logo

O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR RUHIY SALOMATLIGINING PSIXOGIGIYENIK MASALALARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

247.6435546875 KB
O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR RUHIY SALOMATLIGINING
PSIXOGIGIYENIK MASALALARI
M U N D A R I J A
KIRISH ............................................................................................................ ..... 3
I   BOB.   O’SMIR   YOSHDAGI   BOLALAR   PSIXOGIGIYENASINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1.  O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligi tushunchasi va uning tuzilmaviy
tarkibi ......................................................................................... ............................ 12
1.2.  O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashning psixogigiyenik
shart-sharoitlari............................................................... ....................................... 28
Bob bo’yicha xulosalar………………………………………………………….. 44
II   BOB.   O’SMIR   YOSHDAGI   BOLALAR   PSIXOGIGI Y ENASI
MASALALARI
2.1.   O‘smir   yoshdagi   bolalarning   ruhiy   salomatlikka   bo‘lgan   munosabatining
yosh xususiyatlari................................................................................................. . 46
2. 2 . O’smirlik davrida  bolalarda psixogigiyenaning  vujudga kelish muammosi .. 53
Bob bo’yicha xulosalar………………………………………………………….. 61
III   BOB. O’SMIR YOSHDAGI   BOLALARNING  PSIXOGIGIYENA VA
PSIXOPROFILAKTIKAGA   QIZIQISHLARINI   O’RGANISHNING
AMALIY JIHATLARI 
3.1.   O‘smirlarning   salomatlikka   qadriyatli   munosabati   tadqiqot   muammolari
sifatida. .......................................................................................................... ............................ 63
3.2.   O‘smirlik   davrida   shaxsda   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatning
ijtimoiy-psixologik   determinasiyasi .................................................................... .............. 70
bob bo’yicha xulosalar……………… ….. ………………… …………………… 79
XULOSA .............................................................................................................. 81
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................... .................... 85
ILOVALAR .......................................................................................................... 90
 
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi   va   zarurati.   Jahonda   COVID-19   pandemiyasi
bolalar   hayotining   barcha   jabhalariga   ta’sir   ko‘rsatdi   va   hukumatlarni   virus
tarqalishini   bartaraf   etish   maqsadida   qattiq   cheklash   va   jamoat   joylarini   yopish
siyosatini amalga oshirishga majbur qildi. Muassasalar faoliyatiga yoki resurslar va
ob’yektlardan foydalanishga to‘sqinlik qiladigan ushbu ijtimoiy cheklov choralari
ko‘pincha   “izolyasiya   (lokdaun)”   choralari   deb   ataladi.   Biroq,   shu   kabi   chora-
tadbirlarning bolalar huquqlariga ta’siri mamlakatlarda turlicha bo‘ldi.
YUNISEF   va   O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisining   Bola   huquqlari
bo‘yicha vakili (Bolalar  ombudsmani)  tashabbusi  bilan “O‘zbekistonda  migrasiya
ta’siridan   jabrlangan   bolalarga   COVID-19   ning   bolalar   huquqlariga   ta’sirini
baholash”   tadqiqoti   amalga   oshirildi.   Ushbu   Bolahuquqlariga   ta’sirni   baholash
(BHTB)   Bolalar   ombudsmani   boshchiligida   Bola   huquqlari   bo‘yicha   mas’ul
bo‘lgan   Yevropa   tarmog‘i   (BHMET)   tomonidan   tayyorlangan   Umumiy   asosiy
konsepsiyani  va BHTB ni moslashtirish bo‘yicha milliy maslahatchini jalb qilgan
holda,   migrasiya   ta’siridan   jabrlangan   bolalar   (MJB)ning   hayoti   va   salomatligini
himoya   qilish,   ularning   ushbu   huquqlarigabo‘lgan   ta’sirini   o‘rganish   uchun
pandemiyaning   dastlabki   bosqichlarida   ishlab   chiqilgan   me’yoriy   hujjatlar,
hukumat tomonidan qabul qilingan qonunlar, siyosatlar, byudjet qarorlari, COVID-
19 bilan bog‘liq dasturlar va xizmatlarni ko‘rib chiqish uchun o‘tkazildi.
Bugungi kunda mamlakatimiz o‘rta maktab tizimining asosiy maqsadlaridan
biri bolalarni professional bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish hamda
ularni   amaliyotda   qo‘llay   olishini   ta’minlash   tashkil   etmoqda.   Shu   o‘rinda
globallashuv   jarayoni,   “ommaviy   madaniyat”   shakllarining   jamiyatimizga   kirib
kelishi,   bolalarning   ma’naviy   rivojlanishi   masalasi   dolzarb   ahamiyatga   molik
ekanligini   ko‘rsatmoqda.   Bugungi   kunda   yoshlarning   psixikasi,   ularning   ruhiy
salomatligiga   ta’sir   ko‘rsatuvchi   bir   qator   omillarning   mavjudligini   e’tiborga
olmasdan bo‘lmaydi. Bolalarning o‘z salomatligiga munosabatini barqaror qadriyat
sifatida   shakllantirish   muhim   ijtimoiy   ahamiyatga   molikdir.   Shuning   uchun   o‘rta
maktab   muassasalari   sharoitida   salomatlikni   ta’minlash   va   mustahkamlash   turli
2 soha   vakillari   –   shifokorlar,   valeologlar,   psixologlar,   pedagoglar   tomonidan   keng
muhokama qilingan holda ularning diqqat markaziga aylandi. 
1. O‘zbekistonda   salomatlikni   ta’minlashga   bo‘lgan   davlat   ahamiyatiga
molik   me’yoriy-huquqiy   bazaning   mavjudligi,tibbiy   xizmat   ko‘rsatishning
optimallashtirilayotganligi,   sog‘liqni   saqlash   tizimi   isloh   etilayotganligi,
fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha chora-tadbirlarning og‘ishmay amalga
oshirilayotganligi   diqqatga   sazovordir.  Bu   sohada   qator   dastur   va   qonunlar   qabul
qilingan:   O‘zbekiston   Respublikasining   Konstitusiyasi   [1] ,   O‘zbekiston
Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-sonli
Qonuni   [2] ,   O‘zbekiston   Respublikasining   2016   yil   14   sentyabrdagi   “Yoshlarga
oid   davlat   siyosati   to‘g‘risida”gi   O‘RQ-406-sonli   Qonuni   [3] ,   O‘zbekiston
Respublikasining   29   avgust   1996   yildagi   “Fuqarolar   sog‘lig‘ini   saqlash
to‘g‘risida”gi   O‘RQ-265-I-sonli   Qonuni   [4],   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidentining   2017   yil   7   fevraldagi   “O‘zbekiston   Respublikasini
rivojlantirishning   beshta   ustuvor   yo‘nalishi   bo‘yicha   Harakatlar   strategiyasi
to‘g‘risida”gi   PF-4947-son   Farmoni   [5],   11   noyabr   1998   yildagi   PF-2107-sonli
“O‘zbekiston   Respublikasi   sog‘liqni   saqlash   tizimini   isloh   qilish   davlat   dasturi”
[6],   O‘zbekiston   Respublikasining   “Bola   huquqlarining   kafolatlari   to‘grisida”gi
Qonuni,   2008   yil [7],   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Yoshlarga   oid
davlat   siyosati   samaradorligini   oshirish  va  O‘zbekiston   yoshlar   ittifoqi   faoliyatini
qo‘llab   quvvatlash   to‘g‘risida”gi   Farmoni   [7].   O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar
Mahkamasining   “Respublika   bolalar   ijtimoiy   moslashuvi   markazini   tashkil   etish
to‘grisida”gi 419- sonli Qarori, 2004 yil 7 sentyabr   [8],     O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar   Mahkamasining   “Respublika   bolalar   ijtimoiy   moslashuvi   markazini
tashkil   etish   to‘grisida”gi   419-   sonli   Qarori,   2004   yil   7   sentyabr   [9]   va   boshqa
me’yoriy-huquqiy   hujjatlarda   belgilangan   vazifalarni   amalga   oshirishda   mazkur
dissertasiya muayyan darajada ahamiyatga egadir.
Muammoning   o‘rganilganlik   darajasi.   Ruhiy   salomatlikni   ta’minlash
muammosi  – yangi  ilmiy muammo emasligini  ta’kidlab o‘tishimiz  zarur. Mazkur
muammo   yuzasidan   bir   qator   xorijiy   va   mamlakatimiz   olimlari   tomonidan
3 izlanishlar   amalga   oshirilgan.   Xususan   ko‘plab   olimlar   tomonidan   salomatlik,
ruhiy   salomatlik,   shaxsning   psixik   barqarorligi,   sub’yektiv   farovonlik,   psixologik
himoya,   stressli   holatlarda   ularni   boshqarish   uslubi   va   strategiyasi,     stress   va
depressiya,   ustanovkalar   va   frustrasiya   masalasi,   shaxsning   moslashuvchanlik
imkoniyatlari,   “Men”   timsolining   sanogen   (sog‘lomlashtiruvchi)   sohasi,
salomatlikning ichki tasviri, jamiyat va ta’lim muhitining shaxs psixologik holatiga
ta’siri,   salomatlikni   ta’minlash   va   qo‘llab   quvvatlash   mexanizmlarini   o‘rganishga
yo‘naltirilgan tadqiqotlarni amalga oshirishgan.
Psixologik   farovonlik   va   sog‘lomlik   masalasi   shuningdek   gumanistik
psixologiya   yo‘nalishining   atoqli   namoyandalar ,   A.Maslou,   K.Rodjers,   V.Frankl,
E.Fromm[50]   va   boshqalarning   izlanishlarida   ham   yetarlicha   muhim   o‘ringa   ega
bo‘lgan. 
B.G.Ananyev, Yu. Lunev , V.Merlin, A.Prixojan,   Vershinina G.V,   Lebedeva
I.   V,   Obuxov   Y,   Andreyeva   G.M   tadqiqotlarida   esa   ruhiy   salomatlik   ta’minlash
uning   sog‘lom   turmush   tarzini   kechirishga   irodasini   namoyon   etishi,   qadriyatli
yo‘naltirilgan   faoliyatga   kirib   borishi   natijasida   yuzaga   kelishini   ilmiy
asoslantirishgan.
Bolalar   psixologik   salomatligini   ta’minlashning   psixologik-psixogigiyenik
sharoitlari   mazmunini   aniqlashtirishda   A.G.Asmolov,   D.N.Uznadzening   ishlarida
belgilangan  nazariy  holatlar   muhim  ahamiyat   kasb  etadi.   Olimlar  Piaje  J,   Ollport
G ,   V.A.Petrovskiylar   bolalarning   ijtimoiy   va   predmet-makon   atrof-muhitida
namoyon bo‘luvchi ta’lim muhitining turli sohalarini ajratib ko‘rsatishadi.
Insonlarda   ruhiy   salomatlikni   ta’minlashga   ko‘mak   beruvchi   psixologik-
psixogigiyenik   sharoitlar   haqidagi   ilmiy   bilimlarni   chuqurlashtirish   uchun,
bizningcha,   “ruhiy   salomatlik”ya`ni   psixogigiyinik   tarbiya   tushunchasi   bilan
bog‘liq   bo‘lgan   tasavvurlarni   o‘rta   maktab   muassasasi   sharoitida   uni
ta’minlashning   psixologik-psixogigiyenik   sharoitlari   mazmunini   belgilash   bilan
birga tadqiq etish talab etiladi. 
Tadqiqotning   ob’yekti   o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligining
psixogigiyenasi va uning tarkibiy qismlari. Tadqiqot doirasida tajriba-sinov ishlari
4 2021-2022   yillarda   Oqdaryo  tumanidagi   maktablarda,  jami   113  nafar   o‘quvchilar
bilan   o‘tkazildi.   Bunda:   tajriba   guruhini   –   68   nafar   (7   maktab   –   36   nafar,   48
maktab – 32 nafar), nazorat guruhini – 45 nafar (7 maktab – 22 nafar, 48 maktab –
23nafar) tashkil etdi.
Tadqiqotning   predmeti.   O‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini
psixogigiyenik ta’minlashning psixologik  omillari .
Tadqiqotning   maqsadi.   O‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini
ta’minlashga yo‘naltirilgan psixologik-psixogigiyenik modelni ishlab chiqish.
Tadqiqotning vazifalari :
1. O‘smir yoshdagi bolada ruhiy salomatlik tushunchasi va uning tuzilmaviy
tarkibi,   “salomatlik”,   “ruhiy   salomatlik”,   “o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy
salomatligi”   tushunchalari   mazmuni   talqiniga   doir   ilmiy   yondashuvlarni
aniqlashtirish;
2. ta’lim   muhitida   o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini   ta’minlashga
asos   bo‘luvchi   psixologik-psixogigiyenik   shart-sharoitlarni   ilmiy   jihatdan
asoslash;
3. o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy  salomatlikka   bo‘lgan  munosabatining   yosh
xususiyatlarini o‘rganish;
4. o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini   ta’minlashga   yo‘naltirilgan
psixologik-psixogigiyenik model asosida amalga oshirilgan eksperimental
tadqiqot   natijalari   tahlilini   amalga   oshirish   hamda   uning   samaradorligini
aniqlash;
5. o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini   ta’minlashga   yo‘naltirilgan
psixologik-psixogigiyenik modelning nazariy asoslarini ishlab chiqish;
6. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlash sohasida psixologik
shart-sharoit   yaratish,   bolalar   psixologik   salomatligini   ta’minlashda
yuksak   natijalarga   erishish   imkonini   berishi   empirik   tadqiqotlar   asosida
isbotlash.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat :
-   o‘smir   yoshdagi   bolalarda   ruhiy   salomatlik   tushunchasi   va   uning
5 tuzilmaviy   tarkibi,   “Salomatlik”,   “ruhiy   salomatlik”,   “O‘smir   yoshdagi   bolalar
ruhiy   salomatligi”   tushunchalari   mazmuni   talqiniga   doir   ilmiy   yondashuvlari
aniqlashtirilgan;
- o‘smirlik davridagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga asos bo‘luvchi
ta’lim   muhitidagi   psixologik-psixogigiyenik   shart-sharoitlari   ilmiy   jihatdan
asoslangan;
-   o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatlikka   bo‘lgan   munosabatining   yosh
xususiyatlariga muvofiq tarzda  o‘rganilgan;
-   o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini   ta’minlashga   yo‘naltirilgan
psixologik-psixogigiyenik model asosida amalga oshirilgan eksperimental tadqiqot
natijalari tahlilini amalga oshirilgan hamda uning samaradorligi aniqlashtirilgan .
-   o‘smir   yoshdagi   bolalar   psixogigiyenasini   ta’minlash   sohasida   psixologik
shart-sharoit   yaratish,   maxsus   trening   mashg‘ulotlari   va   ta’lim   muhiti   usullaridan
foydalanish   bolalar   psixologik   salomatligini   ta’minlashda   yuksak   natijalarga
erishish imkonini berishi em pirik tadqiqot asosida isbotlangan .
Ilmiy tadqiqot farazi:
-o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini   salbiy   oqibatlardan   asrashga
qaratilgan   ishlar   muvaffaqiyatli   kechishi   mumkin,   agarda   ushbu   tadqiqotda
qo’llaniluvchi dastur samarali amalga oshirilsa.
-o‘smirlarda   “salomatlik”,   “ruhiy   salomatlik”   tushunchalari   shakllanishi
mumkin;
-o’smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatlikka   bo’lgan   munosabati   yosh
xususiyatlariga qarab sezilarli darajada farqlanishi mumkin. 
Tadqiqotning   metodologik   asosi:   O‘zbekistonlik   olimlar   tomonidan   olib
borilgan   izlanishlarga   doir   ilmiy   adabiyotlartahlili   bolalarda   ruhiy   salomatlikni
ta’minlash   muammosi   bilan   biror-bir   muallif   maxsus   tadqiqot   sifatida   izlanishlar
olib   bormaganligini   ko‘rsatdi.   Biroq,   O‘zbekistonlik   psixolog-olimlar
E.G .G‘oziyev,   G .B.Shoumarov,   B.R.Qodirov,   V.M.Karimova,   Z.T.Nishanova,ʻ ʻ
N.S.Safayev,   R.S.Samarov,   M.X.Karamyan,   Rasulova   F.F   ilmiy   ishlarida   hamda
boshqa   fan   vakillari   tomonidan   mazkur   mavzuning   turli   qirralarini   yoritishga
6 bag‘ishlangan   tadqiqotlar   olib   borilgan.   Jumladan,   V.M.Karimova   sog‘lom
turmush   tarzining   ijtimoiy-psixologik   jihatlarini,   M.X.Karamyan   shaxsning
salomatlikka   qadriyat   sifatidagi   munosabatining   ijtimoiy-psixologik
determinasiyasini,   D.Talabova   ruhiy   salomatlik   masalasida   vaqt   tushunchasi ,
Sh.Usmonov,   J.Musayevlar   nevrozning   salomatlikka   aks   ta’siri ,   kabi   jihatlarga
doir izlanishlarni amalga oshirishgan.
Shuni   alohida   ta’kidlash   joizki,   ilmiy-tadqiqotlar+   tahlili   o‘rta   maktab
muassasalari   bolalari   psixologik   salomatligini   ta’minlashning   psixologik-
psixogigiyenik  omillari  tizimli  yondashuv   nuqtai   nazaridan  kam  o‘rganilganligini
ko‘rsatadi.
Tadqiqotning   usullari:   nazariy   metodlardan   tizimli   tahlil   va   sintez,   ilmiy
dalillarni   umumlashtirish,   alohida   hodisalarni   o‘rganish   hamda   empirik
metodlardan:   psixodiagnostik   testlar,   sog‘lom   turmush   tarziga   o‘rgatish   bo‘yicha
ta’limiy-psixologik   trening   dasturlari,   kuzatish   hamda   matematik-statistik   tahlil
metodlaridan foydalanildi.
Jami   psixodiagnostik   metodikalar   majmuasiga   tadqiqotda   ishtirok   etgan
bolalar uchun 2 ta anketa,  2  ta metodika kiritildi. Tadqiqotda quyidagi metodikalar
qo‘llanildi:
Bolalarning   maktab   ta’lim   muhitidan   qoniqish   darajasini   o‘rganish   uchun
“Maktab   bolalarining   ta’lim   muhitidapn   qoniqish   darajasini   o‘rganish   anketasi” ;
G.Ayzenkning   “Ayzenk   shaxs   so‘rovnomasi”   so‘rovnomasining   “Neyrotizm”
shkalasi [58]. 
Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat:
o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini   ta’minlashga   imkon   beruvchi
sharoitlar   aniqlanib,   ruhiy   salomatlikni   ta’minlashga   yo‘naltirilgan   psixologik-
psixogigiyenik model ishlab chiqilgan va amaliyotga tatbiq etilgan;
o‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini   ta’minlashga   yo‘naltirilgan
psixologik-psixogigiyenik model asosida amalga oshirilgan eksperimental tadqiqot
natijalari tahlili asosida ushbu   modelning samaradorligi aniqlangan.
tadqiqot   jarayonida   shakllantirilgan   “Psixogigiyena   va   ruhiy   salomatlikni
7 takomillashtirishga   qaratilgan   8   soatlik   psixologik   psixogigiyenik   dastur”   o‘rta
maktab   muassasalari   bolalari   psixologik   salomatligini   ta’minlashga   yo‘naltirilgan
tadbirlarni amalga oshirish jarayonida qo‘llanilgan.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi.  Tadqiqot natijalarining ishonchliligi,
qo‘llanilgan   yondashuv   va   usullarning   ilmiy-metodik   asoslanganligi,   tadqiqot
ob’yektining   O‘zbekiston   muhitida   tanlanganligi,   tanlov   guruhining
reprezentativliligi,   empirik   ko‘rsatkichlarning   matematik-statistikaning   ishonchli
usullari yordamida tahlil qilinganligi, tekshiruvlarning aniq va rejali bosqichlarda,
turli usullarning majmuaviy qo‘llanilishi yordamida amalga oshirilganligi, xulosa,
taklif   va   tavsiyalarning   amaliyotda   joriy   etilganligi   bilan   izohlanadi.   Bolalar
psixologik salomatligini ta’minlashga doir keltirilgan tahlillar, tajriba-sinov ishlari
samaradorligi,   empirik   ma’lumotlarning   tahlil   etilishi   va   qayta   ishlanishi,
eksperimental   tadqiqot   natijalarining   statistik   ahamiyatliligi,   validligi   muallif
tomonidan matematik-statistik usullar asosida ta’minlandi.
Tadqiqotda olingan empirik materiallarni  qayta ishlash va ularning statistik
ahamiyatlilik   darajasini   aniqlash   uchun   matematik-statistikaning   chastotali   tahlil
metodi   va   Styudent   t-mezonidan   foydalanildi.   Statistik   ma’lumotlarga   ishlov
berish   PEHMda   “Microsoft   Office   Excel”   hamda   “SPSS   Statistics   ver.   26.0”
dasturlari bazasida amalga oshirildi.
Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati.   Tadqiqot   natijalari
bolalar psixologik salomatligi mazmuni va uning tuzilmaviy tarkibi haqidagi ilmiy
tasavvurlarni   kengaytiradi;   bolalar   psixologik   salomatligini   ta’minlash
muammosini   yechishga   kengroq   yondashuvni   amalga   oshirish   imkonini   beradi;
“ruhiy   salomatlik”   tushunchasi   tuzilmaviy   tarkibining   ochib   berilishi   nazariy
jihatdan   bo‘lajak   mutaxassislarning   sog‘lom   turmush   tarzini   kechirishga
yo‘nalishlarining   mezonlarini   aniqlash   imkonini   beradi.   Amaliy   jihati   tadqiqot
natijalarining  bolalarni  ruhiy  salomatlikni   ta’minlashga  psixologik -psixogigiyenik
tayyorlash jarayonini takomillashtirish, amaliy psixologiya texnologiyalarini ishlab
chiqish,   psixodiagnostik   metodlar   majmuasini   tuzish,   sosial-psixologik   treninglar
dasturini ishlab chiqilishi bilan belgilanadi. 
8 Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi.  O‘rta maktab muassasalari bolalari
psixologik   salomatligini   ta’minlashning   psixologik-psixogigiyenik   omillarini
o‘rganishdan olingan ilmiy natijalar asosida:
“o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligi” tushunchasining aniqlashtirilgan
mazmuni,   bolalar   psixologik   salomatligini   ta’minlashning   tarkibiy   qismlari:
“ta’lim   muhitidan   qoniqishi”,   “sog‘lom   turmush   tarzi   to‘g‘risidagi   tasavvurlari”,
“emosional   barqarorligi”,   “ta’lim   muhitida   xavotirlanish   darajasi”,   “o‘z-o‘zini
adekvat   baholay   olishi”,   “qadriyatlar   yo‘nalishining   shakllanganligi     bolalar
psixologik   salomatligini   ta’minlashga   imkon   beruvchi   asoslangan   psixologik-
psixogigiyenik   shart-sharoitlar   hamda   shaxs   psixologik   salomatligini   ta’minlash
mazmuni   to‘g‘risidagi   empirik   ma’lumotlarga   asoslangan   ma’lumotlar   maktab
o‘quvchilariga ma’lumot sifatida yetkazildi. 
O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligining amaldagi holatini aniqlashga
yordam   beruvchi   shakllantirilgan   psixodiagnostik   metodikalar   majmuasi,   uning
doirasida bolalarning o‘rta maktab muassasasi ta’lim muhitidan qoniqish darajasini
hamda   ularning   sog‘lom   turmush   tarzi   to‘g‘risidagi   tasavvurlarini   o‘rganish
bo‘yicha   muallif   tomonidan   ishlab   chiqilgan   “O‘rta   maktab   muassasasi
bolalarining ta’lim muhitidan qoniqish darajasini o‘rganish” hamda “O‘rta maktab
muassasasi   bolalarining   sog‘lom   turmush   tarzi   to‘g‘risidagi   tasavvurlarini
o‘rganish”   anketalari,   o‘zida   sosial-psixologik   treninglar,   trening   dasturi   uchun
psixologik   o‘yin   va   mashqlar   bo‘limlarini   qamrab   oluvchi   bolalar   psixologik
salomatligini   ta’minlash   psixologik-psixogigiyenik   dasturi   (“Psixogigiyena   va
ruhiy   salomatlikni     takomillashtirishga   qaratilgan   8   soatlik   psixologik
psixogigiyenik     dasturi”)   aprobasiyadan   o‘tkazilgach,   empirik   ma’lumotlarga
asoslangan   holda   maktab   o‘quvchilarining   ongiga   singdirilgan.   Natijada,   bolalar
individual-psixologik xususiyatlarini kompleks o‘rganish, o‘rta maktab muassasasi
psixologik xizmati faoliyatini ilmiy-metodik ta’minotining boyitilishiga erishilgan;
Tadqiqot   natijalarining   aprobasiyasi.   Tadqiqot   natijalari   1   ta   xalqaro
ilmiy-amaliy anjumanda muhokamadan o‘tkazilgan.
Tadqiqot   natijalarining   e’lon   qilinganligi.   Dissertasiyaning   asosiy
9 natijalari bo‘yicha jami 3 ta ilmiy ish chop etilgan, jumladan 2 tasi xorij jurnalida
chop   etilgan.   Shuningdek,   tadqiqot   natijalari   1   ta   respublika   konferensiya
materiallari to‘plamida o‘z aksini topgan.
Dissertasiyaning   tuzilishi.   Dissertasiya   kirish,   uchta   bob,   xulosa,
tavsiyalar   va   foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxati dan   iborat.   Dissertasiya
ishining hajmi 89 betni tashkil qiladi.
10 I BOB. O‘SMIR YOSHDAGI BOLALAR RUHIY SALOMATLIGI
PSIXOGIGIYENASINING NAZARIY ASOSLARI
1.1.  O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligi tushunchasi va uning
tuzilmaviy tarkibi
Barchamizga ma’lumki, insonning ruhiy (psixologik) salomatligi muammosi
ko‘pgina bilim sohalarining, shu jumladan, psixologiya fanining ham o‘ta muhim
o‘rganish ob’yektlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
MDH   mamlakatlari   psixolog,   valeolog   (valeopsixolog),   tibbiyot,
psixogigiyena,   psixoprofilaktika,   psixologiya   hamda   sosiologiya   sohasida   ilmiy
tadqiqot   olib   borgan   taniqli   olimlar,   jumladan,   B.G.Ananyev   [13],
V.D.Mendelevich   [32]   (2001),   A.N.   Leontyev   [24],   E.G .G oziyev   [54],ʻ ʻ
G .B.Shoumarov   [56],   V.M.Karimova   [21],   B.R.Qodirov   [52],   R.S.Samarov	
ʻ
[44],Z.T.Nishanova   [34],   N.S.Safayev   [46],   M.X.Karamyan[61]lar   o‘quvchilar
psixologik   salomatligini   ta’minlash   masalasiga   o‘z   diqqatlarini   qaratishgan.   Ular
o‘quvchilar psixologik salomatligi tushunchasi mazmuni, uni ta’minlash metod va
vositalari, uni mustahkamlash hamda rivojlantirish omillarini tadqiq etishgan.   I.N.
Gurvich   “Salomatlik   ijtimoiy   psixologiyasi”   [20]   nomli   monografiyasida   muhit
taraqqiyot   darajasi   shaxs   salomatligi   (yoki   uning   teskarisi)ning   asosiy   sababi
ekanligini   ta’kidlaydi.   O.S.Vasilyeva   [14]   va   F.R.Filatovlar   individning   o‘z
sog‘ligini   saqlashiga   doir   boshlang‘ich   urinishining   salomatlikni   ta’minlashning
nazariy   vazifasi,   shaxs   salomatligini   ta’minlash   modelini   qurishda   muhim   rol
o‘ynashini ta’kidlashdi [14].
“Sosiologiyaga   doir   qisqa   lug‘at”   da   aholi   salomatligi   termini   haqida
mufassal   tushuncha   berilgan,   bular:   1)   kasallikka   teskari   bo‘lgan   insonning
kamko‘stsiz   hayot   kechirish   holati;   2)   insonning   kasallik,   jismoniy   nuqsonlardan
xoli   bo‘libgina   qolmay,   to‘liq   jismoniy,   ma’naviy   va   ijtimoiy   barkamol   hayot
kechirish holati;  3)  inson organizmining uni o‘rab olgan muhit bilan muvozanati,
turli   og‘riqli   o‘zgarishlardan   xoliligini   o‘zida   ifodalovchi   tabiiy   holati;   4)
11 sub’yektning (shaxs va sosial borliqning) optimal hayot kechirish holati, uning har
tomonlama   va   uzoq   vaqt   davomida   hayot   kechira   olish   sharoitining   ijtimoiy
tajribada   mavjudligi;   5)   inson   va   sosial   jamoa   hayoti   va   faoliyatining   miqdoriy-
sifatiy tavsifnomasi.
Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti Nizomi da yozilishicha: “Sog‘liq bu –
faqatgina   kasallik   va   jismoniy   nuqsonlardan   forig‘lik   bo‘lib   qolmay,   balki   to‘liq
jismoniy, ruhiy va ijtimoiy barkamollikdir” [10].
Ko‘rinadiki, sog‘lik ko‘pgina omillarga bog‘liq bo‘lib, ularning har biri o‘z
psixologik mazmuniga egadir. Salomatlik ko‘p omillarga bog‘liq ekanligidan kelib
chiqqan holda uni faqatgina tizimli yondashuv vositasidagina o‘rganish mumkin.
B.F. Lomov fikricha, tizimli yondashuv shunday metodologik asoski, uning
asosida   ruhiyat   tabiati   o‘zining   ichki   va   tashqi   munosabatlar   birligida   tadqiq
etilishi   mumkin.   Bu   prinsip   keyinchalik   A.N.Leontyev   tomonidan   quyidagicha
to‘ldirildi:   “Biz   hech   qiyinchiliksiz   insonni   o‘rganishning   turlicha   darajalarini
ajratib   ko‘rsata   olamiz:   biologik   daraja   –   bunda   u   jism   sifatida,   tabiat   mahsuli
sifatida tadqiq etiladi; psixologik daraja – bunda u jonli sub’yekt faoliyati sifatida
namoyon   bo‘ladi,   va   nihoyat,   ijtimoiy   daraja   –   bunda   u   ob’yektiv   ijtimoiy
munosabatlar,   ijtimoiy-tarixiy   jarayonni   o‘zida   aks   ettiruvchi   sifatida   ko‘rinadi”
[38, 231 b.].
Yuqorida  keltirilgan har  bir  darajada inson  salomatligi  o‘ziga xos  sifatlarni
namoyon   qiladi.   Darhaqiqat,   alohida   inson   salomatligi   hayotiy   kuch,   hayot
lazzatlarini har tomonlama his etishning davomiyligi, ijtimoiy  faollik va shaxsning
garmonik rivojlanganligi bilan tavsiflanadi.
Biroq,   shunga   qaramay,   tibbiyotga   oid   ishlarda   salomatlikka   nisbatan
ko‘pincha jismoniy holat sifatida qaraladi. Jismoniy salomatlik bu – organlarning
tizim   sifatida   o‘sishi   va   rivojlanishidan   iborat   bo‘lib,   ularning   asosida   adaptik
reaksiyalarni   ta’minlovchi   morfofiziologik   zahiralar   harakati   yotadi.   Bunday
funksional   tasavvur   jismoniy   salomatlikka   doir   ko‘pchilik   tadqiqotchilarga   ham
tegishlidir.
Adaptasion   reaksiyalar   organizmning   tabiiy   holatiga   tegishli   bo‘lib,   uning
12 barcha   organlari   va   tizimlarining   normal   harakatda   bo‘lishini   taqozo   qiladi.   Agar
insondagi   organlarning   barchasi   yaxshi   ishlasa,   unda   insonning   butun   organizmi
to‘g‘ri   harakatlanadi   va   rivojlanadi.   Inson   organizmidagi   barcha   organlarning
hamjihatlikda   harakatlanishi   haqidagi   fikrga   tayangan   ko‘pchilik   mualliflar
salomatlikni   organizmning   biologik,   fiziologik,   psixologik   rivojlanish   jarayoni
sifatida qarashadi.
Lesin   A.U   fikricha,   “Salomatlik   kasallik   va   jarohatlardan   forig‘likdan
boshqa narsa emas, bu – to‘laqonli mehnat qilish imkoniyati, qisqasi, insonga xos
barcha funksiyalarni erkin bajara bilish, xushvaqt yashashdir”.
Ba’zi   olimlar   salomatlikni   insonning   o‘z   oldiga   qo‘ygan   maqsad   va
vazifalarni   optimal   hal   etish   uchun   zarur   bo‘lgan   sharoit   bilan   izohlashadi.
Masalan,   Ananyev   fikricha,   salomatlikning   bosh   tamoyili   faqatgina   mustahkam
sog‘lik bilan o‘lchanmaydi, balki o‘z maqsadi (missiyasi)ni u orqali ado etish bilan
belgilanadi.   Shunday   qilib,   salomatlik   tushunchasi   ostida   muayyan   axloq-odob
normalari   ham   tushuniladiki,   bunday   normalar   hayotimiz   sifatini   yaxshilashga
yordam   berish   bilan   birga   uni   mahsuldor,   baxtli   qiladi   hamda   o‘z-o‘zini   safarbar
etishning yuqori darajasiga erishish imkonini beradi [12,123 b.].
V.Ya.Semke   esa   ruhiy   salomatlikni   “individning   atrof-muhit   bilan   tadrijiy
muvozanati”   sifatida   talqin   qiladi   va   bu   muvozanat   uning   hayotiy   muhim   kichik
tizimlari optimal suratda faoliyat yuritishiga e’tibor qaratadi [19]. 
O‘zbekistonlik   tadqiqotchi   olimlar   ruhiy   salomatlik   haqida   izlanish   olib
borishar ekan, uning muhim jihatlariga e’tibor berib kelishgan. Xususan, professor
V.Karimova   bugungi   yoshlarning   salomatlik   qadriyatiga   munosabatlari
qandayligini,   ularning   hayotdagi   eng   muhim   qadriyatlarga   munosabatlarini
o‘rgangan. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, yoshlar   uchun  «oila va nikoh», «yaxshi
kasb   egasi   bo‘lish»,   «salomatlik»   kabi   qadriyatlar   «moddiy   ta’minlanganlik»,
«ma’lumotlilik»,   «farzand   ko‘rish»   kabilardan   ustivor   bo‘lib   chiqqan,   ya’ni   eng
ko‘p   marta   tanlangan   qadriyatlar   qatoridan   “salomatlik”   degan   qadriyat   yuqori
o‘rinlarda belgilanganligi ta’kidlangan [21, 6 b].
Psixologiya fanlari nomzodi, dosent T. Suleymanova   o‘quvchilar psixologik
13 salomatligini   ta’minlashda   psixologik   xizmatning   ahamiyati   ulkanligini   ta’kidlab,
bu   borada   o‘rta   maktab   psixologi   jamoada   sog‘lom   psixologik   muhit   yaratish,
bolalar   va   pedagoglar   shaxsining   individual-psixologik   xususiyatlari   rivojlanishi
uchun   optimal   shart-sharoitlarni   ta’minlash   hamda   munosabatlar   jarayonini
yaxshilashga  doir   muammolarni  hal  etishga   mas’ul   hisoblanib,  umumiy  o‘quv  va
tarbiyaviy jarayonning muhim tarkibiy qismi hisoblanishini bayon qiladi[62].
Shunday   qilib,   insonning   psixologik   salomatligi   muammosi   tadqiqotchilari
uchun   uning   o‘zaro   aloqadorligi   tavsifnomasi,   ijtimoiy   (sosial)   tavsifnomasi
mavjud. Taxmin qilish mumkinki, XX asrga tegishli  kasalliklar, jumladan, psixik
kasalliklar   sosial   xarakterga   ega   bo‘lib,   uning   asosida   nogarmonik   hayot   tarzi
yotadi. Ijtimoiy hayot qiyinchiliklari, shaxslararo munosabatlar, axborotlar bosimi
shunga   olib   keladiki,   psixologik   tazyiq   kundalik   hayot   haqiqatiga   aylanadi.   Shu
bilan   birga,   qayd   etish   joizki,   inson   o‘z   kuchini   qo‘llashda   ko‘proq   potensial
erkinlikni   qo‘lga   kiritadi.   O‘z   takrorlanmas   o‘rnini   anglagan   inson   hayotga
moslashuvda   o‘z   individual   xususiyatlaridan   dadilroq   foydalana   oladi.   Tanlash
erkinligining   mavjudligi   ko‘p   hollarda   qo‘shimcha   murakkabliklar   –   o‘z-o‘zi   va
atrofdagilar   bilan   nizolashishni   keltirib   chiqaradi.   Bunda   insonning   ichki
imkoniyatlari   hamda   tashqi   muhitda   uni   amalda   qo‘llay   bilish   orasida
nomuvofiqlik kelib chiqadi. Insonning psixologik salomatligi uning o‘z xulq-atvori
xususiyatlari   va   xususiy   psixikasi   mazmuni   bilan   moslasha   bilish   imkoniyatiga
bog‘liq bo‘lib qoladi. O‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatni chuqur anglash tufayli isnon
o‘z qilmishlari, fikri, hissiyot, sezgilariga baho bera boradi.
S.L.Rubinshteyn   tomonidan   taklif   etilgan   insonning   moslashuv
imkoniyatlarini tahlil qilar ekanmiz, shunga amin bo‘ldikki, u insonlarning ikki xil
yashash   usullari,   mos   ravishda   hayotga   bo‘lgan   ikki   xil   munosabat   mavjudligini
ta’kidlaydi. Birinchi usul – “inson yashayotgan muhit chegarasidan chiqmaydigan
bevosita   aloqalar”   hayoti   [ 42 ,   14   b.].   Bunday   holda   insonning   har   qanday
munosabati   “alohida   hodisalarga   munosabat”dan   iborat   bo‘ladi,   bu   hayotga
bo‘lgan   to‘kis   munosabat   emas,   ya’ni   inson   o‘z   hayotiga   nisbatan   refleksiv
pozisiyani   xayolan   egallay   bilmaydi.   Ikkinchi   yashash   tarzi   usuli   esa
14 refleksiyaning   sodir   bo‘lishida   namoyon   bo‘ladi.   “Refleksiya   hayot   oqimini
to‘xtatgandek   bo‘ladi   va   insonning   fikran   o‘zidan   tashqarida   turish   imkonini
beradi”   [ 42 ,   21   b.].   Mazkur   ikki   hayot   tarzi   to‘lasincha   adaptiv   (moslashuvli),
garmonik bo‘lishi hamda psixologik   salomatlikni ta’minlashi mumkin. Biroq ular
bir-biridan   farq   qiladi.   Birinchisi,   tizimga   qat’iy   rioya   qilganda   adaptiv   bo‘lsa,
ikkinchisi tashqi ta’sirga bog‘liq bo‘lmaganligi uchun garmonik yashash imkonini
beradi.
O‘z   hayotiga   nisbatan   reflekslardan   foydalanish   imkoniyati   ruhiy
salomatlikni shaxsning qiziqishlari tavsifnomasi bilan bog‘laydi. Ruhiy salomatlik
insonning   umumintegrativ   tavsifnomasiga   aylanadi,   shaxsning   ma’naviy
rivojlanishi   esa   uning   jamiyat,   guruh,   mehnat,   o‘zligiga   bo‘lgan   ongli
munosabatlari jamuljam tizimi sifatida namoyon bo‘ladi [41].
Shunday qilib, insonning moslashuv imkoniyatlari olimlar tomonidan inson
psixologik salomatligi darajalarini aniqlashga zamin yaratadi.
Ruhiy  salomatlikning  yuqori   (kreativ)   darajasi  –  muhitga  turg‘un  moslasha
oladigan,   stressli   vaziyatlarni   yengish   uchun   zahirali   kuchga   ega,   hayotga   ijodiy
munosabatda   bo‘ladigan,   yaratuvchanlik   pozisiyasida   turgan   kishilar.   Bundaylar
psixologik yordamga muhtoj emas [41, 14 b.].
O‘rta   daraja   (adaptiv,   moslashuvchan)   –   sosiumga   moslashgan,   biroq
birqadar   hayajonlanadigan   kishilar.   Bunday   kishiar   tavakkalchilik   guruhiga
mansub,   psixologik   salomatligi   mustahkam   bo‘lmaganligi   uchun   profilaktik-
rivojlanuvchilar yo‘nalishidagi guruh ishlariga jalb etilishi mumkin.
Past   daraja   –   moslashmagan   yoki   assimilyativ-akkomodativ   kishilar.   Ichki
konfliktlarni   yo  assimilyativ   yoki  akkomodativ   usulda  hal  etuvchi  kishilar.  Xulq-
atvorning   assimilyativ   uslubi   insonning   tashqi   muhitga   o‘z   xohish-istagidan
tashqari   moslashishga   intilishi   bilan   izohlanadi.   U   atrofidagilar   xohishiga   to‘liq
moslashishga urinadi.
Akkomodativ xulq-atvor uslubini tanlagan kishi, aksincha, faol hujumkorlik
pozisiyasini   egallaydi.   Atrofidagilarni   o‘z   manfaatiga   bo‘ysundirishga   harakat
qiladi.   Bunday   pozisiyaning   noshudligi   xulq-atvor   stereotiplarining   turg‘un
15 emasligidadir.   O‘z-o‘zini   nazorat   va   o‘ziga   tanqidiy   yondashuv   yetarli   emas.
Bunday darajaga mansub kishilar individual psixologik yordamga muhtojdirlar.
Shunday   qilib,   ruhiy   salomatlik   insonning   bir   butun   biososial   mavjudot
sifatidagi   nisbatan   turg‘un   xarakteristikasi   bo‘lib,   o‘zida   o‘z   oldiga   prinsipial
hayotiy   maqsadlarni   qo‘ya   bilish,   uni   hal   etishga   intilish,   o‘z   xulq-atvorini   real
hayot   (jamiyat   talablari,   tabiat   qonunlari)   bilan   moslashtirish,   o‘z-o‘zini   barcha
jabhalarda (psixofiziologik darajadan qadriyatlar yo‘nalishi va dunyoqarashgacha)
boshqara   bilish   qobiliyatlarida   namoyon   bo‘ladi.   Ruhiy   salomatlik   qotib   qolgan
holat emas, u hayot davomida o‘zgarib borishi mumkin. Turli xil hayotiy sharoitlar
ta’sirida inson salomatligi yaxshilanishi yoki yomonlashuvi mumkin. Shuningdek,
olimlar ruhiy salomatlikning mezonlari masalasiga ham alohida to‘xtalishgan.
O.S.Vasilyevaning fikricha, ruhiy salomatlikning asosiy mezoni – emosional
sog‘lik, qayg‘urish – insonning ichki holati hamda o‘ziga, hayotga va boshqalarga
bo‘lgan   munosabati,   asl   insoniy   qadriyatni   his   etishidan   iboratdir.   Bunda   xulq-
atvor   darajasida   qabul   qilingan   va   qilinmagan   qaror,   harakatlar,   holatlar,   boshqa
insonlar   bilan   bo‘ladigan   munosabatlar,   ya’ni   real   hamkorlik   haqida   fikr   yuritish
mumkin   [15,   408   b.].   Ikkinchi   muhim   mezon   sifatida   insonning   hayotga   bo‘lgan
ijodiy yondashuvi, o‘z tutgan o‘rnini bilishi, uning ijobiy, quvonchli holatini olish
mumkin   [15,   410   b].   Ma’naviy   salomatlik   mezoniga   esa   insonning   kelajakka
bo‘lgan   optimistik   qarashi,   vaqtinchalik   istiqbolning   mavjudligi,   o‘zi   va   atrof-
muhit bilan garmonik munosabatda bo‘lish, birovni ayblamaslik, xafa bo‘lmaslik,
xafa   qilmaslik,   qo‘rqmaslik   va   yuksak   axloqiylik   kabilar   kiradi   [33].   Salomatlik
mezoniga   o‘zligini   namoyon   qilish,   o‘z   hayotiga,   sog‘ligiga   nisbatan
mas’uliyatlilik   kabilar   kiritilishi   mumkin.   K.Rodjers   fikricha,   sog‘lom   inson
harakatchan,   ochiq   bo‘lib,   har   doim   ham   himoyaviy   harakatlardan
foydalanmaydigan,   tashqi   ta’sirlardan   xoli   va   faqatgina   o‘ziga   ishonadigan
kishidir.   Bunday   odam   o‘zini   bor   bo‘yi   namoyon   etarkan,   doimo   har   qanday
holatda yangi hayot onini boshdan kechiradi [ 39, 155]. 
Hozirgi   zamon   G arb   psixologlari   o‘zligini   hurmat   qilish   vaʻ
ehtiyotkorlikning   namoyon   bo‘lish   darajasini   ruhiy   salomatlikning   mahsuldor
16 axborot tashuvchi ko‘rsatkichlaridan biri deb hisoblashadi. Gumanistik psixologiya
doirasida   ruhiy   salomatlikning   quyidagi   mezonlari   mavjud:   “Men”ga   bo‘lgan
munosabat,   shaxsning   o‘zligini   ro‘yobga   chiqarish,   shaxsiyatning   mukammalligi,
reallikni   idrok   etish   (K.Rodjers).   Ruhiy   salomatlikning   psixoterapiyada   tez-tez
qo‘llaniladigan   mezonaridan   biri   real   “Men”   obrazini   ideal   “Men”   obrazi   bilan
taqqoslash,   ya’ni   insonning   qanday   kishi   bo‘lishni   xohlashi   bilan   taqqoslashdir.
Real   “Men”   obrazining   ideal   “Men”   obrazi   bilan   yuksak   darajada   mos   kelishini
ruhiy salomatlikning yuqori ko‘rsatkichi deb hisoblash qabul qilingan [ 40 , 158].
Inson   psixologik   salomatligi   to‘g‘risidagi   yangicha   “pozitiv”   yo‘nalishlar
salomatlik   mezoni   sifatida   insonning   rivojlanishi,   o‘sishi,   o‘z-o‘zini   namoyon
etishi,   o‘z   qilmish   va   faoliyatini   ongli   boshqarish,   o‘zi   va   boshqalar   oldida
mas’uliyatni   his   etishi,   o‘zi   va   atrofdagilarni   adekvat   idrok   eta   bilish   qobiliyatini
hisobga oladi. 
Bizning   nazarimizda,   ruhiy   salomatlik   ikki   xil   belgi   asosida   aniqlanadi.
Birinchi  belgi   – hayotiy  faoliyatning  asosiy  shakllarida  optimistik  prinsipga  amal
qilish,   ya’ni   o‘rtachalik   (mo tadillik,   optimallik)ʻ   oltin   qoidasiga   rioya   qilish.
Bunday   belgi   yuqorida   zikr   etilgan   shaxs   salomatligi   mezonlariga   doir   faylasuf,
yozuvchi,   insonshunoslar   tomonidan   qadim   zamonlardan   hozirgi   kunimizgacha
bo‘lgan   davrda   bayon   etilgan   qarashlarda   o‘z   aksin i   topgan.   Markaziy   Osiyo
mutafakkirlari falsafiy qarashlarida bu hol yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan,   Abu
Nasr   Forobiy   “Baxt-saodatga   erishish   yo‘llari   haqida”   nomli   asari da   axloqiy
fazilatlar mezonini ishlab chiqdi. Uningcha, har bir hodisada ham o‘rtacha me’yor
ma’qul.   Masalan,   u   jasurlik   masalasida   shunday   deydi,   “Jasurlik   yaxshi   axloqiy
sifat,   u   mo tadil   mardlik   sifatida   xavfli   hollarni   bartaraf   etishda   yuz   beradi.   O‘ta	
ʻ
ketgan   jasurlik   aqlsizlikni,   kami   esa   qo‘rqoqlikni   tug‘diradiki,   bu   o‘ta   yomon
xislatdir. U saxiylik masalasida  ham xuddi  shu mezonni qo‘llaydi. Hazil-mutoiba
ham   o‘rtacha   bo‘lgandagina   shavq-zavq   bag‘ishlaydi.   Ishlash   va   dam   olish   ham
shunday,   agar   kishi   o‘zida   bo‘lmagan   yaxshi   xislatlarni   o‘ziga   “yopishtirsa”,
xudbinga   aylanadi.   Agar   har   qanday   fazilatni   o‘ziga   yopishtiradigan   bo‘lsa,
yolg‘onchi bo‘lib qoladi. Do‘stlik ikki kishining munosabatidagi mo tadil aloqadir.	
ʻ
17 Uning ortig‘i yoki kamligi do‘stlikka putr yetkazadi” [11;  29-30 b .].
Ikkinchi   belgi   –   effektiv   ijtimoiy,   sosial   psixologik,   intrapsixik   moslashuv
(adaptasiya) dir.
Mazkur   belgilarni   konkret,  alohida  tahlil   etish  shaxs   psixologik salomatligi
darajasini   sifat   va   miqdor   jihatdan   baholash   mezonlari   sifatida   xizmat   qilishi
mumkin.   Ular   bir-biri   bilan   uzviy   aloqadorlikda   bo‘lib,   shaxsiy   fazilatlar   sifatida
ham   qaralishi   mumkin   (masalan,   tanqidiy   qarash   yorqinligi,   o‘z-o‘ziga   tanqidiy
munosabatda   bo‘lish,   o‘z-o‘zini   nazorat   qilish   qobiliyati,   kommunikativ   jadallik,
ezuvchi bog‘liqliklardan forig‘lik va h.k.).
Yuqorida   qayd   etilgan   belgilarni   konkretlashtirish   uchun   L.Maslou
tomonidan taklif etilgan ruhiy salomatlikning bosh mezoni xizmat qilishi mumkin,
bu   –   shaxsning   o‘z-o‘zini   namoyon   etishidir.   Muallif   ta’kidlaydiki,   har   bir   kishi
ongli   ravishda   hayotda   qanday   o‘rinni   egallash,   kim   bo‘lishni   ongli   ravishda
tanlashi, o‘z-o‘zini rivojlantirishning o‘zigagina xos yo‘lini tanlashi lozim [11, 97
b.]. Maslou o‘zlikni insonning ichki tabiati, o‘zagi, individiumning o‘zigagina xos
bo‘lgan didi, qadriyat va maqsadlari asosida aniqlaydi.
O‘z   ichki   tabiatini   anglay   bilish,   unga   amal   qilgan   holda   harakat   qilish
o‘zlikning   namoyon   bo ‘ lishiga   xosdir.   Maslou   kishilar   o‘zligining   namoyon
bo‘lishi   quyidagi   xususiyatlarga   ega   dyegan   xulosaga   keladi:   borliqni   idrok
etishning oliy darajada ekanligi; o‘z-o‘zi, boshqalar, atrof-muhitni amalda qanday
bo‘lsa,   o‘shanday   qabul   qila   bilish;   yuksak   hozirjavoblik;   muammoni   hal   etishga
bo‘lgan   qobiliyatning   ancha   rivojlanganligi;   o‘zini   chetga   tortish,   tanholikka
moyillikning yaqqol namoyon bo‘lishi; avtonomlik va qandaydir bitta madaniyatga
moyillikka qarshilikning yorqinligi; idrokning va emosional reaksiyalarning sof va
boy   ekanligi;   qayg‘urganda   jo‘shqinlikning   yuksak   cho‘qqida   ekanligi;   o‘zini
barcha   insoniyat   bilan   birgalikda   ekanligini   kuchli   tasavvur   etish;   shaxsiy
munosabatlardagi   o‘zgarishlar;   xarakterning  farq  qiluvchan  demokratik tuzilmasi;
ijodiy   qobiliyatning   yuksakligi;   qadriyatlar   tizimida   muayyan   o‘zgarishlar;
ijodkorlik (kreativlik)dir.
Real   borliqni   idrok   etishning   yuqori   darajasi   ongning   tiniqligi,   borliqni
18 anglash usullarining bir-biriga mosligini anglatadi. Bunday xususiyatlarni bundan-
da aniqroq tavsiflash mumkin bo‘lmasa kerak.
O‘z-o‘zini, boshqalar, atrof-muhitni amalda qanday bo‘lsa, o‘shanday qabul
qila bilish qobiliyatning kuchliligi amalda atrofni sog‘lom, hushyor, adekvat idrok
etishdan iboratdir.
Hozirjavoblikning   kuchliligi   o‘z   shaxsini   namoyon   qilish,   uni   erkin
ifodalash, nuqsonli xislatlardan xolilik, kulgi bo‘lishdan, nazokatsizlikdan qo‘rquv,
va hokazolarda ifodalandi. Boshqacha qilib aytganda, bu soddalik, hayotga bo‘lgan
ishonchdir.
Diqqatni   muammoni   hal   etishga   yuksak   darajada   jalb   qilish   qobiliyati
qaysarlik, sobitqadamlik, muammoni boshqalar bilan birga va yakka holda hal eta
bilish sa’i-harakatidir.
O‘zini   chetga   tortish,   tanholikka   moyillikning   yaqqolroq   namoyon   bo‘lishi
o‘z ustida ishlash, o‘z ruhini tarbiyalashni talab etadi.   Agar inson dindor bo‘lsa, u
Xudo bilan muloqotga kirisha olishi lozim.
Avtonomlik   va   qandaydir   bitta   madaniyatga   oi d likka   bo‘lgan   qarshilikning
yorqinligi   inson ning   barcha   madaniyat   buloqlaridan   bahramand   bo‘lish ida
ifodalandi.
Sog‘lom   shaxs   xulq-atvorini   uning   atrofidagilarning   uning   sog‘ligi
to‘g‘risidagi   fikrlari,   qarashlari,   qo‘llab-quvvatlashlari   va   qoidalari   emas,   balki
insonning   o‘zida   mavjud   bo‘lgan   oliy   manba   bilan   bo‘ladigan   muloqot,   dialog
natijasida   hosil   bo‘ladigan   axloq   qoidasi   belgilaydi   va   boshqaradi.   Qisqasi,
sog‘lom   shaxs   psixikasini   yuzsizlarcha   uyat   madaniyati   emas,   balki   gunohni   his
eta bilish madaniyati asoslaydi.
Idrokning sofligi va emosional reaksiyalarning boyligi insonning ana shular
orasidan eng yaxshilarini tanlash imkoniin beradi.
Tez-tez   sodir   bo‘ladigan   portlashlar,   iztiroblar   cho‘qqisini   A.   Maslou
anglash, tushunib yetish, ochilish onlari sifatida tavsiflaydi. Bunday holat   kishining
o‘z   kuchidan   ortiq   biror   qobiliyatga   nisbatan   oliy   darajada   diqqatini   to‘plash i ,
haqiqatga   yaqinlashuvidir.   Bunday   onlarda   kishi   yanada   yuksakroq   darajaga
19 ko‘tariladi, to‘satdan yaqqolroq tushuna boshlaydi, turmushning asrorlari, mohiyati
ochila   boshlaydi.   Bunday   iztirobni   ilmiy   ijodkorlik,   ijodkorning   badiiy   ilhomi
bilan   tenglashtirish   shart   emas.   Uni   sevgi   onlari,   tabiat,   musiqadan   zavqlanish,
ilhomlanish   keltirib   chiqarishi   ham   mumkin.   Eng   muhimi,   inson   bunday   paytda
o‘zini yolg‘iz his qilmasdan, balki oliy kuchlar bilan  birga  his qiladi.
Psixik sog‘lom shaxs mustaqil, hech narsaga muhtojlik sezmaydi, u boshqa
shaxslarga   nisbatan   kamroq   qaramdir.   Bu   esa,   unda   hech   qanday   qo‘rqinch,
ko‘rolmaslik, maqtovlarga muhtojlik yo‘qligidan darak beradi. U yolg‘on gapirish,
xushomadgo‘ylik   qilishga   ehtiyoj   sezmaydi.   Atrofidagilarning   ijtimoiy
ko‘rsatmalariga   u   befarq.   U,   umuman,   har   qanday   rag‘batlantirish,   jazolashga,
shon- shuhratga loqayd qaraydi, u mukofotni o‘zligidan topadi.
Shaxsning bunday nisbatan  demokratik tuzilishga ega bo‘lgan tavsifnomasi
shundan dalolat  beradiki, o‘z ligi ni  namoyon etadigan shaxs  hech  qanday ijtimoiy
mansabdor   avtoritetlar   hamda   homiylarga   muhtoj   bo‘lmaydi.   Bunday   shaxs   o‘z
hamkorlik   orolchasini   barpo   etadi,  ko‘rsatma,   instruksiyalar   bilan   ishi   bo‘lmaydi,
jamoa   uning   uchun   past-baland   mansabdorlik   pog‘onasi   emas,   balki   o‘rnini
almashtirib   bo‘lmaydigan   mutaxassislar   majmuidir.   Ijtimoiy   tizimda   bunday
shaxsga   demokratik   jamiyat   qurilishi   mos   keladi.   Umuman,   bunday   kishilar
qanday   lavozimda   ishlamasinlar,   jamiyatda   qanday   mavq ye ga   ega   bo‘lmasinlar,
unchalik   katta   bo‘lmasa-da,   ular   uchun   boshliq,   rahbar   yo‘q.   Ular   hamma   joyda
o‘zini   nazorat   qiladigan,   o‘zlaridan   moddiy   qaram   kishilar   bo‘lmagan   o‘rinlarda
ishlashni ma’qul ko‘rishadi.
Oliy   darajadagi   ijodiy   qobiliyat   inson   va   ijodkor   uchun   hayotning   oliy
mazmuni   hisoblanadi.   Agar   biz   buni   ko‘ra   bilmasak,   atrofimizda   yorqin
bo‘lmagan, ahamiyatga molik bo‘lmagan kishilar to‘plangan bo‘lsa, demak bunday
jamiyat   yomon   tashkil   etilgan,   u   insonning   o‘z ligi ni   namoyon   etishiga   imkon
bermaydigan jamiyatdir.
O‘z ligi ni   namoyon   etuvchi   odam,   A.Maslouning   fikricha,   qadriyatlar
tizimida   muayyan   farqlarga   ega   bo‘lish   lozim.   O‘z lig ini   namoyon   eta   oladigan
kishilar o‘z atrofidagilar to‘g‘risida yuksak fikrda bo‘lishadi. Ular so‘zda ifodalay
20 olishmasa-da   odamlar,   insoniyat   va   uning   kelajagiga   ishonch   bilan   qarashadi.
Boshqacha   qilib   aytganda,   ularda   ijobiy   fikr   ustun   turadi,   ular   boshqalarga
yaxshilik   tilash   bilan   kifoyalanmasdan,   o‘zaro   bog‘liq   qadriyatlar   tizimi,   ijobiy
falsafiy qarashlarga ega bo‘ladilar.
Shaxs tavsifnomasidagi  kreativ (ijodkor)lik shuni  anglatadiki, barcha o‘zini
namoyon eta oluvchi kishilar ijodkorlik qobiliyatiga ega. Biroq, shuni ham alohida
qayd   etish   lozimki,   ijodiy   potensial   (imkoniyat)ga   ega   bo‘lgan   kishi   albatta
musiqa, she’riyat yoki fan sohasida iqtidor egasi bo‘lishi shart emas. Bu masalada
A.   Maslou, boladagina mavjud bo‘ladigan tabiiy va to‘satdan yorqin ko‘rinadigan
kreativlik (ijodkorlik)ni nazarda tutgan edi. Bunday kreativlik shaxsning kundalik
hayotdagi kuzatuvchanligi, yangilikni tez ilg‘ay bilishi kabilarda namoyon bo‘ladi.
Inson   xavf-xatardan   xolilikka,   hurmat-e’tiborga   muhtojlik   kabi   tuban
manfaatlardan xoli bo‘lgandagina o‘z-o‘zini namoyon etish sari dadil qadam qo‘ya
oladi. Masalan, Maslou fikricha, bola go‘dakligida izzat - hurmatga muhtoj bo‘lgan
bo‘lsa, butun qolgan umri davomida   ham shundayligicha qolishi mumkin [31, 56
b]. 
Insonning   yuksak   maqsadlar   sari   intilishi   uning   psixologik   salomatligidan
dalolat beradi. O‘zligini namoyon etish – o‘z i ga   bo‘lgan   ishonchsizlikni bir qadar
ye ngish,   bundan   qoniqish   his   qilishni   emas,   balki   uzoq   vaqt   davomida,   doimiy
ravishda   ishga   sho‘ng‘ish,   o‘zidagi   ijodiy   qobiliyatlarni   mumkin   qadar   maksimal
darajada   rivojlantirishni   nazarda   tutadi.   Maslou   fikricha,   individumlarning
o‘z ligi ni   namoyon  etishi  eng  qiyin  va  chigal   muammolarni  hal  etishga   qaratilgan
bo‘ladi, chunki bunday muammolarni hal etish uchun nihoyatda yuksak ijodkorlik
kuchi talab etiladi [31, 14 b].
Shunday   qilib,   kishi   o‘zligi   (individiumning   ichki   tabiati   hamda   o‘zagi)
inson psixologik salomatligining  bosh ko‘rsatkichi  bo‘lib, uning bosh  mazmunini
( erkin lik ),   o‘zini,   o‘z   hayot   yo‘lini   kashf   etish,   o‘zligini   namoyon   etish   tashkil
etadi.   Haqli   ravishda   qayd   etish   mumkinki,   shaxs   kamolotining   umumiy
qonuniyatiga ko‘ra, inson o‘zligining namoyon bo‘lishi uchun   ye tarli shart-sharoit
mavjud bo‘lsa, uning rivojlanish jarayoni  tabiiy ravishda namoyon bo‘ladi, uning
21 natijasi esa shaxsiy kamoloti yo‘nalishida o‘zgarishlar yuz berishi bilan izohlanadi.
Insondagi   bunday   o‘zgarishlar   uning   o‘ziga   va   tashqi   olamiga   bo‘lgan
munosabatlarda   ham   o‘z   aksini   topadi.   Shuni   qayd   etamizki,   insonning   o‘z   ichki
dunyosiga bo‘lgan munosabati uning tashqi olam bilan bo‘ladigan munosabati kabi
muhim ahamiyatga egadir.
Biroq   ta’kidlash   joizki,   shaxs   kamolotining   ichki   mexanizmlari   ishga
t u shishi   uchun   muayyan   shart-sharoitlarning   bo‘lishi   talab   etiladi.   Shaxs
rivojlanishining   ilk   bosqichlarida   ye takchi   o‘rinni   uning   ijtimoiylashuvi   uchun
zarur   shart-sharoitlar,   jumladan   esa,   shaxslararo   munosabatlar   uchun   sharoit
egallaydi, bular esa inson rivojlanishining tub yo‘nalishini belgilab beradi. Bizning
mazkur   ilmiy   tadqiqotimiz   yondashuvida   muhitning   integral   shakllantiruvchilik
sifati   uning   rivojlantiruvchanlik   ta’sirida   o‘z   aksini   topadi   hamda   o‘quvchilar
psixologik salomatligini ta’minlashning muhim shart-sharoiti hisoblanadi.
Ilmiy   adabiyotlar   tahlili   shuni   tasdiqlaydiki,   ruhiy   salomatlik   tizim   sifatida
aksiologik,   instrumental   va   ehtiyojiy-motivasion   komponent-laridan   iboratdir.
Bunda aksiologik komponent insonning o‘zligi – “Men”i va  o‘zga  kishilar “Men”i
qadriyatlarini   o‘z   ichiga   oladi.   Bunga   kishining   o‘zligini   mutloq   ravishda   kashf
e tish,   anglashi   hamda   boshqalar   qadriyatini   jinsi,   yoshi,   madaniy   saviyasidan
qat’iy nazar ,  tan olishi mos keladi. Buning so‘zsiz sharti shaxs barkamolligidir [30,
12 b.].
Instrumental   komponent   insonning   o‘z ligi ni   anglash,   o‘z   idrokini   o‘ziga,
ichki   dunyosiga,   boshqalar   bilan   bo‘ladigan   o‘z   o‘rnini   anglash   qobiliyatini
refleksiya   darajasida   egallay   bilishini   talab   etadi.   Unga   insonning   o‘z   emosional
holatini   tushunishi,   boshqalarning   ham   bunday   holatini   tavsiflay   bilishi,
boshqalarga zarar yetkazmagan holda o‘z hissiyot i n i   erkin va ochiq namoyon qila
olish   imkoniyatlari,   o‘z i   va   atrofdagilar   xulq-atvori   sabab   va   oqibatlarini   anglay
bilish kabilar mos keladi.
Ehtiyojiy-motivasion   komponent   kishining   o‘z-o‘zini   rivojlantirishga
bo‘lgan   ehtiyojning   mavjudligida   ko‘rinadi.   Bu   –   inson   o‘z   hayot-faoliyati
sub’yekti   ekanligini,   uning   ichki   faollik   manbaiga   egaligi,   bular   esa   uning
22 rivojlanishiga   turtki   beruvchi   mexanizm   ekanligi   bilan   izohlanadi.   U   o‘zining
kamoloti   uchun   mas’uliyatni   to‘liq   o‘z   zimmasiga   oladi   va   o‘z   tarjimai   holining
muallifi bo‘ladi [30].
Salomatlikning ichki manzarasi bu  quyidagilarda nomoyon bo’ladi :
-   salomatlikning   ongda   aks   etgan   qadriyatga   bo‘lgan   maxsus   munosabat
hamda   xulq-atvor,   emosional   va   kognitiv   sohalarni   faol   takomillashtirishga
bo‘lgan ijobiy intilish;
-   inson   o‘zining   biologik,   ijtimoiy-psixologik   va   ma’naviy   imkoniyatlarini
baholashga qodir bo‘lgan muayyan psixofizik muhitdir.
Salomatlikning   ichki   manzarasi   faqatgina   o‘z   imkoniyatlarini   bilishnigina
emas, balki o‘zida yashiringan haqiqiy zaxira va imkoniyatlardan foydalana olish
va   oqibatda   o‘z   psixik   salomatligiga   nisbatan   faol   yondashuvni   shakllantirishdan
iboratdir. V.A.Ananevning [13] fikricha, salomatlikning ichki manzarasi  bu inson
salomatligining intellektual tasavvur tavsiflari majmuasi, emosional iztiroblari, his-
tuyg‘u,   xulq-atvorlari   jami   SIMni   qarab   chiqar   ekan,   V.A.   Ananevning   uch
qirrasini ko‘rsatib o‘tadi:
1. Emosional. Salomatlikning ichki manzarasining sezgiga  doir  jihati, unga
salomatlikni   his   qilish,   unga   doir   tuyg‘ular,   emosional   fonni   shakllantiruvchilar:
xotirjamlik, erkinlik, yengillik, simpatiya va boshqalar.
2.   Kognitiv.   Salomatlikning   ichki   manzarasi ning   aql-idrok   bilan   bog‘liq
jihati. Insonning sub’yektiv yoki afsonaviy qarashlari, xulosa va fikrlari mazmuni,
tahminlari   hamda   salomatlikni   optimal   ravishda   mustahkamlash   va   rivojlantirish
haqidagi (insonning ishonish tizimi) tasavvurlari birligi.
3.   Xulq-atvor .   Salomatlikning   ichki   manzarasi ning   irodaviy   jihati.   Bunga
insondagi tirishqoqlik, intilish, sog‘lom kishining konkret harakatlarining ishonish
tizimi   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   sub’yektiv   maqsadlarga   yetishni   mo‘ljallovchi
irodaviy sifatlari majmui.
Shunday   qilib   insonda   mavjud   bo‘lgan   barcha   uch   shaxs   tarkibini
ko‘rishimiz mumkin: emosional, kognitiv va xulq-atvorli.
“Ruhiy   salomatlik”   tushunchasining   shakllanishini   tahlil   etish   natijalarini
23 umumlashtirar ekanmiz, biz ruhiy salomatlik shaxsning
  a) emosional turg‘unligi, 
b) o‘zini kashf qilishi (qabul qilishi),
          v) o‘zligini namoyon etishi, 
           g) qadriyatlarining shakllanganligi,   
                    d)   tashqi   muhitga   moslasha   bilish   qobiliyatlaridan   tashkil   topishini
aniqladik.
Ruhiy   salomatlik   to‘g‘risidagi   qarashlarning   tarixiy   rivojlanishiga
asoslangan holda mazkur tushuncha mazmunini nazariy tadqiq etar ekanmiz, uning
strukturaviy tarkibini ajratishga muvaffaq bo‘ldik.
Psixologik   nuqtai   nazardan   salomatlikning   ichki   manzarasini   qarab   chiqar
ekanmiz,   biz   uning   inson   shaxsi   strukturasini   tashkil   etuvchi   emosional,   kognitiv
va xulq-atvoriy kabi 3 qirrasini ajratdik:
-Emosional qirra psixoemosional mavqe sifatida belgilandi, 
-kognitiv qirra – sog‘lom turmush tarzi to‘g‘risidagi tasavvurlar bilan, xulq-
atvoriy – qadriyatlar o‘zaro munosabati bilan belgilandi.
-Shaxsning   tashqi   muhitga   moslashuvi   uning   o‘z   psixikasini   boshqarish
imkoniyatlari  orqali ro‘y beradi. Tarbiyaning bosh vazifalaridan biri bu – insonni
boshqalar   idora   qilishiga   emas,   balki   uning   o‘z-o‘zini   idora  qilishga   o‘rgatishdan
iboratdir.
Mustaqillikka   intilish,   o‘z   imkoniyatlariga   qarab   o‘z   hayotini   tashkil   etish ,
ayniqsa ,  o‘smirlik yosh davriga xosdir.
Shunday   qilib,   insonning   psixoemosional   mavqei   ruhiy   salomatlikning
asosiy   tarkibiy   qismi   sifatida   psixikaning   boshqariluvchi   o‘z-o‘zini   boshqarish
darajasi imkoniyatlari bilan bog‘liqdir [54, 15 b].
Psixologik   bilimlarni   jamiyat   hayotidagi   yangi   bir   hodisa   sifatidagi
shaxsning   ehtiyojlarini:   o‘zligini   namoyon   qilishdagi,   o‘zini   anglashdagi   rolini
alohida qayd etish lozim. Psixologik ma’lumotning o‘ziga xos xususiyati shundan
iboratki,   psixologik   fenomenlar   bilan   tanishuv   jarayonida   bolalar   o‘z   olgan
bilimlarini   o‘zidan   o‘tkazadi,   bunday   o‘tkazish   esa   refleksiv   tajribaga   asoslangan
24 bo‘ladi.   Psixik   reallikka   nisbatan   refleksiv   ko‘rsatma   shakllanadi,   psixologik
fenomenlar   (hissiyot,   iztiroblar,   ma’nolarga   urg‘u   berish,   qadriyatlar   va   hayotiy
ahamiyatli maqsadlarga munosabat)ga nisbatan sezgirlikning oshishi kuzatiladi.
Bolalarda   psixologik   madaniyat,   ilmiy   psixologik   ongning   shakllanishi
uning   o‘zligini   namoyon   qilishga,   o‘zini   anglashning   o‘sishiga,   psixologik
salomatligining o‘sishiga bo‘lgan ehtiyojini oshiradi.
Sog‘lom   turmush   tarziga   doir   tasavvurlarning   shakllanganligi   professional
ta’lim bosqichida rivojlanayotgan shaxsga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, uning natijasini
quyidagicha tasavvur etish mumkin:
1.   Insonning   o‘z ligi ga   nisbatan   qadriyatli   munosabati,   o‘z-o‘zini   anglashni
rag‘batlantirish psixologik mexanizmlari rivojlanadi;
2.   Insonparvar   madaniy   pozi s iya   va   unga   mos   keluvchi   fikrlash   uslubi
shakllanadi. Insonparvarlik pozi s iyasining muhim tavsifnomasi, jumladan :  
a)   borliqning   turli   jihatlariga   bo‘lgan   sub’yektiv   munosabat,   shu   jumladan,
shaxsiy nuqtai nazarda ifodalanuvchi o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabat;
b) dialog va tushunishga asoslangan qadriyatli munosabat;
3.   Inson   salomatligi   uchun   mas’ul   bo‘lgan   bo‘lajak   mutaxassisning   kasbiy
shakllanishi, ijodiy faoliyat asoslarini shakllantiruvchi shart-sharoitlar yaratiladi.
4.   Hayotda   o‘z   o‘rnini   belgilashda   “Men”   obraziga   adekvat   bo‘lgan
shaxsning o‘zligini namoyon qilishga bo‘lgan ehtiyoji qoniqtiriladi.
Shunday   qilib,   sog‘lom   turmush   tarziga   doir   tasavvurlarni   shaxsning
rivojlanishi   va   o‘z-o‘zini   rivojlantiruvchi   sharoitni   ta’minlovchi   psixologik
madaniyat   mazmuni   tashkil   etadi.   Bunga   bog‘liq   holda   amaliy   psixologiyaning
diagnostik   yo‘nalishiga   diqqatni   qaratmoq   joizdir.   Bu   yo‘nalish,   amaliy
psixologiya yo‘nalishi individuallikni   o chib berish, shaxsning tabiiy rivojlanishini
kuzatish,   ontogenezning   hozirgi   yosh   va   ijtimoiy-madaniy   rivojlanish   bosqichini
tadqiq qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Bolalarning psixologik salomatligi
uchun g‘amxo‘rlik uning ichki dunyosini o‘rganishni talab qiladi: sezgi va iztirob,
qiziqishlar,   qobiliyat   va   bilim,   uni n g   o‘ziga,   tengqurlariga,   kattalarga,   atrof-
muhitga   bo‘lgan   munosabati.   Bularning   barchasi   bolalarning   o‘z   psixologik
25 salomatligini   asrashi   va   rivojlantirishi,   sog‘lom   turmush   tarzi   haqidagi
tasavvurlarini   o‘rganish   imkonini   beradi.   Bunday   vazifalarni   hal   etish   shundan
dalolat   beradiki,   psixodiagnostika   o‘z-o‘zicha   emas,   balki   shaxs   rivoji   uchun
mavjuddir.   Demak,   shu   tarzda   biz   shaxsning   ichki   imkoniyatlarini   tashxisdan
o‘tkazamiz,   uning   asosida   esa   har   bir   bolalardagi   individuallik,   o‘ziga   xoslik,
o‘ziga xos qadriyatlar yotadi.
Rivojlanishni   tashxislashning   roli ,   ta’limni   konkret   bolalarga
moslashtirishda namoyon bo‘ladi.
Shaxs   va   muhit   orasidagi   bog‘lovchi   bo‘g‘inlar:   iztirob,   qayg‘urishlar,
emosional   holatlar,   qadriyatli   munosabatlar,   psixologik   shakllanishdan   iborat
bolalarning “Men”i, ya’ni o‘zligini anglatuvchi, shakllantiruvchi, uning psixologik
salomatligini ta’minlovchi vositalardir.
Demak,   amaliy   psixologiya   psixologik   bilimlarning   amaliy   sohasi   sifatida
bolalarning   psixoemosional   mavqeini,   psixosomatik   xususiyatlarini   aniqlash
imkonini beradi.
Shunday   qilib,   bolalarning   sog‘lom   turmush   tarziga   doir   qarashlari   ruhiy
salomatlikning   tuzilmaviy   qismi   sifatida   bolalarning   o‘ziga,   jamiyatga,   o‘z
turmush   tarziga   bo‘lgan   munosabatlarini   o‘zida   aks   ettiradi.   Mazkur   tuzilmaviy
tarkibiy qism  shaxsning  psixoemosional  mavqei  hamda o‘ziga nisbatan  qadriyatli
munosabati bilan o‘zaro aloqadordir.
Ruhiy   salomatlikning   navbatdagi   tarkibiy   qismi   bu   shaxsning   o‘ziga
nisbatan   qadriyatli   munosabatidir.   Olimlar   salomatlikni   tashkil   etuvchi   omillar,
jumladan   jismoniy,   psixik,   ijtimoy   va   ma’naviy   salomatlikni   tadqiq   etar   ekan ,
ularning   har   biriga   ta’sir   etuvchi   faktorlarni   tekshirishgan.   Shu   kabi   jismoniy
salomatlikka   ta’sir   etuvchi   asosiy   faktorlarga:   ovqatlanish   tizimi,   nafas   olish,
jismoniy yuklamalar, chiniqish, gigiyenik chora-tadbirlar kiritilgan. 
O‘ziga   nisbatan   qadriyatli   munosabatni   ruhiy   salomatlikning   tuzilmaviy
tarkibiy   qismi   sifatida   ajratishga   doir   muhim   urinish   B.S.   Bratusga[68]   tegishli
bo‘lib,   uning   nuqtai   nazariga   ko‘ra,   ruhiy   salomatlikning   mezoni   sifatida
quyidagilarni keltirish mumkin  
26 1.   Alohida   insonga   nisbatan   butun   insoniyatga   tegishli   qadriyat   sifatida
munosabatda bo‘lish .
2. O‘zini mazkur munosabatga baxshida eta bilish qobiliyatiga ega bo‘lish.
3. Hayot va faoliyatning ijodkorlik xususiyati .
4. Ijobiy erkinlikka tashnalik, ehtiyoj.
5. Erkin irodaviy harakatlarni namoyon qilishga bo‘lgan qobiliyat.
6. Kelajak rejasini mustaqil tuza bilish .
7. Belgilangan rejani amalga oshirishga bo‘lgan ishonch .
8.   O‘z   oldidagi,   boshqalar,   o‘tmish   va   kelajak   avlod   oldidagi   burch,
mas’uliyatni ichdan anglab bilish.
9. O‘z hayoti mohiyatini anglashga intilish.
Shunday qilib, o‘ziga nisbatan qadriyatli munosabat yoki o‘z qadriga yetish
ruhiy   salomatlik   tushunchasining   muhim   tashkil   etuvchi   qismlaridan   biri   sifatida
shaxsning o‘z-o‘zini baholashi, o‘ziga nisbatan munosabati, qadriyatlarga bo‘lgan
munosabati va ehtiyojlari sifatida namoyon bo‘ladi.
“Ruhiy   salomatlik”   tushunchasini   nazariy   asosda   qarab   chiqar   ekanmiz,
ruhiy salomatlikni tashkil etuvchi muhim tuzilmaviy qismlar sifatida quyidagilarni
ko‘rsatib o‘tamiz:
- psixoemosional status (shaxs hayajonlanishi darajasi, emosional turg‘unlik,
osoyishtalik),   o‘rta   maktab   muassasasining   ta’lim-tarbiya   muhitiga   bo‘lgan
munosabat;
-   o‘quvchilarning   sog‘lom   turmush   tarziga   doir   tasavvurlari   (sog‘lom
turmush tarzini tashkil etuvchi omillarga doir);
-   o‘ziga   nisbatan   qadriyatli   munosabat   (o‘ziga   munosabat,   o‘z ligi ni
baholash, qadriyatli mo‘ljallar).
1.2.  O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashning
psixogigiyenik shart-sharoitlari
Bolalik   psixogigienasi,   bola   ruhiyatining   uning   uyg'un   shakllanishini
ta'minlashga   imkon   beradigan   maxsus   fazilatlarni   hisobga   olgan   holda
quriladi.Maktabgacha yoshdagi bola faoliyatining asosiy xususiyati shundaki, u har
27 doim   o'zini   o'yinlarda   namoyon   qiladi.   Hech   qaysi   yoshda   o'yin   aqliy   rivojlanish
uchun bolalik davridagi kabi muhim ahamiyatga ega emas. Shuning uchun to'g'ri,
bolaning o'yin faoliyatini  ketma-ket  murakkab tashkil  etish uning ruhiyatini  to'liq
shakllantirishning   kalitidir.   Bola   psixikasining   shakllanishi,   u   bevosita   boshdan
kechirgan   hayotiy   vaziyatlarning   o'z-o'zidan   paydo   bo'lishi   natijasida   yuzaga
kelmasligi   kerak,   aksincha,   ozmi-ko'pmi   tarixiy   jihatdan   shakllangan   ta'lim
tizimlari   yordamida   ta'minlanadi.   Kundalik   hayot,   ba'zan   kutilmagan   hodisalari,
odamlarning   xilma-xilligi,   psixikaning   tug'ma   g'ayritabiiy   shakllanish   ehtimoli   -
bularning   barchasi   bolani   tarbiyalashni   tartibga   solish   mumkin   emasligini,
aksincha oila va maktabgacha tarbiyachilar tomonidan boshqarilishi kerakligini va
ketma-ketlik,   bosqichlar   printsipiga   asoslanadi.   Ta'lim,   uning   individualligi
hisobga   olinib,   psixogigiyenik   talablarga   qat'iy   rioya   qilingan   taqdirdagina,
barkamol, ruhan sog'lom shaxsni shakllantirishning samarali vositasiga aylanadi.
Ruhiy salomatlikni rivojlantirishning psixogigiyenik shart-sharoitlari sifatida
shunday   ta’lim   muhiti   yaratilishi   lozimki,   unda   o‘quvchilarning   psixoemosional
mavqei,   sog‘lom   turmush   tarziga   oid   qarashlar   hamda   qadriyatli   munosabatlari
shakllansin.
Shaxs   va   muhitni   o‘zaro   aloqadorlikda   tadqiq   etar   ekanmiz,   ta’kidlash
lozimki,   shakllantiruvchi   ta’lim   muhiti   bunda   psixogigiyenik   reallik   sifatida
shaxsning   psixologik   salomatligini   ta’minlovchi,   rivojlanishi   va   o‘z-o‘zini
namoyon   qilishiga   yo‘naltirilgan   maxsus   tashkil   etilgan   shart-sharoit   sifatida
namoyon bo‘ladi.
Shaxs   shakllanishi   va   rivojlanishini   ijobiy   hal   etish   imkoniyatlari   va   shart-
sharoitlari  xarakterini  aniqlovchi mazkur  aniqlovchini amaliy-yo‘naltirilgan holda
ochib   berish   muhim   ahamiyatga   molikdir.   Bu   haqda   A.Maslou   obrazli   qilib
shunday  yozgan  edi:  “O‘rtacha  organizim   uchun yaxshi   muhit   o‘zligini   namoyon
qilish   va   salomatlikni   saqlashning   eng   muhim   omillaridan   biridir.   U   mehribon
ustoz kabi, organizmning o‘zligini namoyon etishi  uchun imkoniyat  yaratar ekan,
o‘zini panaga oladi, organizmning o‘z xohishiga ko‘ra boshqalar xohish-istaklarini
hisobga   olishni   nazorat   qilish   huquqini   o‘zida   qoldirgan   holda   rivojlanish   yo‘lini
28 tanlashiga yo‘l ochib beradi” [30, 111 b].
Hozirgi   zamon   O‘zbekiston   ta’lim   tizimining   uzluksizligi,   uni
demokratlashtirish,   insonparvarlashtirish,   individuallashtirish   talablariga
asoslangan holda o‘rta maktab muassasasida shaxsni rivojlantirishga yo‘naltirilgan
ta’lim jarayonini yo‘lga qo‘yish muhim ahamiyat kasb etadi. Shunga bog‘liq holda
zamonaviy   ta’lim   texnologiyalarini   joriy   etish   bilan   bir   qatorda   unga   mos
psixologik   ta’minot,   qo‘llab-quvvatlashni   yo‘lga   qo‘yish   bolalarning   rivojlanishi,
o‘zligini   namoyon   qilishi,   demakki,   uning   psixologik   salomatligini   saqlash
imkonini beradi [28, 28 b].
Voyaga   etganlarning   ham,   bolaning   ham   ruhiy   salomatligi   haqida
g'amxo'rlik   -   bu   aqliy   gigiena   bilan   shug'ullanadigan   vazifa   uning   tug'ilishidan
ancha oldin boshlanishi  kerak. Bunday holda tibbiy-genetik konsultatsiyalar, irsiy
moyillik   bilan   kasalliklarni   aniqlashtirish,   bo'lajak   onaning   organizmini   oldindan
sanitariya qilish, uning somatik va ruhiy holatini aniqlash, organlar va tizimlarning
surunkali kasalliklari borligini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, spirtli
ichimliklar,   giyohvand  moddalar,   toksik   moddalarni,   shuningdek,   turli   xil   stressli
holatlarni,  psixo-travmatik  omillarni   va psixogen   tuzilish  kasalliklarini   ishlatishni
istisno   qilish   kerak.   Ota   –onalar   farzand   tarbiyasiga   juda   ehtiyodkorlik   bilan
yondoshishlari   kerak.   Hattoki   ,   bolani   bolalar   bog’chasiga   joylashtirish   jarayoni
ham   katta   ahamiyat   kasb   etadi.   Ba'zi   bolalar,   ayniqsa   astenik   va   xavotirga
soladigan xususiyatlarga ega bolalar, bolalar bog'chasiga joylashtirilganda nevrotik
buzilishlar,   tunda   qo'rquv,   uyqusida   yurish,   duduqlanish   va   h.k.   Bunday   hollarda
bolani   maktabgacha   ta'lim   muassasasida   ro'yxatdan   o'tkazishni   keyinga   qoldirish,
unga   aqliy   muvozanatni   tiklash   imkoniyatini   berish   kerak.   Bola   asta-sekin
bog'chaga   borishga   tayyorlanib,   unda   "bolalar   bog'chasi   motivatsiyasi"   ni
uyg'otishi   kerak.  Avvaliga   uni   uyga   oldinroq   olib  borish   kerak  va   hokazo.buning
ahamiyatli   tomoni   shundaki,   bola   ozida   shu   mativatsiyani   topmasa   balada   katta
ruhiy zuriqishlar yuzaga kelishi tabiiy albatta.
Bolalikda   ta'sirchanlikning   izchil   rivojlanishi   va   murakkabligi   mavjud.
Taassurotlarning   tobora   ortib   borayotgan   ahamiyati   (ularning   roli,   keyinchalik
29 saqlanib   qoladi   -   butun   hayot   davomida),   ayniqsa,   11-13   yoshgacha   aniq
kuzatiladi. Ushbu davrda bola, asosan, bevosita voqelik ob'ektlari va hodisalaridagi
taassurotlar   bilan   yashaydi,   shu   asosda,   avvalo,   uning   aqliy   faoliyati   shakllanadi.
Ma'lumki,   bolalar   o'z   o'yinlarida   ko'pincha   kattalar   hayotidagi   vaziyatlarni
takrorlaydilar   ("Ota   uyga   mast   holda   kelib,   onamni   xafa   qiladi,   ona   esa   xafa
bolganini   farzandlariga   sezdiradi   yoki   bor   alamini   farzandlaridan   oladi"   va
boshqalar).   Shuning   uchun   bola   tarbiyalangan   psixologik   muhit   juda   muhimdir.
Aksincha,   o'smir,   11-13   yoshdan   boshlab,   o'z   hukmlari   va   xulosalarini   nafaqat
haqiqatdan   to'g'ridan-to'g'ri   taassurotlar   asosida,   balki   xotirada   saqlanadigan
g'oyalar   tasvirlari   bilan   to'g'ridan-to'g'ri   taassurotlar   natijasida   hosil   bo'lgan
tasvirlarning  kombinatsiyasi  asosida   ham   quradi.  Bunday   tasvirlar   bilan  sub'ektiv
manipulyatsiya   asosida   aks   ettirish   paydo   bo'ladi   (o'z   aqliy   faoliyatini   bilish
qobiliyati),   bu   shaxsiyatni   rivojlantirish   uchun   shartdir.   Bu,   xususan,   o'smir
psixikasini bola ruhiyatidan ajratib turadi.
Psixologik xizmatning ta’lim tizimidagi zamonaviy holati psixologning besh
hal   qiluvchi   yo‘nalishda   ish   olib   borishini   nazarda   tutadi:   psixodiagnostika,
psixoprofilaktika,   rivojlanuvchi   psixokorreksion   ishlar,   maslahatlar   va   psixologik
ma’rifat [31, 53 b].
O‘quvchilar   psixologik   salomatligini   ta’minlash   uchun   shart-sharoit
yaratishda   psixodiagnostika ning   roli   muhimdir.   Tash x islash   (diagnostika)   shaxs
psixologik   salomatligini   ta’minlash   dinamikasini   nazorat   qilish   uchun   zarurdir,
bunda   rivojlanishdan   chekinishning   oldini   olish   uchun   muayyan   ish   dasturi   talab
etiladi.   Bunday   ishlarni   olib   borish   bolalarga   zamonav i y   korreksion   yordam
ko‘rsatish imkonini beradi.
Psixologik   xizmat   psixologning   mutaxassis   uchun   zarur   bo‘lgan   o‘zligini
anglash,   kasbga   o‘zini   moslashtirish,   kasbiy   shaxsiy   sifatlarni   shakllantirishga
yo‘naltirilgan   ijtimoiy   psixologik   shart-sharoitlarni   yaratishga   yo‘naltirilgan
sistemali   faoliyatini   o‘zida   qamrab   oladi.   Tajriba   shuni   ko‘rsatadiki,
psixodiagnostika   mutaxassis   shakllanishining   boshqa   yo‘llar   orqali   aniqlash
mumkin   bo‘lmagan   nozik   qirralarini   tadqiq   etish   imkonini   beradi.   Psixologik
30 diagnostikaning   asosiy   maqsadi   ta’lim   jarayonida   bo‘lajak   mutaxassis
salomatligini   ta’minlashga   xizmat   qiluvchi   imkoniyatlarni   izlab   topishdir.
Psixodiagnostik   yo‘nalish,   birinchi   navbatda ,   psixoprofilaktika,   maslahat   berish
hamda   o‘quvchilar   psixologik   salomatligini   saqlash   va   ta’minlashga   doir
dasturlarni ishlab chiqishda katta imkoniyatga egadir.
O‘quvchilar salomatligini ta’minlashning psixogigiyenik shart-sharoitlaridan
biri bo‘lmish ta’lim (shakllantiruvchi) muhit i ga to‘xtalib o‘tamiz.
O‘rta   maktab   bosqichida   ruhiy   salomatlikni   ta’minlashning   rivojlangan
shart-sharoitlari ni  yaratish muammosi – hozirgi zamon psixogigiyenik psixologiya
fanining muhim muammosi hisoblanadi. Mazkur muammoni tadqiq etish faqatgina
nazariy ahamiyatga ham egadir. N e gaki, oxir oqibatda ko‘p incha  bolalar individual
rivojlanishi   muhitini   yaratishga   doir   psixogigiyenik   muammolarni   hal   etishga
qaratilgandir.
Ko‘pgina   olimlar   tomonidan   ma’lumotni   ta’lim,   tarbiya   va   kamolotning
uzviy birligi deb tushunish an’anaga aylangan, bundan tashqari ta’lim qolgan ikki
tarkibiy qismni amalga oshirilishini ta’minlovchi omildir.
Mazkur fikrga qo‘shilgan holda, ta’limni jarayon sifatida tahlil etar ekanmiz,
uning   markazida   bolalarning   o‘zligini   rivojlantiruvchi   shaxs   sifatidagi   roli   katta
ekanligini ta’kidlaymiz. Mazkur muammoni sub’yekt paradigmasida qarab chiqish
ta’lim   muhitini   yaratuvchi   sharoitning   bir   butun   tizimini   shakllantirish   imkonini
beradi.
O‘rta   maktabda   rivojlanish   muhitining   psixologik-   psixogigiyenik   dasturini
tuzishda biz Erikson E [59], A.N.Leontyev [25], A.K.Markova [27], D.B.Elkonin
[57],   Yakovlev   Ye.V   [60]   kabi   ta’lim   oluvchi   shaxsiga   yo‘naltirilgan   yondashuv
vakillari ishlariga tayandik.
Psixologik   -   psixogigiyenik   (sinov)   dasturda   amaliy   psixologiya   vositasida
rivojlantiruvchi   muhitni   yaratish   konsepsiyasi   (N.M.Shvalyova)   asosida
rivojlantiruvchi   ta’lim   muhitini   yaratishga   doir   talab   (prinsip)lar   ishlab   chiqildi.
Bular shaxsning to‘laqonli psixologik rivojlanishiga yo‘naltirilgan. Nomi yuqorida
tilga   olingan   konsepsiyada   rivojlanuvchi   ta’lim   muhiti   bolalar   shaxsi   va   ta’lim
31 muhitining uzviyligi sifatida ta’riflangan [25 b].
Yaxlit   rivojlanuvchi   shaxsning   kamol   topishida   muhim   shartlardan   biri
o‘quv   faoliyati   sub’yektini   anglash   va   ichki   dunyosi   qadriyatlarini   qabul   qilishga
yo‘naltirilgan   faolligini,   o‘zligini   anglashni   shaxsiy   rivojlanish   sub’yekti   sifatida
shakllantirishdir.
Bizning   nazarimizda   shaxs   ichki   imkoniyatlarini   rivojlantiruvchi   sharoit
sifatida V.A.Petrovskiy tomonidan taklif etilgan dolzarb determinizm prinsipi katta
istiqbolga ega [36, 193 b]. Gap bunda sababiyatning dolzarbligi, vaqt, vaziyatning
xoh   u   o‘tmishga   tegishli   bo‘lsin   (oddiy   sabab-oqibat   munosabatlari:   amalda
harakatdagi   sababiylik)   yoki   xoh   yaqin   kelajakka   (maqsadli   sababiylik   shaklida)
tegishli bo‘lsin determinik ahamiyatga molikligi haqida boradi [36, 201 b].
Imkoniyat   shundayligicha   hali   maqsad   bo‘lolmaydi,   faqatgina   uni   qabul
qilish   va   erishish   sharoitidir.   Imkoniyatlar   his   etilar   ekan   bevosita,   qo‘shimcha
stimullarsiz fikr yoki xulq-atvorga aylanib, faollikda namoyon bo‘ladi. Hissiyot  –
V.K.Vilyunasning   fikricha   (1990),   shunday   “dunyo   obrazi”   qismini   yuzaga
keltiradiki   (L.N.Leontyev;   S.D.Smirnov),   so‘nggisi   insonning   real   determinant
faolligi sifatida namoyon bo‘ladi [26, 38 b.]. Erishish mumkin bo‘lganni his etish
o‘zgarishlarga   tez   uchraydi;   u   harakatda   ifodalanadi   va   “o‘z   ichi”dan   yetishtirib
chiqaradi. Noilojlikni his etish (“Men bu ishni qilolmayman”) faollikni so‘ndiradi,
insonni nochor ahvolga  tushiradi [ 26 , 63 b].
Shaxsiy   imkoniyatlarini   his   etish   shaklidagi   aktual   determinizm   individ
tomonidan o‘z oldiga real maqsad qo‘yish sababi sifatida tushunilishi mumkin 
Qadriyatli   o‘zligiga   bo‘lgan   munosabatning   rivojlanishi,   o‘z-o‘zini
rivojlantirish   mas’uliyati,   rivojlanishning   dinamikligi   (erishilganlarni   hisobga
olibgina qolmasdan) yetuklik jarayonida – “o‘z-o‘zini rivojlantirishning eng yaqin
hududi”ga qadriyatli o‘z-o‘ziga munosabat tufayli erishiladi.
O‘z-o‘zini rivojlantirish hududi va darajasi  ta’limning oliy maqsadi  sifatida
yuzaga keladi.
Mustaqil   rivojlanish   –   bu   bolalarning   o‘z-o‘zini   rivojlantirish   mas’uliyati,
uning rivojlanishidagi  yangi bir istehkomdir Yaqin rivojlanish hududi bolalarning
32 shu kungi rivojlanishi (bolalar tomonidan mustaqil ravishda hal etiladigan vazifalar
yordamida   aniqlanadigan)   darajasi   bilan   hamda   mumkin   bo‘lgan   rivojlanish
darajasi (kattalar rahbarligida bolalar tomonidan bajariladigan vazifalarni hal etish)
oralig‘i   orqali   aniqlanadi.   O‘z-o‘zini   rivojlantirish   hududi   kattalar   tomonidan
qo‘yilgan vazifalar (o‘quvchilarning ular bilan hamkorlikda hal etishi) va mustaqil
ravishda   bolalar   tomonidan   hal   etiladigan   vazifalar   oralig‘idagi   masofadan
iboratdir.   Bunday   oraliq   doimiy   harakatda   bo‘ladi:   kechagina   yaqin   rivojlanish
bag‘ridagi   tarkib   ta’lim   sifatida   namoyon   bo‘lsa,   bugun   u   allaqachon   dolzarb
darajaga aylanadi va ma’lumot, o‘rganish sifatida tavsiflanadi.
Ta’lim   makonini   yaratish   prinsiplari   orasida   shaxs   psixologik   salomatligini
ta’min   etuvchi   uning   faolligi,   mustaqilligi,   ijodkorligi,   harakatlarini
muvofiqlashtiruvchi   faollik   atmosferasini   hosil   qilishning   katta   ahamiyat   kasb
etishini qayd etish joizdir. Tahlil qilish mumkinki, fan sifatida namoyon bo‘luvchi
o‘quv auditoriyalaridagi ko‘rinish, o‘z navbatida, o‘quvchilarning qiziqish, bilish,
irodaviy   va   his-tuyg‘ulariga   ta’sir   etishi   lozim.   Yana   rivojlanuvchi   makonning
turg‘unligi,   tadrijiyligi   prinsipini   qayd   etish   lozim.   Bu   prinsipga   ko‘ra   bolalar
muhitda “ishtirok” etmaydi, balki uni bosib o‘tadi, doimiy ravishda o‘zgaradi.
Biz   shaxslararo   o‘zaro   hamkorlik   yo‘nalishi   sifatida   doimiylik   va   ketma-
ketlik prinsipini qayd etamiz. Bu prinsipga binoan, bolalar o‘zining hozirda kuchi
yetadigan ishni hal etishi lozim. Bolalarning yoshi va rivojlanishiga mos ravishda
mashg‘ulotlar tobora murakkablashib bormog‘i lozim.
Shakllanish   mazmunini   aniqlash   prinsiplari   orasida   eng   muhim   prinsip
yetakchi   faoliyat   tipi   tayanchi   sifatida   psixologik   prinsip   tan   olinmog‘i   lozimdir.
Bu   prinsip   ta’lim   jarayonining   strukturasi,   mazmuni   va   bosqichlari   bolalarning
yosh   va   boshqa   psixologik   xususiyatlari   bilan   mos   bo‘lishini,   ta’lim   jarayoniga
muammolilikni kiritishni, uni hal etish orqali bolalarning o‘z shaxsiyatini ochishini
talab etadi.
Yuqoridagilarni   xulosalar   ekanmiz,   o‘quvchilar   shaxsiy   imkoniyatlarini
faollashtirish omilining universalligi va katta ahamiyatga molikligini ta’kidlaymiz.
Shunday   qilib,   alohida   ta’kidlashimiz   mumkinki,   rivojlantiruvchi   ta’lim
33 sifatida   o‘quvchilarni   psixik   shakllantirishda   ko‘p   darajali   va   kompleks
o‘zgarishlarga   bolalarning   faol   ishtiroki   ta’minlangan   taqdirdagina   ta’sir
ko‘rsatadi.
Sub’yektning   ichki   tuzilishi   shakllanishining   psixologik   qonuniyati   unga
ta’sir   etishini   hisobga   oladigan   bo‘lsak,   rivojlanuvchi   ta’lim   muhitini   o‘quvchilar
psixik   darajasiga   mos   keluvchi   tashkiliy   daraja   sifatida   tasavvur   qilishimiz
mumkin.   Bundan   shunday   xulosaga   kelish   mumkinki,   o‘quvchilarning   psixik
shakllanishi,   uning   rivojlanishi   psixik   tizimlar   nazariyasi   nuqtai   nazaridan   qarab
chiqish   mantiqan   to‘g‘ridir.   Garchi   psixikaning   tizimiy   qurilishiga   doir   qarashlar
asosi   geshtaltpsixologiya   vakillari     qarashlarida   mavjud   bo‘lsa-da   (ular   psixik
hodisalar   tizimli   sifatga   ega   deb   hisoblashadi),   bu   nazariyaning   muallifi   sifatida
L.S.Vigotskiy[17] tan olingan 
Psixologiya   faniga   birinchi   bo‘lib   rivojlanish   g‘oyasini   G.Spenser   kiritdi.
Uning   ta’kidlashicha,   individ   o‘z   xulq-atvorida   allaqachon   o‘tmishga   aylangan,
tugagan   rivojlanish   bosqichlarini   namoyon   etadi.   Shaxsning   genetik   ko‘pqirraligi
turli   qadimiy   qatlamlar   sifatida   favqulodda   murakkab   mexanizm   ekanligidan
dalolat   beradi   va   bir   vaqtning   o‘zida   genetik   zinapoya   sifatida   qator   yuksak   va
oddiy xulq-atvor funksiyalarining uning shaxsida onto va filogenez sifatida bir-biri
bilan bog‘laydi [].
Rivojlanishga doir mazkur g‘oyaning ishlab chiqilishi jarayonida turli tuman
“tizimiy”   tushunchalar   ilmiy   iste’molga   kirib   keldi:   iyerarxiya,   daraja,   o‘z-o‘zini
boshqarish,   tuzilma,   tashkil   etish,   integrasiya   va   hokazolar.   Hozirga   kelib,   psixik
rivojlanish   jarayonlarini   tadqiq   etish   metodologiyasi   rivojlanish   va   tizimlilik,
funksional-genetik,   ontogenetik   va   tizimli   yondashuvlarni   psixik   jarayonlarni
tashkil   etish   tizimlari   sifatida   tavsiya   etadi   [54,   81   b.].   O‘z-o‘zini   rivojlantirish
tizimli-yalpi jarayon sifatida tushunildi va tahlil etila boshlandi [ 54 , 93 b.]. Uning
mohiyati   yangi   sifatli   psixologik   shakllarning   yuzaga   kelishi   va   psixologik
tizimning   yangi   darajadagi   funksiyani   bajarishga   o‘tishi   sifatida   aniqlana
boshlandi. Boshqa  tomondan qaraganda, hozirga qadar  rivojlanishning psixologik
mexanizmlariga doir masala, bolalar faolligining bundagi roli va bu jarayonda uni
34 boshqarish   kabi   masalalar   yetarlicha   oydinlashtirilmagan   hamda   eng   qiyin
muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Ta’limning   rivojlantiruvchi   muhiti   turli-tuman   rivojlantiruvchi   ta’sirlar
majmuidan   iboratdir.   Boshqa   har   qanday   muhit   kabi,   ta’lim   tizimi   ham   fazoviy
o‘lchovga:   o‘quv   binolari,   ularni   jihozlash,   muhit,   an’analar,   umuman,   bolalarni
o‘rab turgan tevarak-atrofdan iborat bo‘ladi. Ularni tashkil etishda psixologik dam
olish   xonalar   tashkil   etiladi.   Mehnat   psixologiyasida   bunday   masalalar   binoning
yoritilishi,   havoning   musaffoligi,   tovush   muhitiga   nisbat   beriladi.   Qisman   o‘quv
xonalarini   jihozlash   va   ularga   rivojlantiruvchilik   effektini   berish   muammosi
maxsus   maktabgacha   ta’lim   muassasalarida   va   tilni   jadal   o‘rgatish   metodikasi
amaliyotida hal etila boshlandi.
Bolalarni   o‘rab   turgan   muhit   bo‘shashtiruvchi   (dam   beruvchi),
tinchlantiruvchi,   taskin   beruvchi   bo‘lishi   mumkin.   U   hushyorlikka   chorlovchi,
tutaqtiruvchi,   faoliyatga   chorlovchi   ham   bo‘lishi   mumkin.   Bular   esa   ta’sirning
psixofiziologik effektivligi va yo‘nalishini ong ostiga maksimal oshirishga xizmat
qiladi. Bundan tashqari, har qanday hodisa, albatta, muayyan muhitda ro‘y beradi,
demak,   tizimiy   tashkil   etishda   u   psixofiziologik   daraja   sifatida   baza   vazifasini
bajaradi.
Rivojlanuvchi   ta’lim   muhitining   ikkinchi   tarkibiy   qismini   o‘quv
materialining   mazmuni   tashkil   etadi.   Muhitda   qandaydir   predmet   bilish   ob’yekti
sifatida ajralib turar ekan, ya’ni o‘quvchilar unga asosiy diqqatni qaratar va tahlil
etishga kirishar, uning mohiyatini o‘rganar ekan, u avtomatik ravishda psixikaning,
demak, muhitni  tashkil  etishning uchinchi darajasiga o‘tadi. Ixtiyorsiz, anglangan
psixik   jarayonlar   harakatga   keladi.   Agar   o‘rganilayotgan   predmet   mazmuni
qandaydir   tuzish,   qurish,   tashkil   etish,   tartibga   solish   usullari   vositasida
o‘quvchilar   idrokiga   qandaydir   ketma-ketlikda   taqdim   etiladigan   bo‘lsa,   xuddi
shuning kabi ularning psixik tashkil  etilishi, tuzilishi, uning o‘zgarishiga ham o‘z
ta’sirini   o‘tkazadi.   Shunday   qilib,   o‘quv   muhitining   uchinchi   tarkibiy   qismi
ta’limning metodikasi yoki shakliga o‘tish yuz beradi. Bu qism yorqin ifodalangan
tuzilishi bilan psixik holatning barcha psixik tarkibiy qismlarini o‘z ichiga qamrab
35 olishi bilan izohlanishi mumkin.
Rivojlanuvchan o‘zaro hamkorlik ta’lim muhitining to‘rtinchi tarkibiy qismi
sifatida   o‘quv   jarayonini   boshqaruvchi,   tashkilotchi   o‘qituvchining   mavjud
bo‘lishini,   ayniqsa,   ta’limning   boshlang‘ich   bosqichida,   oxir   oqibatda   esa
o‘quvchilarning   ham   rivojlanishini   taqozo   etadi.   Bu   jarayonda   pedagog   roli
o‘zgarishini,   uning   funksiyasi   bilan   belgilanuvchi   terminologiyaning   o‘zgarishida
ham   ko‘rish   mumkin.   Agar,   u   boshda   boshlang‘ich   sinfda   tarbiyachi,   o‘rta,   o‘rta
maxsus,   kasb-hunar   ta’limida   o‘qituvchi   bo‘lsa,   o‘rta   maktab   muassasasida
professor-o‘qituvchi,   lektor   sifatida   namoyon   bo‘ladi.   Bu   o‘zgarishlarga
yaqinroqdan   nazar   solinsa,   ta’lim   jarayonidagi   pedagogning   tarbiyachilik
funksiyasi pasayish tomon ketishiga guvoh bo‘lish mumkin.
Ta’lim   jarayonida   bolalar   o‘quvchidan   farqli   o‘laroq   bu   jarayonda
pedagogga   mutlaqo   tobe   bo‘lmagan   sub’yekt   sifatida   ishtirok   etadi.   Demak,   oxir
oqibatda   bolalarning   qobiliyatini   ro‘yobga   chiqarish,   uning   faolligini   boshqarish,
uning o‘z oldiga maqsad qo‘yishi va unga erishishi uning rivojanishiga hal etuvchi
rolni   o‘ynaydi.   Bu   esa,   o‘z   navbatida,   funksional   holatning   asosiy   darajasi
bo‘lmish   o‘z-o‘zini   boshqarish   qobiliyatini   takomillashtirishni   taqozo   etadi.
Bunday   qobiliyat   esa   yana   bir   rivojlanuvchi   ta’lim   muhitining   tarkibiga   kiruvchi
o‘z-o‘ziga   ta’sir   ko‘rsatish   orqali   shakllantirilishi   tabiiy.   Mazkur   komponent
nomidayoq   bolalar   va   uning   faolligining   hal   etuvchi   ahamiyati   o‘z   aksini
topgandir. Bu komponent ob’yekt va sub’yekt sifatida harakatda bo‘lganligi tufayli
bolalar tomonidan ham nazorat qilinadi va boshqariladi. Oqibat natija bilan o‘quv
jarayoni   o‘rtasida   mustahkam   aloqadorlik   yuzaga   keladiki,   qarab   chiqilayotgan
tarkibiy   qism   yuqorida   tilga   olingan   to‘rt   tarkibiy   qism   bilan   bog‘lanib   ketadi.
Aytish mumkinki, buni tizim yuzaga keltiruvchi faktor sifatida qarash mumkin.
Yuqorida  keltirilgan fikrlardan shunday  xulosaga kelish  mumkinki, alohida
tarkibiy   qism,   sohalardan   yagona   bir   butun   psixologik-psixogigiyenik   ta’sirning
tizimini   tashkil   etishda   ular   uchun   bir   butun   bolalarning   tanlash   faolligini   talab
etuvchi o‘quv vaziyatlaridan foydalanish mumkin.
Psixik darajalarni tashkil etishning mumkin bo‘lgan variantlarini tahlil etish
36 quyidagi   oraliq   xulosalarga   kelishimizga   imkon   yaratadi:   yuqorida   ko‘rsatilgan
to‘rt   tarkibiy   qismlar   rivojlantiruvchi   o‘quv   muhitining   yetakchi   psixik
fenomenlari   bo‘lishi   mumkin.   Negaki,   rivojlantiruvchi   muhit   psixofizik   daraja
bilan   korrelyativ   aloqada   bo‘lishi   tufayli   ongli   tahlilga   bo‘ysinmaydi.   Ta’lim
mazmuni   u   yoki   bu   psixik   jarayonlarda   o‘zining   dinamikligi,   yo‘nalganligi   bilan
prosessual jarayoniy daraja bilan bog‘liq. Didaktika yoki metodika tashkil etuvchi
struktura  sifatida  to‘lansincha  psixik  holatlar  darajasiga   mantiqan  taalluqli   bo‘lib,
shaxslararo   aloqa   –   shaxs   darajasining   muhimligidan   dalolat   beradi,   negaki   faqat
shaxsgina   boshqa   shaxsni   shakllantirish   qobiliyatiga   egadir.   O‘quv-ta’lim
muhitining   beshinchi   darajasini   –   o‘zaro   hamkorlik,   o‘z-o‘zini   boshqarish   tashkil
etadiki, u bu ikki tizimni bir-biriga bog‘lovchi ko‘prik vazifasini o‘taydi. Mazkur
tizimlar   o‘quvchilar   faolligi   vositasida,   ta’lim   jarayonida   yuqorida   nomi   tilga
olingan to‘rt tizim vositasida o‘quv-ta’lim muhitida o‘quvchilar psixikasini tashkil
etishda o‘z aksini topadi.
Shunday   qilib,   o‘rta   maktab   muassasasi   ta’lim   muhiti   bu   –   shaxsni
rivojlantiruvchi muhit. U o‘zida ta’lim-tarbiyaviy, ilmiy, madaniy, axloqiy-estetik
va   boshqa   qadriyatlarni   qamrab   oladi.   Ta’lim   muhitining   barcha   komponentlari
ishtirokida   (ular   ijtimoiy-madaniy   muhitning   bir   qismi   sifatida   namoyon   bo‘ladi)
o‘quvchilar psixologik salomatligini ta’minlash va qo‘llab-quvvatlash uchun shart-
sharoit yaratiladi.
Bolalarlik   davri   murakkab,   tashkiliy   jihatdan   turli   tuman   shakl   va
yo‘nalishda   bo‘lgan   sharoitda   o‘tadi.   O‘z   tabiatiga   ko‘ra   bunday   muhit   ijtimoiy
muhitdir:   bolalar   o‘z   tengdoshlari,   ustozlari,   ota-onalari   –   ta’lim   jarayonining
barcha   ishtirokchilari   bilan   rang-barang   munosabatlarda   bo‘ladi.   O‘rta   maktab
muassasasi   ta’lim   muhitiga   kirib   qolgan   bolalar   hayotning   rang-barang
tomonlariga   tegishli   bo‘lgan   turli   tuman   tanlashlarga   ro‘para   bo‘ladi:   qanday
o‘qish, kasbiy malakalarni o‘zlashtirish, ustozlar bilan umumiy til topishish, u yoki
bu talab hamda normalarni bajarish, qisqasi, o‘z psixik salomatligini ta’minlash va
saqlab   qolish.   Bunda   uni   ijtimoiy,   kasbiy,   shaxsiy   kamolot   jihatidan   tajribaliroq
bo‘lgan   katta   yoshdagilar   qo‘llab-quvvatlashga   qodir.   Bular   –   pedagog,   ota-ona,
37 psixolog.
Bu muammoni hal etishdagi pedagogning roli bolalarni umumlashgan, aniq
rivojlanishga yo‘naltirishda, ya’ni uni aqliy kasbiy va axloqiy-etik shakllantirishda
namoyon   bo‘ladi.   Pedagoggina   ta’lim   muhitining   ko‘pchilik   shakllantiruvchi
jihatlarini   amalga   oshira   oladi:   kasbiy   ta’lim   konsepsiyasini   yaratadi   va   amalga
oshiradi,   muvaffaqiyatli   o‘quv,   axloqan   shakllanish,   muloqotga   kirishish
normalarini baholaydi, takomillashtiradi va h.k.
Ota-onalar   mazkur   tizimda   muayyan   mikromadaniy   qadriyatlar
hisoblanmish – etik, diniy, milliy va boshqa qadriyatlar manbai, tashuvchisi rolini
o‘ynaydi,   biroq   ularning   bu   tizimdagi   ishtiroki   o‘z   xarakteriga   ko‘ra
shakllantiruvchi emas balki boshqaruvchi, takomillashtiruvchilik bilan cheklanadi.
Tarbiya   -   bu   bola   hayotining   dastlabki   bosqichlaridan   boshlab   o'rganish
elementlarini   o'z   ichiga   olgan   uzliksiz   doimiy   jarayon.   Biroq,   maktabga   borish
boshlanishi   bilan   ta'lim   tizimi   tarbiyaning   asosiy   vositasiga   aylanadi.   Bu   jarayon
nafaqat   bolaning   bilim   va   ko'nikmalarini   boyitibgina  qolmay,   balki,  eng   muhimi,
to'g'ri   tashkil   etish   bilan   psixikani   davolaydi,   uning   uyg'unligini   ta'minlaydi.
Maktabga   moslashishning   muvaffaqiyati   ko'p   jihatdan   aqliy   etuklik   darajasi   va
bolaning   maktabga   tayyorligi   hamda   birinchi   o'qituvchi   shaxsiga   bog'liq.
O'qishdagi nuqsonlar bolaning hali rivojlanmagan aqliy xususiyatlarini buzilishiga
olib   kelishi,   psixikaning   ayrim   elementlarini   rivojlanishini   sekinlashtirishi
(kechikishi)   yoki   tezlashtirishi   va   shuning   uchun   g'ayritabiiy   shakllanish
manbasiga   aylanishi   mumkin.   shaxsiyat   xususiyatlari.   Shu   sababli,   ta'lim
psixogigienasi,   ayniqsa,   zaif   va   o'spirinlarning   turli   ta'siriga   duchor   bo'lgan
joylarda uyg'un, sog'lom psixikani shakllantirishni ta'minlaydigan psixogiyenaning
etakchi va o'ta muhim bo'limlaridan biridir.
Bolalarning   kasbiy   ta’lim   olishi   va   psixik   rivojlanishi   uchun     o‘zaro
hamkorlikda   ijtimoiy-psixologik   sharoit   yaratish   uchun,   birinchidan,   sun’iy
qo‘yiladigan   maqsad   va   vazifalarni   hal   etishga   emas,   balki   bolalarda   mavjud
bo‘lgan   ichki   imkoniyatlar,   u   ilgari   erishgan   yutuqlar,   qiziqishlarga   tayanib   ish
ko‘rish   lozim.   Ikkinchidan   esa,   bolalarning   jahon   va   o‘z-o‘ziga   bo‘lgan
38 munosabatni   ijodiy   o‘zlashtirishi   uchun   mustaqil   ishlash   imkoniyatini   yaratish,
uning   o‘z   psixologik   salomatligini   saqlash   va   ta’minlashiga   erkin   munosabatini
shakllantirish lozim.
Bolalar   ichki   dunyosi   takrorlanmas,   o‘ziga   xos   va   mustaqildir.   Ta’lim,
shakllantiruvchi   muhit   sifatida   uning   bu   dunyosining   rivojlanishida   muhim   rol
o‘ynashi   mumkin.   Biroq   u   bolalar   uchun   faqatgina   har   bir   bahonada   tanlash
vaziyatidagina   tayaniladigan   (mas’uliyatni   bo‘ynidan   soqit   qilish   maqsadida)
tayanchga aylanib qolmasligi lozim. Ta’lim jarayonida muhit tanlash vaziyatlarini
yuzaga   keltiradi   (intellektual,   kasbiy,   axloqiy-etik,   estetik),   mustaqil   qaror   qabul
qilishga   undaydi,   o‘z   hayoti   uchun   mas’uliyatni   o‘z   zimmasiga   olishga
yordamlashadi.   Uchinchidan,   ijtimoiy   va   o‘quv-biluvga   nisbatan   psixologik
texnologiyalar   va   vositalarning   ikkilamchiligi   prinsipi   izchillik   bilan   amalga
oshiriladi.
O‘rta   maktab   muassasasi   ta’lim   muhiti   murakkab   tashkiliy   tizim   sifatida
bolalar oldiga bir  qancha muhim  bo‘lgan vazifalarni hal  qilishni  ko‘ndalang qilib
qo‘yadi.   Bu   –   hammadan   oldin   ta’limiy   vazifa.   Undan   so‘nggi   vazifa   –
ijtimoiylashuvdir.   Bunda   biz   bolalarning   o‘z   oldiga   jamiyat   tomonidan
qo‘yiladigan   muayyan   norma,   qoida   va   talablarga   o‘zining   yangicha   hayotiy
faoliyatida amal qilishini nazarda tutamiz.
Rivojlantiruvchi   muhit   mazkur   norma   va   talablar   ijrosini   nazorat   etuvchi
muhim omil sifatida bolalar tomonidan sodir etiladigan harakat, odat, qarorlarni yo
rag‘batlantiradi   yoki   jazolash   orqali   tuzatadi.   Shu   bilan   bir   qatorda   universitet
muhiti   bolalarning   kasbiy   va   ijtimoiy   rivojlanishi   hamda   turli-tuman   ruhiy
salomatlikni ta’minlashga oid malaka va ko‘nikmalarini shakllantiradi. Bolalar, bir
tomondan   ijtimoiylashuv   norma   va   talablarini   bajaradi,   ikkinchi   tomondan   esa
muhit   talab   etgan   ta’lim-tarbiyaviy,   rivojlantiruvchilik   imkoniyatlaridan
foydalanadi.
Shunday qilib, o‘rta maktab muassasasi bolalarsining anchagina vaqti ta’lim
muassasasining   ichki   hamkorlik   faoliyati   bilan   band   etiladi.   Bu   hamkorlik
jarayonida   (o‘quv,   o‘quv-ishlab   chiqarish   amaliyoti,   psixogigiyenik   amaliyot
39 hamda   o‘quv   jarayonidan   tashqari)   bolalar   o‘zining   psixologik   salomatligini
ta’minlashga   oid   vazifalarni   bajaradi.   O‘rta   maktab   muassasasi   ta’lim   muhiti   bu
jarayonga nisbatan ham cheklovchi ham imkoniyat yaratuvchi rolini o‘ynaydi.
Muhit   shaxs   rivojlanishining   shartlaridan   biridir.   Uning   asosiy   tarkibiy
qismlari bolalarning sog‘lom shaxs bo‘lishi, o‘zligini namoyon qilishi, xavfsizligi
kabi   ehtiyojlarini   qondirishga   xizmat   etadigan   rivojlantiruvchi   ta’limiy   muhitini
yaratadi. Har bir konkret muhit yaratadigan sharoit bolalarning o‘zini erkin, qulay
his   etishi   yoki   stressli,   noqulay   vaziyatni   boshidan   kechirishiga   sabab   bo‘lishi
mumkin.
A.Maslou   ishlab   chiqqan   sog‘lom   inson   salomatligiga   doir   ehtiyojlar
quyidagilar:   fiziologik   ehtiyoj,   xavfsizlikka   bo‘lgan   ehtiyoj,   ijtimoiy   yakdillikka
bo‘lgan   ehtiyoj,   hurmat-e’tiborga   bo‘lgan   ehtiyoj,   o‘z-o‘zini   namoyon   etishga
bo‘lgan   ehtiyoj.   Uning   fikricha,   xuddi   ana   shu   “salomatlik”   o‘z   taraqqiyotida
yanada   salomatlikni   ta’minlaydi;   inson   salomatligini   yaxshilash   bu   –   yaxshi
dunyoni yaratish usulidir. A.Maslouga ko‘ra, sog‘lom inson bu – hammadan oldin,
baxtli, o‘z-o‘zi bilan bekamu ko‘st hayot kechiruvchi, ichki qarama-qarshilikni his
etmaydigan  va  shu   bilan  birga  birinchi   bo‘lib  boshqa   kishiga  hujum  qilmaydigan
kishidir. U inson salmatligining tashqi sharoit ta’siriga bog‘liq ekanligini ta’kidlab,
ichki   tabiati   “patogen   ta’sirlar”dan   zararlanmagan   sog‘lom   kishi   deb   hisoblaydi
[29, 44 b.].
Nevroz va psixologik moslasha bilmaslik, muallif fikricha, bu – “mahrumlik
kasali”dir, bu kasallik asosiy fundamental  ehtiyojlarni qondira olmaslik natijasida
paydo   bo‘ladi,   ayrim   dori-darmon   (vitaminlar)ning   yetishmasligi   oqibatida
jismoniy   kasalliklar   paydo   bo‘ladi.   Fundamental   ehtiyojlarga   misol   tariqasida
ochlik,   tashnalik,   uyquga   bo‘lgan   ehtiyojlarni   keltirish   mumkin.   Bunday
ehtiyojlarning   qondirilmasligi   oxir   oqibatda   kasallik   chaqiradi,   uni   qondiribgina
kasallikning   oldi   olinishi   mumkin.   Bunday   fundamental   ehtiyojlar   barcha
individlar uchun xosdir. Turli jamiyatlarda ularni qondirish hajmi va yo‘li turlicha,
biroq   fundamental   ehtiyojlar   (masalan,   ochlik)   to‘liq   qondirilishi   har   doim   ham
mumkin bo‘lmasligi mumkin.
40 Xohish   va   ehtiyojning   to‘liq   mavjud   bo‘lmasligi   vaqtinchalik   hodisa.
insondagi   bir   ehtiyoj   qondirilsa,   ikkinchisi   yuzaga   chiqishi   va   insondan   kuch   va
diqqat   sarf   qilishni   talab   etishi   mumkin.   Inson   hayoti   doim   biror   narsani   istash
bilan tavsiflanadi [33, 45 b.].
A.Maslouning   ehtiyojlar   iyerarxiyasi   quyidagicha:   fiziologik   ehtiyojlar
(oziq-ovqat,   suv,   uyqu   va   h.k.);   xavfsizlikka   bo‘lgan   ehtiyoj   (sokinlik,   tartib);
sevgi-muhabbat   va   mulkka   bo‘lgan   ehtiyoj   (oila,   do‘stlik);   hurmat-e’tiborga
bo‘lgan   ehtiyoj   (o‘zini   hurmat   qilish,   tan   olinish);   o‘zligini   namoyon   etishga
bo‘lgan ehtiyoj (qobiliyatlarni rivojlantirish).
Bu   sxemada   nuqson   mavjud   bo‘lib,   oxirida   keltirilgan   ehtiyoj
qondirilmasdan   turib,   yuqoridagi   ehtiyojlarning   qondirilishi   ancha   qiyin.   Demak,
bir   ehtiyoj   tipi   to‘liq   qondirilgandan   keyingina   qolganlarini   qondirish   mumkin
bo‘ladi.   Shunday   qilib,   xavfsizlik   ehtiyoji   kelib   chiqishidan   oldin   insonning
fiziologik ehtiyoji yetarli darajada qondirilishi, sevgi va mulkka bo‘lgan ehtiyojdan
oldin   fiziologik   hamda   xavfsizlik   ehtiyoji   qondirilgan   bo‘lishi   lozim.   A.Maslou
fikricha,   yuqorida   keltirilgan   ehtiyojlar   iyerarxiyasi   ketma-ketligi   inson   ehtiyoji,
qiziqishlari, motivlarini tashkil etishning bosh prinsiplari hisoblanadi[29].
A.Maslou   bu   motivlar   iyerarxiyasidan   boshqachalari   bo‘lishi   mumkinligini
rad etmaydi. u ba’zi bir ijodkor insonlar jiddiy ijtimoiy qiyinchiliklarni yengib, o‘z
talantlarini namoyon etishlari mumkinligini tan oladi. Shunday kishilar ham borki,
ular   o‘z   qadr-qimmati   va   ideali   uchun   har   qanday   ochlik   va   tashnalikni   boshdan
kechirishga   va   hatto   o‘limga   ham   tayyorlar,   hech   qachon   o‘z   ideallaridan   voz
kechmaydilar.
Va   nihoyat,   A.Maslou   taxminicha,   ba’zi   kishilar   o‘z   tarjimai   hollari
xususiyatiga ko‘ra o‘z shaxsiy iyerarxiyalarini yaratishlari mumkin. Masalan, ular
sevgi   va   muhabbatdan   ko‘ra   hurmat-izzatga   katta   ahamiyat   berishlari   mumkin.
Bunday  odamlarda  obro‘  va   xizmat   pog‘onasidan  yuqori   ko‘tarilish  oila  va  intim
munosabatlardan ko‘ra ustun turadi. Biroq, iyerarxiyaga muhtojlik qanchalik pastki
pog‘onada joylashgan bo‘lsa, u shunchalik kuchli va ustun o‘rin tutadi[30].
A.Maslou   iyerarxiyasining   muhim   jihati   shundan   iboratki,   “hamma   narsa
41 yoki   hech   narsa”   prinsipiga   binoan   ehtiyojlar   hech   qachon   qoniqtirilmaydi.
Ehtiyojlar qisman mos kelishi mumkin va inson ikki yoki undan ortiq ehtiyojlarni
qondirishga intilishi mumkin.
A.Maslou   fikricha,   oddiy   odam   o‘z   ehtiyojlarini   taxminan   quyidagicha
qondiradi:   fiziologik   –   85%;   xavfsizlik   va   himoya   –   70%;   sevgi   va   narsalarga
bo‘lgan   ehtiyoj   –   50%;   o‘z-o‘zini   hurmat   qilish   –   40%;   o‘zini   namoyon   qilish   –
10%.
Shu   bilan   bir   qatorda,   iyerarxiyada   namoyon   bo‘luvchi   ehtiyojlar   uzluksiz
ravishda   paydo   bo‘laveradi.   Insonlar   nafaqat   bir   ehtiyoj   ortidan   ikkinchisini
qondirishadi,   ular   bir   vaqtning   o‘zida   ehtiyojlarining   birini   qisman   qondirishadi
yoki   qisman   qondira   olishmaydi.   Kishi   ehtiyojlar   iyerarxiyasi   (cho‘qqisi)ga
qanchalik   ko‘tarilganligi   muhim   emas:   agar   ehtiyoj   pastki   quyi   pog‘ona   darajada
turgan   bo‘lsa,   qondirilmay   qoladi,   inson   mazkur   darajaga   qaytadi   va   bu   ehtiyoj
toki qondirilmaguniga qadar shu darajada to‘xtab qoladi.
Muallif tomonidan inson uchun konkret bo‘lgan qadriyatlar quyidagi ro‘yxat
asosida   aniqlangan:  ish,  sog‘lik-salomatlik,  uy, oila,  sevgi-muhabbat, pul,  hordiq,
ma’lumot,   sayohat.   Ko‘rinadiki   salomatlikka   ro‘yxatda   yetakchi   o‘rin   ajratilgan,
demak mazkur ehtiyojni albatta qondirish lozimligi ayon[31].
O'smirda   boshlanadigan   murakkab   biologik   o'zgarishlar   har   doim   uning
voqelikni,   oilani,   jamoani,   jamiyatni   baholashga   ta'sir   qiladi.   Hayotiy   amaliyot
shuni   ko'rsatadiki,   bu   o'zgarishlarning   barchasi   og'riqli   emas   va   o'smir
psixikasining   shakllanishiga   xalaqit   bermaydi,   qachonki,   ularning   o’smirlik   davri
boshlanishiga oqilona tayyorgarlik ko'rilgan bo'lsa, uni kattalar qo'llab-quvvatlasa,
uning   o'zini   o'zi   anglashi   va   dunyoqarashi   xuddi   shunday   tuzatilgan   bo'lsa,
o’smirlik davri ham qiyinchiliklarsiz o’tadi.
  O'smirlik   davri   (10-17yosh)   -   shaxsiyatni   shakllantirishning   o'ziga   xos
davri.   Jismoniy,   hissiy   va   ijtimoiy   o'zgarishlarning   xilma-xilligi,   shu   jumladan
qashshoqlik,   suiste'mollik   yoki   zo'ravonlik   ta'sirida   o'smirlar   ruhiy   salomatlik
muammolariga   nisbatan   zaifligini   oshirishi   mumkin.   O'smirlarning   psixologik
farovonligini   oshirish   va   ularni   muvaffaqiyatli   rivojlanish   imkoniyatlariga   ta'sir
42 qilishi mumkin bo'lgan jiddiy zarbalar va xavf omillaridan himoya qilish ularning
o'smirlikda   farovonligi   va   katta   yoshdagi   jismoniy   va   ruhiy   salomatligi   uchun
muhimdir.
Bob bo‘yicha xulosa
“Ruhiy   salomatlik”   tushunchasini   nazariy   tahlildan   o‘tkazish   inson
salomatligini   mustahkamlashga   doir   ilmiy,   psixogigiyenik   nuqtai   nazardan   asos
yaratadi.   Salomatlik   faqat   muayyan   dardga   yo‘liqishning   oldini   olishgina
bo‘lmasdan,   balki   fiziologik,   ruhiy   (psixik),   ijtimoiy   (sosial)   sog‘lom   turmush
kechirishni,   yangicha   turmush   sharoitiga   iqtisodiy,   ijtimoiy,   axloqiy,   urf-odat
tarziga muvaffaqlashishni taqoza etadi.
Iyerarxik   (mansabiy)   pog‘onalar   tamoyiliga   ko‘ra,   inson   eng   murakkab
tiriklik tizimi sifatida mavjuddir. U har doim biologik, psixologik, ijtimoiy omillar
mahsuli.
Salomatlikning botiniy manzarasi inson salomatligi haqidagi aqliy tafsilotlar
(tasavvurlar),   emosional   ziddiyatlar,   his-tuyg‘ular   hamda   uning   kundalik
ko‘rinishlarida   aks   etib,   uch   asosiy   qirralarda   ifodalanadi:   kognitiv,   emosional,
axloqiy,   bular   esa   shaxsning   o‘zaro   bir-biri   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   strukturasini
belgilaydi.
O‘quvchilar   psixologik   salomatligi   tushunchasini   tahlildan   o‘tkazish,
umumlashtirish   natijasida   biz   bolalarning   emosional   sobitqadamligi,   o‘z-o‘zini
anglashi,   namoyon   qila   bilishi,   qadriyatlarga   yo‘nalganligi,   tashqi   muhitga
moslasha olish qobiliyatlari ruhiy salomatlikni ta’minlovchi asosiy omillar ekanligi
haqidagi xulosaga keldik.
Ruhiy   salomatlikni   belgilovchi   omillar.   O'smirlik   -   bu   aqliy   farovonlik
uchun zarur bo'lgan ijtimoiy va hissiy odatlarni rivojlantirish va shakllantirishning
muhim davri. Ular orasida sog'lom uyqu rejimini targ'ib qilish; muntazam jismoniy
faoliyat;   qiyin   vaziyatlarni   bartaraf   etish,   muammolarni   hal   qilish   va   shaxslararo
muloqot   qilish   ko'nikmalarini   rivojlantirish;   va   hissiy   o'zini   o'zi   boshqarish
qobiliyatini   rivojlantirish.   Oilada,   maktabda   va   umuman   atrofdagi   jamiyatdagi
43 qulay   sharoitlar   ham   muhimdir.   Dunyo   bo'ylab   o'smirlarning   taxminan   10-20%
aqliy salomatligi bilan bog'liq muammolar mavjud, ular to'g'ri tashxis qo'yilmagan
va   deyarli   davolanmagan.   O'smirning   ruhiy   salomatligi   bir   qator   omillar   bilan
belgilanadi.   O'smirlarga   ta'sir   ko'rsatadigan   xavf   omillari   sonining   ko'payishi
ularning   ruhiy   salomatligi   buzilishi   mumkin   bo'lgan   oqibatlarini   yanada
kuchaytiradi. O'smirlik davrida stress darajasini  oshirishi  mumkin bo'lgan omillar
orasida   eng kattalaridan  biri   bu avtonomiyaga  intilish,  tengdoshlarning  istaklarini
qondirish   istagi,   texnologiyalarning   mavjudligi   va   ulardan   foydalanishning
ko'payishi   kiradi.   Ommaviy   axborot   vositalari   va   gender   normalarining   ta'siri
o'smir   yashayotgan   voqelik   va   kelajakka   bo'lgan   intilishlari   yoki   tasavvurlari
o'rtasidagi   nomuvofiqlikni   kuchaytirishi   mumkin.   O'smirning   ruhiy   salomatligini
belgilaydigan   boshqa   muhim   omillar   -   bu   ularning   oilaviy   hayotining   sifati   va
tengdoshlari   bilan   munosabatlari.   Ya’ni   o’smirning   ota   onalarining   bir   birlariga
bolgan munosabatlarining salbiy darajada ekanligi o’smir ruhiy salomatligiga ta’sir
ko’rsatadi.   Yoki,   o’smir   tengdoshlarining   xarakter   xususiyatlari   ham   o’smir
xarakteri,   ruhiy   salomatligida   o’z   izini   qoldiradi.   Ba'zi   o'smirlarda   yashash
sharoitlari,   kamsitish   (yani   o’smirga   bo’lgan   atrof   muhitdagi   kamsitilishlar)
ijtimoiy chetga chiqish   ( ijtimoiy muhitda go’yoki alohidalanib qolish) yoki sifatli
yordam   va   xizmatlardan   foydalanish   imkoniyati   yo'qligi   sababli   ruhiy   salomatlik
bilan bog'liq muammolar xavfi ortadi. 
O‘quvchilar   psixologik   salomatligini   ta’minlashning   psixologik   omillari
sifatida quyidagilar aniqlandi:
a)   psixologik   xizmat   tomonidan   tashkil   etiladigan   o‘quvchilar   psixologik
rivojlanishini ta’minlash (ijtimoiy shart-sharoitlar); 
b)   o‘rta   maktab   muassasasi   bilan   psixologik   hamkorlik   (psixogigiyenik
shart-sharoit);
v)   O‘rta   maktab   muassasasida   o‘quvchilar   psixologik   salomatligini
saqlashga   doir   diagnostik   darajadagi   sosial-psixologik   treningni   tatbiq   etish
(psixologik shart-sharoit).
44 II   BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR PSIXOGIGI Y ENASI
MASALALARI
2.1.  O‘smir yoshdagi bolalarning ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatining
yosh xususiyatlari
Yoshlik   davri   –   inson   hayotidagi   eng   o‘ziga   xos,   muhim   davr.   O‘spirinlik
yoshidan yoshlik davriga o‘tar ekan kishi bu davrdan haqiqiy yetuklikka tomon ilk
qadamini qo‘yadi, o‘z taqdirini belgilaydi. Ko‘pchilik yoshlar uchun yoshlik davri
bu   –   bolalarlik   davri   bo‘lib,   ular   bu   paytda   yetarlicha   katta   (jismoniy,   axloqiy,
irodaviy)   zo‘riqishni   boshdan   kechirishadi.   Ularning   yetakchi   faoliyati   ilmiy   va
kasbiy faoliyat bilan bog‘lanadi.
Sifat   jihatdan   yangi   bosqichga   ko‘tarilgan   psixologik   ma’lumot
o‘quvchilarning   ruhiy   salomatlikka   bo‘lgan   munosabatlarining   psixologik   o‘ziga
xosligini belgilaydi. L.S.Vigotskiy so‘zlari bilan aytganda “har bir yosh bosqichida
(uning oxirigacha), uning dinamik ruhiy rivojlanishiga mos keluvchi sifat jihatdan
yangi psixologik ma’lumot o‘z ifodasini topgan maxsus ichki jarayonlar va tashqi
shart-sharoitlar mavjud bo‘ladi” [18, 166 b].
Hayot   yo‘li   fazalari   ontogenez   bosqichlariga   borib  taqaladi,   shuning   uchun
ham ko‘pincha ularning farqi ko‘zga tashlanmaydi,  garchi u hozirgi paytda qabul
qilingan   ijtimoiy   tarbiya,   maorif   va   ta’lim   bosqichlariga   mansub   bo‘lsa-da,
“bolalar”   tushunchasi   “yoshlik”   tushunchasi   sifatida   qabul   qilinadi.   Biroq   bu   har
ikkalasi  bir  xil narsa emas. B.G.Ananyev  yozganidek, “Insonning individ sifatida
yetuklikka   qadam   qo‘yishi   (jismoniy   yetuklik),   shaxs   sifatida   yetuklikka   qadam
qo‘yishi   (fuqarolik),   ong   sub’yekti   sifatida   qadam   qo‘yishi   (aqliy   yetuklik)   va
mehnatkashlik   yetukligi   (mehnatga   layoqatlilik)   vaqt   jihatidan   bir-biriga   mos
kelmaydi   hamda   yetuklikning   bunday   geteroxronligi   barcha   formasiyalarda
saqlanib qoladi” [12, 181 b].
O‘tish   davri   uchun   yosh   davri   rivojlanishining   geteroxronligi   ayniqsa
muhimdir.   Xuddi   shu   yosh   davrida   yoshlar   psixologiyasining   asosiy   qarama-
qarshilik   xususiyatlari   namoyon   bo‘ladi.   Bunday   geteroxronlik   –   ob’yektiv   fakt
sifatida   shaxsning   tutgan   o‘rni   va   faoliyatini   o‘zida   namoyon   etadi.   Shaxsning
45 “ichki pozisiyasi” va o‘zini anglashi bunda muhim rol o‘ynaydi. Bolalarning “ichki
pozisiyasi”   uning   ilgari   vujudga   kelgan   ehtiyoj   va   intilishlari,   tajriba   va
imkoniyatlari   zamirida   yuzaga   kelgan   ob’yektiv   holatiga,   hozirda   uning   tutgan
o‘rni   va   qanday   o‘ringa   e rishishni   xohlashi   asosida   vujudga   keladi.   Ana   shu
pozi s iyada   turgan   holda   u   ruhiy   salomatlikka   munosabatda   bo‘ladi.   O‘z-o‘zini
anglash   va   o‘z   shaxsining   turg‘un   obrazi,   “Men”i,   oxir     oqibatda   –   ruhiy
salomatlikka munosabatda bo‘lishga unda y di.
O‘z-o‘zini   anglash   –   bu   insonning   o‘z   faoliyati   va   undan   kelib   chiqadigan
natijalar ga   qarashlari, axloqiy muomala va qiziqishlari, axloqiy ideal va motivlari,
o‘z-o‘zini   va   hayotda   tutgan   o‘rnini   mutlaq   baholashi,   anglashi,   baholay   bilishini
anglashi   va   baholashidir.   O‘z-o‘zini   anglash   –   shaxsning   shakllanish   jarayonini
tasdiqlovchi   belgidir   [54,   49   b].   “Men”   –   kon s yep s iyasi   insonning   o‘zi   haqidagi
tasavvurlari   dinamik   tizimi   bo‘lib,   unga   o‘zi   haqidagi   jismoniy,   aqliy,   axloqiy,
madaniy va boshqa sifatlar, o‘z-o‘zini baholash hamda ta sh qi ta’sirlarning mazkur
shaxsga   ko‘rsatadigan   sub’yektiv   taassurotlari   mansubdir.   “Men”   obrazi   –
individning  o‘zi  haqidagi  nisbatan   turg‘un,  hamma  vaqt  ham  anglab   bo‘lmas,   his
e tib   bo‘lmas   b ye takror   tasavvurlari   bo‘lib,   uning   asosida   u   boshqalar   bilan
munosabatda bo‘ladi.
O‘z-o‘zini   anglashning   rivojlanishi   har   qanday   murakkab   psixik   jarayon,
hodisa kabi qator bir-biridan keyin keluvchi bosqichlar tarzida kechadi. Bu nuqtai
nazardan   qaraganda   yoshlik   davrini   o‘z-o‘zini   anglash,   rivojlanish   va   integrativ
sifatlar   chuqurlashuvining   yangi   darajasi   shakllanish   davri   sifatida   tavsiflash
mumkin.   Uning   o‘ziga   xos   belgilari   quyidagilar:   “Men   -   kon s yep s iyasi”ga   doir
xususiy   qadriyat   va   shaxsiy,   psixologik   xususiyatlarning,   idrok   dinamikligining
kuchayishi.   Bular   shaxs   yetukligini   tavsiflovchi   daraja   sifatida   baholanishi
mumkin [, 186 b].
O‘z-o‘zini anglash bir necha yo‘nalishda yuz beradi:
1. O‘z ichki dunyosini ochish, ijod qilish. Bolalar o‘z his-tuyg‘ularini tashqi
hodisalar   mahsuli   sifatida   emas,   o‘zining   “Meni”   tarzida   qabul   qiladi,   o‘ziga
xosligini, boshqalarga o‘xshamasligi,  ba’zan esa tanholigini his etadi  (“Boshqalar
46 meni tushunishmaydi, men yolg‘izman”).
2.   Vaqtning   orqaga   qaytmasligi,   o‘z   mavjudligining   oxiri   borligini   anglash
yuz   beradi.   Ana   shu   o‘limdan   qutilib   bo‘maslikni   anglash   inson n i   o‘z   kelajagini,
o‘z maqsadlarini amalga oshirish ustida o‘ylashga majbur qiladi. Hayotiy reja o‘z
ichiga   o‘z-o‘zini   shaxs   sifatida   ko‘rishga   olib   keladi:   axloqiy   qiyofa,   hayot   tar z i,
munosabatlar darajasi, kasb tanlash, hayotda egallashi lozim bo‘lgan o‘rin va h.k.
O‘z   maqsadlari,   hayotiy   intilishlari,   hayot   kechirish   rejasini   ishlab   chiqish   –   o‘z-
o‘zini anglashning muhim  e lementidir.
3.   O‘zi   to‘g‘risida,   o‘z   psixologik   salomatligiga   munosabat   shakllanadi.
Boshda   insonda   o‘z   tanasi,   tashqi   ko‘rinishi,   jozibadorlik   darajasi   haqida,   undan
so‘ng   esa   axloqiy-psixologik,   aqliy,   irodaviy   xususiyatlari   to‘g‘risida   yalpi
tasavvur   shakllanadi.   Yoshlik   davrida   bolalar   o‘z-o‘zini   baholashda   ko‘pincha
qarama-qarshi fikrda bo‘ladi (“Men o‘z tasavvurimda – daho   +noshudman”).[54]
Ilk   yoshlik   davrida   qadam-baqadam   “Men-konsepsiyasi”ning   “predmet”li
almashinuvi   yuz   beradi,   bolalar   “Men”ining   jismoniy   va   axloqiy-psixologik
komponentlari   shular   jumlasidandir.   Bolalar   o‘z   tashqi   qiyofasiga   odatlanadi,   o‘z
jismining   nisbatan   turg‘un   obrazini   yaratadi,   o‘z   tashqi   qiyofasiga   tan   beradi   va
mos ravishda unga bildiriladigan   e ’tirozlar darajasini turg‘un holga keltiradi.   E ndi
asta-sekin   “Men”ning   boshqa   xususiyati   birinchi   o‘ringa   chiqadi   –   bular   aqliy
qobiliyatlar,   irodaviy   va   axloqiy   sifatlar   bo‘lib,   bolalar   faoliyatining   va   tevarak-
atrofdagilar bilan munosabatining muvaffaqiyatini belgilovchi omillardir.
Bolalarlik   davri   yoshi   –   aqliy   qobiliyatlar   rivojlanishining   muhim   va
takrorlanmas   bosqichidir:   nazariy   fikrlash,   abstraktlashtirish,   umumlashtirish
qobiliyati   sezilarli   darajada   rivojlanadi.   Anglash   –   bilish   imkoniyatlarida   sifatiy
o‘zgarishlar yuz beradi,  e ndi so‘z uning qancha, qanday vazifalarni hal  e tish haqida
emas, uni qanday usullar orqali hal   e tish haqida boradi (noma’lum muammolarga
nisbatan nostandart  yondashuv;  xususiy  muammodan umumiy muammoga o‘tish;
unchalik tushunarli bo‘lmagan tarzda ifodalangan vazifalar asosida ham mahsuldor
umumiy   savollarni   qo‘ya   bilish   va   h.k.)[54].   Yoshlikda   intellektning   rivojlanishi
ijodkorlik   qobiliyatining   yuzaga   kelishi   bilan   chambarchas   bog‘liq.   Bu
47 axborotlarni   oddiygina   qabul   qilib   qolmasdan,   uning   asosida   qandaydir   yangi
narsani ijod etishda namoyon bo‘ladi.
Shu   bilan   birga,   aqliy   qobiliyatlarning   mazkur   bosqichi   bolalarning   o‘z
psixologik   salomatligini   ta’minlashda   faqatgina   bunga   doir   axborotlarni   egallash
bilangina qoniqmasdan uni amalda rivojlantirish uchun imkoniyat beradi.
Voyaga   etganlarning   ham,   bolaning   ham   ruhiy   salomatligi   haqida
g'amxo'rlik   -   bu   aqliy   gigiena   bilan   shug'ullanadigan   vazifa   uning   tug'ilishidan
ancha oldin boshlanishi  kerak. Bunday holda tibbiy-genetik konsultatsiyalar, irsiy
moyillik   bilan   kasalliklarni   aniqlashtirish,   bo'lajak   onaning   organizmini   oldindan
sanitariya qilish, uning somatik va ruhiy holatini aniqlash, organlar va tizimlarning
surunkali kasalliklari borligini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, spirtli
ichimliklar,   giyohvand  moddalar,   toksik   moddalarni,   shuningdek,   turli   xil   stressli
holatlarni,  psixo-travmatik  omillarni   va psixogen   tuzilish  kasalliklarini   ishlatishni
istisno   qilish   kerak.   Ota   –onalar   farzand   tarbiyasiga   juda   ehtiyodkorlik   bilan
yondoshishlari   kerak.   Hattoki   ,   bolani   bolalar   bog’chasiga   joylashtirish   jarayoni
ham   katta   ahamiyat   kasb   etadi.   Ba'zi   bolalar,   ayniqsa   astenik   va   xavotirga
soladigan xususiyatlarga ega bolalar, bolalar bog'chasiga joylashtirilganda nevrotik
buzilishlar,   tunda   qo'rquv,   uyqusida   yurish,   duduqlanish   va   h.k.   Bunday   hollarda
bolani   maktabgacha   ta'lim   muassasasida   ro'yxatdan   o'tkazishni   keyinga   qoldirish,
unga   aqliy   muvozanatni   tiklash   imkoniyatini   berish   kerak.   Bola   asta-sekin
bog'chaga   borishga   tayyorlanib,   unda   "bolalar   bog'chasi   motivatsiyasi"   ni
uyg'otishi   kerak.  Avvaliga   uni   uyga   oldinroq   olib  borish   kerak  va   hokazo.buning
ahamiyatli   tomoni   shundaki,   bola   ozida   shu   mativatsiyani   topmasa   balada   katta
ruhiy zuriqishlar yuzaga kelishi tabiiy albatta.
  U   uzoq   maqsadlarga   erishuv,   misli   ko‘rilmagan,   byetakror   natijalargacha
o‘z   faoliyati   mahsuli   sifatida   erishuv   hamda   psixologik   salomatligini   ta’minlash,
sog‘liqni   muhofaza   qilish   muammolarini   hal   etish   usullarida   namoyon   bo‘ladi.
Muvaffaqiyatga   erishuvga   bo‘lgan   ehtiyoj   insonning   shunday   vaziyatni   izlashga
undaydiki, muvaffaqiyat unda chuqur qoniqish hosil qiladi. Aytish mumkinki, agar
o‘quv   vaziyati   (oddiy   mashg‘ulotlar,   sinovlar   va   h.k.)   ko‘plab   muvaffaqiyatga
48 erishish   uchun   imkoniyatga   ega   bo‘lsa,   muvaffaqiyatga   erishuvga   katta   ehtiyoj
sezadigan   shaxslar   ta’lim   jarayonidan   katta   qoniqish   hosil   qiladilar,   o‘quv
jarayoniga ko‘p kuchlarini sarflaydilar, bu esa ularning ruhiy salomatliklariga ham
yuksak darajada ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Muvaffaqiyatga   erishish   ehtiyojining   teskari   tomoni   muvaffaqiyatsizlikdan
qochish   motivi   hisoblanadi.   Muvaffaqiyatsizlikdan   qochishga   yaqqol   intiluvchi
o‘quvchilar odatda, o‘zlarida ruhiy salomatlikni saqlash bo‘yicha qo‘lga kiritilgan
yutuqlarni   yaxshilashga   nisbatan   past   ehtiyoj   sezishadi,   ijodkorlik   metodlaridan
odatdagi,   andazali   metodlarni   afzal   ko‘rishadi,   ijod   qilishdan   qo‘rqishadi.
Muvaffaqiyatsizlikdan qochishga bo‘lgan motiv vazifani chin dildan ado etmaslik,
ko‘rsatma   va   instruksiyalarga   dogmatik   asoslanish   natijasida   kelib   chiqadi
(yoshlikda   va   hayotning   so‘nggi   davrigacha   ham).   Bunday   o‘quvchilar   uchun
qattiq   xavotirlanish,   o‘quvga   bo‘lgan   loqayd   munosabat   (ko‘pincha   bahona   topib
o‘zini himoyalash) xosdir. Muvaffaqiyatsizlikdan qochish ehtiyoji bilan bog‘lanib
qolgan   bunday   o‘quvchilar   o‘quvda   muvaffaqiyatdan   qoniqish   hosil   qilish   uchun
emas,   balki   muvaffaqiyatsizlik   yoki   ko‘ngilsizlikdan   saqlanish   maqsadida   ta’lim
jarayonida   ishtirok   etadilar.   Bu   esa   mos   ravishda   ularning   ruhiy   salomatliklarini
ta’minlashga nisbatan bo‘lgan munosabatlarida ham o‘z aksini topadi.
Bolalikda   ta'sirchanlikning   izchil   rivojlanishi   va   murakkabligi   mavjud.
Taassurotlarning   tobora   ortib   borayotgan   ahamiyati   (ularning   roli,   keyinchalik
saqlanib   qoladi   -   butun   hayot   davomida),   ayniqsa,   11-13   yoshgacha   aniq
kuzatiladi. Ushbu davrda bola, asosan, bevosita voqelik ob'ektlari va hodisalaridagi
taassurotlar   bilan   yashaydi,   shu   asosda,   avvalo,   uning   aqliy   faoliyati   shakllanadi.
Ma'lumki,   bolalar   o'z   o'yinlarida   ko'pincha   kattalar   hayotidagi   vaziyatlarni
takrorlaydilar   ("Ota   uyga   mast   holda   kelib,   onamni   xafa   qiladi,   ona   esa   xafa
bolganini   farzandlariga   sezdiradi   yoki   bor   alamini   farzandlaridan   oladi"   va
boshqalar).   Shuning   uchun   bola   tarbiyalangan   psixologik   muhit   juda   muhimdir.
Aksincha,   o'smir,   11-13   yoshdan   boshlab,   o'z   hukmlari   va   xulosalarini   nafaqat
haqiqatdan   to'g'ridan-to'g'ri   taassurotlar   asosida,   balki   xotirada   saqlanadigan
g'oyalar   tasvirlari   bilan   to'g'ridan-to'g'ri   taassurotlar   natijasida   hosil   bo'lgan
49 tasvirlarning  kombinatsiyasi  asosida   ham   quradi.  Bunday   tasvirlar   bilan  sub'ektiv
manipulyatsiya   asosida   aks   ettirish   paydo   bo'ladi   (o'z   aqliy   faoliyatini   bilish
qobiliyati),   bu   shaxsiyatni   rivojlantirish   uchun   shartdir.   Bu,   xususan,   o'smir
psixikasini bola ruhiyatidan ajratib turadi.
O‘zligini   topishga   bo‘lgan   ehtiyoj   bolalikdan   boshlanib,   yoshlik   davrida
jadal rivojlanib boradi. O‘z o‘rnini topish motivi kishining boshqa kishilarga ta’sir
ko‘rsatishga,   ularning   xulq-atvorini   nazorat   qilishga,   obro‘   qozonishga,
ishontirishga   intilishida   ko‘rinadi.   U   boshqalarga   haqiqatni   isbot   qilish,   bahsda
g‘olib chiqish, o‘z fikrini boshqalarga o‘tkazish, muammoni hal etishida namoyon
bo‘ladi. O‘quvchilar o‘quv faoliyatida bu ehtiyoj ruhiy salomatlikka bo‘lgan ijobiy
munosabatni   shakllantirish   vazifasini   osonlashtiradi,   unga   nisbatan   mas’uliyatni
orttiradi.
O‘quvchilarning   ruhiy   salomatlikka   bo‘lgan   munosabatining   adekvat
motivlaridan   biri   bilim   olish   ehtiyojidir.   U   insonning   o‘z   tajriba,   bilim   olishga
intilishi,   mustahkamlashi,   layoqatli   bo‘lishga   intilishi,   bilimlardan   erkin
foydalanish   qobiliyatini   rivojlanishi,   muammo   mohiyatini   tushunishga   intilishi,
tajribani   aql   bilan   tizimlashtira   bilishi,   dunyoning   asoslangan   yorqin   qiyofasini
yaratishga   harakat   qilishida   o‘z   ifodasini   topadi.   Bilim   ehtiyoji   muvaffaqiyatga
erishish   motivi   bilan   hamkorlikda   o‘quvchilar   psixologik   salomatligini   saqlashga
nisbatan   juda   ham   kuchli   ta’sir   ko‘rsatadi,   sog‘liqni   muhofaza   qilishga   doir
masalalarni hal etishda chuqur qoniqish hosil qilish imkoniyatiga ega.
Shuni   ta’kidlash   muhimki,   o‘quvchilarning   ruhiy   salomatlikka   bo‘lgan
yoshga   oid   munosabatlariga   ta’sir   etuvchi   motivlar   ularda     qadriyatli   mo‘ljaliy
faollikni   ham   shakllantiradi.   U   alohidalik,   o‘zi   bilan   o‘zi   bo‘lishga   intilish   bilan
chambarchas bog‘liqdir [90, 117 b].
Axloqiy   mustaqillikni   (bolalar   ehtiyoji   va   huquqini   unga   tegishli
muammolarni   shaxsan   hal   qilishini)   cheklash,   emosional   mustaqilligini   (ota-
onadan   mustaqil   ravishda   shaxsiy   qiziqishga     bo‘lgan   ehtiyoj   va   huquqni)
cheklash,   axloqiy   va   qadriy   mustaqillikni   cheklash   kabilarni   ajratib   ko‘rsatish
mumkin.   O‘quvchilarni   emosional,   kognitiv,   axloqiy   mustaqilligi   ularning   ruhiy
50 salomatlikka   bo‘lgan   munosabatlariga     bog‘liq   bo‘lib,   bu   ularning   shaxsiy
sog‘lig‘iga,   ruhiy   salomatlikka   tegishli   bo‘lgan   masalalarni   mustaqil   hal   etishga
intilishida namoyon bo‘ladi.
O‘rta   maktab   muassasasi   o‘quvchiligiligiga   erishish   faqti   bu   yoshdagi
kishida   o‘z   kuch   va   qobiliyatiga   ishonch,   to‘laqonli   yorqin   hayotga   umid   hissini
uyg‘otadi. Shu bilan bilan bir qatorda ikkinchi va uchinchi kursda kasbni, ixtisosni
to‘g‘ri   tanlaganlgiga   doir   muammo   uning   oldida   ko‘ndalang   bo‘lib   qoladi.
Uchinchi  kurs oxiriga kelib, qanday kasbni  tanlash masalasi  tamoman hal   e tiladi.
Biroq   ba’zi   hollarda   mazkur   tanlangan   ixtisosdan   voz   kechish   hollari   ham   yuz
beradi.
O‘rta   maktab   muassasasida   birinchi   bosqich   o‘quv   jarayoni   eng   murakkab
hisoblanadi. Negaki  u o‘rta va o‘rta maxsus,  kasb-hunar  ta’limi  o‘quv jarayonida
tashkil   etilgan   barcha   tashkiliy   jihatlardan   farq   qiluvchi   o‘rta   maktab   muassasasi
tartib-qoidalari,   nizom   va   ko‘rsatmalariga   rioya   qilishiga   to‘g‘ri   keladi,   qisqacha
qilib   aytganda   o‘rta   va   o‘rta   maxsus   ta’lim   tizimidagi   qoida   va   sharoitlar   bilan
o‘rta maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi moslashuv jarayoni ko‘ndalang bo‘lib turadi.
Aytish mumkinki, o‘rta maxsus o‘quv yurti bitiruvchilarining barchasi  ham
o‘rta maktab muassasasiga  kira olmaydi. Buning ob’yektiv va sub’yektiv jihatlari
mavjud   bo‘lib,   bir   xildagi   qobiliyatga   ega   bo‘lgan   oliy   ma’lumotga   da’vogar
bo‘lajak   bolalar   o‘z   o‘quv   yuklamasi   uchun   to‘lov   badalini   u   yoki   bu   sabablarga
ko‘ra to‘lay olmasligi, to‘lagan taqdirda esa yana o‘sha to‘lovni kutishi natijasida
o‘z psixologik salomatligini boy berishi mumkin.
Bunday   holda   bolalar   ikki   masalada   ojiz   psixologik   muhitga   tushadi:
homiyga   yoki   ota-onaga   mute’lik,   agar   o‘z   o‘qishini   o‘zi   ta’minlasa,   boshqa
shunday yordam ko‘rsatuvchilarga mute’lik.
Bularning   biri   ota-onaga   mute’likka   har   qanday   inson   chidashi   mumkin.
Ikkinchisi – jamiyat barkamolligi uchun o‘ta xavfli.
Bunday   moslashuv   davrida   bolalarning   o‘z   psixologik   salomatligini
saqlashga   intilishi   birinchi   bosqichda   passiv   o‘rin   egallaydi.   U   begona   sharoitga
moslashishga o‘quv-biluvga nisbatan ustun ehtiyoj sezadi.
51 Shuning   uchun   ham   Davlat   ta’lim   standartiga   o‘rta   maktab   muassasasi
o‘quvchilarini   to‘laqonli   raqobatbardosh   mutaxassis,   erkin   fikrlovchi,   ijodkor
mutaxassis   etib   tarbiyalash   uchun   ularning   ruhiy   salomatliklarini   ta’minlash
muhim psixogigiyenik va psixologik ahamiyatga egadir.
O'smirda   boshlanadigan   murakkab   biologik   o'zgarishlar   har   doim   uning
voqelikni,   oilani,   jamoani,   jamiyatni   baholashga   ta'sir   qiladi.   Hayotiy   amaliyot
shuni   ko'rsatadiki,   bu   o'zgarishlarning   barchasi   og'riqli   emas   va   o'smir
psixikasining   shakllanishiga   xalaqit   bermaydi,   qachonki,   ularning   o’smirlik   davri
boshlanishiga oqilona tayyorgarlik ko'rilgan bo'lsa, uni kattalar qo'llab-quvvatlasa,
uning   o'zini   o'zi   anglashi   va   dunyoqarashi   xuddi   shunday   tuzatilgan   bo'lsa,
o’smirlik davri ham qiyinchiliklarsiz o’tadi.
  O'smirlik   davri   (10-17yosh)   -   shaxsiyatni   shakllantirishning   o'ziga   xos
davri.   Jismoniy,   hissiy   va   ijtimoiy   o'zgarishlarning   xilma-xilligi,   shu   jumladan
qashshoqlik,   suiste'mollik   yoki   zo'ravonlik   ta'sirida   o'smirlar   ruhiy   salomatlik
muammolariga   nisbatan   zaifligini   oshirishi   mumkin.   O'smirlarning   psixologik
farovonligini   oshirish   va   ularni   muvaffaqiyatli   rivojlanish   imkoniyatlariga   ta'sir
qilishi mumkin bo'lgan jiddiy zarbalar va xavf omillaridan himoya qilish ularning
o'smirlikda   farovonligi   va   katta   yoshdagi   jismoniy   va   ruhiy   salomatligi   uchun
muhimdir.
Emosional,   kognitiv   psixologik   mahdudlik   o‘quvchilarning   o‘z   psixologik
salomatligiga nisbatan munosabatini o‘zida yorqin ifodalaydi. Bular o‘z navbatida
o‘z   psixologik   salomatligi   hamda   uni   muhofaza   etish   va   bunda   mustaqillikka
intilishda   namoyon   bo‘ladi.   O‘quvchilarning   ruhiy   salomatlikka   bo‘lgan
munosabati   ularning   iloji   boricha   eng   yuksak   bilim   darajasiga     erishish,   o‘quv-
biluv   jarayonida   ilg‘orlikka   erishish,   qiziqish   doirasining   eng   yuqori   nuqtasini
egallash,   eng   ilg‘or   ijtimoiy   o‘rinni   egallash,   yetarlicha   intellektual   va   ijtimoiy
mavqyega ega bo‘lish kabilardan iboratdir.
2. 2 . O’smirlik davrida  bolalarda psixogigiyenaning  vujudga kelish muammosi
Inson   salomatligini   asrash   va   mustahkamlash,   qolaversa,   uzoq   umr
52 ko‘rishning   garovi   sog‘lom   turmush   tarzi   ekanligi   bugun   barchaga   ayon   haqiqat.
Zero, har  birimiz, eng avvalo, o‘z sog‘lig‘imizni o‘ylashimiz darkor. Ana shunda
xotirjam va farovon hayot kechirgan, ko‘plab asoratli  xastaliklarning oldini olgan
bo‘lamiz.   Ayniqsa   o’smirlar   salomatligini   asrash   va   mustahkamlash,   ularda
psixogigiyena   masalalariga   e’tiborini   qaratish   hozirgi   kunning   ehg   dolzarb
muammolaridan   biri   hisoblanadi.   O’smirlik   psixogigiyenasi   bola   psixikasining
o'ziga   xos   fazilatlarini   hisobga   olgan   holda   quriladi   va   bu   uning   uyg'un
shakllanishini   ta'minlashga   imkon   beradi.   Bolalikda   ta'sirchanlikning   izchil
rivojlanishi   va   murakkablashuv   holati   mavjud.   Taassurotlarning   ortib   borayotgan
ahamiyati (uning roli, albatta, keyinchalik - butun hayot davomida saqlanib qoladi)
ayniqsa,   12-14   yoshga   qadar   aniq   kuzatiladi.   Bu   davrda   bola,   asosan,   bevosita
voqelik predmetlari  va hodisalaridan  olingan  taassurotlarda yashaydi,  shu asosda,
birinchi   navbatda,   uning   aqliy   faoliyati   shakllanadi.   Ma'lumki,   o'z   o'yinlarida
bolalar   ko'pincha   kattalar   hayotidagi   vaziyatlarni   takrorlaydilar   ("Dadam   uyga
mast   bo'lib   keldi   va   onamni   xafa   qildi"   va   boshqalar).   Shuning   uchun   bola
tarbiyalanadigan psixologik muhit juda muhimdir.
Bundan   farqli   o‘laroq,   o‘smir   12-14   yoshdan   boshlab   o‘z   mulohazalari   va
xulosalarini   nafaqat   voqelikdan   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   taassurotlar   asosida,   balki
to‘g‘ridan-to‘g‘ri   taassurot   natijasida   yuzaga   kelgan   obrazlarning   xotirada
saqlangan   g‘oyalar   tasvirlari   bilan   uyg‘unlashuvida   ham   quradi.   Bunday   tasvirlar
bilan   sub'ektiv   manipulyatsiya   asosida   aks   ettirish   (o'z   aqliy   faoliyatini   bilish
qobiliyati)   paydo   bo'ladi,   bu   shaxsiyat   rivojlanishining   zaruriy   shartidir.   Bu,
xususan, o'smirning ruhiyatini bola psixikasidan ajratib turadi[23].
O`smir   o`quvchilarni   ta’lim   va   tarbiya   berish   ishlarida   uchraydigan   ayrim
qiyinchiliklar   bu   yoshdagi   bolalarning   psixik   rivojlanishi   va   xususiyatlarini
ba’zan   yetarli darajada bilmaslikdan yoki inkor qilishdan kelib chiqadi. Kichik va
katta   yoshdagi   maktab   o`quvchilariga   qaraganda   o`smirlik   yoshidagi   bolalarni
tarbiyalashda   juda   ko`p   qiyinchiliklar   bo`ladi.   Chunki,   kichik   bolaning   katta
odamga   aylanishi   jarayoni   juda   kiyin   kyechadi.   Bu   jarayon   o`smirlar
psixologiyasining odamlar  bilan bo`lgan munosabat  formalarining jiddiy ravishda
53 o`zgarishi,   hamda   hayot   sharoitining   o`zgarishi   bilan   bog`liqdir.   Bu   davrda
o`smirlarning   o`z   shaxsiy   fikrlari   paydo   bo`ladi.   Ularda   o`z   qadr-qimmatlari
haqidagi   tushuncha   kyengayadi.   Ilmiy   psixologiyaning   aniqlashi   bo`yicha
o`smirlarningpsixik   taraqqiyotini   xarakatga   kyeltiruvchi   kuchlar,   ularning
faoliyatlari   bilan   tug`iladigan   ehtiyojlar   bilan   bu   ehtiyojlarni   qondirish
imkoniyatlari   o`rtasidagi   dialyektik   qarama-qarshiliklarni   yuzaga   kyelishi   va
bartaraf qilinishidan iboratdir. Qarama-qarshiliklar ancha yuksak darajadagi psixik
taraqqiyotini, ancha murakkab shakldagi faoliyat turlarini va shaxsning qator yangi
psixologik   hususiyatlarini   tarkib   toptirish   orqali   bartaraf   qilishdan   iboratdar.
Shundan   kyeyin   psixik   taraqqiyotning   yuksakroq   bosqichiga   o`tiladi.sana   shu
nuqtai   nazardan   o`smirlik   yoshini   yanada   oydinroq   qarab   chiqaylik.   Bolaning
o’smirlik  vaqtida,  uning  rivojlanish  va  yuksalish  jarayonida  ota  onasining   yonida
bo’lmasligi   (uzoq   muddatli   ishlash   uchun   boshqa   mamlakatlarga   chiqish   va   h.k)
o’smirning   oziga   bolgan   bahosi   tushishiga,   atrofidagoilarga   nisbatan
ishonchsizliklar bo’lishiga va ozini kerakmasdek his qilishiga olib kelishi mumkin.
O'z   navbatida,   ruhiy   salomatligi   muammolari   bo'lgan   o'smirlar,   ayniqsa,
ijtimoiy   chetga   chiqish,   kamsitish,   stigma   (yordam   so'rashga   tayyorligini
cheklash), o'qishdagi  qiyinchiliklar, xavfli xatti-harakatlar, jismoniy kasalliklar va
inson huquqlari buzilishlariga juda moyil bolishadilar. Bola bolaligining va butun
o'spirinligining   muhim   qismini   maktab   muassasasida   o'tkazadi.   Shuning   uchun
maktabda   aqliy   gigiena   muhim   ahamiyatga   ega.   Bu   erda   o'quvchilar   o'rtasidagi
maktab   nizolari,   shuningdek   o’quvchilarlar   va   o'qituvchilar   o'rtasidagi
muammolarni   hisobga   olish   kerak.o’qituvchi   va   o’quvchilar   o’rtasida   yuzaga
keladigan muammolar  ham  albatta tabiy holat  deb qaraladi. Ammo, bu vaziyatda
oqituvchi   o’smir   bola   ruhiyatiga   ziyon   yetkazmasdan   vaziyatni   to’g’irlashi   ham
o’smir psixogigienasiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Psixologiya   taraqqiyotining   biologik   omillariga   o`smirlar   ongiga   og`ir,
ba’zan   kuchi   yyetmaydigan   bo`lib   tushadigan,   ularni   jiddiy   psixik   inqirozga   va
hayajonga   soladigan,   masalan:   o`smirlar   uchun   xaraktyerli   bo`lgan   norozilik,
qo`pollik,   qaysarlik,   o`z-o`zini   analiz   qilishga   moyillik   sub’yektiv   olamga   va
54 shunga o`xshash hislatlarni kyeltiradigan jinsiy   yetilishga nixoyatda katta axamiyat
byeradilar.   Jinsiy   yetilish   munosabati   bilan   paydo   bo`ladigan   yangi   syezgilar
fikrlar,   maylliklar,   kyechinmalar   go’yo   o’smirlar   ongida   xukmron   bo`ladi.
Ularning xulqi atvorini byelgilaydi. Mana shu tariqa oqibat natijada o`smirlarning
psixologik qiyofalari asosan yolg`iz sof biologik omil dyeb qaraladi.
Psixologlarning   fikricha   yosh   psixologik   xususiyatlari   faqatgina   yolg`iz
biologik   jihatidan   yetilishi   va   taraqqiyot   etilishining   natijasi   bo`lmay   balki
bolaning ijtimoiy hayot sharoitlari va faoliyatlarining o`zgarishi hamda bu jihatdan
yangi   ijtimoiy   omillarning   paydo   bo`lishi   natijasida   o`smirning   taraqqiyotiga   va
unga   byeriladigan   maktabdagi   ta’lim   va   tarbiya   byerishni   aniq   tashkil   qilish
o`smirlarning   konkryet   hayot   sharoitlari   va   faoliyatning   mahsuli   deb   qarab
bo`lmaydi.   Boshqacha   qilib   aytganda   ijtimoiy   sharoitlar   rolini   konkryet   hayot
sharoitlari   va   faoliyatlarining   roliga   almashtirib   bo`lmaydi.   Mana   shu   yuqorida
aytilganlardan   shunday   xulosa   qilish   mumkinki,   o`smirning   yoshi   va   uning
hususiyatlari   absolyut   ahamiyatli   kasb   etmaydi   shu   munosabat   bilan   o`smirlik
yoshi mutloqo aniq ma’lum va absolyut chegara hamda xaraktyeritsikaga ega emas
bu   yerda   ancha   muhim   bo`lgan   ma’lum   fikrlar   bor[67].   Bu   farqlarni   konkret
ijtimoiy omillarning ta’siri bilan va o`smirlarga beriladigan turli ta’lim va tarbiya
sharoitlarining ta’siri bilan tushuntirish mumkin. Taraqqiyotning asosiy yo`nalishi
bolaning   o`smirlik   davridagi   taraqqiyotining   asosiy   xaraktyeritsikasini   ajratish
mumkin.   O`smirlik   davri   organizmning   jo`shqin   o`sish   davridir.   Bu   davrda
tananing   intyensiv   ravishda   rivojlanishi   yuzaga   kyeladi,   Musko`l   apparatlari
mutsahkamlanadi   va   skyelyetning   suyaklanish   jarayoni   davom   etadi.   Bu   davrda
yurak   qon   tomirlari   sitsyemasining   taraqqiyotida   mos   kyelmaslik   hodisasi
kuchlaniladi.   Bu   paytda   yurak   xajmi   jihatidan   ancha   kattalashadi,   ancha   kuchli
ishlay   boshlaydi.   Ko`pincha   qon   aylanishining   vaqtincha   bo`zilishida   qon
bosimining   yoshga   bog`liq   xolda   ko`tarilishiga,yurak   faoliyatining   zo`r
byerilishiga   olib   kyeladi.   Natijada   o`smirlarda   uchraydigan   bosh   aylanishi,yurak
urishi,bosh og`rig`i paydo bo`ladi.
O`smirlarning   yoshi   ham   jismoniy   psixik   hususiyatga   egadir,   organizm
55 Pavlov   ta’limotiga   ko`ra,   bir   butun   sitsyemadan   iborat   bo`lib,   bunda   barcha
to`qimalar   va   organlar   fiziologik   jarayonlar   uzviy   ravishda   bir-biri   bilan
bog`langan   bo`ladi.   Lyekin   bir   butunlikda   nyerv   sityemasi   va   uning   bilan
bog`langan   yuqori   qismi   I.P.Pavlov   so`zi   bilan   aytganda   organizmda   sodir
bo`ladigan barcha hodisalarni boshqarib turuvchi bosh miya po’sti asosiy yetakchi
rolni o`ynaydi. O`smirlik yoshida nyerv sitsyemasining yuqori qismi sifat jihatidan
o`sa boshlaydi va miya ichki to`zilishining murakkablashishga o`tadi.
Bizga ma’lumki o’smir psixologik krezislarga uchraydi. Ba’zi bir vaqtlarda
o’smirlik davridagi bolada ruhiy buzilishlarning vujudga kelishi nomoyon bo’ladi.
O’smirlik davri krezisi va o’smirlik davrida bo’ladigan o’zgarishlar to’g’risida bir
qancha tadqiqotlar olib borilgan [34].
Ingliz-amerika   mualliflari   qo‘llaydigan,   qisman   miyaning   minimal
disfunksiyasi   tushunchasiga   muvofiq   keluvchi   rezidual-organik   serebral
etishmovchilik   atamasi   ma’lum   klinik   holat   yoki   psixopatologik   sindromni
bildirmaydi,   balki   organik   o‘zgargan   bosh   miyaning   nerv-psixik   reaktivligi
xususiyatlarini   belgilash   uchun   qo‘llaymiz.   Bu   xususiyatlarga   psixik
jarayonlarning inertligi, EEG da sust potensiallarga egalik qilish, toksik moddalar
va   psixotrop   preparatlarga   yuqori   sezgirlik,   besaranjom   tayyorgarlikning   quyi
chegarasi   kiradi.   Sanalgan   serebral   rezidual-organik   etishmovchilik   mezonlari,   u
yoki bu nerv-psixik, ayniqsa ekzogen kasallik shakllari paydo bo‘lishining yuqori
xavf   (ya’ni   kasallikdan   oldin)   omillarini   bildiradi.   Shu   bilan   birga,   rezidual-
organik   serebral   etishmovchilik   ekzogen-organik   patogen   omillar   (infeksiya,
jarohat,  intoksikatsiya)  ta’siri  ostida  klinik ifodalangan  kasallik  holatiga, ayniqsa,
rezidual-organik xarakterdagisi (rezidual-organik serebrastenik, nevrozo- va psixo-
patiyaga o‘xshash holatlar, diensefal sindromlar va b.)ga nisbatan engil o‘tadi[34].
Yuqorida   tilga   olingan   prenevrotik   va   prepsixopatik   kasalliklarni   ular
kasallikdan oldingi belgilarga xos bo‘lgani uchun yuqori xavf holatlari (omillari),
sifatida ko‘rish lozim. Prenevrotik kasalliklarda so‘z polimorf, kuchsiz, biroq qayta
takrorlanishga   moyil   bo‘lgan   nevrotik   darajadagi   yo‘qolgan   kasalliklar
(kayfiyatning   o‘zgaruvchanligi,   qo‘rquvlarning   paydo   bo‘lishiga   yuqori
56 tayyorgarlik,   tush,   ishtaha   buzilishlari,   holdan   toyish   va   qo‘zg‘aluvchanlik
hollarining onda-sonda uchrashi va h.k.) haqida boradi. (Kovalev V.V; Spivak L.I)
[22].   Prepsixopatik   buzilishlarda   alohida   xarakter   xususiyatlarining:
qo‘zg‘aluvchanlik, xavotirlanish, namoyishkorlik yoki mayllarning, ayniqsa jinsiy
mayllar,   ba’zida   esa   ularning   nokeskin   ifodalangan   buzilishining   vaqtincha
kuchaygan ko‘rinishiga o‘tuvchi ko‘chishlar o‘z o‘rniga ega.
Shunisi   tushunarliki,   o‘zida   1-xavf   omillarini   ifoda   etuvchi   sanab   o‘tilgan
holatlar   ularning   nerv-psixik   reaktivlikka   bevosita   ta’sir   o‘tkazib,   nisbatan   psixik
kasalliklarning vujudga kelish xavfini yuzaga keltiradi, ko‘pincha esa kasallik oldi
holatlariga bog‘liq.
Psixik kasalliklar xavfi omillariga bola anamnezida belgilangan ichki a’zolar
rivojlanish   davri   (gipoksiya,   homiladorlik   toksikozi,   onaning   intoksikatsiyasi   va
infeksiyasi   va   b.),   perinatal   davr   (tug‘ma   bosh   suyagi   jarohati,   tug‘ilishdagi
asfiksiya,   vakum-ekstratorning   qo‘llanilishi,   rezus   -   immun   ziddiyatlar),   turli
postnatal   bosh   suyagi-   miya   jarohatlari,   miyaga   xos   va   umumiy   infeksiya   va
intoksikatsiyalar,   shuningdek,   o‘tkir   va   surunkali   psixik   jarohatlar   va   boshqa
patogenpsixik ta’sirlar (psixik o‘ta tajanglik, axborot yuklamasi, hissiy va axborot
deprivatsiyasi   va   b.)   ning   patogen   biologik   ta’sirlarini   kiritish   mumkin.   Bundan
tashqari,   2   tartibli   xavf   omillariga   psixik   kasalliklar   bilan   ommaviy   kasallanishni
ham kiritadilar. Barcha sanab o‘tilgan 2-tartibli xavf omillari, nafaqat, kasallik oldi
holatlari   va   boshqa   individual   reaktivlik   o‘zgarishlari,   balki   shaxsiy   kasallik
belgilari uchun ham potensial  yoki shartli-patogen ahamiyatga ega[70]. Biroq, bu
omillar   ta’siri   organizm,   xususan,   nerv-psixik   reaktivligining   aniq   og‘ishlarida
namoyon   bo‘lmagunga   qadar,   ularni   2-tartibli   xavf   omillariga   kiritish   lozim.   Shu
bilan   birga,   anamnezida   shu   kabi   omillar   mavjud   bolalarda   nafaqat   reaktivlik   va
kasallik oldi holatlarining subklinik o‘zgarishlari, balki nerv-psixik rivojlanishning
klinik   ifodalangan   buzilishlari,   ya’ni   patologik   holatlar   ham   namoyon   bo‘ladi.
SHunday qilib, E.Eggers va boshqalar homilaning gemolitik kasalligi bilan bog‘liq
toksikoz   bilan   kechgan   yoki   tug‘ish   uchun   vakuum-ekstrator   qo‘llanilishini   talab
qilgan   homiladorlikdan   tug‘ilgan   30%   -20%   bolalarda   aqliy   taraqqiyoti   va   shaxs
57 sifatida shakllanishidagi og‘ishlarni belgilaydilar [34].
Boshqa   tomondan,   dizontogenez,   rezidual-organik   serebral
etishmovchilikning   namoyon   bo‘lishi   2   tartibli   xavf   omilining   patogen   ahamiyati
ortishini ta’minlaydi. Xususan, ma’lumki, tug‘ilishdagi asfikatsiya va bosh suyagi -
miya shikastlanishi ko‘pincha ichki a’zolar rivojlanishidagi u yoki bu buzilishlarga
ega chaqaloqlarda vujudga keladi.
Psixik   kasalliklarning   aholi   orasida,   ayniqsa   bolalar   va   o‘smirlar   orasida
tarqalganligini   epidemiologik   usul   yordamida   o‘rganish   nerv-psixik   buzilishli
bolalarga   profilaktik   yordam   berishni   tashkil   etish   asosida   yotadi.   Psixik
kasalliklarning   tuzilishi,   klinik   xususiyatlari   va   etiologiyasini,   jumladan   bolalar
nerv-psixik kasalliklari  tuzilishida etakchi o‘ringa ega bo‘lgan chegara shakllarini
bilish faqat faktor tahlil ishtirokidagi epidemiologik tadqiqot doirasidagina bo‘lishi
mumkin.   Psixik   kasalliklar   etiologiyasi   va   patogenezida   turli   omillar   o‘rnini
o‘rganishda   katta   metodik   qiyinchiliklarga   (xususan,   matematik)   duch   kelishga
to‘g‘ri   keladi,   chunki   tahlilga   miqdor   emas,   balki   sifat   belgilari   kerak[68].
N.M.Jarikov   epidemiologik   omillarning   psixik   kasalliklarni   vujudga   kelishiga
ta’sir etish darajasini aniqlash uchun, eng avvalo, ularning korrelyasiyalarini qat’iy
ilmiy   tahlil   qilish   asosida   epidemiologik   ahamiyatli   omillarni   ajratish   zarurligini
ko‘rsatdi.   Psixiatriyada   epidemiologik   ahamiyatga   (ichki   va   tashqi)   ega   omillar
ham sifat, ham miqdorga nisbatan dinamik va diskretlilik bilan aniqlanadi. Faktor
tahlil   mazkur   omil   birinchi   tartibli   yoki   ikkinchi   tartibli   ekanligini   aniqlashga,
ya’ni ma’lum ishonchlilik darajasiga ko‘ra uning etiologik yoki patogen ahamiyati
haqidagi   muqobil   tasdiqni   qabul   qilish   yoki   rad   etish   kerakligini   aniqlashga
yordam   beradi   (Grigoreva   E.A.).   Barcha   chegara   psixik   buzilishlariga
bag‘ishlangan   klinik   ishlarda   muhitning   psixik   jarohatlovchi   ta’siri   ko‘rsatiladi
[34].
Shunisi   qiziqki,   nevroz   faqatgina   psixik   jarohat   natijasida   yuzaga   kela
olmaydi.   Buning   uchun   yoki   o‘zgargan   asos   ishtirokida   kechirilgan   kasallik
holatlarining   qoldiqli   holatlari   (asoratlari),   yoki   patogen   ta’sirlarga   oldindan
sezuvchanlik (masalan, o‘ta holdan toyish, jismoniy kasallik va h.) kabi ancha aniq
58 shartlar   zarur;   bu   ikki   omil   (somato-psixogen)lar   bir   vaqtda   ta’sir   etishi   mumkin
(Myager V.K.).
Tashqi muhit omillari orasida katta e’tibor oilaviy o‘zaro munosabatlarga va
ularning   bolalardagi   chegara   psixik   buzilishlari   etiologiyasida   tutgan   o‘rniga
beriladi.   Oila   tuzilmasining   mohiyati   aniqdir.   Bolalarda   nevroz   va   xulq-atvor
buzilishlarining   rivojlanishini   ta’minlovchi   tarbiya   nuqsonlari   uchraydigan
nomaqbul   oilalarni   ijtimoiy-psixologik   tadqiq   etishga   katta   e’tibor   berilmoqda.
Ota-onalar   ajralishlarining   patogen   (ayniqsa   uzoq   davom   etuvchi)   ta’sirlari
aniqlandi.   Bolalarda   ota-onalarning   ajralishlaridan   so‘ng   salbiy   munosabat
boshlanadi, bu ayniqsa bir yildan so‘ng va keyingi yosh davrlarida yaqqol ko‘zga
tashlanmoqda [34].
Tarbiyaning   ota-onalarning   o‘ta   g‘amxo‘rligi   kabi   boshqa   xususiyati
(bolaning   muvaffaqiyati   uchun   asoslanmagan   va   o‘rinsiz   xavotirlanishi)   bolada
nafaqat   mustaqillikning   rivojlanishini   chegaralaydi,   balki   har   doim   ham   yaxshi
bo‘lmagan obro‘siga bo‘ysunib qolishiga ham olib keladi. 
Mamlakatimiz   va   xorijiy   adabiyotlarda   oilada   yagona   farzandning   bo‘lishi
kabi   psixopatologik   muammoga   ko‘p   e’tibor   berilmoqda.   XX   asrning   20-30
yillaridan   ko‘pgina   mamlakat   mualliflari   yagona   farzandning   rivojlanish
sharoitlarini   patologik   yoki   yuqori   xavf   omili   sifatida   belgilamoqdalar:   bunday
bolalarda   tez-tez   psixik   buzilishlar   yuzaga   keldi.   So‘nggi   nashrlarda   “yagona
farzand   sindromi”   (Y.Ajuriaguerra)   to‘g‘risida   so‘z   borib,   bu   sindrom   yuqori
affektiv   qo‘zg‘aluvchanlik,   autistik   va   egoistik   maqsadlar   agressivlik   va   shu
kabilar   bilan   xarakterlanadi.   Bunday   bolalarda,   shubhasiz,   ichki   o‘z-o‘zini
baholash   va   tashqi   o‘zaro   munosabatlar   tizimi,   ya’ni   “Men”-   “biz”-   “ular”
psixologik   tizimi   buzilgan   bo‘lib,   nevrotik   individualizmning   rivojlanishi   uchun
asos   sifatida   xizmat   qiladi.   Ularda   bolalarga   xos   bo‘lgan   tabiiy   ehtiyojlarga,
hayotning   jamoaviy   shakliga   nisbatan   salbiy   munosabat   rivojlanadi   va   asta-sekin
aybdorlik   hissi,   qo‘rquv,   xavotir   bilan   birga   begonalashuv   fenomeni   shakllanadi
(A.I.Zaxarova).   Bolalar   bilan   psixogigienik   ish   ularning   rivojlanishining   barcha
bosqichlarida,   oilada,   maktabgacha   ta'lim   muassasalarida,   maktabda   amalga
59 oshirilishi kerak. Psixogigienik tadbirlarni  ta'minlashda  yetakchi  rol ota-onalar  va
o'qituvchilarga   tegishli   bo'lib,   ular   ma'lum   tayyorgarlikka   ega   bo'lishi   kerak.
Maktabdan   tashqari   ruhiy   gigiena   ishlariga   ta'sirni   kamaytirishga   qaratilgan
bo'lishi kerak.
Oxirgi 10 yil ichida davlat darajasida psixogigiena sohasida pedagog kadrlar
tayyorlashni takomillashtirish va shunga mos ravishda maktablar va boshqa ta limʼ
muassasalarida zarur psixogigiyenik talablarni amalga oshirishga urinishlar amalga
oshirildi.   Bolalarning   ham   jismoniy,   ham   ruhiy   salomatligi   juda   ko'p   qirrali
muammodir. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning barcha istiqbollari, yuksak turmush
darajasi,   ilm-fan   va   madaniyat   kelajak   avlodning   mehnat   hayotiga   kirib   kelishi
bilan bog'liqdir.
Afsuski,   hozirgi   vaqtda,   ayniqsa,   maktab   yoshidagi   bolalarning   salomatlik
holati   keskin   yomonlashishda   davom   etmoqda.   Ushbu   hodisaning   sababi   ta'lim
jarayoni,   bolaning   turmush   tarzi,   ekologiyasi   va   boshqalar   bilan   bog'liq   turli
omillar   bo'lishi   mumkin.   Kattalar   va   bolaning   ruhiy   salomatligiga   g'amxo'rlik
qilish   -   ruhiy   gigiena   bilan   shug'ullanadigan   vazifa   -   uning   tug'ilishidan   ancha
oldin   boshlanishi   kerak.   Bunday   holda,   tibbiy-genetik   maslahatlar,   irsiy   moyillik
bilan   bog'liq   kasalliklarni   aniqlash,   homilador   onaning   organizmini   oldindan
sanitariya qilish, uning somatik va ruhiy holatini aniqlash, organlar va tizimlarning
surunkali   kasalliklari   mavjudligini   aniqlash   muhim   ahamiyatga   ega[68].
Shuningdek,   spirtli   ichimliklar,   giyohvand   moddalar,   toksik   moddalarni   iste'mol
qilishni,   shuningdek,   turli   xil   stressli   sharoitlar,   travmatik   omillar   va   psixogen
tuzilish kasalliklarini istisno qilish kerak.
Bob bo’yicha xulosalar
Bugungi   kunda   eng   dolzarb   mavzulardan   biri   bo’lgan»   O’smir   yoshdagi
bolalar ruhiy salomatligining psixogigienik masalalari » mavzusi  muhim  ahamiyat
kasb etadi. Psixogigiena – bu ruhiy kasalliklarning oldini olish, ya’ni odamlarning
ruhiy salomatligini saqlash va mustahkamlash bo’iyicha tadbirlar ishlab chiqadigan
fan   hisoblanadi[67].   Bu   chora-tadbirlarni   ishlab   chiqish   masalalari,   tashqi
60 muhitdagi   juda   behisob   omillarning   kishi   organizmiga   ta’sirini   o’rganishga
asoslangan.
Psixogigiena   – psixik sog’liqni saqlash va mustahkkamlashga yo’naltirilgan
tadbirlarni   ishlab   chiquvchi   va   amalga   oshiruvchi   gigiena   sohasidir.   Ba’zi
mualliflar   psixogigienaga   ta’rif   berishganda   uni   faqatgina   gigiena   sohasi   emas,
balki   psixiatriya   sohasi   deb   hisoblashadi.   Boshqa   mualliflar   psixogigiena
vazifalariga   ruhiy   kasalliklarning   vujudga   kelish   va   rivojlanishining   oldini   olish
deb qarab, psixogigienani dastlabki psixoprofilaktikaga yaqinlashtiradilar.
61 III BOB. O’SMIR YOSHDAGI  BOLALARNING PSIXOGIGIYENA  VA
PSIXOPROFILAKTIKAGA  QIZIQISHLARINI O’RGANISHNING
AMALIY JIHATLARI
3.1.  O‘smirlarning salomatlikka   qadriyatli munosabati   tadqiqot   muammolari
sifatida
O‘smir yoshdagi bolalarning psixogigiyenaga   qadriyat   sifatida   munosabatni
ijtimoiy-psixologik   fenomen   sifatida   qarab   chiqishga,   uning   ijtimoiy-psixologik
modellari,   tadqiq   etilishi   va   sog‘lom   turmush   tarziga   o‘rgatishning   psixogigiyenik
jabhalariga   bag‘langan   [67].
«Salomatlik»   tushunchasini   nazariy   tahlil   qilish   asosida   salomatlikka
munosabatni   uni   saqlash   bo‘yicha   xulq-atvor   orqali   yoki   ijtimoiy   psixologiya
kategoriyasi   sifatida   talqin   qilish   mumkinligi   asoslangan.   Tahlil   shuni   ko‘rsatadiki,
«salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabat»   tushunchasi   shaxs   mavjudligining
salomatlikni   saqlash   va   mustahkamlashga   yo‘naltirilgan,   ijtimoiy-madaniy,
ekzistensial   va   yosh   davrlariga   xos   xususiyatini   hisobga   oluvchi   insonning   atrof-
muhit bilan   aloqasi   butun   ti zimini   ijtimoiy-psixologik   tushunishda   aks   etadi [69] .
Shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabati   tuzilmasi   o‘z   ichiga
kognitiv,   emosional   va   xulq-atvor   komponentlarini   olishi,   ular   o‘rtasidagi
murakkab   o‘zaro   ta’sir   salomatlik   qadriyati   bilan   aniqlanishi   ko‘rsatib   o‘tilgan.
«Salomatlikka qadriyat  sifatida  munosabat» fenomenini   aynan   shunday   tushunish
ham   uni   ilmiy-tadqiqiy   o‘rganish,   ham   sog‘lom   turmush   tarzini   targ‘ib   qilishning
ijtimoiy-psixologik   dasturlari   samaradorligini   ta’minlash   uchun   tayanch
hisoblanadi.
Salomatlikka   munosabatni   ijtimoiy-psixologik   tadqiq   etishning   katta hajmini
tizimli anglash uni 
1)   sog‘lom   turmush   tarziga   berilishning   ijtimoiy-demografik,   ijtimoiy-
iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy omillari   rolini   tushunish;  
2)   kognitiv,   emosional   yoki   xulq-atvor   komponentlari   xususiyatlari
afzalliklarini   ajratish;  
62 3)   salomatlikka   yo‘naltirilgan   harakatlar   tahlili;  
4)   turli   psixologik   xususiyatlar   (masalan,   o‘z   samaradorligi,   nazorat   lokusi,
shaxslilik   xarakteristikalari)   rolini   ochib berish; 
5)   uning   xususiyatlarini   sog‘lom   turmush   tarziga   beriluvchan   va
berilmaydigan   shaxslar   tayanch   xarakteristikalariga   bog‘liq   ravishda   aniqlash
(o‘smirlar, bolalik yoki keksalik yoshidagi shaxslar, turli kasbiy   guruhlar vakillari,
murakkab   hayotiy   vaziyatda,   turli   xil   nozologiyalar   yoki   salomatlikning   ma’lum
holatida   bo‘lgan   shaxslar)   bilan   bog‘liq   ravishda   o‘rganishning   tayanch
yo‘nalishlarini   ajratish   imkonini   beradi[69].
O'smirda   boshlanadigan   murakkab   biologik   o'zgarishlar   har   doim   uning
voqelikni,   oilani,   jamoani,   jamiyatni   baholashga   ta'sir   qiladi.   Hayotiy   amaliyot
shuni   ko'rsatadiki,   bu   o'zgarishlarning   barchasi   og'riqli   emas   va   o'smir
psixikasining   shakllanishiga   xalaqit   bermaydi,   qachonki,   ularning   o’smirlik   davri
boshlanishiga oqilona tayyorgarlik ko'rilgan bo'lsa, uni kattalar qo'llab-quvvatlasa,
uning   o'zini   o'zi   anglashi   va   dunyoqarashi   xuddi   shunday   tuzatilgan   bo'lsa,
o’smirlik davri ham qiyinchiliklarsiz o’tadi.
  O'smirlik   davri   (10-17yosh)   -   shaxsiyatni   shakllantirishning   o'ziga   xos
davri.   Jismoniy,   hissiy   va   ijtimoiy   o'zgarishlarning   xilma-xilligi,   shu   jumladan
qashshoqlik,   suiste'mollik   yoki   zo'ravonlik   ta'sirida   o'smirlar   ruhiy   salomatlik
muammolariga   nisbatan   zaifligini   oshirishi   mumkin.   O'smirlarning   psixologik
farovonligini   oshirish   va   ularni   muvaffaqiyatli   rivojlanish   imkoniyatlariga   ta'sir
qilishi mumkin bo'lgan jiddiy zarbalar va xavf omillaridan himoya qilish ularning
o'smirlikda   farovonligi   va   katta   yoshdagi   jismoniy   va   ruhiy   salomatligi   uchun
muhimdir.
Sog‘lom   turmush   tarziga   o‘rgatishning   ijtimoiy-psixologik   omillaridan  kelib
chiqadigan   metodik   jihatdan   qadrli   oqibat   salomatlik   haqidagi   tasavvurlarning
rivojlanish   xususiyatlari;   salomatlikni   saqlash   va   mustahkamlashga   yo‘naltirilgan
xulq-atvorni   shakllantirishning   ijtimoiy-psixologik   mexanizmlari   (masalan,
salomatlikka   munosabatga   ahamiyatli   kattalar   va   tengdoshlar   ta’siri);   sog‘liq
uchun   xavfli   hayotiy   vaziyatlarda   (masalan,   chekish,   telifon   va   kompyuter
63 o’yinlariga   haddan   tashqari   berilish )   qaror   qabul   qilish   ko‘nikmalarini   mashq
qildirish   ahamiyati   va   harakatlar   rejasini   o‘ylash   hamda   uni   amalga   oshirishni
tizimli   ko‘ra   olishdir.
64 3. 1-jadval
« Salomatlikka   munosabat »   tushunchasi   bilan   bog‘liq   atamalar
Tushuncha Tushuncha   mazmuni
1. O‘zini o‘zi saqlash
xulq-   atvori O‘z   salomatligiga   e’tibor,   uning   buzilishlari   individual
profilaktikasini,   sog‘lom   turmush   tarziga   ongli   yo‘nalishni
ta’minlash   qobiliyati   (A.A.Kovaleva)[22].
2. Salomatlikka   nisbatan
ustanovkalar
(health   attitudes)  Valeoustanovkalar
 Salomatlikka   ustanovkalar
3. Salomatlikning
ichki
ko‘rinishi Salomatlik   sharoitida     insonning   o‘zini   o‘zi   anglash   va
o‘zini   o‘zi   bilish   elementlari
4. Sog‘lom   turmush   tarzi
yoki     maromi  
(healthy   life   style) Ma’qul   ijtimoiy   va   tabiiy   sharoitlarda   individual   va   ijtimoiy
salomatlikni maksimal   va   bevosita   mustahkamlovchi   odamlar
faol   bioijtimoiy   hayot   faoliyati   usullari   (V.   Yuryev,   G.
Kusenko)[67].
5. Sog‘lom   xulq - atvor  
(health   behaviour) Shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida     munosabatining
xulq - atvor   komponenti
6. Boshqa   tushunchalar Salomatlikning   sub’yektiv   tarkibi,   shaxsning   salomatlikni
saqlash   bo‘yicha   faoliyati,     salomatlik   persepsiyasi
65 Salomatlik   ijtimoiy   psixologiyasini   rivojlantirish   salohiyati   individual   va
jamiyat   salomatligini   yaxshilash   sohasida   dolzarb   bo‘lgan   profilaktik   dasturlarni
ijtimoiy-psixologik   nazariyalar   asosida   ishlab   chiqish   uchun   fanlararo   amaliy
tadqiqotlarni   kengaytirishdan   iborat.   Olib   borilgan   tadqiqotlar   tahlili   shuni
ko‘rsatadiki   o‘smirl ik   davridagi   shaxslarda   salomatlikka   qadriyat   sifatida
munosabatning   kognitiv,   emosional   va   xulq-atvor   komponentlarining   hamda
ijtimoiy-   psixologik   omillari   kompleks   o‘zaro   ta’siri   yetarlicha   o‘rganilmagan.
Ayniqsa   bunday   izlanishning   muhim   dolzarbligi   sog‘lom   turmush   tarziga
o‘rgatishga   tizimli   yondashuvni   ishlab   chiqish   va   uni   shaxsning   ijtimoiy-
psixologik   xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda   targ‘ib   qilish   zarurati   sohasida
ko‘rinadi.
Dissertasiyaning   ikkinchi   bobida   ta’kidlanadiki,   o’smir   yoshdagi
bolalarning   psixogigienava   va   psixoprofilaktikaga   qiziqishlarini   o’rganishning
amaliy   jihatlari,   shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabati
konstruktining   murakkabligi,   ko‘p   jabhaliligi   va   metodologik   ko‘p   qirraliligi
zarurat   tufayli   uni   o‘rganishning   metodologik   asoslari   va   uni   tadqiq   etishning
metodik    jabhalarini   aniq belgilash   masalasini   qo‘yadi.
Muallif   shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatini   ijtimoiy-
psixologik tadqiq etish ham salomatlik fenomenini, ham uni   belgilovchi   ijtimoiy-
psixologik   omillarni   yaxlit   tushunishni   nazarda   tutishini   ketma-ket asoslab beradi
(3.2-jadval).
3. 2- jadval  
Tadqiqotning   asosiy   konstruktlari   va   metodologik   yondashuvlari№
Asosiy   konstruktlar Metodologik
yondashuvlar
1. Shaxsning salomatlikka   qadriyat
sifatida   munosabati
 Salomatlik   qadriyati V.N.Myasi sh yevning
munosabat   lar   nazariyasi
66  Kognitiv   komponent
 Emosional   komponent
 Xulq-atvor   komponenti
2. Ijtimoiy-demografik   va   ijtimoiy-
madaniy omillar   (jins, yosh,   ma’lumot,
so‘rov   tili,   oilaviy   ahvol,   oila   tipi,
o‘zlashtirish) Dj.Endjelning   biopsixo-   ijtimoiy
yondashuvi
3. Shaxsdagi   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatning      ijtimoiy-
psixologik   determinantlari
3.1. Shaxsning
moslashuvchanl i
gi ijtimoiy ligi  Dj.Endjelning biopsixo-
ijtimoiy   yondashuvi
 Madaniy-faoliyatli   yondashuv
3.2. Motivasion-boshqaruv   determinant
lari
 O‘z   samaradorligi
 Salomatlik   nazorat   lokusi
 O‘zini   o‘zi   boshqarish  Ijtimoiy-kognitiv   nazariya
 Attityudlar   nazariyalari
 Bosqichlilik va o‘zini
o‘zi            boshqarish nazariyalari
3.3. Kommunikativ   xususiyatlar Dj.   Endjelning   biopsixo   ijtimoiy
yondashuvi
3.4. Gender   xususiyatlar Dj.   Endjelning   biopsixo
ijtimoiy   yondashuvi
3.5. Hayotiy   mazmun   xususiyatlari  Madaniy-faoliyatli   yondashuv
 Antropologik   va   gumanistik
yondashuvlar
3.2- jadvalda   ajratilgan   metodologik   yondashuvlar   asosida   tadqiqotning   3 ta
tayanch   konstrukti   taqdim   qilinadi:   1)   shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida
munosabati;   2)   ijtimoiy-demografik   va   ijtimoiy-madaniy   omillar;   3)   shaxsda
salomatlikka   qadriyat   sifatida   munsoabatning   ijtimoiy-psixologik   determinantlari.
Metodologik   ma’noda   tadqiqotda   «salomatlikka   munosabat»   kategoriyasini
ko‘p   komponentli   tahlili   asosiga   va   shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida
67 munosabati   undagi   ijtimoiy-psixologik   moslashuvchanlik,   ijtimoiy-kognitiv   va
o‘zini   o‘zi   boshqarish   xarakteristikalari,   kommunikativ,   gender   va   hayotiy
mazmun   xususiyatlari   kabi   ijtimoiy-psixologik   xususiyatlar   bilan   belgilanishi
haqidagi   asosiy farazga   tayanildi.
Shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabati   ijtimoiy-   psixologik
determinasiyalarini   o‘rganish   borasidagi   tadqiqot   ishi   3   bosqichdan   iborat   bo‘ldi.
Birinchi – tayyorlov bosqichida turli  yosh , jins va   turli  sinfdan  bo‘lgan   o ’ quvchi lar
bilan   fokus-guruhlar   va   sog‘lom   xulq-atvorni   o‘rganish   metodikasi   tahlili
o‘tkazildi.   Natijada   shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatini
o‘rganish   uchun   anketa   va   «Sog‘lom   xulq-atvor»   so‘rovnomasi   ishlab   chiqildi.
Tadqiqotning   ikkinchi   –   pilotaj   bosqichi   tayyorlov   bosqichida   ishlab   chiqilgan
anketa   sinoviga,   olingan   ma’lumotlarni   qayta   ishlash   va   interpretasiya   qilish
hamda   anketa   zarur   o‘zgartirishlar   kiritishga   bag‘ishlandi.   Uchinchi   –   asosiy
bosqich o‘z ichiga 20 2 1-20 22  yillar mobaynida olib borilgan tadqiqotlar   seriyasini
qamrab   oldi.
Tadqiqotning   turli   seriyalarida   shaxsni   salomatlikka   qadriyat   sifatida
munosabatining turli jabhalari va uning ijtimoiy-demografik,   ijtimoiy-madaniy   va
ijtimoiy-psixologik   determinantlari   haqidagi                                        ma’lumotlar   to‘plangan   (3-
jadval).
Tadqiqotning   asosiy   bosqichida:   1)   shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida
munosabati,   sog‘lom   xulq-atvor,   salomatlik   bilan   bog‘liq   ma’lum   harakatlar
(jismoniy   faollik,   reproduktiv   faollik,   tibbiy   faollik,   ijtimoiy   faollik,   ovqatlanish
xulq-atvori)ning   ijtimoiy-demografik,   ijtimoiy-madaniy   va   ijtimoiy-psixologik
omillarga   bog‘liqligi   o‘rganildi;   2)   salomatlikka   munosabatni   uning   qadriyatli
tarkibini   oshirish   tomoniga   o‘zgartirish   bo‘yicha   ta’limiy   va   trening   xarakteridagi
chora-tadbirlar   olib   borildi.
Mazkur   bobda   1)  o’smirlarda  salomatlikka   qadriyatli   munosabatni   o‘rganish
metodlari   va   metodikalari;   2)   o’smirlarning   salomatlikka   qadriyat   sifatida
munosabati   ijtimoiy-psixologik   determinantlarini   o‘rganish   uchun   metodik
yo‘riqnomalar;   3)   tadqiqot   tanlanmasi   qisqacha   tasvirlangan   va   asoslangan.
68 O‘smirlik davridagi  respondentlarning umumiy tanlanmada son   jihatidan   ustunlik
qilishi   ijtimoiy   salomatlik   psixologiyasida   o‘smirlarda   sog‘lom   xulqni   o‘rganish
bo‘yicha   yetarlicha   tadqiqotlarning   o‘tkazilganligi   bilan   tushuntirilishi   ko‘rsatib
o‘tilgan. O‘smirlarning tadqiqotda ishtiroki asosi   sifatida mazkur yosh davri shaxs
taraqqiyotining   ijtimoiy   va   psixologik   jihatdan   qiyin   bosqichi   hisoblanishini
tushunish   xizmat   qiladi.          Ijtimoiy-psixologik omillar (masalan, katta odam bo‘lib
ko‘rinish   istagi,   tengdoshlarining   referent   guruhiga   kirishga   intilish)   o‘smir
yoshlarda   xavfli   xulq-atvor   shakllanishiga   olib   kelishi   mumkin.   O‘smirlarning
salomatlik   sohasidagi   xavfli   xulq-atvori,internet  va kompyuter o’yinlariga haddan
tashqari   berilish,   spirtli   ichimliklar,   tamaki   mahsulotlarini   qabul   qilish,
himoyalanmagan   jinsiy   aloqaga   kirishishda   va   qiziqishda   namoyon   bo‘lishi
mumkin.
O’smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini   taminlashga   yo’naltirilgan
psixogegiyenik   omillar   va   motivlar   ishlab   chiqilgan   bo’lib.   O‘smirlik   davridagi
bolalarda psixologik, fiziologik o’zgarishlar yuzaga kelish davri bo‘lib, bu davrda
tshqi ta`sirlar katta apamiyatlidir.
O’smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligining salbiy omillar moduli
69 O‘smir
psixogigiyenasiZararli
odatlarga
berilish Internet va
kompyuter
o’yinlari Tengdoshlar
fikrining
ustunligi
Tarbiyada
bosim yoki
befarqlik
Ijtimoiy muhitGormonal
o’zgarishlar                                                                                    3.1-rasm
O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligiga tasir etuvchi salbiy omillar (3.1-
rasm) har biri  bola psixogigiyenasi rivojlanishini va yuzaga kelishini oldini oladi.
      O'smirlik   davri   (10-17yosh)   -   shaxsiyatni   shakllantirishning   o'ziga   xos
davri.   Jismoniy,   hissiy   va   ijtimoiy   o'zgarishlarning   xilma-xilligi,   shu   jumladan
qashshoqlik,   suiste'mollik   yoki   zo'ravonlik   ta'sirida   o'smirlar   ruhiy   salomatlik
muammolariga   nisbatan   zaifligini   oshirishi   mumkin.   O'smirlarning   psixologik
farovonligini   oshirish   va   ularni   muvaffaqiyatli   rivojlanish   imkoniyatlariga   ta'sir
qilishi mumkin bo'lgan jiddiy zarbalar va xavf omillaridan himoya qilish ularning
o'smirlikda   farovonligi   va   katta   yoshdagi   jismoniy   va   ruhiy   salomatligi   uchun
muhimdir.                                                                                          
O’smirlik   davrida   bolalar   ruhiy   salomatli   o’zgarishiga   ta’sir   etuvchi
mexanizmlar quyidagilar:
                                                                                                    3.2-rasm 
70Ta’lim muassasasi Tengdoshlar 
ta’siri
Ijobiy muhit
Salbiy muhit Yuqori bosim
BefarqlikO‘smir
Oila instituti
Boshqa jins vakiliga 
e`tibor Do’stlar fikri Shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatini   insonning   atrof   muhit
bilan   aloqasining   yaxlit   va   dinamik   tizimi   sifatida   tushungan   holda   mazkur
dissertasion   tadqiqotda   uni   tizimli   o‘rganishga    urg‘u   beriladi.
3.2.   O‘smirlik   davrida   shaxsda   salomatlikka qadriyat sifatida munosabatning
ijtimoiy-psixologik   determinasiyasi
Shaxsni   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabati   kognitiv,   emosional   va
xulq-atvor   komponentlarining   o‘smirlarlarda   ijtimoiy-demografik,   ijtimoiy-
madaniy   va   ijtimoiy-psixologik   omillari   ochib berilgan.
Salomatlik   haqidagi   tasavvurlarning   kontent-tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,
o‘smirlarda   salomatlik   ko‘pincha   holat   (30,3%),   kasalliklarning   yo‘qligi   (16,4%)
va   qadriyat   (14,5%)   sifatida   aniqlanadi.
(Foizlar kontent-tahlil birliklari miqdoridan hisoblangan, ya’ni respondentlar
tomonidan ajratilgan   sifatlar   («sog‘liq»   tushunchasini   ta’riflashda jami 304 ta sifat
ajratilgan).
Biroq o‘smirlar ijtimoiy tasavvurlari uchun yaxlitlik va   tizimlilik   xos   emas.
Salomatlikka   munosabatda   jinsiy   tafovutlarni   izlash   shuni   ko‘rsatdiki,   garchi
salomatlikka   munosabat   jadalligining   umumiy   ko‘rsatkichi   o‘g‘il   bolalarga
nisbatan   qizlarda   yuqoriroq   bo‘lsada,   baribir   bu   tafovutlar   ishonchli   emas   (3.3-
jadval).   Emosional   shkala   bo‘yicha   yuqori   qiymatlar   qizlar   o‘z   sog‘liqlaridan
estetik qoniqish olishlari, organizm   signallariga   ta’sirchan   ekanliklarini   ko‘rsatdi.
3.3- jadval  
Salomatlikka   munosabat   jadalligida   jins   bo‘yicha   tafovutlar,   N=250
Shkalalar O‘rtacha   rang Masku
linlik
mezoni Ahamiyat-
lilik
darajasi   (p)O‘g‘il
bolalar
N=101 Qizlar
N=149
Salomatlikka   munosabat
jadalligi 119,84 129,34 6953,0 0,307
71 Emosional   shkala 107,48 137,72 5704,0 0,001*
Kognitiv   shkala 128,52 123,45 7219,0 0,579
Amaliy   shkala 118,52 130,23 6820,0 0,200
Xulq-atvor   shkalasi 130,68 121,99 7001,0 0,337
Sog‘lom xulq-atvor komponentlaridagi tafovutlar tahlili o‘g‘il va qiz   bolalar
o‘rtasida sog‘lom xulq-atvor qiymatli ko‘rsatkichi (N=200, U=4106,0,   p<0,05)   va
giyohvand   moddalar   hamda   tamaki   iste’mol   qilishdan   qochish   ko‘rsatkichlari
(U=18482,0,   p<0,05),   xavfsizlik   va   xavfdan   qochish   (U=16564,0,   p<0,05),
maskulinlik   (U=17693,5,   p<0,05)   ko‘rsatkichlarida                                  ishonchli   tafovutlarni
aniqladi   (3.3-jadval).   Mazkur   ma’lumotlar   shuni   ko‘rsatadiki,  qizlar  kamdan-kam
internet  va   kompyuter  o’yinlariga  odatlanib   qoladilar,   o‘z   xavfsizliklarini   kuzatib
turadilar,   ya’ni   yo‘l   harakati   qoidalariga   rioya   qiladilar, qorong‘ida   yurmaydilar.
Sog‘lom   xulq-atvor   ko‘rsatkichlarining   tadqiqot   ishtirokchilarining   yoshiga
bog‘liq   tafovutlari   tahliliga   ko‘ra,   o‘smirlarda,   birinchidan,   sog‘lom   xulq-atvorning
umumiy   namoyon   bo‘lishi   o‘smirlik   davrida   o‘spirinlik   davriga   nisbatan   yaqqolroq
namoyon   bo‘lishi,   ikkinchidan,   o‘smir   yigit va qizlar ko‘proq   jismoniy   tarbiya   va
sport   bilan   shug‘ullanishlari   aniqlandi.   O‘smirlar   xavfsizlik   qoidalariga   rioya
qilishlari   va   tavakkalchilikdan   qochishlarini,   ular   uchun   ijtimoiy   qo‘llab-
quvvatlash   ahamiyatli   ekanligini   ko‘rsatib   o‘tganlar.   Olingan   ma’lumotlarning
o‘smirlik   davri   xususiyatlariga   qarama-qarshi   ekanligini   o‘smirlarning   ijtimoiy
maqbul javoblar   berishga   intilishlari   bilan tushuntirish   mumkin.
3.4 -jadval  
Sog‘lom   xulq-atvor   ko‘rsatkichlarida   jins   bo‘yicha   tafovutlar,   N=410
Shkalalar O‘rtacha   rang Ma skulin
lik      
mezoni Ahamiyatl
ilik
darajasi
(p)O‘g‘il
bolalar
N=183 Qizlar
N=227
Moddalarni   iste’mol
qilmaslik 192,99 215,58 18482,0 0,041*
Maskulinlik 222,31 191,94 17693,5 0,005*
Xavfsizlik   va   xavfdan 182,51 224,03 16564,0 0,000*
72 qochish
Oiladagi   turli   avlod   vakillarining   soni   salomatlikka   munosabatga   ta’sir
ko‘rsatishi   haqidagi   farazimiz   tasdiqlanmadi.   Nuklear   va   kengaytirilgan   oilada
yashaydigan   o‘smirlarning   o‘z   salomatligiga   munosabatida   ahamiyatli   tafovutlar
aniqlanmadi.   Tadqiqot   nuklear   oilalardagi   bolalarda   sog‘lom   xulq-atvor   yuqori
darajada   namoyon   bo‘lishining   statistik   tasdiqlanmagan   tendensiyasini   ko‘rsatdi.
Ijtimoiy   qo‘llab-quvvatlash   ko‘rsatkichi,   ishonchli   bo‘lmasada,   kengaytirilgan
oilalarda yashaydigan o‘smir va o‘spirinlarda yaxshiroq darajada ekanligi   ma’lum
bo‘ldi.   Muomalaning   kengroq   tajribasi,   insonlar   bilan   muomalaga   kirishish
ko‘nikmalarini   rivojlantirish   uchun   ko‘proq   turli-tuman   sharoitlarga   kengaytirilgan
oilalarda   voyaga   yetayotgan   bolalar   ega   bo‘lishlari,   ehtimol.
Mazkur   tadqiqotda   o‘zlashtirish   o‘smirlik   davrida   salomatlikka
munosabatning ijtimoiy-madaniy omili sifatida qaraladi   (3.5-jadval).
3.5 -jadval
Salomatlikka   munosabat   jadalligida   o‘zlashtirish   bo‘yicha
tafovutlari,   N=200
Ko‘rsatkichlar O‘rtacha   rang
Kraskel-
Uollis
mezoni Ahamiyat   lilik
darajasi   (p)Alo o’zlash tirish	
N=25	
Yaxshi	
o‘zlashtirish	
N=92	
Qoniqarli	
o‘zlashtirish N=73	
Yomon o’zlash	
tirish N=10
Salomatlikka   munosabat
jadalligi 126,40 102,47 88,40 105,95 8,431 0,038*
Emosional   shkala 112,00 106,58 85,64 124,30 8,903 0,031*
Kognitiv   shkala 114,84 103,39 91,16 106,30 3,903 0,272
Xulq-atvor   shkalasi 114,36 100,85 97,57 84,05 2,560 0,464
Olingan   ma’lumotlar   salomatlikka   munosabatning   turli   tiplarida   ijtimoiy-
psixologik   determinantlardagi   tafovutlar   tahlili   bilan   ham   tasdiqlandi   (3.6-
jadval).   Sog‘lom   xulq-atvor   yuqori   darajada   namoyon   bo‘ladigan   o‘smirlar
ijtimoiy-psixologik   moslashuvning   o‘zini   va   boshqalarni   qabul   qilish,   nazoratning
ichki   lokusi,   emosional   qulaylik   va   ustunlik   qilish   kabi   ko‘rsatkichlari   yuqoriligi
bilan ajralib   turdilar.
73 3.6 -jadval
Sog‘lom xulq-atvorning namoyon bo‘lish darajasi bo‘yicha o‘smirlik davrida
ijtimoiy-psixologik moslashuvdagi tafovutlar,    N=280
Shkalalar O‘rtacha   rang Mann-
Uitni
mezoni Ahamiyat-
lilik   darajasi
(p)Past   daraja
N=115 Yuqori  daraja
N=165
O‘zini   qabul   qilish 125,87 150,70 7804,5 0,012*
O‘zini   qabul   qilmaslik 154,97 130,42 7823,5 0,012*
Boshqalarni   qabul   qilish 120,55 154,40 7193,5 0,001*
Nazoratning   ichki   lokusi 129,57 148,12 8230,0 0,05*
Emosional   qulaylik 120,81 154,22 7223,0 0,001*
Ustunlik   qilish 123,19 152,57 7496,5 0,003*
Izoh:   *   bilan   statistik   ishonchli   tafovutlar   qayd   qilingan
O‘smirlik   davrida   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatning   ijtimoiy-
psixologik   determinasiyasi   shaxsning   kommunikativ   tavsiflari   bilan   ham
bog‘liqligi   korrelyasion   tahlilda   tasdiqlandi.   Sog‘lom   xulqning   qiymatli
ko‘rsatkichi   o‘zini   o‘zi   tasdiqlashning   konstruktiv   tipi   (r
s =0,383,   p<0,01)   va
kompetent   xulq   (r
s =0,357,   p<0,01)   ko‘rsatkichlari   bilan   ijobiy   o‘zaro
aloqadorlikda   ekanligi   aniqlandi.   Sog‘lom   xulq-atvorning   ko‘proq   namoyon
bo‘lishi   uchun   o‘z   tengdoshlarini   rag‘batlantirish   va   ularning   rag‘batini   qabul
qilish(r
s =0,224,   p<0,01),   undovchi   xulq   (r
s =0,272,   p<0,01),   iltimos   bilan
murojaat   qilish(r
s =0,179,   p<0,05),   «yo‘q»   deya   olish   (r
s =0,197,   p<0,05)   malakalari
ahamiyat   kasb   etishi   ehtimol.
Ijtimoiy-kognitiv   motivasion-boshqaruv   tavsiflari   o‘smirlik   davrida
salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatning   shakllanganlik   darajasiga   ta’sir
ko‘rsatadi.   O‘z   samaradorligi   va   o‘zini   o‘zi   boshqarishning   yuqori
ko‘rsatkichlariga   ega   bo‘lgan   bolalar   salomatlikka   ijobiy   emosional   munosabat,
salomatlik   va   sog‘lom   turmush   tarzi   haqida   o‘z   bilimlarini   kengaytirishga
intilishlari bilan tavsiflanadilar. Bunda o‘z   samaradorligi va o‘zini o‘zi boshqarish
darajasi   yuqori   bo‘lgan   o‘smirlar   mazkur   tavsiflar   bo‘yicha   past   darajaga   ega
bo‘lgan   o‘smirlarga   nisbatan   to‘g‘ri   ovqatlanadilar,   ko‘proq   sport   bilan
shug‘ullanadilar,   o‘zlarini   kuchli   hisoblaydilar,   salbiy   emosiyalardan   qochishga,
xavfsizlik   qoidalariga   rioya   qiladilar.  
Olib borilgan omilli tahlil sog‘lom xulq-atvor namoyon bo‘lishining   yuqori
74 darajasiga   ega   bo‘lgan   tadqiqot   qatnashchilariga   ko‘proq   o‘z   samaradorligi   va
konstruktiv   kommunikativ   malakalar   xos   ekanligidan   dalolat   beradi.   Biroq,
o‘smirlar   omilli   tuzilmasining   ijtimoiy-psixologik   tavsiflarida   ularning   yosh
xususiyatlari   tufayli   ahamiyatli   tafovutlar   aniqlanmadi.   Bu   sog‘lom   xulq-atvor
namoyon   bo‘lishining past darajasiga ega bo‘lgan guruhda ham, yuqori darajasiga
ega   bo‘lgan   guruhda   ham   aniqlangan   mazkur   yoshga   xos   negativizmni   tasdiqlaydi.
Trening   mashg‘ulotlarida   tadqiqotning   asosiy   bosqichida     68   nafar
sinaluvchilar   qatnashdi   (bir   trening   guruhi   –   25   nafar,   ikkinchisi   –   23   nafar,
uchinchisi   –   20   nafar   ishtirokchidan   iborat).   Trening   dasturlari   ta’limiy   va
shaxslilik-rivojlantiruvchi   bloklar   mashg‘ulotlaridan   iborat   bo‘ldi   (5-7
mashg‘ulot).   Mashg‘ulotlar   o‘smirlarda   sog‘lom     turmush   tarzi   va   konstruktiv
xulq-atvor   haqida   tibbiy-ijtimoiy   ma’lumotlar   berish;   2)   o‘zini   boshqarish,
kommunikativ   ko‘nikmalarni,   ijobiy   o‘zini   o‘zi   tasdiqlash   shakllantirishga
yo‘naltirildi.
Trening   dasturlarini   qo‘llash   samaradorligini   o‘lchash   ko‘rsatkichlari
sifatida   sog‘lom   xulq-atvor,   konstruktiv   ovqatlanish   xulq-atvori,   ijtimoiy   stress,
o‘z   samaradorligi,   o‘zini   o‘zi   boshqarish,   kommunikativ     malakalar   qatnashdi.
Takroriy   psixodiagnostika   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatni
shakllantirish   dasturida   qatnashgan   o‘smirlar   guruhida   ba’zi   ko‘rsatkichlar,
jumladan,   kompetent   va   agressiv   xulq-atvor   ko‘rsatkichlarining   o‘zgarganini
ko‘rsatdi   (1-rasm).
3.3-rasm. Treningdan avvalgi va keyingi kompetentli va agressiv xulq-
atvor   ko‘rsatkichlari   (N=15,   o‘rtacha   arifmetik   qiymatlar   asosida)
7520
15
10
5
0 18,47
14,53
6,33
4,4
Kompetenli xulq-atvorAgressiv xulq-atvor 
Treningga qadarTreningdan so’ng Shunday   qilib,   uchinchi   bobning   empirik-eksperimental   ma’lumotlari
quyidagi,   ya’ni:   1)   ijtimoiy-psixologik   omillar   salomatlikka   munosabat   indeksi
kattaligini,   sog‘lom   xulq   namoyon   bo‘lishi   va   ovqatlanish   xulq-   atvori
konstruktivligi   yoki   destruktivligini   ijtimoiy-demografik   va   ijtimoiy-madaniy
omillardan   ko‘ra   ko‘proq   darajada   belgilab   berishi   haqidagi   ilmiy   faraz
tasdiqlanmaganligi; 2) o‘z samaradorligi, o‘zini o‘zi   boshqarish,   konstruktiv   o‘zini
tasdiqlash,   kompetent   xulq,   konstruktiv   ijtimoiy-psixologik   moslashuvchanlik
salomatlikka   munosabat   indeksi   past   bo‘lgan   o‘smirga   nisbatan   salomatlikka
munosabat   ko‘rsatkichlari   yuqori   bo‘lgan   o‘smirlar   uchun   xos   ekanligi
haqidagi   faraz   qisman   tasdiqlanganligi;   3)   sog‘lom   turmush   tarziga   o‘rgatish
bo‘yicha   ta’limiy-psixologik   dastur   o‘smir   va   o‘spirinlar   ijtimoiy-   psixologik
tavsiflarida   ijobiy   o‘zgarishlarga   olib   kelishi   haqidagi   farazning   qisman
tasdiqlanganligi   to‘g‘risida   gapirish   imkonini   beradi.
Respondentlar   tomonidan   M.Rokich   metodikasi   yordamida   terminal
qadriyatlar   shaxsiy   iyerarxiyasida   salomatlik   o‘rnini   baholashni   ko‘rib   chiqish
zarurati   mavjud.   So‘raluvchilar   tomonidan   hayotiy   qadriyatlarni   ketma-ketlikda
joylashtirish   tahlili   shuni   ko‘rsatdiki,   umuman   tanlanma   bo‘yicha   respondentlar
ahamiyatli   ko‘proq   holatlarda   salomatlikni   qadriyat   sifatida   birinchi   o‘ringa
qo‘yadilar   (47%).   O‘smirlik   davridagi   qatnashchilar   tomonidan   salomatlikka
birinchi   o‘rinning   berilishi   chastotasining   taqsimlanishini   tahlil   qilish   shuni
ko‘rsatdiki,   rusiyzabon   tanlanma   vakillariga   nisbatan   o‘zbek   tilli   tanlanma   vakillari
salomatlikni   birinchi   o‘ringa   qo‘ydilar   (mos   ravishda   49,2%   va   44,8%),   lekin
bunda   so‘rov   tilining   ta’siri   ko‘proq   ijtimoiy-madaniy   muhit   va   hayotiy   marom
bilan   bog‘liq   qonuniyatning   emas,   balki vaziyatning   natijasidir.
Shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabati   kognitiv   komponenti
tuzilmaviy   rasmiylashtirilgan   intervyu   uchun   anketa   savollari   yordamida
o‘rganildi. U o‘z ichiga bir nechta bloklarga bo‘lingan   savollarni qamrab olgan: 1)
«Salomatlik   nima?»   va   «Sog‘lom   turmush   tarzi»   Siz   uchun   qanday   ma’no   kasb
etadi?”   kabi   ochiq   savollar;   2)   respondentlar   inson   salomatligi   va   o‘z   sog‘lig‘i
uchun   mas’uliyatni   yuklovchi   omillar   haqidagi   savollar;   3)   o‘z   salomatligi   holati
76 haqida ma’lumotga ega ekanligi     borasidagi   savollar.
Kontent-tahlil   o‘smirlik   davrida   insonni   o‘z   salomatligiga   munosabatining
individual   xususiyatlarini   aks   ettiradigan   ustunlik   qiluvchi   tavsiflarni   aniqlab   berdi.
Masalan,   respondentlarning   ko‘pchiligi salomatlikni hayotdagi eng asosiy qadriyat
deb   biladi   (31,8%).   Respondentlarning   bunday   fikrlari,   bir   tomondan   ularda
salomatlik   ahamiyatining   anglanganligi   haqida   gapirish   imkoniyatini   beradi,   biroq
ikkinchi   tomondan   tadqiqot   ishtirokchilarida   salomatlik   haqidagi   tasavvurlarning
birmuncha   notekisligidan   dalolat   beradi,   chunki   ularda   mazkur   fenomenning   eng
muhim   tavsiflari   aks   etmagan.   Yoki   o‘smirlik   davrida   salomatlik   inkor   qilish
orqali   kasalliklarning   yo‘qligi   sifatida   tavsiflanadi   (11,9%).   Bundan   salbiy   ta’rif
salomatlik   haqidagi   tasavvur   tanadagi   sezgilar,   inson   organizmidagi   buzilishlar
asosida   shakllanishi   haqida   taxmin   qilish   imkonini   beradi.   Respondentlar
salomatlikning   ijobiy   sifatlarini   anglamaydilar,   chunki   kasal   bo‘lmaslik   nimaligini
juda   yaxshi   biladilar,   biroq   sog‘lom   bo‘lish   qandayligini   ham   tasavvur   qila
olmaydilar.
Salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatda   bo‘lish   xususiyatlarini   ijtimoiy-
psixologik   omillarga   bog‘liq   ravishda   izlash   shaxsning   o‘z   samaradorligi,
salomatlik   nazorat   lokusining   internalligi,   o‘zini   o‘zi   boshqarish   va   psixologik
mukammallik darajasi salomatlikka munosabat   komponentlari   va   ayniqsa   sog‘lom
xulq-atvor   namoyon   bo‘lishiga   ta’sir   ko‘rsatishini   qayd etdi.
                      Tadqiqotda   ishtirok   etgan   yuqori   va   past   samaradorlikka   ega   bo‘lgan
qatnashchilar   sog‘lom   xulq-atvori   ko‘rsatkichlarida   aniqlangan   ishonch
darajasidagi   tafovutlar   aks   ettirilgan.   Shu   narsa   ko‘rsatilganki,   o‘z   samaradorligi
yuqori   bo‘lgan   tadqiqot   qatnashchilari   o‘z   salomatliklarini   saqlash   bo‘yicha
ko‘proq   harakatlarni   amalga   oshiradilar   (U=18094,0,   p≤0,05),   to‘g‘ri
ovqatlanadilar   (U=17871,0,   p≤0,05)   va   xavfsizlik   qoidalariga   rioya   qiladilar
(U=18381,0,   p≤0,05).   Yuqori   samaradorlikka   ega   bo‘lgan   tadqiqot   qatnashchilari
past   samaradorlikka   ega   bo‘lgan   qatnashchilarga   nisbatan   ko‘proq   umuminsoniy
ma’naviy   qadriyatlarga   mos   hayot   kechirishga,   bir   maromdagi   yaxshi   kayfiyatni
saqlab   qolishga   harakat   qiladilar   (U=18228,0,   p≤0,05).   Ularga   ko‘proq
77 maskulinlik, ya’ni inson jismonan kuchli bo‘lishi va    o‘z   emosiyalarini   nazorat   qila
olishiga   ishonch   xosdir (U=16857,0,   p≤0,05). 
Ular   ko‘pincha   uyqu   va   dam   olish   tartibi   sog‘lom   odatiga   rioya   qiladilar,
o‘z   xavfsizlarini   kuzatib   boradilar.   Atrofdagilar   bilan   ochiq   va   ishonchli
munosabatlarga   ega   bo‘lgan,   qarashlarida   erkinlik   va   mustaqillikka   qodir,
atrofdagilarni   boshqarishda   hokimlik   va   kompetensiyaga   ega   bo‘lgan,   shaxs
sifatida   o‘sish   va   rivojlanish   hissini   anglagan,   kelajakka   yo‘naltirilgan   va
anglangan   maqsadlari   bo‘lgan,   shuningdek,   o‘ziga   ijobiy   munosabatda   bo‘lgan
sinaluvchilar   ko‘proq   darajada   sog‘lom   xulq-atvorni   namoyon   qiladilar   va   o‘z
salomatliklariga   foyda   beradigan   harakatlarga   rioya   qiladilar.
Sog‘lom   xulq-atvor   qiymatli   ko‘rsatkichi   namoyon   bo‘lishiga   bog‘liq
ravishda   hayotiy   mazmun   yo‘nalishlari   ko‘rsatkichlaridagi   tafovutlarni   izlash,
kelajakka   nisbatan   anglangan   va   yo‘naltirilgan   maqsadlarning   mavjudligi,   o‘z
hayotining   qiziqarli,   emosional   jihatdan   mazmunga   to‘la   va   boy   ekanligi   haqida
tasavvurga   ega   bo‘lish,   qoniqqanlikni   his   qilish,   umrning   yashab   o‘tilgan   qismi
mahsuldorligini   va   anglanganligini   his   qilish,   o‘zini   qaror   qabul   qilishda   tanlash
mustaqilligiga   ega   bo‘lgan,   hayotini   shaxsiy   maqsadlar   va   tasavvurlarga   mos
ravishda   boshqara   oladigan   kuchli   shaxs   obraziga   mansub,   deb   bilish   kabi
shaxslilik   xususiyatlari   statistik   ahamiyatli   darajada   salomatlikka   nisbatan   yuqori
xulq-atvor   faolligi   belgilari   ekanligini   ko‘rsatdi.   Ushbu   holat   korrelyasion   tahlili
natijalari   bilan   ham   tasdiqlandi.   Salomatlikni   saqlash   bo‘yicha   xulq-   atvor faolligi
qiymati   hayotiy   mazmun   yo‘nalishlarining   «hayotdagi   maqsad»   (r
s =0,275,
p<0,01),   «hayot   jarayonidan   qoniqqanlik»   (r
s =0,346,   p<0,01),
«Hayotning   natijaviyligi»   (r=0,266,   p<0,01),   «Men   nazorati   lokusi»
(r
s =0,288,   p<0,01),   «hayot   nazorati   lokusi»   (r
s =0,266,   p<0,01)   kabi   barcha
komponentlari   bilan   ijobiy   aloqadorlikka   egaligi   aniqlandi.
Umuman   olganda   korrelyasion   tahlil   natijalariga   mos   ravishda   o‘smirlik
davrida   sog‘lom   xulq-atvor,   shaxsning   ijobiy   ijtimoiy-psixologik   moslashuvi,
salomatlik   nazorati   lokusi   internalligi,   o‘z   samaradorligi   va   kuchli   namoyon
bo‘lgan   o‘zini   o‘zi   boshqarish,   yuqori   darajadagi   psixologik   mukammallik   va
78 hayotiy   mazmun   yo‘nalishlari   bilan   bog‘liq   bo‘lishi   ehtimol.   Bundan   tashqari
to‘satdan   namoyon   bo‘ladigan   agressivlik,   depressivlik,   qo‘zg‘aluvchanlik,
tortinchoqlik,   emosional   o‘zgaruvchanlik   yetuklik   davrida     sog‘lom   turmush   tarzi
qoidalariga   rioya   qilishga   to‘sqinlik   qiladi.
Tadqiqot   davomida   ishlab   chiqilgan   o’smirlik davrida   salomatlikka   qadriyat
sifatida   munosabatni   shakllantirish   bo‘yicha   motivasion   trening   dasturlari
o‘zlarining   qisman   samaradorligini   ko‘rsatdi.   Trening   mashg‘ulotlarida
tadqiqotning asosiy bosqichi jarayonida 45 nafar qatnashchi                                  ishtirok etdi (bir
trening   guruhida   –   28   nafar,   ikkinchisida   –   12   nafar,   uchinchisi   –   15   nafar
qatnashchi).   Trening   ishining   vazifasi   o‘zini   o‘zi   bilish   va   o‘zini   o‘zi   tahlil   qilish,
kelajakka   anglangan   va   barqaror   maqsadlar   qo‘yish   jarayoni   uchun   sharoit
yaratishdan   iborat   bo‘ldi   (8-12   mashg‘ulotlar).
Trening   dasturlarini   qo‘llash   samaradorligini   baholash   ko‘rsatkichlari
sifatida   salomatlikning   internal   nazorat   lokusi,   o‘z   samaradorligi,   o‘zini   o‘zi
boshqarish   va   kommunikativ   xususiyatlari   olindi.   Takroriy   diagnostika   ba’zi
ko‘rsatkichlarning,   jumladan,   o‘z   samaradorligi,   salomatlik   nazorat   lokusining
internalligi   va   insonning   salomatlik   boshqa   ahamiyatli   kuchli   odamlarga
bog‘liqligiga ishonishi ko‘rsatkichlarida   o‘zgarishlar ko‘rsatdi.
3.4- rasm.   O‘z   samaradorligi   va   nazorat   lokusining   treningdan   avvalgi
va   keyingi   ko‘rsatkichlari   (N =9,   o‘rt acha   arifmet ik   qiy mat lar
asosida)
7940
35
30
25
20
15
10
5
0 34,22
28,67
26 30,33
26,11
21,44
O’z samaradorligiSalomatlik nazorat              Salomatlikning 
                  loksuning internalligi            boshqalarga               
bog’liqlik ahamiyati                                                            
Т reningga qadar  
р Treningdan so’ng Bob bo’yicha xulosalar
Shunday   qilib,   ushbu   bobning   empirik-eksperimental       ma’lumotlari:   1)
salomatlik qadriyatini baholash, salomatlikka munosabat   indeksi   kattaligi,   sog‘lom
xulq-atvor   namoyon   bo‘lishi   darajasi   va   ovqatlanish   xulq-atvori   konstruktivligi
ijtimoiy-demografik   va   ijtimoiy-madaniy   omillarga   nisbatan   ko‘proq   ijtimoiy-
psixologik   omillarga   bog‘liq   bo‘lishi   haqidagi   farazning   qisman   tasdiqlanganligi;
2)   salomatlikka qadriyat sifatida munosabat va konstruktiv ovqatlanish xulq-   atvori
ko‘proq   ijtimoiy-psixologik   moslashuvchanlik,   salomatlikni   nazorat   qilish   lokusi
internalligi,   o‘z   samaradorligi,   o‘zini   o‘zi   boshqarish,   femininlik,   shaxsning
psixologik   mukammalligi   va   amalga   oshganligi   bo‘yicha   yuqori   hamda   salbiy
shaxslararo   tavsiflarning   past   ko‘rsatkichlariga   ega   bo‘lgan   o‘smirlik   davri
yoshidagi   tadqiqot   qatnashchilariga   xos   ekanligi   haqidagi   farazning   qisman
tasdiqlanganligi;
3) ichki motivasiyani oshirish bo‘yicha ta’limiy-psixologik trening dastur
tadqiqot   qatnashchilarida   salomatlik   nazorati   lokusi,   o‘z   samaradorligi   va   o‘zini
o‘zi   boshqarishni   ijobiy   baholashlariga   olib   kelishi   haqidagi   farazning   qisman
tasdiqlanganligi   to‘g‘risida   gapirish   imkonini   beradi.
80 XULOSALAR
O‘smirlar   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabati   ijtimoiy-   psixologik
determinasiyalarini   kompleks   o‘rganish   quyidagi   xulosalarga   kelish   imkoniyatini
berdi:
1. O‘smirlik   davridagi   shaxslarning   salomatlik haqidagi tasavvurlari uning
inson   hayotidagi   asosiy   qadriyat   sifatida   anglanilganida   tafovutlanmasligi   bilan
ajralib   turadi.   Salomatlik   haqidagi   tasavvurlar   salomatlik   fenomenini
kasalliklarning   yo‘qligi   orqali   negativ   interpretasiya   qilish,   salomatlikni   hayotiy
faoliyatning   turli   sohalarida   muvaffaqiyat   va   farovonlikka   erishish   sharti   sifatida
qarash, salomatlikni ta’riflashda ijobiy sifatlarning yo‘qligi bilan xarakterlanadi.
2. O‘smirlik   davridagi   shaxslarning   sog‘lom   turmush   tarzi   haqidagi
tasavvurlari to‘liq emasligi, mujmalligi va   stereotipliligi   bilan   ajralib   turadi.   Garchi
sog‘lom   turmush   tarzi   haqidagi   tasavvurlar   uchun   uning   jismoniy   faollikdan   tortib
ijobiy   fikrlash va emosional o‘zini o‘zi boshqarishgacha bo‘lgan tarkibi kiritilgan
bo‘lsa-da,   ko‘proq   jismoniy   faollik,   ovqatlanish   va   zararli   odatlarning             yo‘qligi
kabi   xatti-harakatlar   va   shart-sharoitlar   yodga   olindi.
3. Salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatning   kognitiv,   emosional   va
xulq-atvor   komponentlari   ko‘proq   a’loga   o‘zlashtiradigan   qizlar va o‘g‘il bolalarda
kuchliroq namoyon   bo‘ldi.
4. Shaxsning   ijtimoiy-psixologik   moslashuvchanligi,   undagi   yuqori
darajadagi   moslashuvchanlik,   o‘zini   va   boshqalarni   qabul   qilish,   emosional
qulaylikda   namoyon   bo‘lgan   holda,   o‘smirlik   davrida   shaxsning   salomatlikka
qadriyat   sifatida   munosabati   aniqlovchisi   sifatida   qatnashishi   mumkin.   O‘smirlik
davrida   kechiniladigan   ijtimoy   stress   maktabdagi   xavotirlanishni   tavsiflagan   holda,
salomatlikka   zarar   yetkazuvchi   xatti-harakatlarga   berilish   uchun   asos   bo‘lib   xizmat
qilishi   mumkin.
5. Shaxsning   ijtimoiy-kognitiv,   motivasion   va   boshqaruv   xarakteristikalari,
o‘z   samaradorligi,   salomatlik   nazorat   lokusining   internalligi,   salomatlikning
ahamiyatli   boshqa   odamlarga   bog‘liqligiga   ishonishning   yuqori   ko‘rsatkichlarida
81 namoyon   bo‘lib,   ham   o‘smirlik   davrida   bola dagi   salomatlikka   qadriyat   sifatida
munosabatning   kognitiv,   emosional   va   ayniqsa   xulq-atvor   komponentlarining
ijtimoiy-psixologik   determinantlari   sifatida   qatnashadi.
6. O‘smirlik   davrida   shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabati
tayanch   ijtimoiy-psixologik   omillari   sifatida   shaxsdagi   kommunikativ   tavsiflar
qatnashadi.   Salomatlik   borasida   yuqori   darajadagi   xulq-atvor   faolligiga   ega
bo‘lgan   o‘smirlarga   o‘zini   o‘zi   tasdiqlashning   konstruktiv   tipi,   kompetent   xulq-
atvor, hamdard bo‘la olish malakasi, e’tibor ko‘rsata olish va tengdoshidan   e’tibor
belgilarini   qabul qila   olish,   «yo‘q» deya   olish   malakasi   xosdir.
7. O‘smirlik   davrida   sog‘lom   xulq-atvorning   shakllanishida   ota-onalar
bilan o‘zaro ta’sir maromi xususiyatlari ma’lum   rol o‘ynaydi. Ota-ona tarbiyasida
haddan   ziyod   g‘amxo‘rlik   yoki   qattiqqo‘llik   qilish   bir   maromda   bo‘lganida
o‘smirlar   yuqori   darajada   namoyon   bo‘ladigan   sog‘lom   xulq-atvor   kuzatiladi.
Boshqacha   qilib   aytganda,   bolalarga   nisbatan   talablarning   optimalligi,   ularning
ehtiyojlariga                                   e’tiborli munosabatda bo‘lish, ularga nisbatan qo‘llaniladigan
choralarning                                    adekvatligi   ularda   sog‘lom   xulq-atvor   shakllanishiga olib
keladi.   Biroq   olingan   ma’lumotlar   oilalarning   etnomadaniy   xususiyatlarini   ham
hisobga   olgan   holda   keyingi   tadqiqotlarni   olib   borishni   taqozo etadi.
8. O‘zgalar   bilan   ijobiy   munosabatlar,   atrofdagilarni   boshqarish,   shaxs
sifatida   o‘sish,   hayotdagi   maqsadlar,   o‘zini   o‘zi   qabul   qilish   kabi   psixologik
mukammallik   xususiyatlari,   shuningdek,   inson   mavjudligining   hayotni
anglanganligi   va   amalga   oshirilganligini   his   qilish   kabi   ahamiyatli   tavsiflari
salomatlikka qadriyat sifatida munosabat  va yuqori   darajada   namoyon   bo‘ladigan
sog‘lom   xulq-atvorning   ijtimoiy-psixologik      omillari   sifatida   xizmat   qiladi.
9. Tadqiqotda   rejalashtirilgan   xulq-atvor   nazariyasining   bashoratlovchi
qadriyati   tasdiqlandi.   Jismoniy   faollik,   profilaktik   tibbiy faollik, to‘g‘ri ovqatlanish
va   reproduktiv   xulq-atvorga   berilish   darajasini   o‘rganish   mos   ravishdagi   xatti-
harakatlar   omili   sifatida   xulq-   atvorni   amalga   oshirish   uchun   ustanovkalar,
normativ tavsiyalar,   nazorat,   to‘siqlar,   niyatlar   o‘zaro   ta’siri   qatnashishini   aniqladi.
Masalan,   reproduktiv salomatlik sohasidagi  tibbiy faollik uchun tayanch ijtimoiy-
82 psixologik   determinant   sifatida   ahamiyatli   doiraning   normativ   tavsiyalari
qatnashadi.
10. Omilli   tahlil   sog‘lom   xulq-atvor   namoyon   bo‘lishining   past   darajasi,
shuningdek,   yuqori   darajasiga   ega   bo‘lgan   o‘smirlar   guruhida   ustunlik   qiluvchi
omil   sifatida   o‘smirlik   negativizmi   xos   ekanligini   aniqladi.   Yuqori   darajali
sog‘lom xulq-atvorga ega guruhda o‘z   samaradorligi   va   ijobiy   ijtimoiy-psixologik
moslashuv   hamda   konstruktiv   o‘zini   o‘zi tasdiqlash   omillari namoyon   bo‘ldi.
11. O‘smirlar   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatni   shakllantirish
bo‘yicha   ta’limiy-psixologik   trening   dasturlarining   ijtimoiy-psixologik   salohiyati
ularda   o‘z   samaradorligini, o‘zini o‘zi boshqarish, kompetent kommunikativ xulq-
atvor     va   ijobiy   o‘zini   o‘zi   tasdiqlash   ko‘nikmalarini   rivojlantirishda   namoyon
bo‘ladi.
O‘smir   yoshdagi   bolalar   ruhiy   salomatligini   ta’minlashning   psixogigiyenik
natijalari   quyidagi     tavsiyalarni   taklif etish   imkonini   beradi:
1. Salomatlikni   mustahkamlash   bo‘yicha   tadbirlar,   shuningdek,   sog‘lom
turmush   tarziga   o‘rgatish,   salomatlik   va   uning   omillari,   sog‘lom   xulq-atvor
tushunchalari   haqida   insonda   ma’lumotlarga   ega   bo‘lishni   oshirish   va   ularni
stereotip,   tafovutlanmagan   holda   tushunishning   oldini   olish   maqsadida   ular
haqidagi tibbiy-ijtimoiy axborotni o‘z ichiga olishi   kerak.
2. Bolalarni   sog‘lom   turmush   tarziga   o‘rgatish   rivojlantiruvchi   ta’lim
paradigmasi   kontekstida   «sub’yekt-sub’yektlik»   o‘zaro   ta’siriga   va   o‘qitishning
faol   usullarini   qo‘llashga   asoslangan   jarayon   sifatida   tashkil   etilishi   kerak
(masalan,   salomatlikka   zarar   yetkazuvchi   xulq-atvorga   berilish   xavfi   yuqori
bo‘lgan   vaziyatli   videosyujetlarni   ko‘rish,   rolli   o‘yinlar).
3. O’smirlik   davridagi   bola larda   salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatni
shakllantirish   va   bolalarni   sog‘lom   turmush   tarziga   o‘rgatish   dasturlari   ikki
komponentni   –   ta’limiy   (tibbiy-ijtimoiy   ma’lumot   berish)   va   individual-yosh
(masalan,   o‘smirlardagi   negativizm),   gender,   xulq-atvorning   motivasion
xususiyatlari,   axborotni   o‘zlashtirish   va   interpreta t siya   qilish   xususiyatlari   hisobga
olgan   holda   tashkil   etilgan   ijtimoiy-psixologik   treningni   o‘z   ichiga   olishi   kerak.
83 4. Salomatlikka   qadriyat   sifatida   munosabatni   shakllantirish   bo‘yicha
ijtimoiy-psixologik   trening   uchun   A.Banduraning   ijtimoiy   o‘rgatish   nazariyasi,
Dj.Prochaska, K. di Klementening sog‘lom xulq-atvorni   o‘zgartirishni transnazariy
modeli, A.Ayzen k ning rejalashtirilgan xulq-   atvor   nazariyasi, [58]   ichki   motivasiya
konsepsiyasi   maxsus   metodologik   asos   sifatida xizmat qilishi mumkin.
5. Psixogigiyenik  munosabatni   shakllantirish   dasturlari insonda ichki nazorat
lokusi,   o‘zini   o‘zi   boshqarish   ko‘nikmalari   (rejalashtirish,   dasturlash),   o‘z
samaradorligi   rivojlantirish   zaruriyatini   hisobga   olishi   kerak.   Mazkur   dasturlarda
stressni   kechish   davrida   o‘zini   o‘zi   boshqarish   ko‘nikmalarini,   ijtimoiy   bosimga
qarshilik   ko‘rsatish   kommunikativ   ko‘nikmalarini   rivojlantirishga   urg‘u   berish
tavsiya   etiladi.
84 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Normotiv huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston   Respublikasining   Konstitusiyasi.   -   Toshkent:   O‘zbekiston,
2017.  
2. O‘zbekiston   Respublikasining   2020   yil   23   sentyabrdagi   “Ta’lim
to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-sonli Qonuni 
3. O‘zbekiston   Respublikasining   2016 yil  14  sentyabrdagi   “Yoshlarga  oid
davlat siyosati to‘g‘risida”gi O‘RQ-406-sonli Qonuni ,
4. O‘zbekiston   Respublikasining   29   avgust   1996   yildagi   “Fuqarolar
sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi O‘RQ-265-I-sonli Qonuni, 
5. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017   yil   7   fevraldagi
“O‘zbekiston  Respublikasini   rivojlantirishning beshta   ustuvor  yo‘nalishi   bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni,
6. 1998 yildagi PF-2107-sonli “O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash
tizimini isloh qilish davlat dasturi”, 
7. O‘zbekiston   Respublikasining   “Bola   huquqlarining   kafolatlari
to‘grisida”gi Qonuni, 2008 yil . 
8. O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining “Yoshlarga  oid davlat  siyosati
samaradorligini   oshirish   va   O‘zbekiston   yoshlar   ittifoqi   faoliyatini   qo‘llab
quvvatlash to‘g‘risida”gi Farmoni, 2017 yil 6 iyul .
9. O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   “Respublika   bolalar
ijtimoiy   moslashuvi   markazini   tashkil   etish   to‘grisida”gi   419-   sonli   Qarori,   2004
yil 7 sentyabr. 
10.   Butunjahon sog‘liqni saqlash tashkiloti Nizomi  49-son;I Qarori 1959yil
Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to‘plamlar.
11. Abu   Nasr   Forobiy   “Baxt-saodatga   erishish   yo‘llari   haqida”   nomli   asari
29-30 b
12. Ананев   Б.Г.   Человек   как   предмет   познания.   -   СПб.:   Питер,   2000:
288с.  
85 13. Василева О.С., Галченко Т.А. Агрессивност и ее влияние на здорове
школников // Школа Здоровя. - 1997.-Т.  4, №4.-С. 65-71.
14. Василев   И.А.,   Магомед-Эминов   М.Ш.   Мотивасия   и   контрол   за
действием.  Изд. МГУ, 1991, -360 с .
15. Вилюнас   В.К.   Психологические   механизмы   биологической
мотивасии.  Изд. МГУ, 1986. -280 с.
16. Виготский   ЖИ.C.   Динамика   и   структура   личности   подростка:
Хрестоматия   по   возрастной   и   педагогической   психологии.   -   М:
Международная   педагогическая   академия,   1994.   -   С.   211   -   215.   Виготский
ЖИ. C . Психология. - М.: ЭКСМО-Пресс, 2000. - 1008 с.
17. Гурева   В.А.,   Семке   В.Я.,   Гиндинкин   В.Я.   Психопатология
подросткового   возраста   (теоретический,   клинический   и   судебно-
психиатрический аспекты), - Томск: Изд-воТом, Ун-та, 1994. - 310 с.
18. Гурвич И.Н. “Саломатлик  ижтимоий психологияси”  монографияси
2008 106 б
19. Karimova   V.M.   Yoshlarda   o‘zbek   oilasi   to‘g‘risidagi   ijtimoiy
tasavvurlar. Psix .  fan .  dok .  diss . -  T .:  ToshDU , 1994. -  B .309. 
20. Ковалев   В.И.   Мотивы   поведения   и   деятелности.   Москва   “Наука”,
1988, -191 с .
21. Konfusiy .  Suhbat   va   mulohazalar  /   Xitoy   tilidan   M . Maxmutxodjayev   va
N . Ismatullayeva   tarjimasi . -  Toshkent :  Yangi   asr   avlodi , 2014. -272  b .
22. Леонтев   А.Н.   Проблемы   развития   психики.   М.:   Изд-во   АПН
РСФСР, 1959 .
23. Леонтев А.Н. Деятелност. Сознание. Личност. -М., 1977. -304с.
24. Леонтев А.Н. Потребности, мотивы и эмосии. – М., 1973, - 40 с .
25. Маркова   А.К.,   Орлов   А.Б.   Мотивасия   учения   и   ее   воспитание   у
школников, М. : “Педагогика”, 1983. -64 с.
26. Маркова   А.К.   Формирование   мотивасии   учения   в   школном
возрасте, М., “Просвещение”, 1983. -96с
27. Маслоу А. Мотивасия и личност. — СПб.: Питер, 2006, -324 с.
86 28. Маслоу А. Новые рубежи человеческой природы - Москва: Смысл,
1999. -425 с.
29. Маслоу А. По направлению к психологии бития.-  Москва: ЭКСМО-
ПРЕСС, 2002. - 272 с .
30. Менделевич   В.Д.   Психология   девиантного   поведения.   -   М.:
МЕДпресс, 2001. - 589 с.
31. Мерлин В.С. Лексии по психологии мотивов. – Перм, 1970, - 120 с.
32. Nishanova Z.T,  va boshq.  Psixologik xizmat .  –  T. ,  2014,  –  424 b.
33. Оллпорт Г. Личност в психологии. - Москва: Ювента, 1998. - 345 с.
34. Петровский А.В. Личност. Дятелност. Коллектив. –М., 1982.-254 с.
35. Пиаже Ж. Избраные психологические труды: Пер. с аiл. и франс.
- М.: Международная педагогическая академия, 1994. - 680 с.
36. Психология с человеческим лисом: гуманистическая перспектива в
постсоветской психологии / Под редаксии А.Н. Леонтев, В.Г. Шур, 1997. – 78
с. 
37. Роджерс   К.   Взгляд   на   психотерапию.   Становление   человека.   -
Москва: Прогресс, Универс, 1994. - 480 с.
38. Роджерс К. Консултирование и психотерапия. Новейшие подходы в
области практической работы Монографии. - Москва: ЭКСМО- Пресс, 1999.
- 365 с.
39. Рубинштейн   С.Л.   Бытие   и   сознание.   Человек   и   мир.   -   Санкт-
Петербург: Питер, 2003. - 191 с.
40. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии.  СПб.: Питер, 2001 .
41. Самаров   Р.С.   Девиантное   поведение:   характеристика   форм   и
мотивов. - Ташкент: ВШСАП, 2004. - 30 с.
42. Samarov   R .   Qodirov   U .   Shaxsning   psixologik   ximoyasi   –   barqarorlikni
ta ’ minlash   asosi  //  Ta ’ lim   muammoari . 2010, 1-son.
43. Samarov   R.   S.   va   boshqalar.   Tizimli   tahlil:   nazariya   va   amaliyot
masalalari.  T.: 2017, -207 b.
44. Сафаев   Н.С.   Психологические   особености   насионалного
87 самосознания   студенческой   молодёжи:   Дис.   д-ра.   псих.   наук.   -   Т.:   УзНУ,
2005. -159 c .
45. Usmonov Sh, J.Musayevlar Nevrozning salomatlikka aks ta’siri T:2007
46. Узнадзе   Д.   Н.   Эксперименталные   основы   психологии   установки.
М.: 1949.
47. Лунев Э. Психоанализ и этика. -Москва:Республика, 1993. -415с .
48. Фромм Э. Характер и сосиалный просесс// Психология личности. –
М., 1982. -49-54 с.
49. Qodirov B.R.  Ta’lim  tizimidagi  islohatlar  maqsad  va yo‘nalishlari. -T.:
O‘zbekiston, 1999. – 32 b.
50. Qodirov U. Yoshlarni destruktiv ta’sirlardan himoyalashning psixologik
jihatlari. - Toshkent, 2013. - 236 b.
51. G oziyev E.G ., Jabborov A.M. Faoliyat va xulq-atvor motivasiyasi.  ʻ ʻ T.:
2003, -124 b.
52. G‘ o ziyev E.G . Umumiy psixologiya. T., 2010.-544 bet.	
ʻ
53. Shoumarov   G .B.   O‘zbekiston   ta’lim   tizimida   psixologik   xizmat
ʻ
muammolari. - T., 1998. 13-15 b.
54. Shoumarov   G .   B.,   Rasulova   Z.   A.   Oila   ensiklopediyasi.  
ʻ Toshkent   –
2016. -416 b.
55. Элконин   Д.Б.   Психическое   развитие   в   детских   возрастах.   -   М.:
Издателство   «Институт   практической   психологии».   -   Воронеж:   НПО
«МОДЕК», 1995. -448 с.
56. Энциклопедия психологических тестов. М., 1997. - 468 с.
57. Эриксон   Э.   Идентичност:   Юност   и   Кризис.   Прогресс,   Флинта,
МПСИ. 2006. – 344 с .
58. Яковлев   Е.В.   Педагогическая   консепсия:   методологические
аспекты построения. – М.: 2006. – 212 c.
Dissertasiya va avtoreferatlar
59. M.X. Karamyan   “ Shaxsning   salomatlikka   qadriyat   sifatidagi
88 munosabatining   ijtimoiy-psixologik   determinasiyasi”   Psixologiya   fanlari   doktori
(DSc )  ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan dissertasiya. T.: 2019, -  265  b.
60. Suleymanova   T   o‘quvchilar   psixologik   salomatligini   ta’minlashda
psixologik   xizmatning   ahamiyati   //.Psixologiya   fanlari   nomzodi,   dosent
avtoreferatiT:2016
61. Ал-Хуссаини   Р.   Х.   Кризис   личности   на   рубеже   ХХ-ХХИ   веков:
сосиално - философский анализ.   Дис. канд. филос. наук. - Краснодар, 2012. -
С.67.
62. Имамвердиева   М.Н.   Психологические   особености   формирования
суисидалного   поведения   //Автореф.   дисс.   канд.   психол.   наук.   -   Баку:
Bakin . GU , 2002. -19 с.
63. Лебедева   И.   В.   Психологические   детерминанты   ассертивности
личности // Дисс. канд. психол. н. - Красноярск: Сибирский государственый
технологический университет, 2014. - 204 с.
64. Rasulova   F . F .   O ‘ smirlarda   agressiv   xulq - atvor   namoyon   bo ‘ lishining
psixologik   xususiyatlari   //   Psixologiya   fanlari   bo ‘ yicha   falsafa   doktori   ( PhD )
dissertasiyasi   avtoreferati .  T.: 2018, - 49 b.
65. Talabova D Ruhiy salomatlik masalasida vaqt tushunchasi dissertasiyasi
avtoreferati T:2016 67-69 b
Internet manbalari
66.    www.wikipediya.uz   
67. http://elibrary.ru  
68. www.libpsixology.ru  
69. www.regionacadem.org  
70. www.lib.psixology.narod.ru     
89 ILOVALAR
Psixogigiyena va ruhiy salomatlikni  takomillashtirishga qaratilgan 8 soatlik
dastur
t/r  Trening 
mashg‘ulotining
rejasi Davomiyligi O‘quv 
vositalari Mashq maqsadi
1. 1) Tanishuv: 
Ismingizning 
bog’lab ijobiy 
sifatlar ayting 10 minut Oq 
qog‘oz 
ruchka Ishtirokchilar bilan
tanishish
2) Chamadon 
o’yini 15 minut Oq 
qog‘oz 
ruchka Ishtirokchilarning 
ijobiy fikrlashga 
o’rgatadi
3) Men doira 
ichidaman 20 minut Stullar Ichki va tashqi  
faollikni uyg‘otish
4) Mening 
kamchiliklarim 
mashqi 20 minut Oq 
qog‘oz 
ruchka O’ziga adekvat 
baho berishga 
o’rgatish
2. 1) “Harakat va 
so’zlar” mashqi 15 minut qog‘oz
ruchka va 
stullar Jismoniy va ruhiy 
sog’lomlashtirish 
maqsadida
2) “Sir” mashqi 20 minut A4 
format 
qog‘oz, 
ruchka O’smirlarni 
rostguylikda 
tarbiyalash
3) “Yoqimli 
doira” 10 minut Empatiyani 
rivojlantirish
4) “Olqishlar” 
mashqi 15 minut Ishtirokchilarda 
o’zlariga bo’lgan 
90 ishonchni oshiradi
3. 1) “Yulduzni 
ol” mashqi 25 minut Sokin 
musiqa Ruhiy 
sog’lomlashtirish
2) Tez aytish 20 minut Diqqatni 
rivojlantiradi
3) 
“Telegramma” 20 minut Oq 
qog‘oz 
ruchka Jipslikni 
oshiradi
4) Men 
bilimdonman 
mashqi 15 minut Oziga bo’lgan 
ishonchni oshiradi
4. 1) “Koptok 
menda”
mashqi 20 minut koptok Jismoniy 
sog’lomlashish va 
diqqatni to’plashga 
o’rgatadi
2) “kim ilg’or” 20 minut Mashq 
uchun 
tayoqchalar
va kichkina
koptokchal
ar Ishtirokchilarning 
chaqqonligini 
oshiradi
3) “Estafeta” 20 minut bayroqchal
ar Jamoaviy 
birikishni o’rgatadi
5. 1) Sevimli 
maktabim 20 minut A4 
format 
qog‘oz, 
ruchka Ta’limga 
qiziqishini oshirish
2) “Yomon 
yaxshi” mashqi 20 minut Oq 
qog‘oz 
ruchka Yaxshi yomon 
sifatlarni  
mukammalroq ajratib
91 olishlari uchun
3) “Sehrli stul” 20 minut stul Quvnoqlik olib 
kirish
4) “Men 
uddaladim” 
mashqi 20 minut Mo’si
qa, doska, 
flamaster Nutqidagi xató 
va kamchiliklarni 
eshitib tuzatish
6. 1)“Mendagi 
kuchki 
xususiyatlar” 20 minut Oq 
qog‘oz 
ruchka O’ziga adekvat 
baho berish
2) “Fikrlar 
to’qnashuvi” 20 minut Oq 
qog‘oz 
ruchka Ishtirokchilarni 
bir birlariga hurmatga
o’rgatish
3) “Mening 
fikrim to’g’ri” 15 minut Ishtirokchilarda 
o’z fikrlarida ishonch 
bilan qatiy turishga 
o’rgatish
4) “Stulni 
ushla” 20 minut Stullar Kayfiyatni 
ko‘tarishva diqqatni 
oshirish
7. 1) “Bayroqcha” 20 minut Bayro
qchalar Ishtirokchilarda 
chaqqonlik va 
jipslikni oshirish
2) “Tabiat 
quynida”  20 minut Rangli 
qalamlar va
oq qog’oz Tabiatni 
sevishga tafakkurni 
oshirishga
3) “Mening 
darvozam” 30 minut koptok Jamoalarda 
hamjihatlik, ruhiy va 
jismoniy sog’lik
8. 1) “Sujet” 20 minut Hikoy
a  Vaziyatdan
chiqib ketish 
92 ko‘nikmasini 
shakllantirish
2) “Biz 
birgamiz” 20 minut Rumol
cha, 
stulchalchal
ar Ruhiyatni 
ko’taradi, 
diqqatni oshiradi
3) “Nahotki bu 
men ” mashqi 25 minut Xaltacha 
turli 
predmatlar Kayfiyatni 
ko’taradi, fikrlashni 
kengaytiradi
4) Biz 
baxtlimiz o’yini 20 minut Kayfiyatni 
ko’taradi, jipslikni 
oshirish.
Ushbu   surovnoma   asosida   o‘smir   yoshdagi   bola   ruhiy   salomatligi
darajasini aniqlash mumkin
Ismi sharifingiz 
____________________________________________________
1- bo‘lim. So‘rovnomadagi har bir fikrga "Ha" yoki "Y o‘q "... degan 
javobni tagiga chizish bilan javob berishingiz mumkin.
1. Mening tanishlarim (aksariyati) meni yo q tirishsa kerak, deb o‘ylayman. 
- "Ha", "Y o‘q "....
2. Kamdan-kam gapim ishimga to‘g‘ri kelmaydi.   "Ha", "Y o‘q "....
3. Men o‘zimni ba h olashga harakat  q ilganimda, eng avvalo 
kamchiliklarimni hisobga olaman. "Ha", "Y o‘q "....
4. O‘zimga meni yaxshi ko‘radigan odamni ko‘zi bilan  q araganimda, meni
obrazim ha q i q atdan  q anchalik  u zo q ligini k o‘ rib, noxush hislar vujudga keladi. - 
"Ha", "Y o‘q "....
93 5. Mening  “ Men ” im men uchun doimo  q izi q arlidir.-  "Ha", "Y o‘q "....
6. Ba’zan, o‘zini-o‘zi ayash guno h  emas, deb  h isoblayman. - "Ha", 
"Y o‘q "....
7. Mening  h ayotimda men uchun  h addan tash q ari ya q in bo‘lgan odamlar 
bor yoki bo‘lgan. - "Ha", "Y o‘q "....
8. Meni o‘zgalar hurmat  q ilishi uchun hali xizmat  q ilishim kerak. - "Ha", 
"Y o‘q "....
9. O‘zimni o‘zim juda yomon ko‘rgan hollar  h am bo‘ladi, bu bir marta 
emas. - "Ha", "Y o‘q "....
10. O‘zim ham shaxsiyatimdagi ko‘p narsalarni o‘zgartirishni istardim. - 
"Ha", "Y o‘q "....
11. Men uchun shaxsiy "Men"im alohida e’tiborga sazovordek bo‘lib 
tuyulmaydi. - "Ha", "Y o‘q "....
12. Mening hayotimda hamma narsa yaxshi bo‘lishini sit q idi l dan 
xohlayman .  "Ha", "Y o‘q "....
13. Men birovga ta’na bilan  q arashdan oldin, eng avvalo o‘zimni 
ayblayman.  "Ha", "Y o‘q "....
14. Agar men ikki kishi bo‘lib  q olsam, u holda o‘zimning ikkinchim bilan 
mulo q otda bo‘lish men uchun anchagina  q izi q arli bo‘lardi. "Ha", "Y o‘q "....
15. O‘zimning ba’zi-bir sifatlarim menga begonanikidek bo‘lib tuyuladi. 
"Ha", "Y o‘q "....
16. Kimdir o‘zida menga o‘xshash tomoni borligini his  q ilishi mumkin 
emas.  "Ha", "Y o‘q "....
17. Birinchi  q arashda begona odam, menda o‘ziga yo q maydigan 
xususiyatlarni ko‘pro q  topadi. "Ha", "Y o‘q "....
18. Afsuski, go h ida aytganimdek  q ilmayman. "Ha", "Y o‘q "....
19. O‘zimga bo‘lgan munosabatimni d o‘ stona munosabat deb aytish 
mumkin.  "Ha", "Y o‘q "....
20. Ba’zan menga shunday bo‘lib tuyuladi,  q andaydir donishmand odam 
94 ichki dunyomni ko‘ra olsa, meni  q anchalik  q ashsho q  ekanligimni dar h ol 
tushunib etgan bo‘lar edi. "Ha", "Y o‘q "....
21. Ba’zida o‘z-o‘zimni tushuna olmayman. - "Ha", "Y o‘q "....
22. Men o‘zimni etarli darajada yu q ori baholayman, deyishim mumkin. - 
"Ha", "Y o‘q "....
23. Bosh q alarning yordamisiz men ko‘p ishlarni bajara olmayman. "Ha", 
"Y o‘q "....
24. Ba’zan men o‘zimni-o‘zim yaxshi tushunmayman.  "Ha", "Y o‘q "....
25. Ma q sadga yunalganlik, iroda va  q uvvatning etarli emasligi menga 
juda halal beradi.  "Ha", "Y o‘q "....
26. Umuman olganda, bosh q alar meni etarli darajada yu q ori baholasa 
kerak, deb o‘ylayman. - "Ha", "Y o‘q "....
27. Mening shaxsimda  q andaydir o‘zgalarning adovatini,  g‘a zabini 
q o‘zgaydigan nimadir bo‘lishi mumkin. - "Ha", "Y o‘q "....
28. Tanishlarimning ko‘pchiligi menga uncha jiddiy munosabatda 
bo‘lishmaydi. - "Ha", "Y o‘q "....
29. Men o‘zimda tez-tez  q o‘zgaluvchanlik ( g‘ azablanish) tuy g‘ usini 
uy g‘ ota olganimdan  h ursandman. - "Ha", "Y o‘q "....
30. Men o‘zimni hurmat  q ila olaman, deb ayta olaman. - "Ha", "Y o‘q "....
31. Mening orzu va rejalarimga ha q i q iylik etishmaydi. -
"Ha", "Y o‘q "....
32. Agar mening ikkinchi "Men"im bo‘lganda, bu men uchun mulo q otda 
eng zerikarli su h batdosh bo‘lar edi. - "Ha", "Y o‘q "....
33. O‘ylaymanki, men har  q anday a q lli va bilimli kishi bilan umumiy til 
topa olaman. - "Ha", "Y o‘q "....
34. Mening ichki kechinmalarim, men uchun yo q imli bo‘ladi. - "Ha", 
"Y o‘q "....
35. Mening ijobiy fazilatlarim kamchiliklarimni bosib ketadi. - "Ha", 
"Y o‘q "....
95 36. Meni vijdonsiz, deb ayblaydigan odamlarni ko‘pligiga ishonmayman. 
- "Ha", "Y o‘q "....
1 - BO‘LIM natijalarining tahlili
" Ha"   yoki   "Y o‘q "   deb   javob   berilganidan   q at’iy   nazar,   javobingiz
q uyidagi kalitlarga mosligi 1 ball baho olishingiz uchun imkon beradi.
1. O‘zining "Men"idan "rozi" yoki "norozi" bo‘lish integral  h issi ustuni
"Ha" - 2, 5, 23, 27, 33, 
"Y o‘q "   - 6, 9, 13, 14, 16, 18, 30, 35, 36, 
Natijalar tahlili:
0-6 ball - Siz  ko‘p ro q  o‘zingizni "Men"ingizdan "norozisiz".
7-14 ball - Siz o‘zingiz ha q ingizda juda yu q ori fikrda emassiz, shuningdek
o‘zingizga ijobiy munosabatingiz sa q langan.
15-24 ball - o‘zingiz ha q ingizda juda yu q ori fikrdasiz, o‘zingizni 
"Men"ingizdan to‘la rozisiz, ba’zan bu holat o‘ziga tan q idiy yondoshmaslikni va
o‘zini atrofdagilarga  q arshi  quyishi holatini  yuzaga keltirishi mumkin.
2. O‘zini hurmat  q ilish  ustuni
" H a" - 2, 23, 
" Y o‘ q " . .  - 8, 13, 25, 27, 31, 35, 36.
0-3 ball - Sizda musta q illik, o‘zining kuchiga,  q obiliyatiga va 
imkoniyatlariga ishonch etarli emas.
4 - 8 ball - O‘zingizni etarli darajada  h urmat  q ilsangizda, ba’zida o‘zingizga
ishonmaslik, o‘z-o‘zingizni tushuna olmaslik va o‘z imkoniyatlaringizga shub h a 
bilan  qarash h ollari uchrab turadi.
9-12 ball - Siz o‘zingizni yu q ori darajada  h urmat  q ilasiz. Siz o‘zingizga 
ishonasiz va musta q ilsiz.
3. O‘zini yo q tirish ustuni
" H a" - 12, 18, 28,29, 
"Y o‘q ".. - 4, 9, 11, 16, 19, 24, 
0-3 ball - Siz  k o‘proq o‘zingizga "yomon kishilarga"  q aragandek  q araysiz, 
sizda o‘ziga tanbeh berishga, guno h kor deb  h is  q i lishga, O‘zini ayblashga 
96 moyillik bor.
4 - 9 ball - Umuman olganda o‘zingizni  qo‘ llab- q uvvatlaysiz, o‘zingizga 
ishonasiz, o‘zingizni ijobiy ba h olaysiz, shu bilan birga o‘zingizni ayblashga ham
tayyorsiz.
1 0 - 14 ball - Siz o‘zingizni "Men"ingiz bilan "d o‘ stona" munosabatdasiz. 
Bunday  h olatda o‘z hislaringizni va umumiy  h ul q ingizni yu q ori darajada nazorat
q ilishingiz zarur.
4. Bo shq alarning ijobiy munosabatini kutish.
" H a" - 1, 5, 10, 15, 
" Y o‘ q " . .  - 3, 26, 30, 32, 
0-4 ball - Siz atrofingizdagi odamlardan salbiy munosabatni kutasiz, hatto 
Siz uchun me r -mu h abbatli bo‘lgan odamlardan  h am yaxshi munosabat 
kutmaysiz. Siz o‘zingizga yaxshilikni rostakamiga ravo k o‘ rmaysiz. Va h olanki 
o‘zingizni bosh q alarga  o‘xsha maydigan, alohida shaxs deb  h isoblaysiz. Bu holat 
sizda o‘z  h urmatingizni oshiradigan vazifalarni egallashingizda xalaqit beradi.
5- 8   ball   -   atrofingizdagi   odamlar   orasida   sizga   salbiy   munosabatda
bo‘ladigan   odamlar   borligini   bilsangiz   ham   umuman   "odamlar   Menga   ijobiy
munosabatdalar",   deb   o‘ylaysiz.   Bu   holat   sizda   ularning   munosabatlariga
munosib   bo‘lishga,   ijtimoiy   axloq   normalariga   rioya   qilishga,   tashqi
qiyofangizga   e’tiborli   bo‘lishga,   o‘zingizni   nazorat   qilishga   intilishni   vujudga
keltiradi.
9 - 11   ball   -   atrofingizdagi   odamlarni   sizga   ijobiy   munosabatda
ekanliklariga to‘la ishonasiz. Bu ishonch sizni o‘zingizga bo‘lgan hurmatingizni
yanada   orttiradi.   Siz   shaxsingizni   ahamiyatli   ekanligiga   ishonasiz   va
faoliyatingizning   samarali   bo‘lishi   atrofingizdagi   odamlardan   kutayotgan
munosabatingizga   bog‘liq .   Atrofingizdagilarda   siz   xaqingizdagi   tasavvurlar
caqlanib qolishi uchun doimo o‘z ustingizda ishlab borishingiz zarur.
5. O‘ziga  q izi q ish ustuni
" H a" - 7, 17, 20, 33, 34
" Y o‘ q " . .  - 14, 
97 0-2 ball - Siz o‘zingizga ( q isman o‘z fikrlaringizga va hislaringizga) ya q in
emassiz.   Afsuski,   sizda   o‘zingizni   bosh q alar   uchun   q izi q arsiz   ekanligingiz
h a q idagi fikr mavjud.
3-6   ball   -   Siz   o‘zingiz   bilan   "tenglik"   asosida   muomala   q ila   olasiz,
bosh q alar   uchun   q izi q arli   ekanligingizni   e’tirof   etmaysiz.   SHuning   bilan   birga
siz   o‘zingizni   atrofdagilar   uchun   q izi q arli   ekanligingizga   h ar   doim   h am
ishonavermaysiz.   O‘ylab   k o‘ ring,   bu   balki   sizni   umuman   q anday   bo‘lishingiz
kerakligini bilmasligingiz bilan bog‘li q dir. E ht imol, siz u yoki bu sifatlaringizni
q ay   darajada   rivojlanganligini   bilarsiz   va   shuning   uchun   atrofdagilar   uchun
sizning "Men"ingiz  q izi q arli ekanligiga shub h angiz bo‘lsa kerak.
7-9 ball - Siz o‘zingizni  bo shq alar  uchun va o‘zingiz uchun ham   q izi q arli
ekanligingizga ishonasiz. Bu sizni faoliyatingizni samarali bo‘lishiga olib keladi.
           O‘ziga ishonch ustuni
" H a" - 2, 23, 36, 42, 46.
" Y o‘ q " . .  - 31, 32, 
0-2   ball   -   Siz   o‘zingizni   turli   vaziyatlardan   chi q ish   va   muammolarni   h al
q ilishga  q obiliyatsiz deb hisoblaysiz.
3-5 ball – Ruhan tushkunlikka tushmaysiz, lekin har doim  h am musta q il va
ma q sadli emassiz.
6-8   ball   -   Sizda   o‘ylagan   narsangizni   amalga   oshira   olishingiz   uchun
qobiliyat   va   kuch-quvvat   etarli.   Sizda   shakllangan   e’ti q od   faoliyatingiz
muvaffaqiyatini ta’minlovchi muhim omil bo‘lib hisoblanadi.
6. O‘zgalardan kutilayotgan munosabat ustuni
" H a" -  1 , 5 ,  10, 
" Y o‘ q " . .  - 32, 35, 
0-2   ball   -   Siz   bosh q alardan   o‘zingizning   "Men"ingizni   salbiy
ba h olashlarini kutishga tayyorsiz.
3-5   ball   -   Siz   atrofdagi   odamlarning   sizga   bo‘lgan   munosabatlari,   fikrlari
va   xatti- h arakatlarini   tan q idiy   va   real   ba h olaydigan   odamsiz.   Sizni   o‘zingizga
nisbatan   bo‘ladigan   ichki   q arakatlaringiz   shaxsiy   sifatlaringiz   va   xul q ingizdan
98 kelib chi q adi.
5 - 7  ball - Siz o‘zingizni "Men"ingizni atrofdagilar tomonidan ko‘pro q
ijobiy   baholanishini   kutasiz.   Bu   holat   sizni   o‘zingizning   “ Men ” ingizga   ijobiy
yunaltirib, faoliyatingizni jadallashtiradi va yangi yutututrga olib boradi.
7. O‘zini  q abul  q ilish ustuni
" H a" - 12, 18, 28, 
" Y o‘ q " . .   - 21.
0-2   ball   -   Sizni   butun   borligingiz   o‘zingizni   q anoatlantirmaydi
(yo q maydi).   SHaxsiy   va   kasbiy   sifatlaringiz   ustida   o‘ylab   k o‘ rishingiz   h amda
ijobiylashtirib borishingiz zarur.
3-4   ball   -   O‘zingiz   ha q ingizdagi   fikrlaringizda   q arama- q arshiliklar
mavjud.   O‘zingizning   “ Men ” ingizda   nima   sizga   ma’ q ul   va   nima   noma’ q ul
ekanligini   ani qq lang.   O‘zingizning   "Men"ingiz   ustida   ishlashingiz   o‘zingizga
nisbatan ijobiy munosabatlaringizni shakllanishiga olib keladi.
5-6   ball   -   O‘zingizni   qabo‘l   qilish   (baholash)   o‘lchovingiz   etarli
darajada   yuqori.   Bu   fidoiy   sifatida   ehtiyojingiz   borligini   ifodalab,   nafaqat   sizni
"Men"ingizga   bo‘lgan   ijobiy   munosabatlaringizni   qo‘llab-quvvatlaydi,
shuningdek, samarali faoliyatingiz uchun ham katta ahamiyatga egadir.
8. O‘z-o‘ziga raxbarlik qilish ustuni
"Ha" – 30,32
" Y o ‘ q " . .  - 25, 27, 31, 35
0-2   ball   -   Siz   o‘zingizga   aytishingiz   zarur:   "Afsuski,   meni   biror   aytgan
gapim, aynan shunday xatti-harakat qilishimni bildirmaydi".
3-5   ball   -   Siz   muvaffaqiyatga   faoliyatingizdagi   ma’lum   izchillikni
ta’minlovchi   ichki   munosiblik   orqali   erishasiz.   SHunga   q aramay,   sizning
"Men " ingizda   ba’zi   psixologik   kelishmovchiliklar   uchrab   turadi.   Nima   uchun?
E h timol,   bunga   xul q ingizda   -   izchillikning   har   doim   ham   bo‘lmasligi   va   uni
etarli   nazorat   q ilinmasligi,   shuningdek,   rejalaringizning   norealligi   sabab   bo‘lsa
kerak.
6-7 ball   -   Sizda   faoliyatdagi   izchillik,   o‘zini   tushunish,   o‘zining
99 qobiliyat   va   imkoniyatlariga   ishonish,   o‘zini   nazorat   qilish   etarli   darajada
namoyon bo‘ladi.
9. O‘zini ayblash ustuni
" H a" - 3, 4, 9, 11, 16, 24,  3 4,  3 6.
0-2 ball - Sizda o‘zingizga nisbatan hech handay tanbe h ingiz yu q . Sizdagi
bunday   holat   bo‘layotgan   hodisalar   uchun   javobgarlikni   buyningizdan   so q it
q ilishni   va   javobgarlikni   tash q i   omillarga   yuklashga   moyillikni   keltirib
chi q aradi. O‘zingizga tan q idiy  q arashga harakat diling.
3-6   ball   -   Siz   har   doim   o‘zingizdan   k o‘ nglingiz   to‘lavermaydi   va   bu
o‘zingizdagi   bor   hislatlaringizga   mos   keladi.   K o‘p incha,   odamni   o‘z-o‘zini
baholashi   q arama- q arshiliklardan   iborat   bo‘ladi.   SHuningdek,   Sizda   o‘zini
psixologik   him oya   q ilish   yuli   bo‘lmish   o‘z   aybini   e’tirof   etib,   ta shq i   sabablar
or q ali o‘zini o q lashga intilish hollari uchrab turadi.
6-8 ball   -   Siz   o‘zingizni   tanqid   qilasiz,   vijdonlisiz.   Sizda
o‘zingizni   kamsitishga   "aybdor"   deb   his   qilishga   va   tanbeh   berishga   moyillik
bor.   Bu   holat   o‘zingizdagi   imkoniyatlarni   past   baholashni   vujudga   keltirib,   har
doim ham sizning faoliyatingizga ijobiy ta’sir etmaydi.
10. O‘ziga  q izi q ishni ifodalaydigan ustun
" H a" - 17, 20, 33.
" Y o‘ q " . .  - 26, 30, 32, 35
0-2   ball   -   Siz   o ‘ zingiz   uchun   q izi q arli   emassiz ,   chunki   o ‘ zingizdagi
ko ‘ pgina   shaxsiy   xususiyatlaringiz   va   ish   sifatlaringizni   salbiy   ba h olaysiz .   Bu
holat   sizning   o‘zingiz   uchun   ham   va   bo shq alar   uchun   ham   q izi q arsiz
bo‘lishingizga sabab bo‘lishi mumkin.
3-5   ball   -   Siz   atrofingizdagi   odamlar   uchun   ham,   o‘zingiz   uchun   h a m
ma’lum darajada   q izikdrlisiz. Ba’zida, sizda shaxsiy xususiyatlaringizdan va ish
sifatlaringizdan   q oni q maslik   h issi   bor.   Bu   kamchiliklaringiz   ustida   ishlab,
o‘zingizga   tan q idiy   munosabatda   bo‘lishingizni   va   o‘zingizni
takomilashtirishingizning asosiy y o‘ lidir.
6-7   ball   -   Sizning   "Men"ingiz   sizni   etarli   (ko‘pro q )   bezovta   q i d a l i .
100 Sizdagi   o‘ziga   q izi q ish   yu q ori   darajada   rivojlanib   o‘zini   sevishga   aylangan.
Umuman olganda bu yomon emas, agar bu faoliyatni amalga oshirish jarayonida
namoyon   bo‘ladigan   yu q ori   darajadagi   ma h orat   bilan   uy g‘ u n lashgan   bo‘lsa   -
Zotan,   atrofingizdagi   odamlarni   sizga   tan q idiy   munosabatlarini   va   sizni
o‘zingizga   yu q ori   baho   berishingiz   zaminida   yuzaga   kelishi   mumkin   bo‘lgan
janjallarni   oldindan   bilishingiz   mumkin.   SHu   sababli   ko‘pro q
insonparvarligingiz va faoliyatingizdagi nazokat siz uchun fa qa t foydali bo‘ladi.
11. O‘zini tushunish ustuni
" H a" -  3 3.
" Y o‘ q " . .  - 6, 8, 13, 15, 22, 30.
0-2 ball  - Sizda  ani q   ichki  izchillik, yor q in tasavvurlar,   h islar  va   g‘ oyalar
y o‘q.   O‘z-o‘zingiz   bilan   yomon   munosabatdasiz.   Ishingizda,   oilangizda,   jamoat
orasida tinchingiz bo‘lmaydi.
3-5   ball   -   O‘z-o‘zingiz   bilan   yu q ori   darajada   kelishasiz   deb   aytib
bo‘lmaydi.   Lekin   sizda   o‘zini   tushunmaslik   namoyon   bo‘lmaydi.   O‘ziga   ijobiy
munosabatni  q uvvatlash chorasi sizning  h ayotingizda  h okimlik  q iladi.
6-7   ball   -   Siz   o‘zingiz   bilan   kelishgan   holda   yashaysiz.   SHunday
q i l i b ,  siz to‘plagan ballar  yig‘indisi  quyidagi raqamni tashkil  q ilsa:
0   balldan   52   ballgacha,   bu   ko‘rsatgich   o‘zingizga   salbiy   munosabatda
ekanligingizni   bildiradi.   Bu   holat   nisbatan   barqaror   bo‘lgan,   ozmi-ko‘pmi
darajada   anglangan,   individning   o‘zi   haqidagi   tasavvurlarining   takrorlanmas
sistemasi   sifatida   his   q i lingan   "Men"   -   konsepsiyasi"ni   salbiy   yunalishda
namoyon   bo‘lishiga   olib   keladi.   Natijada   buning   zaminida,   sizni   atrofdagilar
bilan   o‘zaro   ta’siringiz   va   o‘zingizga   munosabatingiz   shakllanadi.   "Men   -
konsepsiyasi"-   ichki   q arama- q arshiliklardan   h oli   bo‘lmagan   shaxsiy   "Men"ning
yaxlit obrazidir. (A.V.Petrovskiy, M.G.YArashevskiy. 1990., str.475).
Salbiy   Men-konsepsiyasiga   ega   bo‘lgan   odamlar   orti q cha   bezovtaligi,   tez
xafa   bo‘lishi,   o‘zini   kamsitishga   va   e’tirof   etishga   moyilligi   bilan   ajralib
turadilar;   ular   uchun   mulo q ot   q ilish,   ijtimoiy   va   h issiy   masalalar   bilan   bog‘li q
bo‘lgan  q iyinchiliklar xarakterlidir (R.Berns., 1986, 302 s.).
101 Yu q orida   bayon   q ilinganlar   o‘spirinlarning   o‘qishi,   hayot   tarzi   va
faoliyatiga   salbiy   ta’sir   o‘ tkazmay   iloji   yu q .   SHuningdek,   "Men-   konsepsiyasi"
bilan   o‘spirin   o‘zaro   munosabalari   va   faoliyati   samaradorligi   o‘ rtasidagi
munosabatni   o‘zaro   bo g‘ li q likda   sistemali   o‘ rganmasdan   turib   ani q   aytib
bo‘lmaydi.
33 balldan 55 ballgacha .  Bu kursatgich  o‘spirin ni  "Men-konsepsiyasi"ni va
o‘ziga   munosabatini   ijobiy   ekanini   ko‘rsatadi.   O‘spirin   atrofidagilar   orasida
etarli   darajada   obrulidir.   Odatda,   atrofidagilar   bilan   muomala   q ilishni   biladigan
bunday  o‘spirin lar obruli bo‘ladilar. SHu bilan birga  o‘spirinlarga  xos nazokatlilik
va   doimo   sharoitni   h isobga   olib   ish   tutish   ma q sadga   muvofi q   bo‘lib,   bu   o‘ziga
ijobiy munosabatni va o‘zini  h ak q oniy ba h olashni musta h kamlaydi.
55   balldan   80ballgacha:   o‘spirin ning   "Men-konsepsiyasi"   va   o‘ziga
munosabati   juda   yu q ori .   O‘ s m irin ni   o‘ziga   yu q ori   ba h o   berishi   atrofdagilarni
"Men-konsepsiyasi"ga  salbiy munosabat  shakllanishiga  olib keladi. Balki o‘spirin
o‘ziga   nisbatan   talabchanlikni,   hurmatni,   ichki   kelishuvchanlikni   bushashtirmay,
mahorat darajasini egallasa, atrofidagilar ham ham imkoniyat va bilimlarini to‘g‘ri
baholashga   va   ularni   muvaffaqiyatlarga,   ijobiy   "Men-konsepsiyasi"ni
shakllanishiga undaydi.
102

O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR RUHIY SALOMATLIGINING PSIXOGIGIYENIK MASALALARI M U N D A R I J A KIRISH ............................................................................................................ ..... 3 I BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR PSIXOGIGIYENASINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligi tushunchasi va uning tuzilmaviy tarkibi ......................................................................................... ............................ 12 1.2. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashning psixogigiyenik shart-sharoitlari............................................................... ....................................... 28 Bob bo’yicha xulosalar………………………………………………………….. 44 II BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALAR PSIXOGIGI Y ENASI MASALALARI 2.1. O‘smir yoshdagi bolalarning ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatining yosh xususiyatlari................................................................................................. . 46 2. 2 . O’smirlik davrida bolalarda psixogigiyenaning vujudga kelish muammosi .. 53 Bob bo’yicha xulosalar………………………………………………………….. 61 III BOB. O’SMIR YOSHDAGI BOLALARNING PSIXOGIGIYENA VA PSIXOPROFILAKTIKAGA QIZIQISHLARINI O’RGANISHNING AMALIY JIHATLARI 3.1. O‘smirlarning salomatlikka qadriyatli munosabati tadqiqot muammolari sifatida. .......................................................................................................... ............................ 63 3.2. O‘smirlik davrida shaxsda salomatlikka qadriyat sifatida munosabatning ijtimoiy-psixologik determinasiyasi .................................................................... .............. 70 bob bo’yicha xulosalar……………… ….. ………………… …………………… 79 XULOSA .............................................................................................................. 81 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................... .................... 85 ILOVALAR .......................................................................................................... 90 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zarurati. Jahonda COVID-19 pandemiyasi bolalar hayotining barcha jabhalariga ta’sir ko‘rsatdi va hukumatlarni virus tarqalishini bartaraf etish maqsadida qattiq cheklash va jamoat joylarini yopish siyosatini amalga oshirishga majbur qildi. Muassasalar faoliyatiga yoki resurslar va ob’yektlardan foydalanishga to‘sqinlik qiladigan ushbu ijtimoiy cheklov choralari ko‘pincha “izolyasiya (lokdaun)” choralari deb ataladi. Biroq, shu kabi chora- tadbirlarning bolalar huquqlariga ta’siri mamlakatlarda turlicha bo‘ldi. YUNISEF va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Bola huquqlari bo‘yicha vakili (Bolalar ombudsmani) tashabbusi bilan “O‘zbekistonda migrasiya ta’siridan jabrlangan bolalarga COVID-19 ning bolalar huquqlariga ta’sirini baholash” tadqiqoti amalga oshirildi. Ushbu Bolahuquqlariga ta’sirni baholash (BHTB) Bolalar ombudsmani boshchiligida Bola huquqlari bo‘yicha mas’ul bo‘lgan Yevropa tarmog‘i (BHMET) tomonidan tayyorlangan Umumiy asosiy konsepsiyani va BHTB ni moslashtirish bo‘yicha milliy maslahatchini jalb qilgan holda, migrasiya ta’siridan jabrlangan bolalar (MJB)ning hayoti va salomatligini himoya qilish, ularning ushbu huquqlarigabo‘lgan ta’sirini o‘rganish uchun pandemiyaning dastlabki bosqichlarida ishlab chiqilgan me’yoriy hujjatlar, hukumat tomonidan qabul qilingan qonunlar, siyosatlar, byudjet qarorlari, COVID- 19 bilan bog‘liq dasturlar va xizmatlarni ko‘rib chiqish uchun o‘tkazildi. Bugungi kunda mamlakatimiz o‘rta maktab tizimining asosiy maqsadlaridan biri bolalarni professional bilim, ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish hamda ularni amaliyotda qo‘llay olishini ta’minlash tashkil etmoqda. Shu o‘rinda globallashuv jarayoni, “ommaviy madaniyat” shakllarining jamiyatimizga kirib kelishi, bolalarning ma’naviy rivojlanishi masalasi dolzarb ahamiyatga molik ekanligini ko‘rsatmoqda. Bugungi kunda yoshlarning psixikasi, ularning ruhiy salomatligiga ta’sir ko‘rsatuvchi bir qator omillarning mavjudligini e’tiborga olmasdan bo‘lmaydi. Bolalarning o‘z salomatligiga munosabatini barqaror qadriyat sifatida shakllantirish muhim ijtimoiy ahamiyatga molikdir. Shuning uchun o‘rta maktab muassasalari sharoitida salomatlikni ta’minlash va mustahkamlash turli 2

soha vakillari – shifokorlar, valeologlar, psixologlar, pedagoglar tomonidan keng muhokama qilingan holda ularning diqqat markaziga aylandi. 1. O‘zbekistonda salomatlikni ta’minlashga bo‘lgan davlat ahamiyatiga molik me’yoriy-huquqiy bazaning mavjudligi,tibbiy xizmat ko‘rsatishning optimallashtirilayotganligi, sog‘liqni saqlash tizimi isloh etilayotganligi, fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish bo‘yicha chora-tadbirlarning og‘ishmay amalga oshirilayotganligi diqqatga sazovordir. Bu sohada qator dastur va qonunlar qabul qilingan: O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi [1] , O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi “Ta’lim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637-sonli Qonuni [2] , O‘zbekiston Respublikasining 2016 yil 14 sentyabrdagi “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi O‘RQ-406-sonli Qonuni [3] , O‘zbekiston Respublikasining 29 avgust 1996 yildagi “Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi O‘RQ-265-I-sonli Qonuni [4], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni [5], 11 noyabr 1998 yildagi PF-2107-sonli “O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturi” [6], O‘zbekiston Respublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘grisida”gi Qonuni, 2008 yil [7], O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab quvvatlash to‘g‘risida”gi Farmoni [7]. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazini tashkil etish to‘grisida”gi 419- sonli Qarori, 2004 yil 7 sentyabr [8], O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazini tashkil etish to‘grisida”gi 419- sonli Qarori, 2004 yil 7 sentyabr [9] va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertasiya muayyan darajada ahamiyatga egadir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ruhiy salomatlikni ta’minlash muammosi – yangi ilmiy muammo emasligini ta’kidlab o‘tishimiz zarur. Mazkur muammo yuzasidan bir qator xorijiy va mamlakatimiz olimlari tomonidan 3

izlanishlar amalga oshirilgan. Xususan ko‘plab olimlar tomonidan salomatlik, ruhiy salomatlik, shaxsning psixik barqarorligi, sub’yektiv farovonlik, psixologik himoya, stressli holatlarda ularni boshqarish uslubi va strategiyasi, stress va depressiya, ustanovkalar va frustrasiya masalasi, shaxsning moslashuvchanlik imkoniyatlari, “Men” timsolining sanogen (sog‘lomlashtiruvchi) sohasi, salomatlikning ichki tasviri, jamiyat va ta’lim muhitining shaxs psixologik holatiga ta’siri, salomatlikni ta’minlash va qo‘llab quvvatlash mexanizmlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan tadqiqotlarni amalga oshirishgan. Psixologik farovonlik va sog‘lomlik masalasi shuningdek gumanistik psixologiya yo‘nalishining atoqli namoyandalar , A.Maslou, K.Rodjers, V.Frankl, E.Fromm[50] va boshqalarning izlanishlarida ham yetarlicha muhim o‘ringa ega bo‘lgan. B.G.Ananyev, Yu. Lunev , V.Merlin, A.Prixojan, Vershinina G.V, Lebedeva I. V, Obuxov Y, Andreyeva G.M tadqiqotlarida esa ruhiy salomatlik ta’minlash uning sog‘lom turmush tarzini kechirishga irodasini namoyon etishi, qadriyatli yo‘naltirilgan faoliyatga kirib borishi natijasida yuzaga kelishini ilmiy asoslantirishgan. Bolalar psixologik salomatligini ta’minlashning psixologik-psixogigiyenik sharoitlari mazmunini aniqlashtirishda A.G.Asmolov, D.N.Uznadzening ishlarida belgilangan nazariy holatlar muhim ahamiyat kasb etadi. Olimlar Piaje J, Ollport G , V.A.Petrovskiylar bolalarning ijtimoiy va predmet-makon atrof-muhitida namoyon bo‘luvchi ta’lim muhitining turli sohalarini ajratib ko‘rsatishadi. Insonlarda ruhiy salomatlikni ta’minlashga ko‘mak beruvchi psixologik- psixogigiyenik sharoitlar haqidagi ilmiy bilimlarni chuqurlashtirish uchun, bizningcha, “ruhiy salomatlik”ya`ni psixogigiyinik tarbiya tushunchasi bilan bog‘liq bo‘lgan tasavvurlarni o‘rta maktab muassasasi sharoitida uni ta’minlashning psixologik-psixogigiyenik sharoitlari mazmunini belgilash bilan birga tadqiq etish talab etiladi. Tadqiqotning ob’yekti o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligining psixogigiyenasi va uning tarkibiy qismlari. Tadqiqot doirasida tajriba-sinov ishlari 4

2021-2022 yillarda Oqdaryo tumanidagi maktablarda, jami 113 nafar o‘quvchilar bilan o‘tkazildi. Bunda: tajriba guruhini – 68 nafar (7 maktab – 36 nafar, 48 maktab – 32 nafar), nazorat guruhini – 45 nafar (7 maktab – 22 nafar, 48 maktab – 23nafar) tashkil etdi. Tadqiqotning predmeti. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini psixogigiyenik ta’minlashning psixologik omillari . Tadqiqotning maqsadi. O‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan psixologik-psixogigiyenik modelni ishlab chiqish. Tadqiqotning vazifalari : 1. O‘smir yoshdagi bolada ruhiy salomatlik tushunchasi va uning tuzilmaviy tarkibi, “salomatlik”, “ruhiy salomatlik”, “o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligi” tushunchalari mazmuni talqiniga doir ilmiy yondashuvlarni aniqlashtirish; 2. ta’lim muhitida o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga asos bo‘luvchi psixologik-psixogigiyenik shart-sharoitlarni ilmiy jihatdan asoslash; 3. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatlikka bo‘lgan munosabatining yosh xususiyatlarini o‘rganish; 4. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan psixologik-psixogigiyenik model asosida amalga oshirilgan eksperimental tadqiqot natijalari tahlilini amalga oshirish hamda uning samaradorligini aniqlash; 5. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlashga yo‘naltirilgan psixologik-psixogigiyenik modelning nazariy asoslarini ishlab chiqish; 6. o‘smir yoshdagi bolalar ruhiy salomatligini ta’minlash sohasida psixologik shart-sharoit yaratish, bolalar psixologik salomatligini ta’minlashda yuksak natijalarga erishish imkonini berishi empirik tadqiqotlar asosida isbotlash. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat : - o‘smir yoshdagi bolalarda ruhiy salomatlik tushunchasi va uning 5