Bolalar konsultasiyasining xususiyatlari.
![Mavzu:Bolalar konsultasiyasining xususiyatlari.
Reja:
Kirish
I BOB.Bolalar psixologiyasi faniga kirish va uning maqsad,
vazifalari.
1.1.Bolalar psixologiyasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari.
1.2.Bolalar psixologiyasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi.
1.3.Bolalar psixologiyasi fanining metodlari.
II BOB.Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyoti.
2.1.Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyoti.
2.2.Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishi.
2.3.Maktabga psixologik tayyorgarlik.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_1.png)
![Kirish
“Psixologiya” ikkita yunoncha so’zdan “psyche”- jon, ruh va
“logos”ta’limot, ilm so’zlaridan iborat bo’lib, an’anaviy ma’noda inson ruhiy
dunyosiga aloqador barcha hodisalar va jarayonlar uning predmetini tashkil
etadi. Boshqacha qilib aytganda, psixologiyaning predmeti har birimizning
tashqi olamni va o’z-o’zimizni bilishimizning asosida yotgan jarayonlar,
hodisalar, holatlar va shakllangan xislatlarni tashkil etadi. Psixologiya
bo’yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib, psixikadir , deb ta’rif
berishadi. Psixika – bu inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni,
ichki ruhiy olamni ham ongli tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz,
anglashimizni ta’minlaydi.
Psixikaning jarayonlari quyidagicha:
1. Bilish faoliyati: diqqat, nutq, faoliyat
2. Bilish jarayonlari: sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur
3. Shaxsning hissiy-irodaviy sohasi: hissiyot, iroda
4. Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari: temperament,
xarakter, qobiliyat.
Psixologiya – juda qadimiy va shu bilan birga navqiron fandir. Psixik
hodisalarning ilk talqini qadimiy yunon olimi Aristotel (eramizdan avvalgi
384-322 yillar)ning “Ruh haqida” nomli asarida berilgan. Psixik hodisalar va
ularning qonuniyatlariga taalluqli ilmiy tadqiqot ishlari XIX asrning ikkinchi
yarmida, ilmiy psixologiya asoslari esa XIX va XX asrlar o’rtasida yuzaga
kelgan. 1
Hozirgi kunda psixologiyaning 300 dan ortiq tarmog’i fan sifatida
rivojlanib kelmoqda. Shulardan yosh davrlari psixologiyasi, bolalar
psixologiyasi, maxsus psixologiya, pedagogik psixologiya, tibbiyot
psixologiyasi, yuridik psixologiya, sport psixologiyasi, aviasiya psixologiyasi,
ijtimoiy psixologiya, shaxs psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi va
boshqalar shular jumlasidandir.
1
“ Ruh haqida”kitobi Aristotel](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_2.png)
![I bob.Bolalar psixologiyasi faniga kirish va uning
maqsad, vazifalari.
1.1Bolalar psixologiyasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari
Bolalar psixologiyasi – psixologiya fanining alohida tarmog’i bo’lib,
bolaning tug’ilganidan to yetuklik davrida psixik taraqqiyotini, turli yosh
davrlaridagi bola psixik taraqqiyotining qonuniyatlarini, rivojlanishining turli
bosqichlarida bola psixikasiga xos xususiyatlarini o’rganadi.
Bolalar psixologiyasi fanining asosiy e’tibori tug’ilganidan yetuklik
davrigacha inson psixikasi va ongining qanday rivojlanishiga qaratilgan, ya’ni
har bir shaxs uzoq bolalik davrini boshdan kechiradiki, bu davrda unda alohida
psixik jarayonlar va xususiyatlar yuz beradi. Shuning uchun ham bu davrni
fanda alohida ajratib o’rganiladi va uni ontogenetik taraqqiyot yo’li deyiladi.
Ontogenez – bu organizmning individual rivojlanishidir.
Bolalar psixologiyasi bola psixikasining taraqqiyoti hamda shaxsiy
xususiyatlarining yuzaga kelishiga ta’sir qiluvchi omillarni ham o’rganadi.
Bugungi kunda bolalar psixologiyasi fanining oldida bir qancha muhim
nazariy va amaliy vazifalari turadi, uning nazariy vazifalariga quyidagilar
kiradi:
1. Turli yoshdagi bolalarga xos bo’lgan psixologik xususiyatlarni, ya’ni
bolalarning idrokiga, sezgi-tuyg’ulariga, diqqatiga va xotirasiga, nutqi va
tafakkuriga, xayoliga, irodasiga xos xususiyatlarni o’rganish;
2. Bolaning psixik taraqqiyotiga faol ta’sir qiluvchi omillarni aniqlab berish;
3. Turli yoshdagi bolalarning rivojlanishiga xos bo’lgan qonuniyatlarni
o’rganish;
4. Bola shaxsi va shaxsiga xos bo’lgan psixologik xususiyatlarni o’rganish;
5. Bolani maktab ta’limiga tayyorlash;
6. Maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun bolaning aqliy jarayonlarini
faollashtirish;
7. Ta’lim jarayonida bolaning mustaqil, ijodiy, faol tafakkurini shakllantirish;](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_3.png)
![8. Ta’lim-tarbiya jarayonida bolaning maxsus qobiliyatlarini shakllantirish;
9. Ta’lim-tarbiya ishlarining psixologik mazmunini ochib berishdan iboratdir.
Uning amaliy vazifalariga turli yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyoti
xususiyatlariga doir bilimlarni tarbiyachilar, o’qituvchilar, ota-onalar ya’ni
jamoatchilar o’rtasida keng yoyishdan iborat. Bolalar psixologiyasining amaliy
vazifasi – bola ruhiy taraqqiyotiga, yoshlik xususiyatlari orasidagi farqlar va
ularga individual munosabatda bo’lish yo’llariga oid, ruhiy taraqqiyot
qonunlariga doir psixologik bilimlardan bahramand bo’lishlarini
ta’minlashdan iborat. Bunday vazifalarni amalga oshirish komil insonni
shakllantirishda muhim rol o’ynaydi.
1.2.Bolalar psixologiyasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi.
Bolalar psixologiyasi predmetining muhim tomonlaridan biri - turli
yoshdagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, nutq, tafakkur, hissiyot,
xayol va iroda kabi psixik jarayonlarining namoyon bo’lishi, taraqqiy etishi
hamda takomillashuvining qonuniyatlarini o’rganishdan iboratdir. Bolalar
psixologiyasi bola shaxsiy psixologik xususiyatlarini qanday tarkib
toptirishni chuqur tahlil qiladi. Bunda bolalar psixologiyasini bolalar
shaxsining tarkib topishiga faol ta’sir etuvchi omillar qiziqtiradi.
Ma’lumki, bola shaxsi va uning psixologik xususiyatlari qandaydir
tasodifiy omillarning tartibsiz ta’sir etishi natijasida emas, balki muayyan
aniq omilning qonuniy ta’sir etishida tarkib toptiradi. Ana shu muhim
qonuniy tarzda ta’sir qiladigan omillarni ochish va isbotlash bilan bolalar
psixologiyasi shug’ullanadi.
Bolalar psixologiyasi o’zining murakkab predmetini o’rganishda
falsafaga tayanadi. Ma’lumki, tabiat va jamiyatdagi narsa hamda hodisalar
taraqqiyotining eng umumiy qonuniyatlarini o’rganadi, hamda inson
ongining ijtimoiy hayotga bog’liqligini isbotlab beradi.
Tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlaridan xabardor
bo’lish bolalar psixologiyasiga bolalar psixik taraqqiyotini o’rganishda va](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_4.png)
![«tabiiy zot» bo’lib tug’ilgan bolaning inson ijtimoiy tajribasini egallab,
shaxs bo’lib yetishini o’rganish to’g’ri yo’l topishga yordam beradi.
Bolalar psixologiyasi o’z predmetini o’rganishda umumiy
psixologiyaning inson psixikasi xaqida qo’lga kiritilgan yutuqlariga
asoslanadi. Masalan, umumiy psixologiyaning psixik jarayonlar, psixologik
xolatlar, inson shaxsi va uning faoliyati xaqidagi ta’limotlardan to’g’ridan-
to’g’ri foydalanadi. O’z navbatida, umumiy psixik holat ham bolalar
psixologiyasining yutuqlariga asoslanadi.
Bolalar psixologiyasi anatomiya va fiziologiya fanlari tomonidan
qo’lga kiritilgan yutuqlardan ham keng foydalanadi. Bunda bolalar
psixologiyasi, xususan bolalar nerv sistemasi va oliy nerv faoliyatining
ma’lumotlaridan foydalanadi. Bolalar nerv sistemasining normal taraqqiyoti
va normal ishlashi bola psixikasi rivojlanishining muhim shartlaridandir.
Shuning uchun psixolog mutaxassislar bola nerv sistemasining taraqqiyoti
masalalari bilan bevosita tanish bo’lishlari lozim.
Bolalar psixologiyasi pedagogika fani bilan xam yaqin alokadadir.
Pedagogika fani yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va ularni har tomonlama
barkamol tarzda rivojlantirish haqidagi fandir. Bolalar psixologiyasi ta’lim-
tarbiyaning maqsadi, yo’l-yo’riqlari va vazifalariga doir fikrlarni
pedagogika fanidan oladi, hamda unga yaqindan yordam beradi.
Bolaning aqliy taraqqiyoti qonunlaridan xabardor bo’lish turli
yoshdagi bolalar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini to’g’ri tashkil qilish
imkoniyatini beradi.
Bolalar psixologiyasi bolalar gigiyenasi, bolalardagi kasalliklarni
o’rganuvchi pediatriya bilan ham bog’liqdir. Bu fan bolalar psixologiyasi
namoyondalariga bolalar psixik taraqqiyotining normal borayotganini
chuqurroq bilish va normal taraqqiyotda burilish sabablarini aniqlash
imkonini beradi. Bolalar psixologiyasi esa, o’z navbatida, bolalarning
normal psixik taraqqiyotini aniqlab berish bilan birga shifokorlarning bola
psixologiyasini yanada yaxshiroq tushunib olishlariga yordam beradi.](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_5.png)
![Bolalar psixologiyasi bola shaxsi va shaxsiy psixologik
xususiyatlarning tarkib topishini o’rganishda (bir qator) bolalar
adabiyotidan, xususan, avtobiografik asarlardan keng foydalanadi. Shunday
qilib, bolalar psixologiyasi bolalarning murakkab psixik jarayonlari va
shaxsiy psixologik xususiyatlarini o’rganishda bir qator fanlarning qo’lga
kiritgan yutuqlaridan foydalanadi va ularga yordam beradi.
1.3.Bolalar psixologiyasi fanining metodlari
Har bir fanning o’z predmetiga ko’ra bir qancha o’rganish va tekshirish
metodlari bo’ladi. Metod lotincha “methodas” so’zidan olingan bo’lib, ma’lum
bir fanning predmetini tekshirish, o’rganish va tushuntirib berish usullarining
yoki vositalarining yig’indisidir.
Bolalar psixologiyasi umumiy psixologiyaning maxsus sohasi bo’lgani
tufayli, u o’z predmetini o’rganishda umumiy psixologiyaning deyarli hamma
metodlaridan foydalanadi. Lekin umumiy psixologiyaning metodlaridan
bolalarning asosiy faoliyatlariga moslashtirib qo’llaniladi.
Umumiy psixologiyaning metodlari - kuzatish, eksperiment, suhbat,
faoliyat mahsulotlarini o’rganish kundalik va biografik materiallarni o’rganish,
sosiometrik metod, test va shu kabi metodlardir.
Bolalarning butun aqliy, ya’ni psixik taraqqiyotlari ularning turlituman
faoliyatlarida sodir bo’ladi. Ana shuning uchun bolalar psixologiyasi
yuqoridagi metodlarni bolalarning asosiy faoliyatlariga moslashtirib qo’llaydi.
Kuzatish metodi
Bolalar psixologiyasida subyektiv kuzatish metodidan deyarli
foydalanilmaydi. Bolalar psixologiyasining asosiy metodlaridan biri -
obyektiv, ya’ni bolalarni tashqaridan kuzatib o’rganish metodidir. Tarbiyachi
yoki tekshiruvchi psixolog bolalarning turli xil faoliyatlarini tabiiy sharoitda
tizimli tarzida kuzatadi. Bunda bolalarning xulq-atvorlari, xatti-harakatlariga
doir xarakterli vaziyatlarni qayd qilib boradi. Har qanday kuzatishning aniq
maqsadi bo’lishi kerak. Boshqacharoq qilib aytganda, tarbiyachi bolalarning
xulq-atvori yoki xatti-harakatlariga doir nimalarni kuzatmoqchi ekanini](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_6.png)
![oldindan aniqlab olishi kerak. Masalan, bolalar diqqatining barqarorligini yoki
tafakkur jarayonlari bilan bog’liq bo’lgan analiz qila olish qobiliyatlarini
kuzatishni oldindan boshlab olishi mumkin. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki,
kuzatish tabiiy sharoitda olib borilar ekan, bolalar o’zlarining
kuzatilayotganliklarini mutlaqo bilmasliklari kerak. Kuzatishni bolalar
o’rgangan tarbiyachining o’zi kuzatgani ma’qul. Tarbiyachidan bolalar
hadiksiramaydilar, o’z xattiharakatlarini tabiiy sharoitda bemalol namoyon
qila oladilar. Agar kuzatishni bolalar ko’zi oldida begona odam o’tkazsa,
bolalarning xattiharakatidagi tabiiylik buziladi. Ularning xulq-atvorlari va
xattiharakatlarini begona kishi kuzatishiga to’g’ri kelsa, u vaqtda yashirin
kuzatish metodlaridan foydalanishi lozim bo’ladi. Bunda kuzatuvchi bolalarga
ko’rinmaydigan joydan turib kuzatadi. Bolalar psixologiyasida kuzatish
metodidan foydalanilganda, bolalarning turli o’yin faoliyatlari, didaktik
mashg’ulotlari va qurish-yasash hamda ijodiy mashg’ulotlarida xilma-xil
psixik jarayonlarining namoyon bo’lishi va qancha davom etishi kabi
jarayonlarni qayd qilish mumkin. Bundan turli yoshdagi bolalarni bir-biriga
taqqoslab, ulardagi psixik jarayonlarning taraqqiyoti o’rganiladi. Kuzatish
metodi - uzluksiz va bu faoliyatni tanlab vaqti-vaqti bilan o’rganilganda
ularning barcha fe’l-atvorlari va xatti-harakatlari kundalik faoliyatlari
davomida umumiy holda o’rganiladi. Uzluksiz kuzatish bir necha kun yoki bir
necha oy davomida davom etgandan so’ng to’plangan ma’lumotlar tahlil
qilinib, bolaga psixologik xarakteristika berish mumkin bo’ladi. Vaqti-vaqti
bilan tanlab kuzatilganda bolaning barcha xulq-atvori va xarakterlari emas,
balki faqat ma’lum harakatlari, ya’ni diqqati yoki xotirasi, yo bo’lmasa, uning
nutqi bilan bog’liq bo’lgan tomonlari o’rganiladi.
Bolalar psixologiyasida kuzatish metodining alohida turi - bolalar
taraqqiyotini tizimli tarzda kundaliklar tuzib o’rganishdan iborat.
Bolalar psixik taraqqiyotini o’rganishda qo’llaniladigan kuzatish metodi
tashqaridan qaraganda juda osondek tuyulsa-da, odamdan juda ko’p vaqt va
bilim talab qilingan murakkab metoddir.](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_7.png)
![Bolalar psixologiyasida keng qo’llanadigan ikkinchi metod - eksperiment
metodidir. Eksperiment metodi - kuzatish metodiga nisbatan faol metod
hisoblanadi. Agar kuzatish metodida u yoki bu psixik jarayonni qayd qilish
uchun psixolog shu psixik jarayonning qachon va qanday sharoitda paydo
bo’lishini poylab yursa, eksperiment metodi esa mutlaqo buning aksidir.
Eksperiment metodida u yoki bu psixik jarayon yuzaga keladigan sharoitni
tekshiruvchi psixologning, ya’ni ekperimentatorning o’zi tashkil qiladi. Bunda
eksperimentator o’rganayotgan psixik jarayonlarni bolalarda bir necha marta
yuzaga keltirib o’rganadi. Biz umumiy psixologiyadan bilamizki, eksperiment
metodi 2 xil bo’ladi: laboratoriya eksperimenti va tabiiy eksperiment. Bolalar
psixologiyasida eksperimentning har ikkala turidan keng foydalaniladi. Birok,
bu metodlardan bolalar psixologiyasida foydalanishning o’ziga xos tomoni
shundaki, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar laboratoriya shaoitida
o’tkaziladigan eksperimentlar bilan tabiiy sharoitda o’tkaziladigan
eksperimentning unchalik farqiga bormaydilar.
Har ikkala holda ham tajribalar vazifa tarzida emas, balki o’yin tarzida
o’tkazilsa natija yaxshi chiqadi. Masalan: kichik va o’rta guruh yoshidagi
bolalarga biri ikkinchisidan bir oz uzunroq bo’lgan tayoqcha ko’rsatilib,
ulardan qaysi biri uzunroq ekanligini so’ralsa, bolalar hyech e’tibor bermay,
tasodifan bittasini ko’rsataveradilar. Agar bunday farqlash ularning o’yinlariga
aylantirilsa, bolalar darhol e’tibor bilan qaraydilar. Chunonchi, uzunroq
tayoqchani harakat qilib, o’yinga tushadigan ayiqcha yoki kuchukchaning
mexanizmiga tirab qo’yilsa, qisqarok tayoqchani uzunrok tayoqchaning oldiga
tashlab, bolalarga uzunroq tayoqchani topsangiz ayiqcha o’yinga tushadi,
deyilsa diqqat-e’tibor bilan qarab uzun tayoqchani topadilar. Eksperiment
metodidan guruhlarda o’tkaziladigan mashg’ulot paytida keng foydalanish
mumkin. Masalan, turli yoshdagi bog’cha bolalari bilan o’tkaziladigan
didaktik mashg’ulotlarda tabiiy eksperiment metodini qo’llash mumkin.
Bunda bolalarga har-xil hayvonlar (ot, sigir, qo’y, echki, tuya kabi),
parrandalar (kaptar, xo’roz, tovuq, qarg’a, zag’izg’on, ukki, kurka), mevalar](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_8.png)
![(gilos, olcha, olxo’ri, olma, nok, bexi) kabi, sabzavotlar (piyoz, sholg’om,
sabzi, kartoshka, karam, qovoq, sarimsoq, piyoz kabi) tasvirlangan rasmli
kartochkalarni aralash holda berib, ularni guruhlarga ajratishlarida ularni
umumlashtirish xususiyatlarini o’rganish mumkin. Odatda, guruh sharoitida
o’tkaziladigan bunday eksperimentni tabiiy eksperiment deb yuritiladi.
Laboratoriya va tabiiy eksperimentlardan tashqari bolalar psixologiyasida
tarkib toptiruvchi eksperiment ham keng qo’llaniladi. Tarkib toptiruvchi
eksperimentni mohiyati shundan iboratki, bunda bolalarga u yoki bu
psixologik xususiyat tarkib toptiriladi va mustahkamlanadi. Masalan, bog’cha
yoshidagi bolalar ayni bir vaqtning o’zida butunni va uning qismlarini to’la
idrok qilolmaydilar. Ular o’z diqqatlarini bir butun narsaning o’ziga yoki
uning bo’laklariga qarata oladilar. Ular bir butun narsaning ayrim qismlardan
tarkib topganligini tasavvur qila olmaydilar. Tarkib toptiruvchi eksperiment
orqali bolalar bir butun narsani uning qismlari bilan bir paytda idrok qilishga
undaydilar. Buning uchun bolalarga bir butun narsaning bo’laklarini
yenglarida birlashtirib, butun narsani obrazlarini yarata olish mashqini
qildiradi. Bunday eksperiment o’tkazishda turli geometrik figuralar va
ularning bo’laklaridan foydalanish mumkin (doira, kvadrat, kub, romb va b).
Tarkib toptiruvchi eksperiment metodini pedagogik eksperiment metodidan
farqlash kerak. Tarkib toptiruvchi eksperiment orqali turli yoshdagi bolalarni u
yoki bu narsalarni to’g’ri idrok qila olishga o’rgatilsa, pedagogik eksperiment
orqali esa biror ta’lim-tarbiya metodining samaradorligi aniqlanadi. Masalan,
biror tadqiqotchi bolalar son-sanoqni o’rgatishning qandaydir metodini ishlab
chiqqan bo’lsa, uni pedagogik eksperiment orqali sinab ko’rish mumkin.
Buning uchun oldindan bog’cha ma’muriyati bilan kelishib bitta
eksperimental va bitta nazorat guruhni belgilab oladi. Shundan so’ng
tadqiqotchi eksperimental guruhda yangi metod bilan elementar (sodda)
matematik tasavvurlarni o’stirish mashg’ulotlarini o’tkazadi. Nazorat guruhda
esa bu mashg’ulotlar odatdagi eskicha metod bilan davom ettirilaveradi.
Birikki oydan so’ng har ikkala guruhdagi bolalarning o’zlashtirishlari](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_9.png)
![taqqoslab ko’riladi. Agarda eksperimental guruh bolalarning yangicha metod
bilan o’zlashtirishlari nazorat guruhdagi bolalarning o’zlashtirishlaridan ancha
samarali bo’lib chiqsa, bu metod boshqa hamma bolalarga tarqatiladi. Bordi-
yu natija nazorat guruhdagi bolalarning o’zlashtirishlaridan yomon, ya’ni past
chiqsa, yangicha metod (usul) bilan mashg’ulot o’tkazish darhol to’xtatiladi.
Kuzatish va eksperiment asosiy metodlar hisoblanadi, lekin bulardan tashqari
bir qator yordamchi metodlar ham mavjud. Masalan: faoliyat mahsulini
o’rganish metodi, sosiometrik va test metodlari. Faoliyat mahsulotlarini
o’rganish metodi haqida gap borar ekan, shuni aytish kerakki, bolalar ham
xuddi katta odamlar singari doim ma’lum faoliyat bilan mashg’ul bo’ladilar.
Katta odamlar boshqa odamlar uchun kerak bo’ladigan ijtimoiy foydali
narsalar ishlab chiqarish faoliyati bilan band bo’lsalar, bolalar o’z
faoliyatlarida deyarli ijtimoiy foydali mehnat bilan shug’ullanmaydilar.
Bog’cha yoshidan bolalarning faoliyatlari - o’yin, rasm chizish, plastilin yoki
loydan biror narsa yasash, applikasiya, qurish-yasash va shu kabilardan iborat
bo’lishi mumkin. Bolalar odatda, katta kishilarning topshiriq va takliflari bilan
ma’lum faoliyatga kirishadilar. Ayrim xollardagina bolalarning o’zlari
mustaqil ravishda u yoki bu faoliyatni bajaradilar. Har ikki holatda ham
bolalar faoliyati ma’lum natijaga ega bo’ladi. Ko’pincha bolalar faoliyatining
mahsuloti ular chizgan rasmlarga, loy yoki plastilindan yasalgan narsaga qarab
o’rganiladi. Ko’pincha bolalarning chizgan rasmlarida ular idrokining
xususiyatlari va ongida yuzaga kelayotgan turli tasavvurlar hamda
atroflaridagi narsa va hodisalarga bo’lgan munosabatlarida o’z ifodasini
topadi. Ana shu jihatdan bolalarning chizgan rasmlaridan faoliyat mahsulotini
o’rganish sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Turli yoshdagi
bolalarning ishlagan rasmlarini analiz qilish orqali ularning ayni paytdagi
ehtiyojlarini, mayl-istaklari, qiziqishlari, qobiliyati va layoqatlarini o’rganish
mumkin. Shu sababli, bu metoddan ham bolalar psixologiyasida keng
foydalaniladi.](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_10.png)
![So’rash – suhbat metodidan bolalar psixologiyasida ancha cheklangan
holda foydalaniladi. Bu metodni bog’cha yoshidagi bolalarga nisbatan deyarli
qo’llab bo’lmaydi, chunki bu yoshdagi bolalarda turmush tajribasi juda kam,
tafakkurlari hali yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. Shu sababli kichik yoshdagi
bolalar kattalarning bergan savollariga o’ylamay-netmay javob
qaytaraveradilar. So’rash metodidan foydalanilganda odatda juda sodda
ishlangan ayiqchalar, uzoq va yaqin qilib ishlangan uylar va daraxtlar va h.k.
Bolalardan qaysi ayiq katta, qaysi ayiqcha kichik yoki qaysi uy uzoq, qaysi uy
yaqin deb so’raladi.
Besh-olti yoshli bolalarga nisbatan suhbat metodini qo’llash mumkin.
Bunda bolalar bilan o’tkaziladigan suhbatning mavzusi va suhbat paytida
bolalarga beriladigan savollar oldindan yaxshilab o’ylab olinadi.
Tayyorgarsizlik to’satdan o’tkazilgan suhbatdan yaxshi natija chiqmaydi.
Suhbat metodi orqali bog’cha yoshidagi katta bolalarning bilimlarini, narsa va
hodisalar xaqidagi tasavvurlarni aniqlash va tevarak-atrofdagi odamlar hamda
turli narsalarga bo’lgan munosabatlarini o’rganish mumkin.
Bolalar psixologiyasida so’nggi yillarda qo’llana boshlagan metodlardan
biri test metodidir. Test so’zi - inglizcha so’z bo’lib, u o’lchash degan
ma’noni bildiradi. Test metodi orqali bolalarning umumiy aqliy taraqqiyot
darajalari va ayrim psixik jarayonlarning (tafakkur, xayol, xotira kabi)
qanchalik rivojlanganlik darajasi aniqlab, taqqoslanadi. Test metodi yordamida
bolalarning o’z yoshlariga nisbatan normal taraqqiy etganliklari yoki orqada
qolganliklarini ham aniqlash mumkin. Masalan, test metodidan bolalarga
topshiriladigan vazifalari bir necha variantda bo’lib, ular kuchlari yetgan
variandagi vazifalarni bajaradilar. Har bir bajariladigan vazifaga ball
sistemasida baho qo’yib boriladi. Vazifalardan qanchasi bajarilganligi va
to’plagan baliga qarab, bolalarning o’rtacha taraqqiyoti belgilab beriladi.
Qo’llaniladigan testlar orasida bolalarning umumiy aqliy darajasiga qaratilgan
va intellektual testlar deb ataladigan testlar ma’lum bo’lmagan vazifalardan
tuzilgan bo’lib, bolalardan butun aqliy imkoniyatlarni ishga solishga to’g’ri](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_11.png)
![keladi. Bolalarning aqliy taraqqiyot darajalarini ilmiy ravishda aniqlash oson
ish emas. Intellektual testlarda bolalarga beriladigan vazifalar ularning
umumiy aqliy taraqqiyotlarini ifodalovchi eng muhim xususiyatlarini ro’yobga
chiqaradigan qilib tuzilishi kerak. Agarda intellektual testlarda beriladigan
vazifalar bolalarning yosh xususiyatlari va aniq taraqqiyot darajalariga to’g’ri
kelmasa, bolalarning aqliy taraqqiyotlari haqida mutlaqo yangicha xulosaga
kelish mumkin. Bog’cha yoshidagi bolalarga nisbatan qanday intellektual
testlardan foydalanish mumkin? Bunday testlar xilma-xil bo’lishi mumkin.
Agar test vazifalari bolalarning o’yin faoliyatlari bilan bog’liq bo’lsa, bolalar
bunday vazifalarni bajonidil bajaradilar. Masalan, biror butun narsaning
mayda bo’laklarga ajratib tashlagan qismlarini birlashtirib, mayda
bo’laklardan murakkab va chiroyli applikasiyalar yasay olish, turli labirintli
rasmlardan epchillik bilan turli vazifalarni topa bilishi kabi testlardan
foydalanish mumkin. Bunday intellektual testlar turli yoshdagi bog’cha
bolalarining zehnini, tafakkurini aniqlash imkonini beradi. Shunday qilib, test
metodidan bolalar psixologiyasida ma’lum darajada foydalanish mumkin.
Nihoyat, bolalar psixologiyasida so’ngi yillarda qo’llana boshlagan
metodlardan yana biri s o s i o m ye t r i ya metodidir.
Sosiometrik metod yordamida shaxslarning jamoadagi munosabatlari
masalasi o’rganiladi. Bolalar psixologiyasida esa sosiometrik metodi yordami
bilan har bir guruhda bolalarning o’z tengqurlari o’rtasida yuzaga kelayotgan
o’zaro munosabatlari va ularning guruhda tutgan mavqyelari o’rganiladi,
bunda bolalarning guruhdagi o’zaro munosabatlarini quyidagi uslublarda
o’rganish mumkin. Guruhdagi bolalarning har birini yechinish xonasiga
chaqirib, unga 4-5 chiroyli qilib ishlangan o’yinchoq ko’rsatiladi (masalan
mashina, toycha, ayiqcha, quyoncha, to’pponcha kabi). Ana shu
o’ynchoqlardan bitta o’zingga yoqqanini tanlab ol va uni guruhdagi eng yaxshi
ko’rgan o’rtog’ingni shkafiga solib qo’y, deyiladi. Bola bir oz o’ylanib
turgach, yaxshi ko’rgan bolalardan birining shkafiga o’yinchoqni qo’yib
qo’yadi. Guruhdagi hamma bolalar bu vazifani bajarib bo’lgach, eng ko’p](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_12.png)
![sovg’a kimning shkafiga qo’yilganligi aniqlanadi. Ana shu ma’lumotlar
asosida bolalarning guruhdagi o’zaro munosabatlariga doir sosiometriya
tuziladi. Shkafiga eng ko’p sovg’a qo’yilgan bola guruhning eng sevimli va
shkafiga bironta ham sovg’a qo’yilmagan bola guruhning inkor qilgan, ya’ni
yoqtirmagan odami bo’lib chiqadi. Shunday qilib, sosiometrik metodni
bog’cha yoshidagi bolalarga nisbatan ham qo’llash mumkin. Har bir tarbiyachi
o’z guruhidagi bolalarning jismoniy, aqliy, axloqiy rivojlanish xususiyatlarini,
bolalar psixik taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarini kuzatib aniqlashi zarur.
Shu bilan birgalikda tarbiyachida - bolalarga nisbatan individual munosabatda
bo’lishning to’g’ri yo’l-yo’riqlarini belgilash maqsadida har bir bolaning
individual psixologik xususiyatlarini aniqlashga intilishi lozim.
Tarbiyachi ayni bir vaqtning o’zida guruhdagi bolalarning xatti-
harakatlari va fe’l-atvorlarini o’rgana olmaydi. Shuning uchun ular diqqat -
e’tiborlarini bir necha kun davomida u yoki bu bolaga qaratib, uni har
tomonlama chuqurroq o’rganishga harakat qilishi lozim. Shu narsani esdan
chiqarmaslik kerakki, tarbiyachining bolalarni o’rganishining qat’iy va aniq
maqsadi bo’lishi kerak.
Bolalarning barcha xususiyatlarini birdaniga o’rganib bo’lmaydi.
Bolalarning ehtiyojlari qiziqishlari, mayl va istaklari, qobiliyatlari, diqqatlari,
nutq xamda tafakkurlarining xususiyatlarini birin-ketin shoshmasdan o’rganish
lozim.
Tarbiyachi kundalik ish sharoitida bolalarni o’rganar ekan, u
kuzatish, eksperiment, yordamchi kabi metodlardan foydalanishi mumkin.](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_13.png)
![II BOB.Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyoti.
2.1.Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyoti.
3-7 yoshgacha bulgan davr bogcha yoshi davri xisoblanadi. Maktabgacha
yoshdagi bolalar psixologiyasida juda tez sifat uzgarishlari bulishini inobatga
olgan xolda 3 davrga (3-4yosh) kichik maktabgacha davri(4-5yosh)kichik bogcha
yoshi urta maktabgacha davr( urta bogcha yoshi) 6-7 yosh va katta maktabgacha
davr katta bogcha yoshilarga ajratish mumkin. Bola rivojlvnish jarayonida
odamlarning ilgari utgan avlodlari tomonidan yaratilgan predmet va xodisalar
olami bilan aloxida maxsus munosabatga kirishadi.Bola insoniyat kulga kiritgan
barcha yutuklarni faol ravishda uzlashtirib,egallab boradi.Bunda predmetlar
olamini,xamda ular yordamida amalga oshiriladigan xatti – xarakatlarni, tilni ,
odamlar orasidagi munosabatlarni egallab olishi, faoliyat motivlarining
rivojlanishi, kobiliyatlarning usib borishi, katta yoshli kishilarning bevosita
yordamida amalga oshirilib borilmogi kerak Asosan mana shu davrdan boshlab
bolaning mustakil faoliyati kuchaya boshlaydi. Bog’cha yoshdagi bolalarga
beriladigan tarbiya ularning murakkab xarakatlarini takomillashtirish, elementar
gigiyena, madaniy va mexnat malakalari xosil kilish, nutkini ustirish xamda
ijtimoiy axolk va estetik didning dastlabgi kurtaklarini yuzaga keltirish davridir.
Mashxur rus pedagoglaridan biri Lesgaftning fikricha insonning bogcha
yoshdagi davri shunday bir davrki, bu davrda bolada kelgusida kanday xarakter
xislatlari paydo bulishi belgilanadi va axlokiy xarakterning asoslari yuzaga keladi.
Bog’cha yoshdagi bolalarning kuzga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan biri
ularning serxarakatligi va taklidchanligidir.Bola tabiatnining asosiy konunini
shunday ifodalash mumkin:bola uzluksiz faoliyat kursatishni talab kiladi,lekin u
faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning bir xilligi va bir tomonlamaligidan
charchab koladi.Mana shu suzlardan bogcha yoshidagi bola tabiatning asosiy
konuni bulmish serxarakatligini ortik cheklab tashlamay,balki maksadga muvofik
ravishda uyushtirish kerakligi yakkol kurinib turibdi.
Kattalar va tengdoshlari bilan bulgan munosabat orkali bola axlok normalari,
kishilarni anglash, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanisha](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_14.png)
![boshlaydi. Bog’cha yoshidagi bola endi uz gavdasini juda yaxshi boshkara
boshlaydi. Uning xarakati muvofiklashtirilgan xolda buladi. Bu davrda bolaning
nutki jadal rvojlana boshlaydi. U yangiliklarni egallashga nisbatan uzi bilganlarini
mustaxkamlashga extiyoj sezadi. Uzi bilgan ertagini kayta-kayta eshitish va
bundan zerikmaslik shu davrdagi bolalarga xos xususiyatdir
Bog’cha yoshdagi bolalar extiyoji va kizikishlari jadal ravishda ortib boradi.
Bu avvalo keng doiraga chikish extiyoji, munosobatda bulish, uynash
extiyojlarinig mavjudligidir. Bog’cha yoshidagi bolalar nutkni bir muncha tula
uzlashtirganlari va xaddan tashkari xarakatchanliklari tufayli ularda uzlariga yakin
bulgan katta odamlar va tengdoshlari bilan munosobatda bulish extiyoji tugiladi.
Ular tor doiradan kengrok doiradagi munosobatlarga intila boshladilar. Ular endi
kuni-kushnilarning bolalari bilan xam jamoa bulib uynaydilar.
Xamma narsani bilib olishga bulgan extiyoj kuchayadi. Bog’cha yoshidagi bola
tabiatiga xos bulgan kuchli extiyojlardan yana bir uning xar narsani yangilik
sifatida kurib bola uni xar tomonlama bilib olishga intilishidir.
Bog’cha yoshdagi bolalar xayotida va ularning psixik jixatidan usishida
kizikishning roli xam kattadir. Kizikish xuddi extiyoj kabi bolaning biror
faoliyatga undovchi omillardan biridir. Shuning uchun xam kizikishni bilish
jarayoni bilan boglik bulgan murakkab psixik xodisa desa buladi.
Bolaning kamol topishida kizikishning axamiyati shundaki, bola kizikkan
narsasini mumkin kadar chukurrok bilishiga intiladi va binobarin uzok vakt
davomida kizikkan narsasi bilan shugullanishdan zerikmaydi. Bu esa uz navbatida
bolaning dikkati xamda irodasi kabi muxim xislatlarni ustirishga va
mustaxkamlashishga yordam beradi.
2.2.Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati bu uyindir. Bog’cha
yoshidagi bolalarning uyin faoliyatlari masalasi asrlar davomida juda kup
olimlarning dikkatini uziga jalb kilib kelmokda.](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_15.png)
![Bog’cha yoshidagi bolalar uzlarining uyin faoliyatlarida ildam kadamlar bilan
bilan olga karab borayotgan sermazmun xayotimizning xamma tomonlarini aks
ettirishga intiladilar.
Malumki, bolaning yoshi ulgayib mustakil xarakat kilish imkoniyati oshgan
sari uning atrofdagi narsa va xodisalar buyicha dunyoskarashi kengayib boradi.
Bog’cha yoshidagi bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida shu
narsalar bilan bevosita amaliy munosobatga bulishiga intiladi. Bu urinda shu narsa
xarakterliki bola bilishga tashnaligidan atrofdagi uzining xaddi sigadigan narsalari
bilangina emas, balki kattalar uchun mansub bulgan uzining kuchi xam
yetmayligan, xaddi sigmaydigan narsalar bilan xam amaliy munosobatda bulishga
intiladi. Masalan: bola avtomashinani, tramvayni uzi xaydagisi, rostakam otga
minib yurgisi,uchuvchi bulib samolyotda uchgisi va rostakam milisioner bulgisi
keladi. Birok tabiiyki bola uzidagi bunday extiyojlarning birontasini xam xakikiy
yul bilan kondira olmaydi. Bu urinda savol tugiladi. Bolalarning tobora ortib
borayotgan turli extiyejlari bilan ularning tor imkoniyatlari urtasidagi karama -
karshilik kanday yul bilan xal kilinadi? Bu karama karshilik fakatgina birgina
faoliyat orkali yaoni bolaning uyin faoliyati orkaligina xal kilinishi mumkin. Buni
shu bilan izoxlab berish mumkinki, birinchidan, bolalarning uyin faoliyati
kandaydir moddiy maxsulot ishlab chikarishga karatilgan faoliyat emas. Shuning
uchun bolalarni uyinga undovchi sabab(motiv) kelib chikadigan natija bilan emas
balki shu uyin jarayonidagi turli xarakatlarning mazmuni bilan boglikdir.
Ikkinchidan esa, bolalar uyin jarayonida uz ixtiyorlaridagi narsalarni, uzlarini
kiziktirgan, ammo kattalargagina mansub bulgan narsalarga aylantirib
xoxlaganlaricha erkin faoliyatda buladilar. Bolalarning uyin faoliyatlari ularning
jismoniy va psixik jixatdan garmonik ravishda rivojlantirish uchun birdan bir
vositadir. Uyin bolalar xayetida shunday kup kirrali faoliyatki, unda kattalarga
mansub bulgan mexnat xam, turli narsalar xakida tafakkur kilish, xom xayol, dam
olish va xushchakchaklik manbalari xam mujjasamlangandir, yani mana shu
jarayonlarning barchasi uyin faoliyatida anik buladi. Shuni xam takidlab utish
kerakki uyin fakat tashki muxitdagi narsa xodisalarni bilish vositasigina emas,](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_16.png)
![balki kudratli tarbiya vositasi xamdir. Ijodiy va syujetli uyinlarda bolalarning
barcha psixik jarayonlari bilan birgalikda ularning individual xislatlari xam
shakllanadi. Demak, bogchadagi taolim tarbiya ishlarining muvaffakiyati kup
jixatdan bolalarning uyin faoliyatlarini maksadga muvofik tashkil kila borishga
boglikdir.
Shunday kilib, uyin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha
bolalar xayolining uzi uyin jarayonida yuzaga kelib rivojlanadigan narsadir.
Shuni xam aytib utish kerakki, fan-texnika mislsiz rivojlangan bizning xozirgi
zamonamizdagi yaratilanayotgan, xayratda koldiradigan narsalar bolalarga guyo
bir mujizadek kurinadi. Natijada ular xam uzlarining turli uyinlari jarayonida
uxshatma kilib (yaxni analogik tarzda) xar xil xayoliy narsalarni uylab chikaradilar
(uchar ot, mashina odam, gapiradigan daraxt kabi). Bundan tashkari, bolarning
turli xayoliy narsalarni uylab chikarishlari yana shuni bildiradiki, ular uzlarining
xar turli uyin faoliyatlarida fakat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni
chogda extiyojlari talab kilayotgan narsalarni xam aks ettiradilar.
Bolalarning uyin faoliyatlarida xar xil xayoliy va afsonaviy obrazlarni
yaratishlaridan shunday xulosa chikarish mumkin: odamning (shu jumladan
bolalarning xam) tashki muxitdagi narsa va xodisalarni aks ettirish jarayonlari
passiv jarayon emas, balki faol xamda ijodiy yaratuvchan, uzgartiruvchan
jarayondir.
Bolalar uyin faoliyatlarining yana bir ajoyib xususiyati shundan iboratki, uyin
jarayonida bolaning kiladigan xatti-xarakatlari va bajaradigan rollari kupincha
umumiylik xarakteriga ega buladi. Buni shunday tushunish kerakki, bola uzining
turli-tuman uyinlarida fakat uziga tanish bulgan yolgiz bir shofyorning, vrachning,
milisionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti-xarakatlarigina emas, balki
umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning xamda uchuvchilarning
xatti-xarakatlarini aks ettiradi. Albatta , turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi
juda cheklangan kichik yoshdagi bolalar(baxzan kichik gruppa bolalari xam)
uzlarining uyinlarida konkret odamlarni va ularning xarakatlarini aks ettiradilar.
(Masalan, oyisini, adasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabi). Urta, katta bogcha](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_17.png)
![yoshidagi bolalarning uyinlarida esa bunday obrazlar umumiylik xarakteriga ega
bula boshlaydi.
Bog’cha yoshidagi bolalarning uyinlari atrofdagi narsa va xodisalarni bilish
kuroli bulish bilan birga yuksak ijtimoiy axamiyatga xam ega. Boshkacharok kilib
aytganda, uyin kudratli tarbiya kurolidir. Bolalarning uyinlari orkali ularda ijtimoiy
foydali, yaxni yuksak insoniy xislatlarni tarbiyalash mumkin. Bundan tashkari,
agarda biz bolalarning uyini faoliyatlarini tashkaridan kuzatsak, uyin jarayonida
ularning barcha shaxsiy xislatlari(kimning nimaga kuprok kizikishi, kobiliyati,
irodasi temperamenti) yakkol namoyon bulishini kuramiz. Shuning uchun
bolalarning uyin faoliyatlari ularni individual ravishda urganish uchun juda kulay
vositadir. Kichik maktabgacha yoshdagi bolalar odatda uzlari yolgiz
uynaydilar.Predmetli va konstruktorli uyinlar orkali bu yoshdagi bolalr uzlarining
idrok,xotira , tassavur ,tafakkur xamda xarakat layokatlarini
rivojlantiradilar.Syujetli rolli uyinlarda bolalar asosan uzlari xar kuni kurayotgan
va kuzatayotgan kattalarning xatti –xarakatlarini aks ettiradilar.4-5 yoshli
bolalrning uyini asta – sekinlik bilan kollektiv xarakterni ola boshlaydi.
Bolalarning individual xususiyatlarini xususan ularning kollektiv uyinlari
orkali kuzatish kulaydir. Bu uyinlarda bolalar kattalarning fakat predmetlarga
munosabatini emas, balki kuprok uzaro munosabatlarini aks ettiradilar.
Shuningdek, kollektiv uyinda bolalar bir gruppa odamlarning murakkab xayotiy
faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poyezd» uyini olaylik. Bunda mashinist,
parovozga kumir yokuvchi, provodniklar, kontrollyor, kassir, stansiya xodimlari va
yulovchilar buladi. Bolalarning mana shu kabi kollektiv uyinlari artistlarning
faoliyatiga uxshaydi. Chunki kollektiv uyindagi xar bir bola uz rolini yaxshi ado
etishga intilish bilan birga uyinning umumiy mazmunidan xam chetga chikib
ketmaslikka tirishadi. Bu esa , xar bir boladan uzining butun kobiliyatini ishga
solishni talab etadi. Malum rollarga bulingan kollektiv uyin bolalardan katxiy
koidalarga buysunishi va ayrim vazifalarni uxshatib bajarishni talab etadi. Shuning
uchun bolalarning bunday kollektiv uyinlari psixologik jixatdan katta axamiyatga
ega. Chunki bunday uyinlar bolalarda irodaviylik, muammolilik uyin koidalariga,](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_18.png)
![tartib- intizomga buysunish va shu kabi ijobiy xislatlarni tarbiyalaydi va
rivojlantiradi
Katta bogcha yoshida syujetli-rolli uyinlar rivojlanadi,lekin enda bu uyinlar uz
mazusining boyligi va xilma-xilligi bilan farklanadi.Bu uyinlar jarayonida bolalrda
liderlik yuzaga kela boshlaydi,shuningdek tashkilotchilik kunikma va malakalari
rivojlana boshlaydi.
Bu maktabgacha yoshdagi bolalar shugullanadigan ijodiy faoliyatlar orasida
tasviriy sanxatning xam axamiyati juda katta. Bolaning tasavvur etish xarakteriga
kura uning atrof xayotni kanday idrok etishi, xotira, tasavvur va tafakkur
xususiyatlariga baxo berish mumkin. Katta bogcha yoshidagi bolalar chizgan
rasmlar ularning ichki kechinmalari ruxiy xolatlari, orzu, umid va extiyojlarini xam
aks ettiradi.
yoshdagi bolalar rasm chizishga xam nixoyatda kizikadilar Rasm chizish bolalar
uchun uyin faoliyatining uziga xos bir shakli bulib xisoblanadi. Bola avvalo
kurayotgan narsalarini, keyinchalik esa uzi biladigan, xotirasidagi va uzi uylab
topgan narsalarni chizadi.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun musobaka juda katta axamiyatga ega
bulib,aynan shunday uyinlarda muvafakkiyatga erishish shakllanadi va
mustaxkamlanadi. Bu yoshdagi bolalar uchun eng yokimlm vakt- yutish va
muvaffakiyat bulgan musobaka uyinlarining xam axamiyati juda katta.
Katta maktabgacha yeshdagi bolalar uchun musobakalar juda katta axamiyatga
ega bulib, aynan shunday uyinlarda muvaffakiyatga erishish motivlari shakllanadi
va mustaxkamlanadi. Bu yoshdagi bolalar uchun eng yokimli vakt-yutish va
muvaffakiyat bulgan musobaka uyinlarining xam axamiyati juda katta.
Katta bogcha yoshida konstruktorlik uyinlari asta-sekinlik bilan mexnat
faoliyatiga aylanib boradi. Uyinda bola elementar mexnat kunikma va malakalarini
egallay boshlaydi, predmetlarning xossalarini anglay boshlaydi, amaliy tafakkur
rivojlana boradi.
3-7yoshli bolalar psixik rivojida badiiy-ijodiy faoliyat bulgan musikaning xam
axamiyati xam juda katta. Musika orkali bolalar ashula aytishga, musika oxangiga](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_19.png)
![mos ritmik xarakatlar kilishga urganadilar. 3-7 yosh davrida bolalar asosiy
faoliyati kuyidagi ketma-ketlikda keladi:
- predmetlarni urganish,
- individual predmetli uyinlar, kollektiv syujetli-rolli uyinlar,
- individual va guruxiy ijod,
- musobaka uyinlar,
- mulokot uyinlar,
- uy mexnati.
Bog’cha yoshidagi bolalarning uyin faoliyatlari xakida gapirar ekanmiz,
albatta ularning uyinchogi masalasiga xam tuxtab utish kerak.
Bolalarga uyinchoklarni berishda ularning yosh xususiyatlarini, tarkkiyot
darajalarini va ayni paytda ularni kuprok nimalar kiziktirishini xisobga olish kerak.
Maolumki, 1-3 yosh bolalar xali tashki muxitni juda oz uzlashtirganlar. Ular
xali xattoki narsalarning rangini, xajmini xam yaxshi ajrata olmaydilar. Shuning
uchun ularga kugirchok bilan birga xar xil rangli kiykim, laxtak matolar xam
berish kerak. Ayniksa. kiz bolalar uz kugirchoklarini xar xil rangli matolarga urab,
rumol kilib uratib mashk kiladilar. Ugil bolalarga esa, xar xil rangli, bir-birining
ichiga sigadigan kuticha uyinchoklarni berish foydalidir.
Uyin faoliyati bolalarni insoniyatning ijtimoiy tajribasini egallashning faol
shakli bulgan taxlim faoliyatiga tayyorlaydi. Odam birdaniga ijtimoiy tajribani
uzlashtirishga kirisha olmaydi. Ijtimoiy tajribalarni faol egallash uchun odam
avvalo yetarli darajada nutkni egallagan bulishi, maxlum malakalar, ukuvlar va
elementar tushunchalarga ega bulishi kerak buladi. Bularga bola yukorida batafsil
kursatib utganimizdek uyin faoliyati orkali erishadi.
Bog’cha yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, dikkat, xotira, tasavvur, tafakkur,
nutk, xayol, xissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni xali
bir-biridan yaxshi fark kila olmaydi. Unga ranglarning farkini bilishga yordam
kiladigan uyinchoklar berish lozim (bolalarning kugirchoklari uchun xar xil rangli
kiykimlar berish, xar xil rangli xalkalar, kutichalar va shuning singar i narsalar
juda yaxshi buladi).](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_20.png)
![Bog’cha yoshidagi bolalar turli narsalarni idrok kilishda ularning kuzga
yaxshi tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar xam, lekin
chukur taxlil kilmaydilar.
Bog’cha yoshidagi bolalar kattalarning yordami bilan suratlarni analitik
ravishda idrok kilish kobiliyatiga ega buladilar. Buning uchun bolalar suratlarni
idrok kilayotganlarida kattalar turli xil savollar bilan ularni taxlil kilishga
urgatishlari lozim. Bunda asosan bolalar dikkatini:
1. suratning mazmunini (syujetini) tugri idrok kilishga,
2. suratning umumiy kurinishida xar bir tasvirlangan narsalarning urnini tugri
idrok kilishga,
3. tasvirlangan narsalar urtasidagi munosabatlarni tugri idrok kilishga karatish
kerak.
Dikkat xar kanday faoliyatimizning doimiy yuldoshidir. Shuning uchun
dikkatning inson xayotidagi axamiyati xam benixoya kattadir. Bog’cha
yoshidagi bolalar dikkati asosan ixtiyorsiz buladi. Bog’cha yoshidagi bolalarda
ixtiyoriy dikkatning usib borishi uchun uyin juda katta axamiyatga ega. Uyin
paytida bolalar dikkatlarini bir joyga tuplab, uz tashabbuslari bilan maxlum
maksadlarini ilgari suradilar.
Bu yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning oldiga kuyilgan
yangi talablar asosida takomillasha boradi.
Bog’cha yoshidagi bolalar uzlarining faoliyatlari uchun kandaydir
axamiyatga ega bulgan, ularda kuchli taassurotlar koldirgan va ularni
kiziktirgan narsalarni beixtiyor eslarida olib koladilar.
Bog’cha yoshidagi bolalar tafakkuri va uning usishi uziga xos xususiyatga
ega.
Tafakkur bolaning bogcha yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi.
Buning sababi, birinchidan, bogcha yoshidagi bolalarda turmush tajribasining
nisbatan kupayishi, ikkinchidan, bu davrda bolalar nutkining yaxshi usgan bulishi,
uchinchidan esa, bogcha yoshidagi bolalarning juda kup erkin mustakil xarakatlar
kilish imkoniyatiga ega bulishlaridir.](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_21.png)
![Bog’cha yoshidagi bolalarda xar soxaga doir savollarning tugilishi ular
tafakkurining faollashayotganidan darak beradi. Bola uz savoliga javob topa
olmasa yoki kattalar uning savoliga axamiyat bermasalar, undagi kizikuvchanlik
susaya boshlaydi.
Odatda xar kanday tafakkur jarayoni biron narsadan taajjublanish, xayron
kolish va natijada turli savollarning tugilishi tufayli paydo buladi. Juda kup ota-
onalar va ayrim tarbiyachilar xam bolalar ortikrok savol berib yuborsalar, «kup
maxmadona bulma», «sen bunday gaplarni kayerdan urganding», deb jerkib
tashlaydilar. Natijada bola uksinib, uz bilganicha tushunishga xarakat kiladi.
Ammo ayrim passiv va tortinchok bolalar xech bir savol bermaydilar. Bunday
bolalarga turli mashgulotlar va sayoxatlarda kattalarning uzlari savol berishlari va
shu bilan ularni faollashtirishlari lozim.
Xar kanday tafakkur, odatda biron narsani takkoslash, analiz va sintez
kilishdan boshlanadi. Shuning uchun biz ana shu takkoslash, analiz va sintez
kilishni tafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayoxatlarlar bolalardagi tafakkur
jarayonini faollashtirish va rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga
kilingan sayoxatlarda turli narsalarni bir-biri bilan takkoslaydilar va analiz xamda
sintez kilib kurishga intiladilar.
Bog’cha yoshidagi bolalar nutki va uning usishi Agar 2 yashar bolaning suz
zapasi taxminan 250 tadan 400 tagacha bulsa, 3 yashar bolaning suz zapasi 1000
tadan 1200 tagacha va 7 yashar bolaning suz zapasi 4000 taga yetadi. Demak,
bogcha yoshi davrida bolaning nutki xam mikdor , xam sifat jixatidan ancha
takomillashadi. Bog’cha yoshidagi bolalarning nutkini usishi oilaning madaniy
saviyasiga boglik
Kattalar bolalar nutkini ustirish bilan shugullanar ekanlar, bogcha yoshidagi
bolalar baxzi xollarda uz nutk sifatlarini tula idrok eta olmasliklarini
unutmasliklari kerak. Bundan tashkari, bolalarda murakkab nutk tovushlarini bir-
biridan fark kilish kobiliyati xam xali tula takomillashmagan buladi. Tili
chuchuklikni tuzatishning eng birinchi shartlaridan biri bola bilan tula va tugri
talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir.](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_22.png)
![](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_23.png)
![Bog’cha yoshidagi bolalar shaxsining shakillanishiga kura bu davrni uch
kismga ajratish mumkin: Birinchi davr–bu 3–4 yosh oraligida bulib, bola
emosional jixatdan uz–uzini boshkarishning mustaxkamlanishi bilan boglikdir.
Ikkinchi davr–bu 4–5 yoshni tashkil kilib axlokiy uz – uzini boshkarish. Uchinchi
davr esa shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatining shalklanishi bilan
xarakterlanadi.
Maktabgacha davrda axlokiy tushunchalar borgan sari katoiylasha boradi.
Axlokiy tushunchalar manbai bulib ularning taolim –tarbiyasi bilan
shugullanayotgan kattalar, shuningdek, tengdoshlari xam bulishi mumkin.
Axlokiy tajribalar asosan mulokot, kuzatish, taklid kilish jarayonida, shu bilan
birga kattalarning ayniksa onalarning maktovi va tankidlari orkali utadi va
mustaxkamlanadi. Bola doimo baxo, ayniksa maktov olishga xarakat kiladi. Bu
baxo va maktovlarning bola shaxsidagi muvaffakiyatga erishishga xarakat
xususiyatining rivojlanishida, shuningdek, uning shaxsiy xayoti, xamda kasb
tanlashida axamiyati juda katta.
Bog’cha yoshidagi davrda bolalarda mulokotning yangi motivlari yuzaga
keladi. U shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. Shaxsiy mulokot motivlari bu –
bolaning tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan boglik, ishbilarmonlik
motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan boglik bulgan motivlardir. Bu
motivlarga asta – sekinlik bilan bilim, kunikma va malakalarni egalash bilan boglik
bulgan ukish motivlari kuyiladi. Bu motivlar ilk bolalik davrdan boshlanib yuzaga
keladigan bolalarning tabiy kizikuvchanligi urnida paydo buladi. Uzini kursatish
motivlari xam bu yoshda yakkol namoyon buladi. Bu motiv asosan bolalarning
syujetli –rolli uyinlarda asosiy rolni egallashga boshkalar ustidan raxbarlik
kilishga, musobakaga kirishishga kurkmasligida nima bulganida xam yutishga
xarakat kilishlarida kurinadi. Maktabgacha yosh davri bolalari uchun kattalar
beradigan baxolari juda muxim. Bolalar birinchi navbatda maishiy axlok norma va
koidalarni, uz majburiyatlariga munosabat, kun tartibiga rioya etish, xayvon va
narsalar bilan muomila kilish normalarini egalaydilar. Bunday normallarni egallash
bu yoshdagi bolalar uchun kiyin xisoblanib, ularni yaxshi uzlashtirish uchun](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_24.png)
![syujetli – rolli uyinlar yordam berishi mumkin. Bog’cha yoshining oxirlariga kelib,
kupchilik bolalarda anik bir axlokiy karashlar tarkib topadi, shuningdek,
odamlarga munosabat bilan boglik bulgan shaxsiy sifatlar xam shakllanadi.
Kishilarga nisbatan dikkatli, mexribon bulish xususiyatidir. Katta yoshdagi bolalar
kup xollarda uz xatti – xarakatlari sababini tushuntirib bera oladilar .
3–3,5 yosh oraligida uzlarining muvaffakiyat va muvaffakiyatsizliklariga uz
munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat asosan ularning uzlariga beradigan
baxolari asosida buladi. 4 yoshli bolalar esa uz imkoniyatlarini real baxolay
oladilar. Lekin 4 –5 yoshli bolalar xali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va
baxolashga kodir emaslar, shuningdek uzlari xakida maolum bir xulosani bera
olmaydilar. Uz –uzini anglash layokati katta bogcha yoshidan boshlab rivojlanib
avval u kanday bulganini va kelajakda kanday bulishini fikrlab kurishga xarakat
kiladi. Bu esa bolalar beradigan «Men kichkina paytimda kanday bulgan edim?»,
«Men katta bulganimda kanday bulaman?» singari savollarida kurinadi. Kelajak
xakida fikr yuritib, bolalar kelgusida kuchli, jasur, aklli va boshka shu singari
kimmatli insoniy fazilatlariga ega bulishiga xarakat kiladilar.
Kichik va urta bogcha yoshida bola xarakterining shakllanishi davom etadi.
U asosan bolalarning kattalar xarakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. Shu
yillardan boshlab bolada axamiyatli xisoblangan –iroda, mustakillik va
tashabbuskorlik kabi axamiyatli shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta
bogcha yoshida bola atrofdagi odamlar bilan turli faoliyatlarda mulokot va
munosabatlarga kirishishga urgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan
til topishishda, ish buyicha va shaxsiy munosabatlarni normal ravishda urnata
olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota
–onalari xakidagi fikrlari va ularga beradigan baxolari nixoyatda axamiyatlidir.
.Bog’cha yoshidagi bolalarning xayoli, asosan, ularning turli-tuman uyin
faoliyatlarida usadi. Birok, shu narsa dikkatga sazovorki, agar bogcha yoshidagi
bolalarda xayol kilish kobiliyati bulmaganda edi, ularning xayoli xam xilma-xil
bulmas edi. Bog’cha yoshidagi bolalarning xayollari turli xil mashgulotlarda xam
usadi. Masalan, bogcha yoshidagi bolalar loy uynashni, yaxni loydan turli narsalar](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_25.png)
![yasashni, kumdan turli narsalar kurib uynashni va rasm solishni yaxshi kuradilar.
Ana shunday mashgulotlar bolalar xayolining usshiga faol taxsir kiladi.
Bog’cha yoshidagi bolalar xayolining usishiga faol taxsir kiluvchi
omillardan yana biri ertaklardir. Bolalar xayvonlar xakidagi turli ertaklarni
eshitganlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan maxlum munosabat yuzaga
keladi.
Bog’cha yoshidagi bolalar xissiyoti va uning usishi.Bog’cha yoshidagi
bolalarda yokimli va yokimsiz xis-tuygular goyat kuchli va juda tez namoyon
buladi. Bog’cha yoshidagi bolalarning xis-tuygulari ular organik extiyojlarining
kondirilishi va kondirilmasligi bilan boglikdir. Bu extiyojlarning kondirilmasligi
sababli bolada noxushlik(yokimsiz), norozilik, iztiroblanish tuygularini kuzgaydi.
Katta bogcha yoshidagi bolalarda burch xissi – nima yaxshi-yu, nima
yomonligini anglashlari bilan axlokiy tasavvurlari urtasida bogliklik bor. Katta
odamlar tomonidan buyurilgan biron topshirikni bajarganlarida mamnunlik,
shodlik tuygulari paydo bulsa, biron tartib koidani buzib kuyganlarida xafalik,
taxbi xiralik xissi tugiladi.
Shuningdek, bogcha yoshidagi bolalarda maxnaviy xissiyotlardan urtoklik,
dustlik va kollektivizm xislari xam yuzaga kela boshlaydi.
Bolaning bogcha yoshidagi davrida estetik xissiyotlar xam ancha tez usadi.
bogcha yoshidagi bolalarda estetik xislarning namoyon bulishini ular biron chiroyli
, yangi kiyim kiyganlarida juda yakkol kurish mumkin.
2.3.Maktabga psixologik tayyorgarlik. .
Bolaning maktabda muvaffakiyatli ukishi kup jixatdan ularning maktabga
tayyorgarlik darajalariga boglik. Bola avvalo maktabga jismoniy jixatdan tayyor
bulishi kerak. 6 yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi uziga xos
tarzda kechadi. Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlanadi. Uning ogirligi oyiga
150- 200 gm dan buyi esa 0,5 sm dan kupayadi. 6 yoshli bolalar turli tezliklarda
yura oladilar, tez va yengil yugura oladilar. Ular yugurib kelib sakrash, kongkida
yugurish, changida uchish, suzish singari xarakatlarni xam bemalol bajara oladilar.
Musika buyicha mashgulotlarda xam bu yoshdagi bolalar xilma-xil ritmik va](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_26.png)
![plastik xarakatlarni bajaradilar, turli mashklarni xam anik, tez, yengil va chakkon
bajara oladilar. Shuningdek, 6-7 yoshli bolalar nerv sistemasini, mustaxkamlash,
ularni surunkali kasalliklardan xalos etish, kurish va eshitish kobiliyatiga aloxida
extibor berish, shuningdek umurtka pogonasining tugri rivojlanishiga axamiyat
berish nixoyatda muxim. Kattalar shu yoshdagi bolalar bilan ish olib borar ekanlar
bu yoshdagi bolalar organizmi xali usishini davom ettirayotganligini doimo
xisobga olishlari lozim. Masalan, bolani majburan yozishga urgatish xali barmok
muskullari tulik rivojlanib bulmaganligi sababli ularga maxlum darajada zarar
keltirishi yoki uning chiroyli yoza olmasligi, uz-uzidan bolani uziga nisbatan
ishonchini yoki ukishga nisbatan kizikishini kamayishiga olib kelishi mumkin.
Ikkinchi tayyorgarlik bu akliy tayyorgarlikdir . Kupincha akliy tayyorgarlik
deganda bolaning maxlum bir dunyokarashi jonli tabiat, insonlar va ularning
mexnatlari xakidagi bilimlari tushuniladi. Ushbu bilimlar maktab beradigan
taxlimga asos bulishi mumkin, lekin suz boyligi, maxlum xatti-xarakatlarni bajara
olish layokati bolaning maktabga akliy tayyorgarligining asosiy kursatkichi bula
olmaydi. Maktab dasturi bolalardan takkoslay olish, taxlil eta olish, umumlashtira
olish, maxlum bir xulosa chikara olish, shuningdek yetarli darajada rivojlangan
bilish jarayonlarini talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola tabiat xakida ayrim
xodisalarnigina emas, balki organizmni tabiat bilan boglikligini va uzaro taxsirini
xam tushunishi va uzlashtirishi mumkin. 6-7 yoshli bolalar akliy rivojlanishning
natijasi bulib yukori darajada rivojlangan kurgazmali obrazli tafakkur bilan bola
atrof olamdagi predmetlarning asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi
bogliklikni ajrata oladi. Shuni aloxida taxkidlab utish lozimki, kurgazmali xarakatli
va kurgazmali obrazli tafakkur nafakat 6-7 yoshli bolalar balki kichik maktab
yoshidagi ukuvchilar akliy rivojlanishida asosiy funksiyani bajaradi. Bu borada
bolada maxlum bir kunikmalarning tarkib topganligi xam nixoyatda muximdir.](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_27.png)
![Xulosa
Bu davrda bolalarda avvalo bilish soxalari sungra esa emosional
motivasion yunalish buyicha ichki shaxsiy xayot boshlanadi. U yoki bu
yunalishdagi rivojlashin obrazlilikdan to simvollilikgacha bulgan
boskichlarni utaydi. Obrazlilik deganda bolalarning turli obrazlarni
я ratish, ularni uzgartirish va ularni erkin xarakatga solish, simvollilik
deganda esa belgilar sistemasi (matematik, lingvistik, mantikiy va
boshkalar) bilan ishlash malakasi tushuniladi. Maktabgacha yosh davrda
ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layokoti asosan bolalarning
konstruktorlik uyinlarda, texnik va badiiy ijodlarida namayon buladi. Bu
davrda maxsus layokotlar kurtaklarning birlamchi rivojlanishi kuzga
tashlana boshlaydi. Bilish jarayonlarida ichki va tashki xarakatlarning
sintezi yuzaga keladi. Biron bir narsani idrok kilish jarayonida bu sintez
persentiv xarakatlarda, dikkatda ichki va tashki xarakatlar va xolatlar
rejasini boshkarish va nazorat etishda, xotirada esa materialni esda saklab
kolish va esga tushurishning ichki va tashki tuzilmasini boglay olishda
kurinadi. Tafakkurda esa amaliy masalalar ishining usullarini bitta
umumiy jarayonga birlashtirish sifatida я kkol nomoyon buladi.Shuning
asosida insoniy intelekt shakllanadi va rivojlanadi.Maktabgacha davrda
tasavvur, tafakkur va nutk umumlashadi.Bu esa bu yoshdagi bolalarda
tafakkur kilish omili sifatida ichki nutk yuzaga kelayotganidan dalolat
xisoblanadi. Bilish jarayonlarning sintezi bolaning uz ona tilisini tulik
egallashi asosida yotadi.Bu davrda nutkning shakllanish jarayoni
я kunlana boshlaydi.Nutk asosidagi tarbi я jarayonida bolada elementar
axlokiy norma va koidalar egalaniladi.Bu norma va koidalar bola
axlokini boshqaradi.](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_28.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar .
1. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostiasi
T.: TDPU 2017 – 264 b.
2. G’oziyev E. Ontogenez psixologiyasi Nazariy- eksperimental tahlil T.:
Noshir 2010. – 356 b.
3. Do’stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T.va boshqalar Yosh davrlari va
pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar 2013 – 343 b.
4. Shapovalenko I.V. Vozrastnaya psixologiya (Psixologiya razvitiya i
vozrastnaya psixologiya): uchebnik dlya studentov vuzov. – M.: Gardariki,
2007. –349 s.
Internet saytlari.
1. www.ziyonet.uz
2. www.google.uz](/data/documents/56d9f98b-4d22-48ca-811c-0f3a6f32678a/page_29.png)
Mavzu:Bolalar konsultasiyasining xususiyatlari. Reja: Kirish I BOB.Bolalar psixologiyasi faniga kirish va uning maqsad, vazifalari. 1.1.Bolalar psixologiyasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari. 1.2.Bolalar psixologiyasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. 1.3.Bolalar psixologiyasi fanining metodlari. II BOB.Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyoti. 2.1.Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyoti. 2.2.Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishi. 2.3.Maktabga psixologik tayyorgarlik. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.
Kirish “Psixologiya” ikkita yunoncha so’zdan “psyche”- jon, ruh va “logos”ta’limot, ilm so’zlaridan iborat bo’lib, an’anaviy ma’noda inson ruhiy dunyosiga aloqador barcha hodisalar va jarayonlar uning predmetini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda, psixologiyaning predmeti har birimizning tashqi olamni va o’z-o’zimizni bilishimizning asosida yotgan jarayonlar, hodisalar, holatlar va shakllangan xislatlarni tashkil etadi. Psixologiya bo’yicha adabiyotlarda uning predmetini qisqacha qilib, psixikadir , deb ta’rif berishadi. Psixika – bu inson ruhiyatining shunday holatiki, u tashqi olamni, ichki ruhiy olamni ham ongli tarzda aks ettirishimizni, ya’ni bilishimiz, anglashimizni ta’minlaydi. Psixikaning jarayonlari quyidagicha: 1. Bilish faoliyati: diqqat, nutq, faoliyat 2. Bilish jarayonlari: sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur 3. Shaxsning hissiy-irodaviy sohasi: hissiyot, iroda 4. Shaxsning individual-psixologik xususiyatlari: temperament, xarakter, qobiliyat. Psixologiya – juda qadimiy va shu bilan birga navqiron fandir. Psixik hodisalarning ilk talqini qadimiy yunon olimi Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 yillar)ning “Ruh haqida” nomli asarida berilgan. Psixik hodisalar va ularning qonuniyatlariga taalluqli ilmiy tadqiqot ishlari XIX asrning ikkinchi yarmida, ilmiy psixologiya asoslari esa XIX va XX asrlar o’rtasida yuzaga kelgan. 1 Hozirgi kunda psixologiyaning 300 dan ortiq tarmog’i fan sifatida rivojlanib kelmoqda. Shulardan yosh davrlari psixologiyasi, bolalar psixologiyasi, maxsus psixologiya, pedagogik psixologiya, tibbiyot psixologiyasi, yuridik psixologiya, sport psixologiyasi, aviasiya psixologiyasi, ijtimoiy psixologiya, shaxs psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi va boshqalar shular jumlasidandir. 1 “ Ruh haqida”kitobi Aristotel
I bob.Bolalar psixologiyasi faniga kirish va uning maqsad, vazifalari. 1.1Bolalar psixologiyasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari Bolalar psixologiyasi – psixologiya fanining alohida tarmog’i bo’lib, bolaning tug’ilganidan to yetuklik davrida psixik taraqqiyotini, turli yosh davrlaridagi bola psixik taraqqiyotining qonuniyatlarini, rivojlanishining turli bosqichlarida bola psixikasiga xos xususiyatlarini o’rganadi. Bolalar psixologiyasi fanining asosiy e’tibori tug’ilganidan yetuklik davrigacha inson psixikasi va ongining qanday rivojlanishiga qaratilgan, ya’ni har bir shaxs uzoq bolalik davrini boshdan kechiradiki, bu davrda unda alohida psixik jarayonlar va xususiyatlar yuz beradi. Shuning uchun ham bu davrni fanda alohida ajratib o’rganiladi va uni ontogenetik taraqqiyot yo’li deyiladi. Ontogenez – bu organizmning individual rivojlanishidir. Bolalar psixologiyasi bola psixikasining taraqqiyoti hamda shaxsiy xususiyatlarining yuzaga kelishiga ta’sir qiluvchi omillarni ham o’rganadi. Bugungi kunda bolalar psixologiyasi fanining oldida bir qancha muhim nazariy va amaliy vazifalari turadi, uning nazariy vazifalariga quyidagilar kiradi: 1. Turli yoshdagi bolalarga xos bo’lgan psixologik xususiyatlarni, ya’ni bolalarning idrokiga, sezgi-tuyg’ulariga, diqqatiga va xotirasiga, nutqi va tafakkuriga, xayoliga, irodasiga xos xususiyatlarni o’rganish; 2. Bolaning psixik taraqqiyotiga faol ta’sir qiluvchi omillarni aniqlab berish; 3. Turli yoshdagi bolalarning rivojlanishiga xos bo’lgan qonuniyatlarni o’rganish; 4. Bola shaxsi va shaxsiga xos bo’lgan psixologik xususiyatlarni o’rganish; 5. Bolani maktab ta’limiga tayyorlash; 6. Maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun bolaning aqliy jarayonlarini faollashtirish; 7. Ta’lim jarayonida bolaning mustaqil, ijodiy, faol tafakkurini shakllantirish;
8. Ta’lim-tarbiya jarayonida bolaning maxsus qobiliyatlarini shakllantirish; 9. Ta’lim-tarbiya ishlarining psixologik mazmunini ochib berishdan iboratdir. Uning amaliy vazifalariga turli yoshdagi bolalarning psixik taraqqiyoti xususiyatlariga doir bilimlarni tarbiyachilar, o’qituvchilar, ota-onalar ya’ni jamoatchilar o’rtasida keng yoyishdan iborat. Bolalar psixologiyasining amaliy vazifasi – bola ruhiy taraqqiyotiga, yoshlik xususiyatlari orasidagi farqlar va ularga individual munosabatda bo’lish yo’llariga oid, ruhiy taraqqiyot qonunlariga doir psixologik bilimlardan bahramand bo’lishlarini ta’minlashdan iborat. Bunday vazifalarni amalga oshirish komil insonni shakllantirishda muhim rol o’ynaydi. 1.2.Bolalar psixologiyasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. Bolalar psixologiyasi predmetining muhim tomonlaridan biri - turli yoshdagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, nutq, tafakkur, hissiyot, xayol va iroda kabi psixik jarayonlarining namoyon bo’lishi, taraqqiy etishi hamda takomillashuvining qonuniyatlarini o’rganishdan iboratdir. Bolalar psixologiyasi bola shaxsiy psixologik xususiyatlarini qanday tarkib toptirishni chuqur tahlil qiladi. Bunda bolalar psixologiyasini bolalar shaxsining tarkib topishiga faol ta’sir etuvchi omillar qiziqtiradi. Ma’lumki, bola shaxsi va uning psixologik xususiyatlari qandaydir tasodifiy omillarning tartibsiz ta’sir etishi natijasida emas, balki muayyan aniq omilning qonuniy ta’sir etishida tarkib toptiradi. Ana shu muhim qonuniy tarzda ta’sir qiladigan omillarni ochish va isbotlash bilan bolalar psixologiyasi shug’ullanadi. Bolalar psixologiyasi o’zining murakkab predmetini o’rganishda falsafaga tayanadi. Ma’lumki, tabiat va jamiyatdagi narsa hamda hodisalar taraqqiyotining eng umumiy qonuniyatlarini o’rganadi, hamda inson ongining ijtimoiy hayotga bog’liqligini isbotlab beradi. Tabiat va jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlaridan xabardor bo’lish bolalar psixologiyasiga bolalar psixik taraqqiyotini o’rganishda va
«tabiiy zot» bo’lib tug’ilgan bolaning inson ijtimoiy tajribasini egallab, shaxs bo’lib yetishini o’rganish to’g’ri yo’l topishga yordam beradi. Bolalar psixologiyasi o’z predmetini o’rganishda umumiy psixologiyaning inson psixikasi xaqida qo’lga kiritilgan yutuqlariga asoslanadi. Masalan, umumiy psixologiyaning psixik jarayonlar, psixologik xolatlar, inson shaxsi va uning faoliyati xaqidagi ta’limotlardan to’g’ridan- to’g’ri foydalanadi. O’z navbatida, umumiy psixik holat ham bolalar psixologiyasining yutuqlariga asoslanadi. Bolalar psixologiyasi anatomiya va fiziologiya fanlari tomonidan qo’lga kiritilgan yutuqlardan ham keng foydalanadi. Bunda bolalar psixologiyasi, xususan bolalar nerv sistemasi va oliy nerv faoliyatining ma’lumotlaridan foydalanadi. Bolalar nerv sistemasining normal taraqqiyoti va normal ishlashi bola psixikasi rivojlanishining muhim shartlaridandir. Shuning uchun psixolog mutaxassislar bola nerv sistemasining taraqqiyoti masalalari bilan bevosita tanish bo’lishlari lozim. Bolalar psixologiyasi pedagogika fani bilan xam yaqin alokadadir. Pedagogika fani yoshlarga ta’lim-tarbiya berish va ularni har tomonlama barkamol tarzda rivojlantirish haqidagi fandir. Bolalar psixologiyasi ta’lim- tarbiyaning maqsadi, yo’l-yo’riqlari va vazifalariga doir fikrlarni pedagogika fanidan oladi, hamda unga yaqindan yordam beradi. Bolaning aqliy taraqqiyoti qonunlaridan xabardor bo’lish turli yoshdagi bolalar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini to’g’ri tashkil qilish imkoniyatini beradi. Bolalar psixologiyasi bolalar gigiyenasi, bolalardagi kasalliklarni o’rganuvchi pediatriya bilan ham bog’liqdir. Bu fan bolalar psixologiyasi namoyondalariga bolalar psixik taraqqiyotining normal borayotganini chuqurroq bilish va normal taraqqiyotda burilish sabablarini aniqlash imkonini beradi. Bolalar psixologiyasi esa, o’z navbatida, bolalarning normal psixik taraqqiyotini aniqlab berish bilan birga shifokorlarning bola psixologiyasini yanada yaxshiroq tushunib olishlariga yordam beradi.