixologik xususiyatlar (masalan, o‘z samaradorligi, nazorat lokusi,
shaxslilik xarakteristikalari) rolini ochib berish;
5) uning xususiyatlarini sog‘lom turmush tarziga beriluvchan va
berilmaydigan shaxslar tayanch xarakteristikalariga bog‘liq ravishda aniqlash
(o‘smirlar, bolalik yoki keksalik yoshidagi shaxslar, turli kasbiy guruhlar vakillari,
murakkab hayotiy vaziyatda, turli xil nozologiyalar yoki salomatlikning ma’lum
holatida bo‘lgan shaxslar) bilan bog‘liq ravishda o‘rganishning tayanch
yo‘nalishlarini ajratish imkonini beradi[69].
O'smirda boshlanadigan murakkab biologik o'zgarishlar har doim uning
voqelikni, oilani, jamoani, jamiyatni baholashga ta'sir qiladi. Hayotiy amaliyot
shuni ko'rsatadiki, bu o'zgarishlarning barchasi og'riqli emas va o'smir
psixikasining shakllanishiga xalaqit bermaydi, qachonki, ularning o’smirlik davri
boshlanishiga oqilona tayyorgarlik ko'rilgan bo'lsa, uni kattalar qo'llab-quvvatlasa,
uning o'zini o'zi anglashi va dunyoqarashi xuddi shunday tuzatilgan bo'lsa,
o’smirlik davri ham qiyinchiliklarsiz o’tadi.
O'smirlik davri (10-17yosh) - shaxsiyatni shakllantirishning o'ziga xos
davri. Jismoniy, hissiy va ijtimoiy o'zgarishlarning xilma-xilligi, shu jumladan
qashshoqlik, suiste'mollik yoki zo'ravonlik ta'sirida o'smirlar ruhiy salomatlik
muammolariga nisbatan zaifligini oshirishi mumkin. O'smirlarning psixologik
farovonligini oshirish va ularni muvaffaqiyatli rivojlanish imkoniyatlariga ta'sir
qilishi mumkin bo'lgan jiddiy zarbalar va xavf omillaridan himoya qilish ularning
o'smirlikda farovonligi va katta yoshdagi jismoniy va ruhiy salomatligi uchun
muhimdir.
Sog‘lom turmush tarziga o‘rgatishning ijtimoiy-psixologik omillaridan kelib
chiqadigan metodik jihatdan qadrli oqibat salomatlik haqidagi tasavvurlarning
rivojlanish xususiyatlari; salomatlikni saqlash va mustahkamlashga yo‘naltirilgan
xulq-atvorni shakllantirishning ijtimoiy-psixologik mexanizmlari (masalan,
salomatlikka munosabatga ahamiyatli kattalar va tengdoshlar ta’siri); sog‘liq
uchun xavfli hayotiy vaziyatlarda (masalan, chekish, telifon va kompyuter
63](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_63.png)
![o’yinlariga haddan tashqari berilish ) qaror qabul qilish ko‘nikmalarini mashq
qildirish ahamiyati va harakatlar rejasini o‘ylash hamda uni amalga oshirishni
tizimli ko‘ra olishdir.
64](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_64.png)
![3. 1-jadval
« Salomatlikka munosabat » tushunchasi bilan bog‘liq atamalar
Tushuncha Tushuncha mazmuni
1. O‘zini o‘zi saqlash
xulq- atvori O‘z salomatligiga e’tibor, uning buzilishlari individual
profilaktikasini, sog‘lom turmush tarziga ongli yo‘nalishni
ta’minlash qobiliyati (A.A.Kovaleva)[22].
2. Salomatlikka nisbatan
ustanovkalar
(health attitudes) Valeoustanovkalar
Salomatlikka ustanovkalar
3. Salomatlikning
ichki
ko‘rinishi Salomatlik sharoitida insonning o‘zini o‘zi anglash va
o‘zini o‘zi bilish elementlari
4. Sog‘lom turmush tarzi
yoki maromi
(healthy life style) Ma’qul ijtimoiy va tabiiy sharoitlarda individual va ijtimoiy
salomatlikni maksimal va bevosita mustahkamlovchi odamlar
faol bioijtimoiy hayot faoliyati usullari (V. Yuryev, G.
Kusenko)[67].
5. Sog‘lom xulq - atvor
(health behaviour) Shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida munosabatining
xulq - atvor komponenti
6. Boshqa tushunchalar Salomatlikning sub’yektiv tarkibi, shaxsning salomatlikni
saqlash bo‘yicha faoliyati, salomatlik persepsiyasi
65](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_65.png)
![Salomatlik ijtimoiy psixologiyasini rivojlantirish salohiyati individual va
jamiyat salomatligini yaxshilash sohasida dolzarb bo‘lgan profilaktik dasturlarni
ijtimoiy-psixologik nazariyalar asosida ishlab chiqish uchun fanlararo amaliy
tadqiqotlarni kengaytirishdan iborat. Olib borilgan tadqiqotlar tahlili shuni
ko‘rsatadiki o‘smirl ik davridagi shaxslarda salomatlikka qadriyat sifatida
munosabatning kognitiv, emosional va xulq-atvor komponentlarining hamda
ijtimoiy- psixologik omillari kompleks o‘zaro ta’siri yetarlicha o‘rganilmagan.
Ayniqsa bunday izlanishning muhim dolzarbligi sog‘lom turmush tarziga
o‘rgatishga tizimli yondashuvni ishlab chiqish va uni shaxsning ijtimoiy-
psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda targ‘ib qilish zarurati sohasida
ko‘rinadi.
Dissertasiyaning ikkinchi bobida ta’kidlanadiki, o’smir yoshdagi
bolalarning psixogigienava va psixoprofilaktikaga qiziqishlarini o’rganishning
amaliy jihatlari, shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida munosabati
konstruktining murakkabligi, ko‘p jabhaliligi va metodologik ko‘p qirraliligi
zarurat tufayli uni o‘rganishning metodologik asoslari va uni tadqiq etishning
metodik jabhalarini aniq belgilash masalasini qo‘yadi.
Muallif shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida munosabatini ijtimoiy-
psixologik tadqiq etish ham salomatlik fenomenini, ham uni belgilovchi ijtimoiy-
psixologik omillarni yaxlit tushunishni nazarda tutishini ketma-ket asoslab beradi
(3.2-jadval).
3. 2- jadval
Tadqiqotning asosiy konstruktlari va metodologik yondashuvlari№
Asosiy konstruktlar Metodologik
yondashuvlar
1. Shaxsning salomatlikka qadriyat
sifatida munosabati
Salomatlik qadriyati V.N.Myasi sh yevning
munosabat lar nazariyasi
66](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_66.png)
![ Kognitiv komponent
Emosional komponent
Xulq-atvor komponenti
2. Ijtimoiy-demografik va ijtimoiy-
madaniy omillar (jins, yosh, ma’lumot,
so‘rov tili, oilaviy ahvol, oila tipi,
o‘zlashtirish) Dj.Endjelning biopsixo- ijtimoiy
yondashuvi
3. Shaxsdagi salomatlikka qadriyat sifatida munosabatning ijtimoiy-
psixologik determinantlari
3.1. Shaxsning
moslashuvchanl i
gi ijtimoiy ligi Dj.Endjelning biopsixo-
ijtimoiy yondashuvi
Madaniy-faoliyatli yondashuv
3.2. Motivasion-boshqaruv determinant
lari
O‘z samaradorligi
Salomatlik nazorat lokusi
O‘zini o‘zi boshqarish Ijtimoiy-kognitiv nazariya
Attityudlar nazariyalari
Bosqichlilik va o‘zini
o‘zi boshqarish nazariyalari
3.3. Kommunikativ xususiyatlar Dj. Endjelning biopsixo ijtimoiy
yondashuvi
3.4. Gender xususiyatlar Dj. Endjelning biopsixo
ijtimoiy yondashuvi
3.5. Hayotiy mazmun xususiyatlari Madaniy-faoliyatli yondashuv
Antropologik va gumanistik
yondashuvlar
3.2- jadvalda ajratilgan metodologik yondashuvlar asosida tadqiqotning 3 ta
tayanch konstrukti taqdim qilinadi: 1) shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida
munosabati; 2) ijtimoiy-demografik va ijtimoiy-madaniy omillar; 3) shaxsda
salomatlikka qadriyat sifatida munsoabatning ijtimoiy-psixologik determinantlari.
Metodologik ma’noda tadqiqotda «salomatlikka munosabat» kategoriyasini
ko‘p komponentli tahlili asosiga va shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida
67](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_67.png)
![munosabati undagi ijtimoiy-psixologik moslashuvchanlik, ijtimoiy-kognitiv va
o‘zini o‘zi boshqarish xarakteristikalari, kommunikativ, gender va hayotiy
mazmun xususiyatlari kabi ijtimoiy-psixologik xususiyatlar bilan belgilanishi
haqidagi asosiy farazga tayanildi.
Shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida munosabati ijtimoiy- psixologik
determinasiyalarini o‘rganish borasidagi tadqiqot ishi 3 bosqichdan iborat bo‘ldi.
Birinchi – tayyorlov bosqichida turli yosh , jins va turli sinfdan bo‘lgan o ’ quvchi lar
bilan fokus-guruhlar va sog‘lom xulq-atvorni o‘rganish metodikasi tahlili
o‘tkazildi. Natijada shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida munosabatini
o‘rganish uchun anketa va «Sog‘lom xulq-atvor» so‘rovnomasi ishlab chiqildi.
Tadqiqotning ikkinchi – pilotaj bosqichi tayyorlov bosqichida ishlab chiqilgan
anketa sinoviga, olingan ma’lumotlarni qayta ishlash va interpretasiya qilish
hamda anketa zarur o‘zgartirishlar kiritishga bag‘ishlandi. Uchinchi – asosiy
bosqich o‘z ichiga 20 2 1-20 22 yillar mobaynida olib borilgan tadqiqotlar seriyasini
qamrab oldi.
Tadqiqotning turli seriyalarida shaxsni salomatlikka qadriyat sifatida
munosabatining turli jabhalari va uning ijtimoiy-demografik, ijtimoiy-madaniy va
ijtimoiy-psixologik determinantlari haqidagi ma’lumotlar to‘plangan (3-
jadval).
Tadqiqotning asosiy bosqichida: 1) shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida
munosabati, sog‘lom xulq-atvor, salomatlik bilan bog‘liq ma’lum harakatlar
(jismoniy faollik, reproduktiv faollik, tibbiy faollik, ijtimoiy faollik, ovqatlanish
xulq-atvori)ning ijtimoiy-demografik, ijtimoiy-madaniy va ijtimoiy-psixologik
omillarga bog‘liqligi o‘rganildi; 2) salomatlikka munosabatni uning qadriyatli
tarkibini oshirish tomoniga o‘zgartirish bo‘yicha ta’limiy va trening xarakteridagi
chora-tadbirlar olib borildi.
Mazkur bobda 1) o’smirlarda salomatlikka qadriyatli munosabatni o‘rganish
metodlari va metodikalari; 2) o’smirlarning salomatlikka qadriyat sifatida
munosabati ijtimoiy-psixologik determinantlarini o‘rganish uchun metodik
yo‘riqnomalar; 3) tadqiqot tanlanmasi qisqacha tasvirlangan va asoslangan.
68](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_68.png)
![O‘smirlik davridagi respondentlarning umumiy tanlanmada son jihatidan ustunlik
qilishi ijtimoiy salomatlik psixologiyasida o‘smirlarda sog‘lom xulqni o‘rganish
bo‘yicha yetarlicha tadqiqotlarning o‘tkazilganligi bilan tushuntirilishi ko‘rsatib
o‘tilgan. O‘smirlarning tadqiqotda ishtiroki asosi sifatida mazkur yosh davri shaxs
taraqqiyotining ijtimoiy va psixologik jihatdan qiyin bosqichi hisoblanishini
tushunish xizmat qiladi. Ijtimoiy-psixologik omillar (masalan, katta odam bo‘lib
ko‘rinish istagi, tengdoshlarining referent guruhiga kirishga intilish) o‘smir
yoshlarda xavfli xulq-atvor shakllanishiga olib kelishi mumkin. O‘smirlarning
salomatlik sohasidagi xavfli xulq-atvori,internet va kompyuter o’yinlariga haddan
tashqari berilish, spirtli ichimliklar, tamaki mahsulotlarini qabul qilish,
himoyalanmagan jinsiy aloqaga kirishishda va qiziqishda namoyon bo‘lishi
mumkin.
O’smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini taminlashga yo’naltirilgan
psixogegiyenik omillar va motivlar ishlab chiqilgan bo’lib. O‘smirlik davridagi
bolalarda psixologik, fiziologik o’zgarishlar yuzaga kelish davri bo‘lib, bu davrda
tshqi ta`sirlar katta apamiyatlidir.
O’smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligining salbiy omillar moduli
69 O‘smir
psixogigiyenasiZararli
odatlarga
berilish Internet va
kompyuter
o’yinlari Tengdoshlar
fikrining
ustunligi
Tarbiyada
bosim yoki
befarqlik
Ijtimoiy muhitGormonal
o’zgarishlar](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_69.png)
![3.1-rasm
O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligiga tasir etuvchi salbiy omillar (3.1-
rasm) har biri bola psixogigiyenasi rivojlanishini va yuzaga kelishini oldini oladi.
O'smirlik davri (10-17yosh) - shaxsiyatni shakllantirishning o'ziga xos
davri. Jismoniy, hissiy va ijtimoiy o'zgarishlarning xilma-xilligi, shu jumladan
qashshoqlik, suiste'mollik yoki zo'ravonlik ta'sirida o'smirlar ruhiy salomatlik
muammolariga nisbatan zaifligini oshirishi mumkin. O'smirlarning psixologik
farovonligini oshirish va ularni muvaffaqiyatli rivojlanish imkoniyatlariga ta'sir
qilishi mumkin bo'lgan jiddiy zarbalar va xavf omillaridan himoya qilish ularning
o'smirlikda farovonligi va katta yoshdagi jismoniy va ruhiy salomatligi uchun
muhimdir.
O’smirlik davrida bolalar ruhiy salomatli o’zgarishiga ta’sir etuvchi
mexanizmlar quyidagilar:
3.2-rasm
70Ta’lim muassasasi Tengdoshlar
ta’siri
Ijobiy muhit
Salbiy muhit Yuqori bosim
BefarqlikO‘smir
Oila instituti
Boshqa jins vakiliga
e`tibor Do’stlar fikri](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_70.png)
![Shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida munosabatini insonning atrof muhit
bilan aloqasining yaxlit va dinamik tizimi sifatida tushungan holda mazkur
dissertasion tadqiqotda uni tizimli o‘rganishga urg‘u beriladi.
3.2. O‘smirlik davrida shaxsda salomatlikka qadriyat sifatida munosabatning
ijtimoiy-psixologik determinasiyasi
Shaxsni salomatlikka qadriyat sifatida munosabati kognitiv, emosional va
xulq-atvor komponentlarining o‘smirlarlarda ijtimoiy-demografik, ijtimoiy-
madaniy va ijtimoiy-psixologik omillari ochib berilgan.
Salomatlik haqidagi tasavvurlarning kontent-tahlili shuni ko‘rsatadiki,
o‘smirlarda salomatlik ko‘pincha holat (30,3%), kasalliklarning yo‘qligi (16,4%)
va qadriyat (14,5%) sifatida aniqlanadi.
(Foizlar kontent-tahlil birliklari miqdoridan hisoblangan, ya’ni respondentlar
tomonidan ajratilgan sifatlar («sog‘liq» tushunchasini ta’riflashda jami 304 ta sifat
ajratilgan).
Biroq o‘smirlar ijtimoiy tasavvurlari uchun yaxlitlik va tizimlilik xos emas.
Salomatlikka munosabatda jinsiy tafovutlarni izlash shuni ko‘rsatdiki, garchi
salomatlikka munosabat jadalligining umumiy ko‘rsatkichi o‘g‘il bolalarga
nisbatan qizlarda yuqoriroq bo‘lsada, baribir bu tafovutlar ishonchli emas (3.3-
jadval). Emosional shkala bo‘yicha yuqori qiymatlar qizlar o‘z sog‘liqlaridan
estetik qoniqish olishlari, organizm signallariga ta’sirchan ekanliklarini ko‘rsatdi.
3.3- jadval
Salomatlikka munosabat jadalligida jins bo‘yicha tafovutlar, N=250
Shkalalar O‘rtacha rang Masku
linlik
mezoni Ahamiyat-
lilik
darajasi (p)O‘g‘il
bolalar
N=101 Qizlar
N=149
Salomatlikka munosabat
jadalligi 119,84 129,34 6953,0 0,307
71](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_71.png)
![Emosional shkala 107,48 137,72 5704,0 0,001*
Kognitiv shkala 128,52 123,45 7219,0 0,579
Amaliy shkala 118,52 130,23 6820,0 0,200
Xulq-atvor shkalasi 130,68 121,99 7001,0 0,337
Sog‘lom xulq-atvor komponentlaridagi tafovutlar tahlili o‘g‘il va qiz bolalar
o‘rtasida sog‘lom xulq-atvor qiymatli ko‘rsatkichi (N=200, U=4106,0, p<0,05) va
giyohvand moddalar hamda tamaki iste’mol qilishdan qochish ko‘rsatkichlari
(U=18482,0, p<0,05), xavfsizlik va xavfdan qochish (U=16564,0, p<0,05),
maskulinlik (U=17693,5, p<0,05) ko‘rsatkichlarida ishonchli tafovutlarni
aniqladi (3.3-jadval). Mazkur ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, qizlar kamdan-kam
internet va kompyuter o’yinlariga odatlanib qoladilar, o‘z xavfsizliklarini kuzatib
turadilar, ya’ni yo‘l harakati qoidalariga rioya qiladilar, qorong‘ida yurmaydilar.
Sog‘lom xulq-atvor ko‘rsatkichlarining tadqiqot ishtirokchilarining yoshiga
bog‘liq tafovutlari tahliliga ko‘ra, o‘smirlarda, birinchidan, sog‘lom xulq-atvorning
umumiy namoyon bo‘lishi o‘smirlik davrida o‘spirinlik davriga nisbatan yaqqolroq
namoyon bo‘lishi, ikkinchidan, o‘smir yigit va qizlar ko‘proq jismoniy tarbiya va
sport bilan shug‘ullanishlari aniqlandi. O‘smirlar xavfsizlik qoidalariga rioya
qilishlari va tavakkalchilikdan qochishlarini, ular uchun ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlash ahamiyatli ekanligini ko‘rsatib o‘tganlar. Olingan ma’lumotlarning
o‘smirlik davri xususiyatlariga qarama-qarshi ekanligini o‘smirlarning ijtimoiy
maqbul javoblar berishga intilishlari bilan tushuntirish mumkin.
3.4 -jadval
Sog‘lom xulq-atvor ko‘rsatkichlarida jins bo‘yicha tafovutlar, N=410
Shkalalar O‘rtacha rang Ma skulin
lik
mezoni Ahamiyatl
ilik
darajasi
(p)O‘g‘il
bolalar
N=183 Qizlar
N=227
Moddalarni iste’mol
qilmaslik 192,99 215,58 18482,0 0,041*
Maskulinlik 222,31 191,94 17693,5 0,005*
Xavfsizlik va xavfdan 182,51 224,03 16564,0 0,000*
72](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_72.png)
![qochish
Oiladagi turli avlod vakillarining soni salomatlikka munosabatga ta’sir
ko‘rsatishi haqidagi farazimiz tasdiqlanmadi. Nuklear va kengaytirilgan oilada
yashaydigan o‘smirlarning o‘z salomatligiga munosabatida ahamiyatli tafovutlar
aniqlanmadi. Tadqiqot nuklear oilalardagi bolalarda sog‘lom xulq-atvor yuqori
darajada namoyon bo‘lishining statistik tasdiqlanmagan tendensiyasini ko‘rsatdi.
Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash ko‘rsatkichi, ishonchli bo‘lmasada, kengaytirilgan
oilalarda yashaydigan o‘smir va o‘spirinlarda yaxshiroq darajada ekanligi ma’lum
bo‘ldi. Muomalaning kengroq tajribasi, insonlar bilan muomalaga kirishish
ko‘nikmalarini rivojlantirish uchun ko‘proq turli-tuman sharoitlarga kengaytirilgan
oilalarda voyaga yetayotgan bolalar ega bo‘lishlari, ehtimol.
Mazkur tadqiqotda o‘zlashtirish o‘smirlik davrida salomatlikka
munosabatning ijtimoiy-madaniy omili sifatida qaraladi (3.5-jadval).
3.5 -jadval
Salomatlikka munosabat jadalligida o‘zlashtirish bo‘yicha
tafovutlari, N=200
Ko‘rsatkichlar O‘rtacha rang
Kraskel-
Uollis
mezoni Ahamiyat lilik
darajasi (p)Alo o’zlash tirish
N=25
Yaxshi
o‘zlashtirish
N=92
Qoniqarli
o‘zlashtirish N=73
Yomon o’zlash
tirish N=10
Salomatlikka munosabat
jadalligi 126,40 102,47 88,40 105,95 8,431 0,038*
Emosional shkala 112,00 106,58 85,64 124,30 8,903 0,031*
Kognitiv shkala 114,84 103,39 91,16 106,30 3,903 0,272
Xulq-atvor shkalasi 114,36 100,85 97,57 84,05 2,560 0,464
Olingan ma’lumotlar salomatlikka munosabatning turli tiplarida ijtimoiy-
psixologik determinantlardagi tafovutlar tahlili bilan ham tasdiqlandi (3.6-
jadval). Sog‘lom xulq-atvor yuqori darajada namoyon bo‘ladigan o‘smirlar
ijtimoiy-psixologik moslashuvning o‘zini va boshqalarni qabul qilish, nazoratning
ichki lokusi, emosional qulaylik va ustunlik qilish kabi ko‘rsatkichlari yuqoriligi
bilan ajralib turdilar.
73](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_73.png)
![3.6 -jadval
Sog‘lom xulq-atvorning namoyon bo‘lish darajasi bo‘yicha o‘smirlik davrida
ijtimoiy-psixologik moslashuvdagi tafovutlar, N=280
Shkalalar O‘rtacha rang Mann-
Uitni
mezoni Ahamiyat-
lilik darajasi
(p)Past daraja
N=115 Yuqori daraja
N=165
O‘zini qabul qilish 125,87 150,70 7804,5 0,012*
O‘zini qabul qilmaslik 154,97 130,42 7823,5 0,012*
Boshqalarni qabul qilish 120,55 154,40 7193,5 0,001*
Nazoratning ichki lokusi 129,57 148,12 8230,0 0,05*
Emosional qulaylik 120,81 154,22 7223,0 0,001*
Ustunlik qilish 123,19 152,57 7496,5 0,003*
Izoh: * bilan statistik ishonchli tafovutlar qayd qilingan
O‘smirlik davrida salomatlikka qadriyat sifatida munosabatning ijtimoiy-
psixologik determinasiyasi shaxsning kommunikativ tavsiflari bilan ham
bog‘liqligi korrelyasion tahlilda tasdiqlandi. Sog‘lom xulqning qiymatli
ko‘rsatkichi o‘zini o‘zi tasdiqlashning konstruktiv tipi (r
s =0,383, p<0,01) va
kompetent xulq (r
s =0,357, p<0,01) ko‘rsatkichlari bilan ijobiy o‘zaro
aloqadorlikda ekanligi aniqlandi. Sog‘lom xulq-atvorning ko‘proq namoyon
bo‘lishi uchun o‘z tengdoshlarini rag‘batlantirish va ularning rag‘batini qabul
qilish(r
s =0,224, p<0,01), undovchi xulq (r
s =0,272, p<0,01), iltimos bilan
murojaat qilish(r
s =0,179, p<0,05), «yo‘q» deya olish (r
s =0,197, p<0,05) malakalari
ahamiyat kasb etishi ehtimol.
Ijtimoiy-kognitiv motivasion-boshqaruv tavsiflari o‘smirlik davrida
salomatlikka qadriyat sifatida munosabatning shakllanganlik darajasiga ta’sir
ko‘rsatadi. O‘z samaradorligi va o‘zini o‘zi boshqarishning yuqori
ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan bolalar salomatlikka ijobiy emosional munosabat,
salomatlik va sog‘lom turmush tarzi haqida o‘z bilimlarini kengaytirishga
intilishlari bilan tavsiflanadilar. Bunda o‘z samaradorligi va o‘zini o‘zi boshqarish
darajasi yuqori bo‘lgan o‘smirlar mazkur tavsiflar bo‘yicha past darajaga ega
bo‘lgan o‘smirlarga nisbatan to‘g‘ri ovqatlanadilar, ko‘proq sport bilan
shug‘ullanadilar, o‘zlarini kuchli hisoblaydilar, salbiy emosiyalardan qochishga,
xavfsizlik qoidalariga rioya qiladilar.
Olib borilgan omilli tahlil sog‘lom xulq-atvor namoyon bo‘lishining yuqori
74](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_74.png)
![darajasiga ega bo‘lgan tadqiqot qatnashchilariga ko‘proq o‘z samaradorligi va
konstruktiv kommunikativ malakalar xos ekanligidan dalolat beradi. Biroq,
o‘smirlar omilli tuzilmasining ijtimoiy-psixologik tavsiflarida ularning yosh
xususiyatlari tufayli ahamiyatli tafovutlar aniqlanmadi. Bu sog‘lom xulq-atvor
namoyon bo‘lishining past darajasiga ega bo‘lgan guruhda ham, yuqori darajasiga
ega bo‘lgan guruhda ham aniqlangan mazkur yoshga xos negativizmni tasdiqlaydi.
Trening mashg‘ulotlarida tadqiqotning asosiy bosqichida 68 nafar
sinaluvchilar qatnashdi (bir trening guruhi – 25 nafar, ikkinchisi – 23 nafar,
uchinchisi – 20 nafar ishtirokchidan iborat). Trening dasturlari ta’limiy va
shaxslilik-rivojlantiruvchi bloklar mashg‘ulotlaridan iborat bo‘ldi (5-7
mashg‘ulot). Mashg‘ulotlar o‘smirlarda sog‘lom turmush tarzi va konstruktiv
xulq-atvor haqida tibbiy-ijtimoiy ma’lumotlar berish; 2) o‘zini boshqarish,
kommunikativ ko‘nikmalarni, ijobiy o‘zini o‘zi tasdiqlash shakllantirishga
yo‘naltirildi.
Trening dasturlarini qo‘llash samaradorligini o‘lchash ko‘rsatkichlari
sifatida sog‘lom xulq-atvor, konstruktiv ovqatlanish xulq-atvori, ijtimoiy stress,
o‘z samaradorligi, o‘zini o‘zi boshqarish, kommunikativ malakalar qatnashdi.
Takroriy psixodiagnostika salomatlikka qadriyat sifatida munosabatni
shakllantirish dasturida qatnashgan o‘smirlar guruhida ba’zi ko‘rsatkichlar,
jumladan, kompetent va agressiv xulq-atvor ko‘rsatkichlarining o‘zgarganini
ko‘rsatdi (1-rasm).
3.3-rasm. Treningdan avvalgi va keyingi kompetentli va agressiv xulq-
atvor ko‘rsatkichlari (N=15, o‘rtacha arifmetik qiymatlar asosida)
7520
15
10
5
0 18,47
14,53
6,33
4,4
Kompetenli xulq-atvorAgressiv xulq-atvor
Treningga qadarTreningdan so’ng](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_75.png)
![Shunday qilib, uchinchi bobning empirik-eksperimental ma’lumotlari
quyidagi, ya’ni: 1) ijtimoiy-psixologik omillar salomatlikka munosabat indeksi
kattaligini, sog‘lom xulq namoyon bo‘lishi va ovqatlanish xulq- atvori
konstruktivligi yoki destruktivligini ijtimoiy-demografik va ijtimoiy-madaniy
omillardan ko‘ra ko‘proq darajada belgilab berishi haqidagi ilmiy faraz
tasdiqlanmaganligi; 2) o‘z samaradorligi, o‘zini o‘zi boshqarish, konstruktiv o‘zini
tasdiqlash, kompetent xulq, konstruktiv ijtimoiy-psixologik moslashuvchanlik
salomatlikka munosabat indeksi past bo‘lgan o‘smirga nisbatan salomatlikka
munosabat ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lgan o‘smirlar uchun xos ekanligi
haqidagi faraz qisman tasdiqlanganligi; 3) sog‘lom turmush tarziga o‘rgatish
bo‘yicha ta’limiy-psixologik dastur o‘smir va o‘spirinlar ijtimoiy- psixologik
tavsiflarida ijobiy o‘zgarishlarga olib kelishi haqidagi farazning qisman
tasdiqlanganligi to‘g‘risida gapirish imkonini beradi.
Respondentlar tomonidan M.Rokich metodikasi yordamida terminal
qadriyatlar shaxsiy iyerarxiyasida salomatlik o‘rnini baholashni ko‘rib chiqish
zarurati mavjud. So‘raluvchilar tomonidan hayotiy qadriyatlarni ketma-ketlikda
joylashtirish tahlili shuni ko‘rsatdiki, umuman tanlanma bo‘yicha respondentlar
ahamiyatli ko‘proq holatlarda salomatlikni qadriyat sifatida birinchi o‘ringa
qo‘yadilar (47%). O‘smirlik davridagi qatnashchilar tomonidan salomatlikka
birinchi o‘rinning berilishi chastotasining taqsimlanishini tahlil qilish shuni
ko‘rsatdiki, rusiyzabon tanlanma vakillariga nisbatan o‘zbek tilli tanlanma vakillari
salomatlikni birinchi o‘ringa qo‘ydilar (mos ravishda 49,2% va 44,8%), lekin
bunda so‘rov tilining ta’siri ko‘proq ijtimoiy-madaniy muhit va hayotiy marom
bilan bog‘liq qonuniyatning emas, balki vaziyatning natijasidir.
Shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida munosabati kognitiv komponenti
tuzilmaviy rasmiylashtirilgan intervyu uchun anketa savollari yordamida
o‘rganildi. U o‘z ichiga bir nechta bloklarga bo‘lingan savollarni qamrab olgan: 1)
«Salomatlik nima?» va «Sog‘lom turmush tarzi» Siz uchun qanday ma’no kasb
etadi?” kabi ochiq savollar; 2) respondentlar inson salomatligi va o‘z sog‘lig‘i
uchun mas’uliyatni yuklovchi omillar haqidagi savollar; 3) o‘z salomatligi holati
76](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_76.png)
![haqida ma’lumotga ega ekanligi borasidagi savollar.
Kontent-tahlil o‘smirlik davrida insonni o‘z salomatligiga munosabatining
individual xususiyatlarini aks ettiradigan ustunlik qiluvchi tavsiflarni aniqlab berdi.
Masalan, respondentlarning ko‘pchiligi salomatlikni hayotdagi eng asosiy qadriyat
deb biladi (31,8%). Respondentlarning bunday fikrlari, bir tomondan ularda
salomatlik ahamiyatining anglanganligi haqida gapirish imkoniyatini beradi, biroq
ikkinchi tomondan tadqiqot ishtirokchilarida salomatlik haqidagi tasavvurlarning
birmuncha notekisligidan dalolat beradi, chunki ularda mazkur fenomenning eng
muhim tavsiflari aks etmagan. Yoki o‘smirlik davrida salomatlik inkor qilish
orqali kasalliklarning yo‘qligi sifatida tavsiflanadi (11,9%). Bundan salbiy ta’rif
salomatlik haqidagi tasavvur tanadagi sezgilar, inson organizmidagi buzilishlar
asosida shakllanishi haqida taxmin qilish imkonini beradi. Respondentlar
salomatlikning ijobiy sifatlarini anglamaydilar, chunki kasal bo‘lmaslik nimaligini
juda yaxshi biladilar, biroq sog‘lom bo‘lish qandayligini ham tasavvur qila
olmaydilar.
Salomatlikka qadriyat sifatida munosabatda bo‘lish xususiyatlarini ijtimoiy-
psixologik omillarga bog‘liq ravishda izlash shaxsning o‘z samaradorligi,
salomatlik nazorat lokusining internalligi, o‘zini o‘zi boshqarish va psixologik
mukammallik darajasi salomatlikka munosabat komponentlari va ayniqsa sog‘lom
xulq-atvor namoyon bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatishini qayd etdi.
Tadqiqotda ishtirok etgan yuqori va past samaradorlikka ega bo‘lgan
qatnashchilar sog‘lom xulq-atvori ko‘rsatkichlarida aniqlangan ishonch
darajasidagi tafovutlar aks ettirilgan. Shu narsa ko‘rsatilganki, o‘z samaradorligi
yuqori bo‘lgan tadqiqot qatnashchilari o‘z salomatliklarini saqlash bo‘yicha
ko‘proq harakatlarni amalga oshiradilar (U=18094,0, p≤0,05), to‘g‘ri
ovqatlanadilar (U=17871,0, p≤0,05) va xavfsizlik qoidalariga rioya qiladilar
(U=18381,0, p≤0,05). Yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan tadqiqot qatnashchilari
past samaradorlikka ega bo‘lgan qatnashchilarga nisbatan ko‘proq umuminsoniy
ma’naviy qadriyatlarga mos hayot kechirishga, bir maromdagi yaxshi kayfiyatni
saqlab qolishga harakat qiladilar (U=18228,0, p≤0,05). Ularga ko‘proq
77](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_77.png)
![maskulinlik, ya’ni inson jismonan kuchli bo‘lishi va o‘z emosiyalarini nazorat qila
olishiga ishonch xosdir (U=16857,0, p≤0,05).
Ular ko‘pincha uyqu va dam olish tartibi sog‘lom odatiga rioya qiladilar,
o‘z xavfsizlarini kuzatib boradilar. Atrofdagilar bilan ochiq va ishonchli
munosabatlarga ega bo‘lgan, qarashlarida erkinlik va mustaqillikka qodir,
atrofdagilarni boshqarishda hokimlik va kompetensiyaga ega bo‘lgan, shaxs
sifatida o‘sish va rivojlanish hissini anglagan, kelajakka yo‘naltirilgan va
anglangan maqsadlari bo‘lgan, shuningdek, o‘ziga ijobiy munosabatda bo‘lgan
sinaluvchilar ko‘proq darajada sog‘lom xulq-atvorni namoyon qiladilar va o‘z
salomatliklariga foyda beradigan harakatlarga rioya qiladilar.
Sog‘lom xulq-atvor qiymatli ko‘rsatkichi namoyon bo‘lishiga bog‘liq
ravishda hayotiy mazmun yo‘nalishlari ko‘rsatkichlaridagi tafovutlarni izlash,
kelajakka nisbatan anglangan va yo‘naltirilgan maqsadlarning mavjudligi, o‘z
hayotining qiziqarli, emosional jihatdan mazmunga to‘la va boy ekanligi haqida
tasavvurga ega bo‘lish, qoniqqanlikni his qilish, umrning yashab o‘tilgan qismi
mahsuldorligini va anglanganligini his qilish, o‘zini qaror qabul qilishda tanlash
mustaqilligiga ega bo‘lgan, hayotini shaxsiy maqsadlar va tasavvurlarga mos
ravishda boshqara oladigan kuchli shaxs obraziga mansub, deb bilish kabi
shaxslilik xususiyatlari statistik ahamiyatli darajada salomatlikka nisbatan yuqori
xulq-atvor faolligi belgilari ekanligini ko‘rsatdi. Ushbu holat korrelyasion tahlili
natijalari bilan ham tasdiqlandi. Salomatlikni saqlash bo‘yicha xulq- atvor faolligi
qiymati hayotiy mazmun yo‘nalishlarining «hayotdagi maqsad» (r
s =0,275,
p<0,01), «hayot jarayonidan qoniqqanlik» (r
s =0,346, p<0,01),
«Hayotning natijaviyligi» (r=0,266, p<0,01), «Men nazorati lokusi»
(r
s =0,288, p<0,01), «hayot nazorati lokusi» (r
s =0,266, p<0,01) kabi barcha
komponentlari bilan ijobiy aloqadorlikka egaligi aniqlandi.
Umuman olganda korrelyasion tahlil natijalariga mos ravishda o‘smirlik
davrida sog‘lom xulq-atvor, shaxsning ijobiy ijtimoiy-psixologik moslashuvi,
salomatlik nazorati lokusi internalligi, o‘z samaradorligi va kuchli namoyon
bo‘lgan o‘zini o‘zi boshqarish, yuqori darajadagi psixologik mukammallik va
78](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_78.png)
![hayotiy mazmun yo‘nalishlari bilan bog‘liq bo‘lishi ehtimol. Bundan tashqari
to‘satdan namoyon bo‘ladigan agressivlik, depressivlik, qo‘zg‘aluvchanlik,
tortinchoqlik, emosional o‘zgaruvchanlik yetuklik davrida sog‘lom turmush tarzi
qoidalariga rioya qilishga to‘sqinlik qiladi.
Tadqiqot davomida ishlab chiqilgan o’smirlik davrida salomatlikka qadriyat
sifatida munosabatni shakllantirish bo‘yicha motivasion trening dasturlari
o‘zlarining qisman samaradorligini ko‘rsatdi. Trening mashg‘ulotlarida
tadqiqotning asosiy bosqichi jarayonida 45 nafar qatnashchi ishtirok etdi (bir
trening guruhida – 28 nafar, ikkinchisida – 12 nafar, uchinchisi – 15 nafar
qatnashchi). Trening ishining vazifasi o‘zini o‘zi bilish va o‘zini o‘zi tahlil qilish,
kelajakka anglangan va barqaror maqsadlar qo‘yish jarayoni uchun sharoit
yaratishdan iborat bo‘ldi (8-12 mashg‘ulotlar).
Trening dasturlarini qo‘llash samaradorligini baholash ko‘rsatkichlari
sifatida salomatlikning internal nazorat lokusi, o‘z samaradorligi, o‘zini o‘zi
boshqarish va kommunikativ xususiyatlari olindi. Takroriy diagnostika ba’zi
ko‘rsatkichlarning, jumladan, o‘z samaradorligi, salomatlik nazorat lokusining
internalligi va insonning salomatlik boshqa ahamiyatli kuchli odamlarga
bog‘liqligiga ishonishi ko‘rsatkichlarida o‘zgarishlar ko‘rsatdi.
3.4- rasm. O‘z samaradorligi va nazorat lokusining treningdan avvalgi
va keyingi ko‘rsatkichlari (N =9, o‘rt acha arifmet ik qiy mat lar
asosida)
7940
35
30
25
20
15
10
5
0 34,22
28,67
26 30,33
26,11
21,44
O’z samaradorligiSalomatlik nazorat Salomatlikning
loksuning internalligi boshqalarga
bog’liqlik ahamiyati
Т reningga qadar
р Treningdan so’ng](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_79.png)
![Bob bo’yicha xulosalar
Shunday qilib, ushbu bobning empirik-eksperimental ma’lumotlari: 1)
salomatlik qadriyatini baholash, salomatlikka munosabat indeksi kattaligi, sog‘lom
xulq-atvor namoyon bo‘lishi darajasi va ovqatlanish xulq-atvori konstruktivligi
ijtimoiy-demografik va ijtimoiy-madaniy omillarga nisbatan ko‘proq ijtimoiy-
psixologik omillarga bog‘liq bo‘lishi haqidagi farazning qisman tasdiqlanganligi;
2) salomatlikka qadriyat sifatida munosabat va konstruktiv ovqatlanish xulq- atvori
ko‘proq ijtimoiy-psixologik moslashuvchanlik, salomatlikni nazorat qilish lokusi
internalligi, o‘z samaradorligi, o‘zini o‘zi boshqarish, femininlik, shaxsning
psixologik mukammalligi va amalga oshganligi bo‘yicha yuqori hamda salbiy
shaxslararo tavsiflarning past ko‘rsatkichlariga ega bo‘lgan o‘smirlik davri
yoshidagi tadqiqot qatnashchilariga xos ekanligi haqidagi farazning qisman
tasdiqlanganligi;
3) ichki motivasiyani oshirish bo‘yicha ta’limiy-psixologik trening dastur
tadqiqot qatnashchilarida salomatlik nazorati lokusi, o‘z samaradorligi va o‘zini
o‘zi boshqarishni ijobiy baholashlariga olib kelishi haqidagi farazning qisman
tasdiqlanganligi to‘g‘risida gapirish imkonini beradi.
80](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_80.png)
![XULOSALAR
O‘smirlar salomatlikka qadriyat sifatida munosabati ijtimoiy- psixologik
determinasiyalarini kompleks o‘rganish quyidagi xulosalarga kelish imkoniyatini
berdi:
1. O‘smirlik davridagi shaxslarning salomatlik haqidagi tasavvurlari uning
inson hayotidagi asosiy qadriyat sifatida anglanilganida tafovutlanmasligi bilan
ajralib turadi. Salomatlik haqidagi tasavvurlar salomatlik fenomenini
kasalliklarning yo‘qligi orqali negativ interpretasiya qilish, salomatlikni hayotiy
faoliyatning turli sohalarida muvaffaqiyat va farovonlikka erishish sharti sifatida
qarash, salomatlikni ta’riflashda ijobiy sifatlarning yo‘qligi bilan xarakterlanadi.
2. O‘smirlik davridagi shaxslarning sog‘lom turmush tarzi haqidagi
tasavvurlari to‘liq emasligi, mujmalligi va stereotipliligi bilan ajralib turadi. Garchi
sog‘lom turmush tarzi haqidagi tasavvurlar uchun uning jismoniy faollikdan tortib
ijobiy fikrlash va emosional o‘zini o‘zi boshqarishgacha bo‘lgan tarkibi kiritilgan
bo‘lsa-da, ko‘proq jismoniy faollik, ovqatlanish va zararli odatlarning yo‘qligi
kabi xatti-harakatlar va shart-sharoitlar yodga olindi.
3. Salomatlikka qadriyat sifatida munosabatning kognitiv, emosional va
xulq-atvor komponentlari ko‘proq a’loga o‘zlashtiradigan qizlar va o‘g‘il bolalarda
kuchliroq namoyon bo‘ldi.
4. Shaxsning ijtimoiy-psixologik moslashuvchanligi, undagi yuqori
darajadagi moslashuvchanlik, o‘zini va boshqalarni qabul qilish, emosional
qulaylikda namoyon bo‘lgan holda, o‘smirlik davrida shaxsning salomatlikka
qadriyat sifatida munosabati aniqlovchisi sifatida qatnashishi mumkin. O‘smirlik
davrida kechiniladigan ijtimoy stress maktabdagi xavotirlanishni tavsiflagan holda,
salomatlikka zarar yetkazuvchi xatti-harakatlarga berilish uchun asos bo‘lib xizmat
qilishi mumkin.
5. Shaxsning ijtimoiy-kognitiv, motivasion va boshqaruv xarakteristikalari,
o‘z samaradorligi, salomatlik nazorat lokusining internalligi, salomatlikning
ahamiyatli boshqa odamlarga bog‘liqligiga ishonishning yuqori ko‘rsatkichlarida
81](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_81.png)
![namoyon bo‘lib, ham o‘smirlik davrida bola dagi salomatlikka qadriyat sifatida
munosabatning kognitiv, emosional va ayniqsa xulq-atvor komponentlarining
ijtimoiy-psixologik determinantlari sifatida qatnashadi.
6. O‘smirlik davrida shaxsning salomatlikka qadriyat sifatida munosabati
tayanch ijtimoiy-psixologik omillari sifatida shaxsdagi kommunikativ tavsiflar
qatnashadi. Salomatlik borasida yuqori darajadagi xulq-atvor faolligiga ega
bo‘lgan o‘smirlarga o‘zini o‘zi tasdiqlashning konstruktiv tipi, kompetent xulq-
atvor, hamdard bo‘la olish malakasi, e’tibor ko‘rsata olish va tengdoshidan e’tibor
belgilarini qabul qila olish, «yo‘q» deya olish malakasi xosdir.
7. O‘smirlik davrida sog‘lom xulq-atvorning shakllanishida ota-onalar
bilan o‘zaro ta’sir maromi xususiyatlari ma’lum rol o‘ynaydi. Ota-ona tarbiyasida
haddan ziyod g‘amxo‘rlik yoki qattiqqo‘llik qilish bir maromda bo‘lganida
o‘smirlar yuqori darajada namoyon bo‘ladigan sog‘lom xulq-atvor kuzatiladi.
Boshqacha qilib aytganda, bolalarga nisbatan talablarning optimalligi, ularning
ehtiyojlariga e’tiborli munosabatda bo‘lish, ularga nisbatan qo‘llaniladigan
choralarning adekvatligi ularda sog‘lom xulq-atvor shakllanishiga olib
keladi. Biroq olingan ma’lumotlar oilalarning etnomadaniy xususiyatlarini ham
hisobga olgan holda keyingi tadqiqotlarni olib borishni taqozo etadi.
8. O‘zgalar bilan ijobiy munosabatlar, atrofdagilarni boshqarish, shaxs
sifatida o‘sish, hayotdagi maqsadlar, o‘zini o‘zi qabul qilish kabi psixologik
mukammallik xususiyatlari, shuningdek, inson mavjudligining hayotni
anglanganligi va amalga oshirilganligini his qilish kabi ahamiyatli tavsiflari
salomatlikka qadriyat sifatida munosabat va yuqori darajada namoyon bo‘ladigan
sog‘lom xulq-atvorning ijtimoiy-psixologik omillari sifatida xizmat qiladi.
9. Tadqiqotda rejalashtirilgan xulq-atvor nazariyasining bashoratlovchi
qadriyati tasdiqlandi. Jismoniy faollik, profilaktik tibbiy faollik, to‘g‘ri ovqatlanish
va reproduktiv xulq-atvorga berilish darajasini o‘rganish mos ravishdagi xatti-
harakatlar omili sifatida xulq- atvorni amalga oshirish uchun ustanovkalar,
normativ tavsiyalar, nazorat, to‘siqlar, niyatlar o‘zaro ta’siri qatnashishini aniqladi.
Masalan, reproduktiv salomatlik sohasidagi tibbiy faollik uchun tayanch ijtimoiy-
82](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_82.png)
![psixologik determinant sifatida ahamiyatli doiraning normativ tavsiyalari
qatnashadi.
10. Omilli tahlil sog‘lom xulq-atvor namoyon bo‘lishining past darajasi,
shuningdek, yuqori darajasiga ega bo‘lgan o‘smirlar guruhida ustunlik qiluvchi
omil sifatida o‘smirlik negativizmi xos ekanligini aniqladi. Yuqori darajali
sog‘lom xulq-atvorga ega guruhda o‘z samaradorligi va ijobiy ijtimoiy-psixologik
moslashuv hamda konstruktiv o‘zini o‘zi tasdiqlash omillari namoyon bo‘ldi.
11. O‘smirlar salomatlikka qadriyat sifatida munosabatni shakllantirish
bo‘yicha ta’limiy-psixologik trening dasturlarining ijtimoiy-psixologik salohiyati
ularda o‘z samaradorligini, o‘zini o‘zi boshqarish, kompetent kommunikativ xulq-
atvor va ijobiy o‘zini o‘zi tasdiqlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda namoyon
bo‘ladi.
O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashning psixogigiyenik
natijalari quyidagi tavsiyalarni taklif etish imkonini beradi:
1. Salomatlikni mustahkamlash bo‘yicha tadbirlar, shuningdek, sog‘lom
turmush tarziga o‘rgatish, salomatlik va uning omillari, sog‘lom xulq-atvor
tushunchalari haqida insonda ma’lumotlarga ega bo‘lishni oshirish va ularni
stereotip, tafovutlanmagan holda tushunishning oldini olish maqsadida ular
haqidagi tibbiy-ijtimoiy axborotni o‘z ichiga olishi kerak.
2. Bolalarni sog‘lom turmush tarziga o‘rgatish rivojlantiruvchi ta’lim
paradigmasi kontekstida «sub’yekt-sub’yektlik» o‘zaro ta’siriga va o‘qitishning
faol usullarini qo‘llashga asoslangan jarayon sifatida tashkil etilishi kerak
(masalan, salomatlikka zarar yetkazuvchi xulq-atvorga berilish xavfi yuqori
bo‘lgan vaziyatli videosyujetlarni ko‘rish, rolli o‘yinlar).
3. O’smirlik davridagi bola larda salomatlikka qadriyat sifatida munosabatni
shakllantirish va bolalarni sog‘lom turmush tarziga o‘rgatish dasturlari ikki
komponentni – ta’limiy (tibbiy-ijtimoiy ma’lumot berish) va individual-yosh
(masalan, o‘smirlardagi negativizm), gender, xulq-atvorning motivasion
xususiyatlari, axborotni o‘zlashtirish va interpreta t siya qilish xususiyatlari hisobga
olgan holda tashkil etilgan ijtimoiy-psixologik treningni o‘z ichiga olishi kerak.
83](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_83.png)
![4. Salomatlikka qadriyat sifatida munosabatni shakllantirish bo‘yicha
ijtimoiy-psixologik trening uchun A.Banduraning ijtimoiy o‘rgatish nazariyasi,
Dj.Prochaska, K. di Klementening sog‘lom xulq-atvorni o‘zgartirishni transnazariy
modeli, A.Ayzen k ning rejalashtirilgan xulq- atvor nazariyasi, [58] ichki motivasiya
konsepsiyasi maxsus metodologik asos sifatida xizmat qilishi mumkin.
5. Psixogigiyenik munosabatni shakllantirish dasturlari insonda ichki nazorat
lokusi, o‘zini o‘zi boshqarish ko‘nikmalari (rejalashtirish, dasturlash), o‘z
samaradorligi rivojlantirish zaruriyatini hisobga olishi kerak. Mazkur dasturlarda
stressni kechish davrida o‘zini o‘zi boshqarish ko‘nikmalarini, ijtimoiy bosimga
qarshilik ko‘rsatish kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantirishga urg‘u berish
tavsiya etiladi.
84](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_84.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Normotiv huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. - Toshkent: O‘zbekiston,
2017.
2. O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi “Ta’lim
to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-sonli Qonuni
3. O‘zbekiston Respublikasining 2016 yil 14 sentyabrdagi “Yoshlarga oid
davlat siyosati to‘g‘risida”gi O‘RQ-406-sonli Qonuni ,
4. O‘zbekiston Respublikasining 29 avgust 1996 yildagi “Fuqarolar
sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi O‘RQ-265-I-sonli Qonuni,
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi
“O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni,
6. 1998 yildagi PF-2107-sonli “O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash
tizimini isloh qilish davlat dasturi”,
7. O‘zbekiston Respublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari
to‘grisida”gi Qonuni, 2008 yil .
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarga oid davlat siyosati
samaradorligini oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab
quvvatlash to‘g‘risida”gi Farmoni, 2017 yil 6 iyul .
9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Respublika bolalar
ijtimoiy moslashuvi markazini tashkil etish to‘grisida”gi 419- sonli Qarori, 2004
yil 7 sentyabr.
10. Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti Nizomi 49-son;I Qarori 1959yil
Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar.
11. Abu Nasr Forobiy “Baxt-saodatga erishish yo‘llari haqida” nomli asari
29-30 b
12. Ананев Б.Г. Человек как предмет познания. - СПб.: Питер, 2000:
288с.
85](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_85.png)
![13. Василева О.С., Галченко Т.А. Агрессивност и ее влияние на здорове
школников // Школа Здоровя. - 1997.-Т. 4, №4.-С. 65-71.
14. Василев И.А., Магомед-Эминов М.Ш. Мотивасия и контрол за
действием. Изд. МГУ, 1991, -360 с .
15. Вилюнас В.К. Психологические механизмы биологической
мотивасии. Изд. МГУ, 1986. -280 с.
16. Виготский ЖИ.C. Динамика и структура личности подростка:
Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии. - М:
Международная педагогическая академия, 1994. - С. 211 - 215. Виготский
ЖИ. C . Психология. - М.: ЭКСМО-Пресс, 2000. - 1008 с.
17. Гурева В.А., Семке В.Я., Гиндинкин В.Я. Психопатология
подросткового возраста (теоретический, клинический и судебно-
психиатрический аспекты), - Томск: Изд-воТом, Ун-та, 1994. - 310 с.
18. Гурвич И.Н. “Саломатлик ижтимоий психологияси” монографияси
2008 106 б
19. Karimova V.M. Yoshlarda o‘zbek oilasi to‘g‘risidagi ijtimoiy
tasavvurlar. Psix . fan . dok . diss . - T .: ToshDU , 1994. - B .309.
20. Ковалев В.И. Мотивы поведения и деятелности. Москва “Наука”,
1988, -191 с .
21. Konfusiy . Suhbat va mulohazalar / Xitoy tilidan M . Maxmutxodjayev va
N . Ismatullayeva tarjimasi . - Toshkent : Yangi asr avlodi , 2014. -272 b .
22. Леонтев А.Н. Проблемы развития психики. М.: Изд-во АПН
РСФСР, 1959 .
23. Леонтев А.Н. Деятелност. Сознание. Личност. -М., 1977. -304с.
24. Леонтев А.Н. Потребности, мотивы и эмосии. – М., 1973, - 40 с .
25. Маркова А.К., Орлов А.Б. Мотивасия учения и ее воспитание у
школников, М. : “Педагогика”, 1983. -64 с.
26. Маркова А.К. Формирование мотивасии учения в школном
возрасте, М., “Просвещение”, 1983. -96с
27. Маслоу А. Мотивасия и личност. — СПб.: Питер, 2006, -324 с.
86](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_86.png)
![28. Маслоу А. Новые рубежи человеческой природы - Москва: Смысл,
1999. -425 с.
29. Маслоу А. По направлению к психологии бития.- Москва: ЭКСМО-
ПРЕСС, 2002. - 272 с .
30. Менделевич В.Д. Психология девиантного поведения. - М.:
МЕДпресс, 2001. - 589 с.
31. Мерлин В.С. Лексии по психологии мотивов. – Перм, 1970, - 120 с.
32. Nishanova Z.T, va boshq. Psixologik xizmat . – T. , 2014, – 424 b.
33. Оллпорт Г. Личност в психологии. - Москва: Ювента, 1998. - 345 с.
34. Петровский А.В. Личност. Дятелност. Коллектив. –М., 1982.-254 с.
35. Пиаже Ж. Избраные психологические труды: Пер. с аiл. и франс.
- М.: Международная педагогическая академия, 1994. - 680 с.
36. Психология с человеческим лисом: гуманистическая перспектива в
постсоветской психологии / Под редаксии А.Н. Леонтев, В.Г. Шур, 1997. – 78
с.
37. Роджерс К. Взгляд на психотерапию. Становление человека. -
Москва: Прогресс, Универс, 1994. - 480 с.
38. Роджерс К. Консултирование и психотерапия. Новейшие подходы в
области практической работы Монографии. - Москва: ЭКСМО- Пресс, 1999.
- 365 с.
39. Рубинштейн С.Л. Бытие и сознание. Человек и мир. - Санкт-
Петербург: Питер, 2003. - 191 с.
40. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. СПб.: Питер, 2001 .
41. Самаров Р.С. Девиантное поведение: характеристика форм и
мотивов. - Ташкент: ВШСАП, 2004. - 30 с.
42. Samarov R . Qodirov U . Shaxsning psixologik ximoyasi – barqarorlikni
ta ’ minlash asosi // Ta ’ lim muammoari . 2010, 1-son.
43. Samarov R. S. va boshqalar. Tizimli tahlil: nazariya va amaliyot
masalalari. T.: 2017, -207 b.
44. Сафаев Н.С. Психологические особености насионалного
87](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_87.png)
![самосознания студенческой молодёжи: Дис. д-ра. псих. наук. - Т.: УзНУ,
2005. -159 c .
45. Usmonov Sh, J.Musayevlar Nevrozning salomatlikka aks ta’siri T:2007
46. Узнадзе Д. Н. Эксперименталные основы психологии установки.
М.: 1949.
47. Лунев Э. Психоанализ и этика. -Москва:Республика, 1993. -415с .
48. Фромм Э. Характер и сосиалный просесс// Психология личности. –
М., 1982. -49-54 с.
49. Qodirov B.R. Ta’lim tizimidagi islohatlar maqsad va yo‘nalishlari. -T.:
O‘zbekiston, 1999. – 32 b.
50. Qodirov U. Yoshlarni destruktiv ta’sirlardan himoyalashning psixologik
jihatlari. - Toshkent, 2013. - 236 b.
51. G oziyev E.G ., Jabborov A.M. Faoliyat va xulq-atvor motivasiyasi. ʻ ʻ T.:
2003, -124 b.
52. G‘ o ziyev E.G . Umumiy psixologiya. T., 2010.-544 bet.
ʻ
53. Shoumarov G .B. O‘zbekiston ta’lim tizimida psixologik xizmat
ʻ
muammolari. - T., 1998. 13-15 b.
54. Shoumarov G . B., Rasulova Z. A. Oila ensiklopediyasi.
ʻ Toshkent –
2016. -416 b.
55. Элконин Д.Б. Психическое развитие в детских возрастах. - М.:
Издателство «Институт практической психологии». - Воронеж: НПО
«МОДЕК», 1995. -448 с.
56. Энциклопедия психологических тестов. М., 1997. - 468 с.
57. Эриксон Э. Идентичност: Юност и Кризис. Прогресс, Флинта,
МПСИ. 2006. – 344 с .
58. Яковлев Е.В. Педагогическая консепсия: методологические
аспекты построения. – М.: 2006. – 212 c.
Dissertasiya va avtoreferatlar
59. M.X. Karamyan “ Shaxsning salomatlikka qadriyat sifatidagi
88](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_88.png)
![munosabatining ijtimoiy-psixologik determinasiyasi” Psixologiya fanlari doktori
(DSc ) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan dissertasiya. T.: 2019, - 265 b.
60. Suleymanova T o‘quvchilar psixologik salomatligini ta’minlashda
psixologik xizmatning ahamiyati //.Psixologiya fanlari nomzodi, dosent
avtoreferatiT:2016
61. Ал-Хуссаини Р. Х. Кризис личности на рубеже ХХ-ХХИ веков:
сосиално - философский анализ. Дис. канд. филос. наук. - Краснодар, 2012. -
С.67.
62. Имамвердиева М.Н. Психологические особености формирования
суисидалного поведения //Автореф. дисс. канд. психол. наук. - Баку:
Bakin . GU , 2002. -19 с.
63. Лебедева И. В. Психологические детерминанты ассертивности
личности // Дисс. канд. психол. н. - Красноярск: Сибирский государственый
технологический университет, 2014. - 204 с.
64. Rasulova F . F . O ‘ smirlarda agressiv xulq - atvor namoyon bo ‘ lishining
psixologik xususiyatlari // Psixologiya fanlari bo ‘ yicha falsafa doktori ( PhD )
dissertasiyasi avtoreferati . T.: 2018, - 49 b.
65. Talabova D Ruhiy salomatlik masalasida vaqt tushunchasi dissertasiyasi
avtoreferati T:2016 67-69 b
Internet manbalari
66. www.wikipediya.uz
67. http://elibrary.ru
68. www.libpsixology.ru
69. www.regionacadem.org
70. www.lib.psixology.narod.ru
89](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_89.png)
![ILOVALAR
Psixogigiyena va ruhiy salomatlikni takomillashtirishga qaratilgan 8 soatlik
dastur
t/r Trening
mashg‘ulotining
rejasi Davomiyligi O‘quv
vositalari Mashq maqsadi
1. 1) Tanishuv:
Ismingizning
bog’lab ijobiy
sifatlar ayting 10 minut Oq
qog‘oz
ruchka Ishtirokchilar bilan
tanishish
2) Chamadon
o’yini 15 minut Oq
qog‘oz
ruchka Ishtirokchilarning
ijobiy fikrlashga
o’rgatadi
3) Men doira
ichidaman 20 minut Stullar Ichki va tashqi
faollikni uyg‘otish
4) Mening
kamchiliklarim
mashqi 20 minut Oq
qog‘oz
ruchka O’ziga adekvat
baho berishga
o’rgatish
2. 1) “Harakat va
so’zlar” mashqi 15 minut qog‘oz
ruchka va
stullar Jismoniy va ruhiy
sog’lomlashtirish
maqsadida
2) “Sir” mashqi 20 minut A4
format
qog‘oz,
ruchka O’smirlarni
rostguylikda
tarbiyalash
3) “Yoqimli
doira” 10 minut Empatiyani
rivojlantirish
4) “Olqishlar”
mashqi 15 minut Ishtirokchilarda
o’zlariga bo’lgan
90](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_90.png)
![ishonchni oshiradi
3. 1) “Yulduzni
ol” mashqi 25 minut Sokin
musiqa Ruhiy
sog’lomlashtirish
2) Tez aytish 20 minut Diqqatni
rivojlantiradi
3)
“Telegramma” 20 minut Oq
qog‘oz
ruchka Jipslikni
oshiradi
4) Men
bilimdonman
mashqi 15 minut Oziga bo’lgan
ishonchni oshiradi
4. 1) “Koptok
menda”
mashqi 20 minut koptok Jismoniy
sog’lomlashish va
diqqatni to’plashga
o’rgatadi
2) “kim ilg’or” 20 minut Mashq
uchun
tayoqchalar
va kichkina
koptokchal
ar Ishtirokchilarning
chaqqonligini
oshiradi
3) “Estafeta” 20 minut bayroqchal
ar Jamoaviy
birikishni o’rgatadi
5. 1) Sevimli
maktabim 20 minut A4
format
qog‘oz,
ruchka Ta’limga
qiziqishini oshirish
2) “Yomon
yaxshi” mashqi 20 minut Oq
qog‘oz
ruchka Yaxshi yomon
sifatlarni
mukammalroq ajratib
91](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_91.png)
![olishlari uchun
3) “Sehrli stul” 20 minut stul Quvnoqlik olib
kirish
4) “Men
uddaladim”
mashqi 20 minut Mo’si
qa, doska,
flamaster Nutqidagi xató
va kamchiliklarni
eshitib tuzatish
6. 1)“Mendagi
kuchki
xususiyatlar” 20 minut Oq
qog‘oz
ruchka O’ziga adekvat
baho berish
2) “Fikrlar
to’qnashuvi” 20 minut Oq
qog‘oz
ruchka Ishtirokchilarni
bir birlariga hurmatga
o’rgatish
3) “Mening
fikrim to’g’ri” 15 minut Ishtirokchilarda
o’z fikrlarida ishonch
bilan qatiy turishga
o’rgatish
4) “Stulni
ushla” 20 minut Stullar Kayfiyatni
ko‘tarishva diqqatni
oshirish
7. 1) “Bayroqcha” 20 minut Bayro
qchalar Ishtirokchilarda
chaqqonlik va
jipslikni oshirish
2) “Tabiat
quynida” 20 minut Rangli
qalamlar va
oq qog’oz Tabiatni
sevishga tafakkurni
oshirishga
3) “Mening
darvozam” 30 minut koptok Jamoalarda
hamjihatlik, ruhiy va
jismoniy sog’lik
8. 1) “Sujet” 20 minut Hikoy
a Vaziyatdan
chiqib ketish
92](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_92.png)
![ko‘nikmasini
shakllantirish
2) “Biz
birgamiz” 20 minut Rumol
cha,
stulchalchal
ar Ruhiyatni
ko’taradi,
diqqatni oshiradi
3) “Nahotki bu
men ” mashqi 25 minut Xaltacha
turli
predmatlar Kayfiyatni
ko’taradi, fikrlashni
kengaytiradi
4) Biz
baxtlimiz o’yini 20 minut Kayfiyatni
ko’taradi, jipslikni
oshirish.
Ushbu surovnoma asosida o‘smir yoshdagi bola ruhiy salomatligi
darajasini aniqlash mumkin
Ismi sharifingiz
____________________________________________________
1- bo‘lim. So‘rovnomadagi har bir fikrga "Ha" yoki "Y o‘q "... degan
javobni tagiga chizish bilan javob berishingiz mumkin.
1. Mening tanishlarim (aksariyati) meni yo q tirishsa kerak, deb o‘ylayman.
- "Ha", "Y o‘q "....
2. Kamdan-kam gapim ishimga to‘g‘ri kelmaydi. "Ha", "Y o‘q "....
3. Men o‘zimni ba h olashga harakat q ilganimda, eng avvalo
kamchiliklarimni hisobga olaman. "Ha", "Y o‘q "....
4. O‘zimga meni yaxshi ko‘radigan odamni ko‘zi bilan q araganimda, meni
obrazim ha q i q atdan q anchalik u zo q ligini k o‘ rib, noxush hislar vujudga keladi. -
"Ha", "Y o‘q "....
93](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_93.png)
![5. Mening “ Men ” im men uchun doimo q izi q arlidir.- "Ha", "Y o‘q "....
6. Ba’zan, o‘zini-o‘zi ayash guno h emas, deb h isoblayman. - "Ha",
"Y o‘q "....
7. Mening h ayotimda men uchun h addan tash q ari ya q in bo‘lgan odamlar
bor yoki bo‘lgan. - "Ha", "Y o‘q "....
8. Meni o‘zgalar hurmat q ilishi uchun hali xizmat q ilishim kerak. - "Ha",
"Y o‘q "....
9. O‘zimni o‘zim juda yomon ko‘rgan hollar h am bo‘ladi, bu bir marta
emas. - "Ha", "Y o‘q "....
10. O‘zim ham shaxsiyatimdagi ko‘p narsalarni o‘zgartirishni istardim. -
"Ha", "Y o‘q "....
11. Men uchun shaxsiy "Men"im alohida e’tiborga sazovordek bo‘lib
tuyulmaydi. - "Ha", "Y o‘q "....
12. Mening hayotimda hamma narsa yaxshi bo‘lishini sit q idi l dan
xohlayman . "Ha", "Y o‘q "....
13. Men birovga ta’na bilan q arashdan oldin, eng avvalo o‘zimni
ayblayman. "Ha", "Y o‘q "....
14. Agar men ikki kishi bo‘lib q olsam, u holda o‘zimning ikkinchim bilan
mulo q otda bo‘lish men uchun anchagina q izi q arli bo‘lardi. "Ha", "Y o‘q "....
15. O‘zimning ba’zi-bir sifatlarim menga begonanikidek bo‘lib tuyuladi.
"Ha", "Y o‘q "....
16. Kimdir o‘zida menga o‘xshash tomoni borligini his q ilishi mumkin
emas. "Ha", "Y o‘q "....
17. Birinchi q arashda begona odam, menda o‘ziga yo q maydigan
xususiyatlarni ko‘pro q topadi. "Ha", "Y o‘q "....
18. Afsuski, go h ida aytganimdek q ilmayman. "Ha", "Y o‘q "....
19. O‘zimga bo‘lgan munosabatimni d o‘ stona munosabat deb aytish
mumkin. "Ha", "Y o‘q "....
20. Ba’zan menga shunday bo‘lib tuyuladi, q andaydir donishmand odam
94](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_94.png)
![ichki dunyomni ko‘ra olsa, meni q anchalik q ashsho q ekanligimni dar h ol
tushunib etgan bo‘lar edi. "Ha", "Y o‘q "....
21. Ba’zida o‘z-o‘zimni tushuna olmayman. - "Ha", "Y o‘q "....
22. Men o‘zimni etarli darajada yu q ori baholayman, deyishim mumkin. -
"Ha", "Y o‘q "....
23. Bosh q alarning yordamisiz men ko‘p ishlarni bajara olmayman. "Ha",
"Y o‘q "....
24. Ba’zan men o‘zimni-o‘zim yaxshi tushunmayman. "Ha", "Y o‘q "....
25. Ma q sadga yunalganlik, iroda va q uvvatning etarli emasligi menga
juda halal beradi. "Ha", "Y o‘q "....
26. Umuman olganda, bosh q alar meni etarli darajada yu q ori baholasa
kerak, deb o‘ylayman. - "Ha", "Y o‘q "....
27. Mening shaxsimda q andaydir o‘zgalarning adovatini, g‘a zabini
q o‘zgaydigan nimadir bo‘lishi mumkin. - "Ha", "Y o‘q "....
28. Tanishlarimning ko‘pchiligi menga uncha jiddiy munosabatda
bo‘lishmaydi. - "Ha", "Y o‘q "....
29. Men o‘zimda tez-tez q o‘zgaluvchanlik ( g‘ azablanish) tuy g‘ usini
uy g‘ ota olganimdan h ursandman. - "Ha", "Y o‘q "....
30. Men o‘zimni hurmat q ila olaman, deb ayta olaman. - "Ha", "Y o‘q "....
31. Mening orzu va rejalarimga ha q i q iylik etishmaydi. -
"Ha", "Y o‘q "....
32. Agar mening ikkinchi "Men"im bo‘lganda, bu men uchun mulo q otda
eng zerikarli su h batdosh bo‘lar edi. - "Ha", "Y o‘q "....
33. O‘ylaymanki, men har q anday a q lli va bilimli kishi bilan umumiy til
topa olaman. - "Ha", "Y o‘q "....
34. Mening ichki kechinmalarim, men uchun yo q imli bo‘ladi. - "Ha",
"Y o‘q "....
35. Mening ijobiy fazilatlarim kamchiliklarimni bosib ketadi. - "Ha",
"Y o‘q "....
95](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_95.png)
![36. Meni vijdonsiz, deb ayblaydigan odamlarni ko‘pligiga ishonmayman.
- "Ha", "Y o‘q "....
1 - BO‘LIM natijalarining tahlili
" Ha" yoki "Y o‘q " deb javob berilganidan q at’iy nazar, javobingiz
q uyidagi kalitlarga mosligi 1 ball baho olishingiz uchun imkon beradi.
1. O‘zining "Men"idan "rozi" yoki "norozi" bo‘lish integral h issi ustuni
"Ha" - 2, 5, 23, 27, 33,
"Y o‘q " - 6, 9, 13, 14, 16, 18, 30, 35, 36,
Natijalar tahlili:
0-6 ball - Siz ko‘p ro q o‘zingizni "Men"ingizdan "norozisiz".
7-14 ball - Siz o‘zingiz ha q ingizda juda yu q ori fikrda emassiz, shuningdek
o‘zingizga ijobiy munosabatingiz sa q langan.
15-24 ball - o‘zingiz ha q ingizda juda yu q ori fikrdasiz, o‘zingizni
"Men"ingizdan to‘la rozisiz, ba’zan bu holat o‘ziga tan q idiy yondoshmaslikni va
o‘zini atrofdagilarga q arshi quyishi holatini yuzaga keltirishi mumkin.
2. O‘zini hurmat q ilish ustuni
" H a" - 2, 23,
" Y o‘ q " . . - 8, 13, 25, 27, 31, 35, 36.
0-3 ball - Sizda musta q illik, o‘zining kuchiga, q obiliyatiga va
imkoniyatlariga ishonch etarli emas.
4 - 8 ball - O‘zingizni etarli darajada h urmat q ilsangizda, ba’zida o‘zingizga
ishonmaslik, o‘z-o‘zingizni tushuna olmaslik va o‘z imkoniyatlaringizga shub h a
bilan qarash h ollari uchrab turadi.
9-12 ball - Siz o‘zingizni yu q ori darajada h urmat q ilasiz. Siz o‘zingizga
ishonasiz va musta q ilsiz.
3. O‘zini yo q tirish ustuni
" H a" - 12, 18, 28,29,
"Y o‘q ".. - 4, 9, 11, 16, 19, 24,
0-3 ball - Siz k o‘proq o‘zingizga "yomon kishilarga" q aragandek q araysiz,
sizda o‘ziga tanbeh berishga, guno h kor deb h is q i lishga, O‘zini ayblashga
96](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_96.png)
![moyillik bor.
4 - 9 ball - Umuman olganda o‘zingizni qo‘ llab- q uvvatlaysiz, o‘zingizga
ishonasiz, o‘zingizni ijobiy ba h olaysiz, shu bilan birga o‘zingizni ayblashga ham
tayyorsiz.
1 0 - 14 ball - Siz o‘zingizni "Men"ingiz bilan "d o‘ stona" munosabatdasiz.
Bunday h olatda o‘z hislaringizni va umumiy h ul q ingizni yu q ori darajada nazorat
q ilishingiz zarur.
4. Bo shq alarning ijobiy munosabatini kutish.
" H a" - 1, 5, 10, 15,
" Y o‘ q " . . - 3, 26, 30, 32,
0-4 ball - Siz atrofingizdagi odamlardan salbiy munosabatni kutasiz, hatto
Siz uchun me r -mu h abbatli bo‘lgan odamlardan h am yaxshi munosabat
kutmaysiz. Siz o‘zingizga yaxshilikni rostakamiga ravo k o‘ rmaysiz. Va h olanki
o‘zingizni bosh q alarga o‘xsha maydigan, alohida shaxs deb h isoblaysiz. Bu holat
sizda o‘z h urmatingizni oshiradigan vazifalarni egallashingizda xalaqit beradi.
5- 8 ball - atrofingizdagi odamlar orasida sizga salbiy munosabatda
bo‘ladigan odamlar borligini bilsangiz ham umuman "odamlar Menga ijobiy
munosabatdalar", deb o‘ylaysiz. Bu holat sizda ularning munosabatlariga
munosib bo‘lishga, ijtimoiy axloq normalariga rioya qilishga, tashqi
qiyofangizga e’tiborli bo‘lishga, o‘zingizni nazorat qilishga intilishni vujudga
keltiradi.
9 - 11 ball - atrofingizdagi odamlarni sizga ijobiy munosabatda
ekanliklariga to‘la ishonasiz. Bu ishonch sizni o‘zingizga bo‘lgan hurmatingizni
yanada orttiradi. Siz shaxsingizni ahamiyatli ekanligiga ishonasiz va
faoliyatingizning samarali bo‘lishi atrofingizdagi odamlardan kutayotgan
munosabatingizga bog‘liq . Atrofingizdagilarda siz xaqingizdagi tasavvurlar
caqlanib qolishi uchun doimo o‘z ustingizda ishlab borishingiz zarur.
5. O‘ziga q izi q ish ustuni
" H a" - 7, 17, 20, 33, 34
" Y o‘ q " . . - 14,
97](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_97.png)
![0-2 ball - Siz o‘zingizga ( q isman o‘z fikrlaringizga va hislaringizga) ya q in
emassiz. Afsuski, sizda o‘zingizni bosh q alar uchun q izi q arsiz ekanligingiz
h a q idagi fikr mavjud.
3-6 ball - Siz o‘zingiz bilan "tenglik" asosida muomala q ila olasiz,
bosh q alar uchun q izi q arli ekanligingizni e’tirof etmaysiz. SHuning bilan birga
siz o‘zingizni atrofdagilar uchun q izi q arli ekanligingizga h ar doim h am
ishonavermaysiz. O‘ylab k o‘ ring, bu balki sizni umuman q anday bo‘lishingiz
kerakligini bilmasligingiz bilan bog‘li q dir. E ht imol, siz u yoki bu sifatlaringizni
q ay darajada rivojlanganligini bilarsiz va shuning uchun atrofdagilar uchun
sizning "Men"ingiz q izi q arli ekanligiga shub h angiz bo‘lsa kerak.
7-9 ball - Siz o‘zingizni bo shq alar uchun va o‘zingiz uchun ham q izi q arli
ekanligingizga ishonasiz. Bu sizni faoliyatingizni samarali bo‘lishiga olib keladi.
O‘ziga ishonch ustuni
" H a" - 2, 23, 36, 42, 46.
" Y o‘ q " . . - 31, 32,
0-2 ball - Siz o‘zingizni turli vaziyatlardan chi q ish va muammolarni h al
q ilishga q obiliyatsiz deb hisoblaysiz.
3-5 ball – Ruhan tushkunlikka tushmaysiz, lekin har doim h am musta q il va
ma q sadli emassiz.
6-8 ball - Sizda o‘ylagan narsangizni amalga oshira olishingiz uchun
qobiliyat va kuch-quvvat etarli. Sizda shakllangan e’ti q od faoliyatingiz
muvaffaqiyatini ta’minlovchi muhim omil bo‘lib hisoblanadi.
6. O‘zgalardan kutilayotgan munosabat ustuni
" H a" - 1 , 5 , 10,
" Y o‘ q " . . - 32, 35,
0-2 ball - Siz bosh q alardan o‘zingizning "Men"ingizni salbiy
ba h olashlarini kutishga tayyorsiz.
3-5 ball - Siz atrofdagi odamlarning sizga bo‘lgan munosabatlari, fikrlari
va xatti- h arakatlarini tan q idiy va real ba h olaydigan odamsiz. Sizni o‘zingizga
nisbatan bo‘ladigan ichki q arakatlaringiz shaxsiy sifatlaringiz va xul q ingizdan
98](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_98.png)
![kelib chi q adi.
5 - 7 ball - Siz o‘zingizni "Men"ingizni atrofdagilar tomonidan ko‘pro q
ijobiy baholanishini kutasiz. Bu holat sizni o‘zingizning “ Men ” ingizga ijobiy
yunaltirib, faoliyatingizni jadallashtiradi va yangi yutututrga olib boradi.
7. O‘zini q abul q ilish ustuni
" H a" - 12, 18, 28,
" Y o‘ q " . . - 21.
0-2 ball - Sizni butun borligingiz o‘zingizni q anoatlantirmaydi
(yo q maydi). SHaxsiy va kasbiy sifatlaringiz ustida o‘ylab k o‘ rishingiz h amda
ijobiylashtirib borishingiz zarur.
3-4 ball - O‘zingiz ha q ingizdagi fikrlaringizda q arama- q arshiliklar
mavjud. O‘zingizning “ Men ” ingizda nima sizga ma’ q ul va nima noma’ q ul
ekanligini ani qq lang. O‘zingizning "Men"ingiz ustida ishlashingiz o‘zingizga
nisbatan ijobiy munosabatlaringizni shakllanishiga olib keladi.
5-6 ball - O‘zingizni qabo‘l qilish (baholash) o‘lchovingiz etarli
darajada yuqori. Bu fidoiy sifatida ehtiyojingiz borligini ifodalab, nafaqat sizni
"Men"ingizga bo‘lgan ijobiy munosabatlaringizni qo‘llab-quvvatlaydi,
shuningdek, samarali faoliyatingiz uchun ham katta ahamiyatga egadir.
8. O‘z-o‘ziga raxbarlik qilish ustuni
"Ha" – 30,32
" Y o ‘ q " . . - 25, 27, 31, 35
0-2 ball - Siz o‘zingizga aytishingiz zarur: "Afsuski, meni biror aytgan
gapim, aynan shunday xatti-harakat qilishimni bildirmaydi".
3-5 ball - Siz muvaffaqiyatga faoliyatingizdagi ma’lum izchillikni
ta’minlovchi ichki munosiblik orqali erishasiz. SHunga q aramay, sizning
"Men " ingizda ba’zi psixologik kelishmovchiliklar uchrab turadi. Nima uchun?
E h timol, bunga xul q ingizda - izchillikning har doim ham bo‘lmasligi va uni
etarli nazorat q ilinmasligi, shuningdek, rejalaringizning norealligi sabab bo‘lsa
kerak.
6-7 ball - Sizda faoliyatdagi izchillik, o‘zini tushunish, o‘zining
99](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_99.png)
![qobiliyat va imkoniyatlariga ishonish, o‘zini nazorat qilish etarli darajada
namoyon bo‘ladi.
9. O‘zini ayblash ustuni
" H a" - 3, 4, 9, 11, 16, 24, 3 4, 3 6.
0-2 ball - Sizda o‘zingizga nisbatan hech handay tanbe h ingiz yu q . Sizdagi
bunday holat bo‘layotgan hodisalar uchun javobgarlikni buyningizdan so q it
q ilishni va javobgarlikni tash q i omillarga yuklashga moyillikni keltirib
chi q aradi. O‘zingizga tan q idiy q arashga harakat diling.
3-6 ball - Siz har doim o‘zingizdan k o‘ nglingiz to‘lavermaydi va bu
o‘zingizdagi bor hislatlaringizga mos keladi. K o‘p incha, odamni o‘z-o‘zini
baholashi q arama- q arshiliklardan iborat bo‘ladi. SHuningdek, Sizda o‘zini
psixologik him oya q ilish yuli bo‘lmish o‘z aybini e’tirof etib, ta shq i sabablar
or q ali o‘zini o q lashga intilish hollari uchrab turadi.
6-8 ball - Siz o‘zingizni tanqid qilasiz, vijdonlisiz. Sizda
o‘zingizni kamsitishga "aybdor" deb his qilishga va tanbeh berishga moyillik
bor. Bu holat o‘zingizdagi imkoniyatlarni past baholashni vujudga keltirib, har
doim ham sizning faoliyatingizga ijobiy ta’sir etmaydi.
10. O‘ziga q izi q ishni ifodalaydigan ustun
" H a" - 17, 20, 33.
" Y o‘ q " . . - 26, 30, 32, 35
0-2 ball - Siz o ‘ zingiz uchun q izi q arli emassiz , chunki o ‘ zingizdagi
ko ‘ pgina shaxsiy xususiyatlaringiz va ish sifatlaringizni salbiy ba h olaysiz . Bu
holat sizning o‘zingiz uchun ham va bo shq alar uchun ham q izi q arsiz
bo‘lishingizga sabab bo‘lishi mumkin.
3-5 ball - Siz atrofingizdagi odamlar uchun ham, o‘zingiz uchun h a m
ma’lum darajada q izikdrlisiz. Ba’zida, sizda shaxsiy xususiyatlaringizdan va ish
sifatlaringizdan q oni q maslik h issi bor. Bu kamchiliklaringiz ustida ishlab,
o‘zingizga tan q idiy munosabatda bo‘lishingizni va o‘zingizni
takomilashtirishingizning asosiy y o‘ lidir.
6-7 ball - Sizning "Men"ingiz sizni etarli (ko‘pro q ) bezovta q i d a l i .
100](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_100.png)
![Sizdagi o‘ziga q izi q ish yu q ori darajada rivojlanib o‘zini sevishga aylangan.
Umuman olganda bu yomon emas, agar bu faoliyatni amalga oshirish jarayonida
namoyon bo‘ladigan yu q ori darajadagi ma h orat bilan uy g‘ u n lashgan bo‘lsa -
Zotan, atrofingizdagi odamlarni sizga tan q idiy munosabatlarini va sizni
o‘zingizga yu q ori baho berishingiz zaminida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
janjallarni oldindan bilishingiz mumkin. SHu sababli ko‘pro q
insonparvarligingiz va faoliyatingizdagi nazokat siz uchun fa qa t foydali bo‘ladi.
11. O‘zini tushunish ustuni
" H a" - 3 3.
" Y o‘ q " . . - 6, 8, 13, 15, 22, 30.
0-2 ball - Sizda ani q ichki izchillik, yor q in tasavvurlar, h islar va g‘ oyalar
y o‘q. O‘z-o‘zingiz bilan yomon munosabatdasiz. Ishingizda, oilangizda, jamoat
orasida tinchingiz bo‘lmaydi.
3-5 ball - O‘z-o‘zingiz bilan yu q ori darajada kelishasiz deb aytib
bo‘lmaydi. Lekin sizda o‘zini tushunmaslik namoyon bo‘lmaydi. O‘ziga ijobiy
munosabatni q uvvatlash chorasi sizning h ayotingizda h okimlik q iladi.
6-7 ball - Siz o‘zingiz bilan kelishgan holda yashaysiz. SHunday
q i l i b , siz to‘plagan ballar yig‘indisi quyidagi raqamni tashkil q ilsa:
0 balldan 52 ballgacha, bu ko‘rsatgich o‘zingizga salbiy munosabatda
ekanligingizni bildiradi. Bu holat nisbatan barqaror bo‘lgan, ozmi-ko‘pmi
darajada anglangan, individning o‘zi haqidagi tasavvurlarining takrorlanmas
sistemasi sifatida his q i lingan "Men" - konsepsiyasi"ni salbiy yunalishda
namoyon bo‘lishiga olib keladi. Natijada buning zaminida, sizni atrofdagilar
bilan o‘zaro ta’siringiz va o‘zingizga munosabatingiz shakllanadi. "Men -
konsepsiyasi"- ichki q arama- q arshiliklardan h oli bo‘lmagan shaxsiy "Men"ning
yaxlit obrazidir. (A.V.Petrovskiy, M.G.YArashevskiy. 1990., str.475).
Salbiy Men-konsepsiyasiga ega bo‘lgan odamlar orti q cha bezovtaligi, tez
xafa bo‘lishi, o‘zini kamsitishga va e’tirof etishga moyilligi bilan ajralib
turadilar; ular uchun mulo q ot q ilish, ijtimoiy va h issiy masalalar bilan bog‘li q
bo‘lgan q iyinchiliklar xarakterlidir (R.Berns., 1986, 302 s.).
101](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_101.png)
![Yu q orida bayon q ilinganlar o‘spirinlarning o‘qishi, hayot tarzi va
faoliyatiga salbiy ta’sir o‘ tkazmay iloji yu q . SHuningdek, "Men- konsepsiyasi"
bilan o‘spirin o‘zaro munosabalari va faoliyati samaradorligi o‘ rtasidagi
munosabatni o‘zaro bo g‘ li q likda sistemali o‘ rganmasdan turib ani q aytib
bo‘lmaydi.
33 balldan 55 ballgacha . Bu kursatgich o‘spirin ni "Men-konsepsiyasi"ni va
o‘ziga munosabatini ijobiy ekanini ko‘rsatadi. O‘spirin atrofidagilar orasida
etarli darajada obrulidir. Odatda, atrofidagilar bilan muomala q ilishni biladigan
bunday o‘spirin lar obruli bo‘ladilar. SHu bilan birga o‘spirinlarga xos nazokatlilik
va doimo sharoitni h isobga olib ish tutish ma q sadga muvofi q bo‘lib, bu o‘ziga
ijobiy munosabatni va o‘zini h ak q oniy ba h olashni musta h kamlaydi.
55 balldan 80ballgacha: o‘spirin ning "Men-konsepsiyasi" va o‘ziga
munosabati juda yu q ori . O‘ s m irin ni o‘ziga yu q ori ba h o berishi atrofdagilarni
"Men-konsepsiyasi"ga salbiy munosabat shakllanishiga olib keladi. Balki o‘spirin
o‘ziga nisbatan talabchanlikni, hurmatni, ichki kelishuvchanlikni bushashtirmay,
mahorat darajasini egallasa, atrofidagilar ham ham imkoniyat va bilimlarini to‘g‘ri
baholashga va ularni muvaffaqiyatlarga, ijobiy "Men-konsepsiyasi"ni
shakllanishiga undaydi.
102](/data/documents/c0c86c53-87a3-4be2-81c8-af75bcca4d15/page_102.png)
O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR RUHIY SALOMATLIGINING PSIXOGIGIYENIK MASALALARI M U N D A R I J A KIRISH ............................................................................................................ ..... 3 I BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR PSIXOGIGIYENASINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligi tushunchasi va uning tuzilmaviy tarkibi ......................................................................................... ............................ 12 1.2. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashning psixogigiyenik shart-sharoitlari............................................................... ....................................... 28 Bob bo’yicha xulosalar………………………………………………………….. 44 II BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR PSIXOGIGI Y ENASI MASALALARI 2.1. O‘smir yoshdagi bolalarning ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatining yosh xususiyatlari................................................................................................. . 46 2. 2 . O’smirlik davrida bolalarda psixogigiyenaning vujudga kelish muammosi .. 53 Bob bo’yicha xulosalar………………………………………………………….. 61 III BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALARNING PSIXOGIGIYENA VA PSIXOPROFILAKTIKAGA QIZIQISHLARINI O’RGANISHNING AMALIY JIHATLARI 3.1. O‘smirlarning salomatlikka qadriyatli munosabati tadqiqot muammolari sifatida. .......................................................................................................... ............................ 63 3.2. O‘smirlik davrida shaxsda salomatlikka qadriyat sifatida munosabatning ijtimoiy-psixologik determinasiyasi .................................................................... .............. 70 bob bo’yicha xulosalar……………… ….. ………………… …………………… 79 XULOSA .............................................................................................................. 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................... .................... 85 ILOVALAR .......................................................................................................... 90 1
KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zarurati. Jahonda COVID-19 pandemiyasi bolalar hayotining barcha jabhalariga ta’sir ko‘rsatdi va hukumatlarni virus tarqalishini bartaraf etish maqsadida qattiq cheklash va jamoat joylarini yopish siyosatini amalga oshirishga majbur qildi. Muassasalar faoliyatiga yoki resurslar va ob’yektlardan foydalanishga to‘sqinlik qiladigan ushbu ijtimoiy cheklov choralari ko‘pincha “izolyasiya (lokdaun)” choralari deb ataladi. Biroq, shu kabi chora- tadbirlarning bolalar huquqlariga ta’siri mamlakatlarda turlicha bo‘ldi. YUNISEF va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Bola huquqlari bo‘yicha vakili (Bolalar ombudsmani) tashabbusi bilan “O‘zbekistonda migrasiya ta’siridan jabrlangan bolalarga COVID-19 ning bolalar huquqlariga ta’sirini baholash” tadqiqoti amalga oshirildi. Ushbu Bolahuquqlariga ta’sirni baholash (BHTB) Bolalar ombudsmani boshchiligida Bola huquqlari bo‘yicha mas’ul bo‘lgan Yevropa tarmog‘i (BHMET) tomonidan tayyorlangan Umumiy asosiy konsepsiyani va BHTB ni moslashtirish bo‘yicha milliy maslahatchini jalb qilgan holda, migrasiya ta’siridan jabrlangan bolalar (MJB)ning hayoti va salomatligini himoya qilish, ularning ushbu huquqlarigabo‘lgan ta’sirini o‘rganish uchun pandemiyaning dastlabki bosqichlarida ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatlar, hukumat tomonidan qabul qilingan qonunlar, siyosatlar, byudjet qarorlari, COVID- 19 bilan bog‘liq dasturlar va xizmatlarni ko‘rib chiqish uchun o‘tkazildi. Bugungi kunda mamlakatimiz o‘rta maktab tizimining asosiy maqsadlaridan biri bolalarni professional bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish hamda ularni amaliyotda qo‘llay olishini ta’minlash tashkil etmoqda. Shu o‘rinda globallashuv jarayoni, “ommaviy madaniyat” shakllarining jamiyatimizga kirib kelishi, bolalarning ma’naviy rivojlanishi masalasi dolzarb ahamiyatga molik ekanligini ko‘rsatmoqda. Bugungi kunda yoshlarning psixikasi, ularning ruhiy salomatligiga ta’sir ko‘rsatuvchi bir qator omillarning mavjudligini e’tiborga olmasdan bo‘lmaydi. Bolalarning o‘z salomatligiga munosabatini barqaror qadriyat sifatida shakllantirish muhim ijtimoiy ahamiyatga molikdir. Shuning uchun o‘rta maktab muassasalari sharoitida salomatlikni ta’minlash va mustahkamlash turli 2
soha vakillari – shifokorlar, valeologlar, psixologlar, pedagoglar tomonidan keng muhokama qilingan holda ularning diqqat markaziga aylandi. 1. O‘zbekistonda salomatlikni ta’minlashga bo‘lgan davlat ahamiyatiga molik me’yoriy-huquqiy bazaning mavjudligi,tibbiy xizmat ko‘rsatishning optimallashtirilayotganligi, sog‘liqni saqlash tizimi isloh etilayotganligi, fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha chora-tadbirlarning og‘ishmay amalga oshirilayotganligi diqqatga sazovordir. Bu sohada qator dastur va qonunlar qabul qilingan: O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi [1] , O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-sonli Qonuni [2] , O‘zbekiston Respublikasining 2016 yil 14 sentyabrdagi “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi O‘RQ-406-sonli Qonuni [3] , O‘zbekiston Respublikasining 29 avgust 1996 yildagi “Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi O‘RQ-265-I-sonli Qonuni [4], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni [5], 11 noyabr 1998 yildagi PF-2107-sonli “O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturi” [6], O‘zbekiston Respublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘grisida”gi Qonuni, 2008 yil [7], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab quvvatlash to‘g‘risida”gi Farmoni [7]. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazini tashkil etish to‘grisida”gi 419- sonli Qarori, 2004 yil 7 sentyabr [8], O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazini tashkil etish to‘grisida”gi 419- sonli Qarori, 2004 yil 7 sentyabr [9] va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertasiya muayyan darajada ahamiyatga egadir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ruhiy salomatlikni ta’minlash muammosi – yangi ilmiy muammo emasligini ta’kidlab o‘tishimiz zarur. Mazkur muammo yuzasidan bir qator xorijiy va mamlakatimiz olimlari tomonidan 3
izlanishlar amalga oshirilgan. Xususan ko‘plab olimlar tomonidan salomatlik, ruhiy salomatlik, shaxsning psixik barqarorligi, sub’yektiv farovonlik, psixologik himoya, stressli holatlarda ularni boshqarish uslubi va strategiyasi, stress va depressiya, ustanovkalar va frustrasiya masalasi, shaxsning moslashuvchanlik imkoniyatlari, “Men” timsolining sanogen (sog‘lomlashtiruvchi) sohasi, salomatlikning ichki tasviri, jamiyat va ta’lim muhitining shaxs psixologik holatiga ta’siri, salomatlikni ta’minlash va qo‘llab quvvatlash mexanizmlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan tadqiqotlarni amalga oshirishgan. Psixologik farovonlik va sog‘lomlik masalasi shuningdek gumanistik psixologiya yo‘nalishining atoqli namoyandalar , A.Maslou, K.Rodjers, V.Frankl, E.Fromm[50] va boshqalarning izlanishlarida ham yetarlicha muhim o‘ringa ega bo‘lgan. B.G.Ananyev, Yu. Lunev , V.Merlin, A.Prixojan, Vershinina G.V, Lebedeva I. V, Obuxov Y, Andreyeva G.M tadqiqotlarida esa ruhiy salomatlik ta’minlash uning sog‘lom turmush tarzini kechirishga irodasini namoyon etishi, qadriyatli yo‘naltirilgan faoliyatga kirib borishi natijasida yuzaga kelishini ilmiy asoslantirishgan. Bolalar psixologik salomatligini ta’minlashning psixologik-psixogigiyenik sharoitlari mazmunini aniqlashtirishda A.G.Asmolov, D.N.Uznadzening ishlarida belgilangan nazariy holatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Olimlar Piaje J, Ollport G , V.A.Petrovskiylar bolalarning ijtimoiy va predmet-makon atrof-muhitida namoyon bo‘luvchi ta’lim muhitining turli sohalarini ajratib ko‘rsatishadi. Insonlarda ruhiy salomatlikni ta’minlashga ko‘mak beruvchi psixologik- psixogigiyenik sharoitlar haqidagi ilmiy bilimlarni chuqurlashtirish uchun, bizningcha, “ruhiy salomatlik”ya`ni psixogigiyinik tarbiya tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lgan tasavvurlarni o‘rta maktab muassasasi sharoitida uni ta’minlashning psixologik-psixogigiyenik sharoitlari mazmunini belgilash bilan birga tadqiq etish talab etiladi. Tadqiqotning ob’yekti o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligining psixogigiyenasi va uning tarkibiy qismlari. Tadqiqot doirasida tajriba-sinov ishlari 4
2021-2022 yillarda Oqdaryo tumanidagi maktablarda, jami 113 nafar o‘quvchilar bilan o‘tkazildi. Bunda: tajriba guruhini – 68 nafar (7 maktab – 36 nafar, 48 maktab – 32 nafar), nazorat guruhini – 45 nafar (7 maktab – 22 nafar, 48 maktab – 23nafar) tashkil etdi. Tadqiqotning predmeti. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini psixogigiyenik ta’minlashning psixologik omillari . Tadqiqotning maqsadi. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan psixologik-psixogigiyenik modelni ishlab chiqish. Tadqiqotning vazifalari : 1. O‘smir yoshdagi bolada ruhiy salomatlik tushunchasi va uning tuzilmaviy tarkibi, “salomatlik”, “ruhiy salomatlik”, “o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligi” tushunchalari mazmuni talqiniga doir ilmiy yondashuvlarni aniqlashtirish; 2. ta’lim muhitida o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga asos bo‘luvchi psixologik-psixogigiyenik shart-sharoitlarni ilmiy jihatdan asoslash; 3. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatining yosh xususiyatlarini o‘rganish; 4. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan psixologik-psixogigiyenik model asosida amalga oshirilgan eksperimental tadqiqot natijalari tahlilini amalga oshirish hamda uning samaradorligini aniqlash; 5. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan psixologik-psixogigiyenik modelning nazariy asoslarini ishlab chiqish; 6. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlash sohasida psixologik shart-sharoit yaratish, bolalar psixologik salomatligini ta’minlashda yuksak natijalarga erishish imkonini berishi empirik tadqiqotlar asosida isbotlash. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat : - o‘smir yoshdagi bolalarda ruhiy salomatlik tushunchasi va uning 5