Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

66.84375 KB

Скачать

1MAVZU: Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o‘ziga xos
xususiyatlari
Kirish ......................................................................................................................... 2
1. Bob. Aqli zaiflik tushunchasi va uning logopedik tadqiqotlarda o‘rni ................. 5
1.1. Aqli zaiflik tushunchasi va uning turlari ............................................................ 5
1.2. Aqli zaif bolalarda nutqiy rivojlanish muammolari ......................................... 10
1.3. Aqli zaif bolalar bilan ishlashning psixologik va pedagogik asoslari .............. 12
2. Bob. Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning usullari ........ 16
2.1. Logopedik diagnostika va aqli zaif bolalarni aniqlash ..................................... 16
2.2. Logopedik mashg'ulotlarning rejasi va metodlari ............................................ 20
2.3. Logopedik ishlar davomida qo'llaniladigan texnologiyalar va innovatsiyalar . 24
3. Bob. Logopedik ishlarning natijalarini baholash va takomillashtirish ................ 30
3.1. Logopedik ishlarning samaradorligini baholash mezonlari ............................. 30
3.2. Aqli zaif bolalar bilan olib borilgan logopedik ishlarning tahlili ..................... 33
3.3. Logopedik ishlarni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ................................ 36
Xulosa ...................................................................................................................... 40
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .......................................................................... 42

1Kirish
Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlar murakkab va ko‘p
qirrali jarayon bo‘lib, bu bolalarning nutqiy rivojlanishini yaxshilashga qaratilgan.
Aqli zaiflik, yoki intellektual rivojlanishdagi sustlik, tug‘ma yoki erta bolalik
davrida shakllanadi va bu bolalarning nutqiy, kognitiv va ijtimoiy rivojlanishida
turli darajadagi qiyinchiliklarga olib keladi. Ushbu jarayonda logopedik ishlar
bolalarning hayot sifatini oshirish va ularning ijtimoiy muhitga moslashuvini
yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi.
Logopedik ishlarning asosiy maqsadi aqli zaif bolalarning nutqiy
muammolarini aniqlash, ularga mos keladigan individual yondashuvni ishlab
chiqish va amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Bunda turli metod va texnologiyalar,
innovatsion usullar va an'anaviy yondashuvlar qo‘llaniladi. Logopedik ishlar
nafaqat bolalarning nutqiy rivojlanishini yaxshilash, balki ularning umumiy
intellektual rivojlanishini ham qo'llab-quvvatlashga qaratilgan.
Aqli zaif bolalar ko'pincha nutqiy rivojlanishda ortda qolishadi, bu esa
ularning o'zaro muloqot qilish, bilim olish va ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish
qobiliyatlarini cheklaydi. Nutqiy rivojlanishdagi buzilishlar turli shakllarda
namoyon bo'lishi mumkin: talaffuzdagi xatolar, leksik va grammatik qiyinchiliklar,
nutqiy o'zaro ta'sirning yetarlicha rivojlanmasligi va boshqalar. Bu muammolarni
bartaraf etishda logopedik yordam katta ahamiyatga ega.
Logopedik yordam ko'rsatishda aqli zaif bolalarning yoshiga, intellektual
rivojlanish darajasiga va individual xususiyatlariga mos ravishda turli usul va
texnikalardan foydalaniladi. Masalan, maxsus tayyorlangan pedagogik dasturlar,
individual va guruhli mashg'ulotlar, interaktiv o'yinlar, qo'llab-quvvatlovchi
texnologiyalar va boshqa yondashuvlar. Logopedlar bolalarning nutqiy
rivojlanishini monitoring qilish, zarur hollarda tuzatishlar kiritish va ota-onalarni
hamkorlikka jalb etish orqali muhim rol o'ynaydi.
Ushbu kurs ishida aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik
ishlarning o'ziga xos xususiyatlari batafsil yoritiladi. Tadqiqot uchta asosiy bobdan
iborat bo'lib, har bir bobda muhim mavzular yoritiladi. Birinchi bobda aqli zaiflik

1tushunchasi, uning turlari va logopedik tadqiqotlardagi o'rni, ikkinchi bobda
logopedik ishlarning usullari va texnologiyalari, uchinchi bobda esa logopedik
ishlarning natijalarini baholash va takomillashtirish masalalari ko'rib chiqiladi.
Birinchi bobda aqli zaiflikning turlari va darajalari, uning sabab va
oqibatlari, shuningdek, aqli zaif bolalarning umumiy psixologik va pedagogik
xususiyatlari haqida batafsil ma'lumot beriladi. Bu bo'limda aqli zaif bolalar bilan
ishlashda individual yondashuvning ahamiyati va ularning nutqiy rivojlanishidagi
asosiy muammolar yoritiladi. Aqli zaiflikning turli darajalari (yengil, o'rtacha va
og'ir) va har bir darajaga mos keladigan logopedik yondashuvlar tahlil qilinadi.
Ikkinchi bobda logopedik ishlarning usullari va texnologiyalari batafsil
ko'rib chiqiladi. Bu bo'limda logopedik diagnostika, nutqiy muammolarni aniqlash
va ularni bartaraf etishga qaratilgan mashg'ulotlarning metodlari haqida ma'lumot
beriladi. Logopedik mashg'ulotlarning rejalashtirilishi, ularni tashkil etish va
o'tkazish jarayonlari, turli texnologiyalar va innovatsiyalar, jumladan, kompyuter
dasturlari, interaktiv o'yinlar va vizual materiallardan foydalanish kiritiladi.
Uchinchi bobda logopedik ishlarning natijalarini baholash va
takomillashtirish masalalari ko'rib chiqiladi. Bu bo'limda logopedik ishlarning
samaradorligini baholash mezonlari, tahlil va natijalar, shuningdek, logopedik
ishlarni yanada samarali qilish uchun tavsiyalar beriladi. Logopedik ishlarning
natijalarini baholashda bolalarning nutqiy rivojlanishidagi o'zgarishlar, ularning
muloqot qilish qobiliyatlari va mustaqil fikrlash darajalari hisobga olinadi.
Shuningdek, logopedik ishlar davomida erishilgan natijalar va muammolarni
bartaraf etish usullari tahlil qilinadi.
Ushbu ishning natijalari aqli zaif bolalar bilan ishlaydigan logopedlar, pedagoglar
va psixologlar uchun amaliy qo'llanma bo'lib xizmat qiladi. Tadqiqotning
dolzarbligi shundaki, aqli zaif bolalarning nutqiy rivojlanishini yaxshilash orqali
ularning umumiy intellektual rivojlanishini qo'llab-quvvatlash va ijtimoiy hayotga
integratsiyasini yaxshilash mumkin. Ish davomida foydalanilgan ilmiy adabiyotlar,
metod va usullar, shuningdek, tadqiqot natijalari bilan tanishish orqali aqli zaif
bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning samaradorligini oshirishga

1qaratilgan qimmatli tavsiyalar ishlab chiqiladi. Shu tariqa, ushbu ish nafaqat
nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Yakuniy maqsad - aqli zaif bolalar uchun samarali logopedik dasturlar va
yondashuvlarni ishlab chiqish, ularni amaliyotga joriy etish orqali bu bolalarning
nutqiy va intellektual rivojlanishini qo'llab-quvvatlash va ularning ijtimoiy muhitga
muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlash. Bu jarayonda logopedik ishlarning ilmiy
asoslanganligi va individual yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi.

11. Bob. Aqli zaiflik tushunchasi va uning logopedik tadqiqotlarda o‘rni
1.1. Aqli zaiflik tushunchasi va uning turlari
Aqli zaiflik (oligofreniya) - bu miya faoliyatining rivojlanishidagi tug'ma
yoki erta bolalik davrida yuzaga keladigan sustlik yoki buzilishlar bilan
tavsiflanadigan holatdir. Ushbu holat bola hayotining ilk davrlarida aniqlanadi va
uning intellektual qobiliyatlari, nutqiy rivojlanishi, motorika va ijtimoiy moslashuv
ko'nikmalariga ta'sir qiladi. Aqli zaiflik tug'ma bo'lishi mumkin yoki homiladorlik
davrida yoki tug'ruq vaqtida yuzaga keladigan turli patologiyalar natijasida
shakllanadi.
Aqli zaiflikni aniqlash va tasniflashda IQ (Intelligence Quotient) ko'rsatkichi
muhim rol o'ynaydi. IQ darajasi bolalarning intellektual qobiliyatlarini baholashda
asosiy mezonlardan biridir, lekin faqatgina bu ko'rsatkich asosida to'liq tasavvur
hosil qilib bo'lmaydi. Shuningdek, bola hayotidagi ijtimoiy moslashuv
qobiliyatlari, kundalik faoliyatdagi mustaqillik darajasi va boshqa psixologik
omillar ham hisobga olinadi.
Aqli zaiflikning turlari
Aqli zaiflikning darajalari IQ ko'rsatkichi va intellektual rivojlanishning
qanchalik pasayganiga qarab tasniflanadi. Aqli zaiflikning uch asosiy darajasi
mavjud: yengil, o'rtacha va og'ir. Har bir daraja bolaning intellektual va ijtimoiy
qobiliyatlariga turlicha ta'sir qiladi.
Yengil darajadagi aqli zaiflik (IQ 50-70)
Yengil darajadagi aqli zaif bolalar ko'pincha maktab dasturiga
moslashtirilgan holda o'qishlari mumkin, ammo ular qo'shimcha yordam va
maxsus ta'lim usullariga muhtoj bo'lishadi. Ularning nutqiy rivojlanishi kechikkan
bo'lishi mumkin, lekin oddiy muloqot qilish qobiliyatiga ega bo'ladilar. Bunday
bolalar oddiy ijtimoiy ko'nikmalarni o'zlashtira oladilar va oddiy kundalik
vazifalarni mustaqil bajarishlari mumkin. Ularning ijtimoiy moslashuv
qobiliyatlari ham nisbatan yuqori darajada bo'ladi.
O'rtacha darajadagi aqli zaiflik (IQ 35-49)

1O'rtacha darajadagi aqli zaif bolalar oddiy maktab dasturini o'zlashtira
olmaydilar va ular uchun maxsus tuzilgan ta'lim dasturlari zarur. Ularning nutqiy
rivojlanishi sezilarli darajada kechikkan bo'lishi mumkin va ularning muloqot
qobiliyatlari cheklangan bo'lishi mumkin. Bunday bolalar oddiy ijtimoiy
vaziyatlarda yordamga muhtoj bo'ladilar va mustaqil yashash uchun qo'shimcha
ko'nikmalarni rivojlantirishlari lozim. Ular ko'pincha maxsus maktablarda yoki
maxsus sinflarda ta'lim olishadi .
Og'ir darajadagi aqli zaiflik (IQ 20-34)
Og'ir darajadagi aqli zaif bolalar jiddiy intellektual va nutqiy rivojlanishdagi
qiyinchiliklarga duch keladilar. Ular oddiy kundalik faoliyatlarni mustaqil bajara
olmaydilar va doimiy yordamga muhtoj bo'ladilar. Ularning nutqiy qobiliyatlari
cheklangan bo'lib, ko'pincha faqat asosiy ehtiyojlarni ifoda etish bilan
chegaralanadi. Bunday bolalar maxsus parvarish va ta'lim dasturlariga muhtoj
bo'ladilar va ko'pincha maxsus muassasalarda tarbiyalanadilar.
Juda og'ir darajadagi aqli zaiflik (IQ 20 dan past)
Juda og'ir darajadagi aqli zaif bolalar, intellektual qobiliyatlari juda past
bo'lib, deyarli har qanday kundalik faoliyat uchun to'liq yordamga muhtoj.
Ularning nutqiy qobiliyatlari deyarli mavjud emas va ular ko'pincha asosiy
jismoniy ehtiyojlarini ham mustaqil ravishda bajara olmaydilar. Bunday bolalar
doimiy tibbiy parvarish va qo'llab-quvvatlovga muhtoj bo'ladilar.
Aqli zaiflikning kelib chiqish sabablari
Aqli zaiflikning sabablari xilma-xil bo'lishi mumkin. Tug'ma yoki genetik
omillar, homiladorlik davrida yoki tug'ruq vaqtida yuzaga keladigan patologiyalar,
infektsiyalar, travmalar va boshqa omillar aqli zaiflikka sabab bo'lishi mumkin.
Shuningdek, rivojlanishdagi ijtimoiy va ekologik omillar ham muhim rol o'ynaydi.
Genetik omillar: Genetik mutatsiyalar va irsiy kasalliklar aqli zaiflikning
sabablaridan biridir. Masalan, Daun sindromi, Fragi X sindromi kabi genetik
kasalliklar intellektual rivojlanishda jiddiy pasayishga olib keladi. Genetik omillar
tufayli yuzaga keladigan aqli zaiflik holatlari, odatda, oldindan aniqlash mumkin
bo'lgan belgilarga ega bo'ladi.

1Prenatal omillar: Homiladorlik davrida ona organizmida yuzaga keladigan
patologiyalar, masalan, diabet, infektsiyalar, zamburug'li kasalliklar, spirtli
ichimliklarni suiiste'mol qilish, narkotiklar va dorilar ta'siri homila rivojlanishiga
salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shu bilan birga, homila rivojlanishi davomida
ozuqa moddalari yetishmasligi ham intellektual rivojlanishda sustlikka olib kelishi
mumkin.
Perinatal omillar: Tug'ruq vaqtida yuzaga keladigan asoratlar, masalan,
kislorod yetishmasligi (asfiksiya), tug'ruqdagi travmalar va infektsiyalar aqli
zaiflikka sabab bo'lishi mumkin. Tug'ruq jarayonidagi travmatik holatlar, ayniqsa,
miya shikastlanishiga olib kelishi mumkin, bu esa intellektual qobiliyatlarning
rivojlanishida sustlikka sabab bo'ladi.
Postnatal omillar: Tug'ruqdan keyingi davrda bolalar organizmiga salbiy
ta'sir ko'rsatadigan omillar, masalan, bosh miya shikastlanishi, infektsiyalar,
intoksikatsiyalar aqli zaiflikka olib kelishi mumkin. Bolaning dastlabki yillaridagi
ozuqa moddalari yetishmasligi, psixologik travmalar va ijtimoiy tashvishlar ham
intellektual rivojlanishga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Aqli zaiflikning diagnostikasi
Aqli zaiflikni aniqlash va diagnostika qilish uchun turli metodlar va vositalar
qo'llaniladi. Diagnostika jarayonida bola intellektual qobiliyatlarini baholash uchun
IQ testlaridan, shuningdek, psixologik va pedagogik baholash usullaridan
foydalaniladi. Shuningdek, bolalarning ijtimoiy moslashuv qobiliyatlari, kundalik
hayotdagi faoliyatlari va mustaqillik darajasi ham hisobga olinadi.
IQ testlari: IQ testlari bolalarning intellektual qobiliyatlarini baholashda
asosiy vositalardan biridir. Bu testlar orqali bolalarning mantiqiy fikrlash,
muammolarni hal qilish, xotira va diqqatni jamlash qobiliyatlari o'lchanadi. IQ
ko'rsatkichi aqli zaiflik darajasini aniqlashda muhim rol o'ynaydi.
Psixologik baholash: Psixologik baholash jarayonida bolalarning emotsional
va ijtimoiy holati, muloqot qilish qobiliyatlari va rivojlanishdagi individual
xususiyatlari tahlil qilinadi. Bu baholash orqali bolalarning ehtiyojlari va ularni
qo'llab-quvvatlash yo'llari aniqlanadi.

1Pedagogik baholash: Pedagogik baholash bolalarning ta'lim jarayonidagi
qiyinchiliklarini aniqlash va ularga mos ta'lim dasturlarini ishlab chiqishda muhim
rol o'ynaydi. Bu jarayonda bolalarning ta'limga bo'lgan qiziqishi, o'qish, yozish va
hisoblash ko'nikmalari baholanadi.
Aqli zaiflik va uning ta'lim tizimidagi o'rni
Aqli zaif bolalarning ta'limi maxsus yondashuvlarni talab qiladi. Maxsus
ta'lim dasturlari, pedagogik texnologiyalar va metodlar bu bolalarning individual
xususiyatlariga moslashtirilgan bo'lishi kerak. Ta'lim jarayonida nutqiy, kognitiv
va ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan mashg'ulotlar muhim
ahamiyatga ega. Aqli zaif bolalar uchun ta'lim dasturlari nafaqat bilim berishga,
balki ularning hayot sifatini yaxshilashga, ijtimoiy moslashuvini oshirishga va
mustaqil hayot kechirishga tayyorlashga qaratilgan bo'lishi zarur.
Individual ta'lim dasturlari: Har bir aqli zaif bola uchun individual ta'lim
dasturi ishlab chiqiladi. Bu dasturlar bolalarning intellektual qobiliyatlari, nutqiy
rivojlanish darajasi, ijtimoiy ko'nikmalari va shaxsiy ehtiyojlariga moslashtiriladi.
Individual yondashuv bolalarning ta'lim jarayonida maksimal muvaffaqiyatga
erishishiga yordam beradi.
Maxsus ta'lim muassasalari: Aqli zaif bolalar ko'pincha maxsus maktablarda
yoki maxsus sinflarda ta'lim oladilar. Bu muassasalarda bolalar uchun maxsus
tuzilgan dasturlar, pedagogik metodlar va qo'llab-quvvatlov tizimlari mavjud.
Maxsus ta'lim muassasalarida bolalarning individual xususiyatlari va ehtiyojlariga
ko'ra moslashtirilgan ta'lim beriladi.
Nutqiy rivojlanishni qo'llab-quvvatlash: Aqli zaif bolalar uchun logopedik
mashg'ulotlar muhim ahamiyatga ega. Logopedlar bolalarning nutqiy
qobiliyatlarini rivojlantirish, nutqiy buzilishlarni tuzatish va muloqot
qobiliyatlarini yaxshilashga qaratilgan mashg'ulotlar o'tkazadilar. Bu jarayonda
individual yondashuv va maxsus usullar qo'llaniladi.
Aqli zaif bolalar bilan logopedik ishlarning ahamiyati
Logopedik ishlar aqli zaif bolalarning nutqiy rivojlanishini yaxshilashda
muhim rol o'ynaydi. Nutqiy rivojlanishdagi buzilishlar bu bolalarning muloqot

1qilish qobiliyatlarini cheklaydi, shuning uchun logopedik yordamning
samaradorligini oshirish uchun individual yondashuvlar qo'llaniladi. Logopedik
ishlar davomida bolalarning nutqiy ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan
maxsus mashqlar, o'yinlar va boshqa faoliyatlar o'tkaziladi. Bu jarayonda
bolalarning yoshiga, intellektual rivojlanish darajasiga va individual
xususiyatlariga mos ravishda turli usul va texnikalardan foydalaniladi.
Logopedik dasturlar: Logopedik dasturlar bolalarning nutqiy qobiliyatlarini
rivojlantirishga qaratilgan. Bu dasturlar individual yondashuvga asoslangan bo'lib,
har bir bolaning ehtiyojlari va rivojlanish darajasiga moslashtiriladi. Logopedik
dasturlar orqali bolalar muloqot qilish ko'nikmalarini, talaffuzni yaxshilash, so'z
boyligini oshirish va nutqiy mantiqiy fikrlashni rivojlantirish imkoniyatiga ega
bo'ladilar.
Nutqiy terapiya: Nutqiy terapiya logopedik yordamning asosiy qismi bo'lib,
u bolalarning nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirish va nutqiy buzilishlarni tuzatishga
qaratilgan. Nutqiy terapiya davomida logopedlar turli mashqlar, o'yinlar va boshqa
metodlardan foydalanadilar. Bu jarayonda bolalarning individual xususiyatlari va
ehtiyojlari hisobga olinadi.
Ijtimoiy moslashuvni qo'llab-quvvatlash: Aqli zaif bolalarning ijtimoiy
moslashuvini oshirish uchun logopedik ishlar muhim ahamiyatga ega. Bolalarning
muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish orqali ular ijtimoiy vaziyatlarda
muvaffaqiyatli ishtirok etishlari, do'stlar orttirishlari va ijtimoiy muhitga
moslashishlari mumkin. Ijtimoiy moslashuv ko'nikmalari bolalarning hayot sifatini
oshirishda muhim rol o'ynaydi.
Yakuniy maqsad: Aqli zaif bolalar uchun samarali logopedik dasturlar va
yondashuvlarni ishlab chiqish, ularni amaliyotga joriy etish orqali bu bolalarning
nutqiy va intellektual rivojlanishini qo'llab-quvvatlash va ularning ijtimoiy muhitga
muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlash. Bu jarayonda logopedik ishlarning ilmiy
asoslanganligi va individual yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi.

11.2. Aqli zaif bolalarda nutqiy rivojlanish muammolari
Aqli zaif bolalarda nutqiy rivojlanishning kechikishi va buzilishlari keng
tarqalgan hodisadir. Bu muammolar bolaning umumiy intellektual qobiliyatlari
bilan bevosita bog'liq bo'lib, uning muloqot qilish qobiliyatlariga, ijtimoiy
moslashuviga va ta'lim jarayonida muvaffaqiyatiga ta'sir ko'rsatadi. Nutqiy
rivojlanishdagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish uchun maxsus
yondashuvlar va logopedik ishlar zarur.
Nutqiy rivojlanishning kechikishi
Aqli zaif bolalarda nutqiy rivojlanishning kechikishi ko'pincha ilk bolalik
davrida aniqlanadi. Bunday bolalar ko'pincha nutqiy rivojlanishning turli
bosqichlariga o'z tengdoshlaridan kechroq etib boradilar. Misol uchun, ilk so'zlarni
aytish, gaplar tuzish va oddiy nutqiy muloqotga kirishish qobiliyatlari sezilarli
darajada kechikishi mumkin.
Talaffuzning noto'g'ri shakllanishi
Aqli zaif bolalarda talaffuzning noto'g'ri shakllanishi keng tarqalgan
muammo hisoblanadi. Bu bolalar ko'pincha tovushlarni noto'g'ri talaffuz qiladilar,
ularni almashtirib yoki tushirib qoldiradilar. Bunday muammolar bola nutqining
tushunilishini qiyinlashtiradi va muloqot qilish jarayonida qiyinchiliklar tug'diradi.
Leksik qiyinchiliklar
Aqli zaif bolalarda leksik qiyinchiliklar, ya'ni so'z boyligining yetarlicha
rivojlanmaganligi ko'p uchraydi. Bu bolalar yangi so'zlarni o'rganish va ularni
to'g'ri ishlatishda qiyinchiliklarga duch keladilar. So'z boyligining cheklanganligi
ularning fikrlarini aniq ifoda etishiga, suhbatlarga faol qatnashishiga va ta'lim
jarayonida muvaffaqiyat qozonishiga to'sqinlik qiladi.
Grammatik qiyinchiliklar
Grammatik qiyinchiliklar aqli zaif bolalarda tez-tez uchraydigan
muammolardan biridir. Bunday bolalar grammatik tuzilmalarning murakkabligini
tushunish va ularni to'g'ri qo'llashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Ular ko'pincha

1gaplarni noto'g'ri tuzadilar, so'zlarni noto'g'ri shakllarda ishlatadilar va grammatik
qoidalarni buzadilar.
O'zaro muloqot qilishda muammolar
Aqli zaif bolalar o'zaro muloqot qilishda ham qiyinchiliklarga duch
keladilar. Ularning muloqot qobiliyatlari cheklanganligi tufayli, ular suhbatlarga
faol qatnashish, fikrlarini aniq ifoda etish va boshqa odamlar bilan samarali
muloqot qilishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bunday bolalar ko'pincha
ijtimoiy vaziyatlarda noqulaylik his qiladilar va muloqot qilishdan cheklanishga
moyil bo'ladilar.
Nutqiy rivojlanishdagi umumiy muammolar
Fonologik qiyinchiliklar: Aqli zaif bolalar ko'pincha fonologik
qiyinchiliklarga ega bo'lib, bu tovushlarni aniqlash, ajratish va to'g'ri talaffuz
qilishda qiyinchiliklarni o'z ichiga oladi. Bu muammolar bolaning nutqining aniq
va ravon bo'lishiga to'sqinlik qiladi.
Semantik qiyinchiliklar: Aqli zaif bolalarda semantik qiyinchiliklar, ya'ni
so'zlarning ma'nolarini tushunish va ulardan to'g'ri foydalanishdagi muammolar
ham keng tarqalgan. Bu bolalar ko'pincha so'zlarning ma'nolarini chalkashtiradilar
yoki noto'g'ri ishlatadilar.
Pragmatik qiyinchiliklar: Pragmatik qiyinchiliklar muloqotning ijtimoiy
jihatlariga tegishli bo'lib, aqli zaif bolalar uchun muloqotning ijtimoiy qoidalarini
tushunish va ularga rioya qilish qiyin bo'lishi mumkin. Bu bolalar muloqotda mos
kelmaydigan qoidalarni buzishlari, mos muloqot usullarini tanlay olmasliklari va
ijtimoiy vaziyatlarga noto'g'ri munosabatda bo'lishlari mumkin
Logopedik ishlarning ahamiyati
Aqli zaif bolalarda nutqiy rivojlanishdagi muammolarni bartaraf etish uchun
logopedik ishlar juda muhimdir. Logopedlar bolalarning nutqiy qobiliyatlarini
rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlar, o'yinlar va boshqa faoliyatlar orqali
ishlaydilar. Logopedik ishlar davomida individual yondashuv va maxsus metodlar
qo'llaniladi.

1Individual dasturlar: Har bir bola uchun individual logopedik dastur ishlab
chiqiladi. Bu dasturlar bolaning nutqiy qobiliyatlari, rivojlanish darajasi va
ehtiyojlariga moslashtirilgan bo'ladi. Individual yondashuv bolalarning nutqiy
rivojlanishidagi muammolarni aniq aniqlash va samarali bartaraf etishga yordam
beradi.
Talaffuz mashqlari: Talaffuz mashqlari bolalarning tovushlarni to'g'ri
talaffuz qilish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan. Bu mashqlar bolalarning
talaffuzdagi muammolarini tuzatishga va nutqining aniq va ravon bo'lishiga
yordam beradi.
Leksik va grammatik mashqlar: Leksik va grammatik mashqlar bolalarning
so'z boyligini oshirish, grammatik tuzilmalarning to'g'ri qo'llanilishini o'rgatish va
grammatik qoidalarni mustahkamlashga qaratilgan. Bu mashqlar bolalarning
fikrlarini aniq ifoda etishiga va nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirishiga yordam
beradi.
Muloqot ko'nikmalarini rivojlantirish: Muloqot ko'nikmalarini
rivojlantirishga qaratilgan mashg'ulotlar bolalarning o'zaro muloqot qilish
qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi. Bu mashg'ulotlar davomida bolalar
ijtimoiy vaziyatlarda to'g'ri muloqot qilish, suhbatlarga faol qatnashish va
muloqotning ijtimoiy qoidalariga rioya qilishni o'rganadilar.
Aqli zaif bolalarda nutqiy rivojlanish muammolarining aniqlanishi va
bartaraf etilishi ularning umumiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega.
Logopedik ishlar bolalarning nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirish, muloqot qilish
qobiliyatlarini oshirish va ijtimoiy moslashuvlarini yaxshilashga qaratilgan
samarali yondashuvlardan biridir. Nutqiy rivojlanishdagi muammolarni erta
aniqlash va to'g'ri davolash orqali aqli zaif bolalarning hayot sifati oshirilishi va
ularning ijtimoiy muhitga muvaffaqiyatli integratsiyasi ta'minlanishi mumkin (Kirk
& Gallagher, 1989).
1.3. Aqli z aif bolalar bilan ishlashning psixologik va pedagogik asoslari
Aqli zaif bolalar bilan ishlashda maxsus psixologik va pedagogik
yondashuvlar zarur. Bu yondashuvlar ushbu bolalarning rivojlanishi va o'zlarini

1jamiyatda mustaqil ravishda tutishlari uchun muhimdir. Quyida aqli zaif bolalar
bilan ishlashda qo'llaniladigan asosiy psixologik va pedagogik usullar va
yondashuvlar ko'rib chiqiladi.
Individual Yondashuv
Aqli zaif bolalar bilan ishlashda individual yondashuv muhim rol o'ynaydi.
Har bir bola o'ziga xos bo'lib, ularning qobiliyatlari, qiziqishlari va ehtiyojlari bir-
biridan farq qiladi. Shu sababli, pedagoglar har bir bolaga individual rejalar asosida
yondashishlari lozim. Bu yondashuv quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Maxsus Dasturlar: Har bir bolaning rivojlanish darajasiga moslashtirilgan
maxsus pedagogik dasturlarni yaratish. Bu dasturlar bolalarning individual
ehtiyojlari va qobiliyatlarini hisobga oladi. Smits ta'kidlaganidek, har bir bolaning
o'quv rejasini moslashtirish orqali ta'lim jarayonini samarali tashkil etish mumkin.
2. Differensial Yondashuv: Har bir bolaga mos yondashuvni tanlash, bu esa
ularning individual xususiyatlariga mos keladi. Garing va McKormikning
tadqiqotlariga ko'ra, differensial yondashuv bolalarning individual ehtiyojlarini
hisobga olishga imkon beradi va ularning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
3. Kichik Guruhlar: O'quv jarayonini kichik guruhlarda tashkil qilish, bu esa
bolalarning o'zaro muloqotini osonlashtiradi va ularning ijtimoiy ko'nikmalarini
rivojlantiradi. Bronfenbrennerning ijtimoiy rivojlanish nazariyasiga ko'ra, kichik
guruhlarda ishlash bolalarning ijtimoiy ko'nikmalarini oshirishga yordam beradi.
Motivatsiya Yaratish
Aqli zaif bolalarda o'qishga bo'lgan qiziqishni oshirish va ularni motivatsiya
qilish uchun quyidagi usullar qo'llaniladi:
1. Qiziqarli Faoliyatlar: O'quv materiallarini qiziqarli va rang-barang qilish.
Masalan, o'yinlar, interaktiv mashg'ulotlar va vizual vositalardan foydalanish.
Vygotskiyning ta'kidlashicha, bolalarning qiziqishini jalb qilish orqali ularning
o'rganish jarayonini osonlashtirish mumkin.
2. Mustahkamlash: Har bir kichik yutuqni rag'batlantirish va maqtov bilan
mustahkamlash. Eynsvortsning tadqiqotlari ko'rsatganidek, bolalarning

1muvaffaqiyatlarini tan olish va rag'batlantirish ularning o'qishga bo'lgan
motivatsiyasini oshiradi.
3. Shaxsiy Muvaffaqiyat: Har bir bolaning muvaffaqiyatini e'tirof etish va
ular uchun muhim bo'lgan maqsadlarni qo'yish. Smitsga ko'ra, bolalarning
muvaffaqiyatlarini e'tirof etish ularning o'ziga bo'lgan ishonchini oshiradi va ta'lim
jarayonida faol ishtirok etishlariga yordam beradi.
Qiziqarli Metodlardan Foydalanish
O'quv jarayonini samarali qilish uchun quyidagi qiziqarli metodlardan
foydalanish mumkin:
1. Didaktik O'yinlar: O'yinlar orqali o'rgatish, bu bolalarning e'tiborini jalb
qilish va ularning faol ishtirokini ta'minlashga yordam beradi. Didaktik o'yinlar
bolalarning qiziqishini oshirish va o'quv materiallarini osonroq o'zlashtirishga
yordam beradi.
2. Multimediyaviy Vositalar: Raqamli texnologiyalar va multimediyaviy
vositalar yordamida o'quv materiallarini taqdim etish. Multimediyaviy vositalar
bolalarning o'quv materiallariga bo'lgan qiziqishini oshirishga yordam beradi.
3. Loyiha Metodi: Bolalarga mustaqil ravishda kichik loyihalar ustida
ishlash imkoniyatini berish, bu esa ularning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Loyiha metodi bolalarning mustaqil ishlash va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirishga yordam beradi.
Psixologik Qo'llab-Quvvatlash
Aqli zaif bolalar uchun psixologik qo'llab-quvvatlash ham juda muhimdir.
Bu qo'llab-quvvatlash quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Psixologik Konsultatsiyalar: Bolalar bilan muntazam ravishda psixologik
suhbatlar o'tkazish va ularga kerakli maslahatlar berish. Psixologik konsultatsiyalar
bolalarning psixologik holatini yaxshilash va ularning ta'lim jarayonida ishtirokini
oshirishga yordam beradi.
2. Ijtimoiy Ko'nikmalarni Rivojlantirish: Bolalarning ijtimoiy ko'nikmalarini
rivojlantirishga qaratilgan maxsus treninglar o'tkazish. Ijtimoiy ko'nikmalarni

1rivojlantirish bolalarning jamiyatda muvaffaqiyatli integratsiyalashishiga yordam
beradi.
3. Oilaviy Qo'llab-Quvvatlash: Bolalarning ota-onalari bilan ishlash, ularga
psixologik va pedagogik yordam ko'rsatish. Oilaviy qo'llab-quvvatlash bolalarning
ta'lim jarayonida muvaffaqiyatli bo'lishiga katta ta'sir ko'rsatadi.
Pedagogik Dasturlar
Aqli zaif bolalar uchun maxsus tayyorlangan pedagogik dasturlar ularning
individual ehtiyojlariga mos ravishda ishlab chiqiladi. Ushbu dasturlar bolalarning
bilim va ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan bo'lib, quyidagi elementlarni o'z
ichiga oladi:
1. O'quv Materiallarini Moslashtirish: Har bir bolaning rivojlanish darajasiga
moslashtirilgan o'quv materiallarini yaratish. O‘quv materiallarini moslashtirish
bolalarning o'quv jarayonida muvaffaqiyatli bo'lishiga yordam beradi.
2. Ko'p Bosqichli Ta'lim: Bolalarning individual qobiliyatlarini hisobga
olgan holda ko'p bosqichli ta'lim jarayonini tashkil qilish. Ko'p bosqichli ta'lim
bolalarning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
3. Metodik Tavsiyalar: Pedagoglar uchun maxsus metodik tavsiyalar ishlab
chiqish, bu esa ularning pedagogik faoliyatini samarali tashkil qilishga yordam
beradi. Metodik tavsiyalar pedagoglarning ta'lim jarayonini yanada samarali
tashkil qilishiga yordam beradi.

12. Bob. Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning usullari
2.1. Logopedik diagnostika va aqli zaif bolalarni aniqlash
Logopedik diagnostika aqli zaif bolalarda nutqiy muammolarni aniqlash va
ularni batafsil o'rganishga qaratilgan muhim jarayon hisoblanadi. Bu jarayon aqli
zaif bolalarning nutqiy va kommunikativ ko'nikmalarini aniqlash, ularning nutqiy
rivojlanish darajasini baholash va individual logopedik dasturlarni ishlab chiqish
uchun xizmat qiladi. Diagnostika jarayonida turli test va metodlardan
foydalaniladi.
Logopedik Diagnostikaning Maqsadlari
1. Nutqiy Muammolarni Aniqlash: Aqli zaif bolalarda mavjud nutqiy
muammolarni aniqlash. Bu muammolar bolalarning so'z boyligi, grammatik
qobiliyatlari, fonetik va artikulyatsiya ko'nikmalari kabi sohalarni o'z ichiga oladi.
2. Nutqiy Rivojlanish Darajasini Baholash: Har bir bolaning nutqiy
rivojlanish darajasini aniqlash. Bu baholash bolalarning umumiy rivojlanishiga
mos ravishda ularning nutqiy imkoniyatlarini aniqlash uchun amalga oshiriladi.
3. Individual Logopedik Dasturlarni Ishlab Chiqish: Har bir bolaning
individual ehtiyojlariga mos keladigan logopedik dasturlarni ishlab chiqish. Bu
dasturlar bolalarning nutqiy rivojlanishini oshirish va ularning kommunikativ
qobiliyatlarini yaxshilashga qaratilgan.
Diagnostika Jarayonida Foydalaniladigan Metodlar
1. Nutqiy Testlar: Nutqiy testlar bolalarning turli nutqiy qobiliyatlarini
baholash uchun ishlatiladi. Bu testlar orqali bolalarning so'z boyligi, grammatik
qobiliyatlari va fonetik ko'nikmalari aniqlanadi. Masalan, Peabody Picture
Vocabulary Test (PPVT) bolalarning so'z boyligini baholashda keng qo'llaniladi.
2. Intervyu va Suhbatlar: Bolalar bilan individual suhbatlar orqali ularning
nutqiy rivojlanish darajasi aniqlanadi. Bu suhbatlar davomida logopedlar
bolalarning nutqiy muammolarini aniqroq aniqlash imkoniyatiga ega bo'ladilar.
3. Observatsiya (Kuzatish): Bolalarni kundalik faoliyatlari davomida
kuzatish orqali ularning nutqiy va kommunikativ qobiliyatlari baholanadi.

1Kuzatish jarayonida bolalarning nutqiy faoliyatlari, ijtimoiy interaksiyalari va
kommunikativ strategiyalari aniqlanadi.
4. Strukturali Loyihalar: Bolalarga turli strukturali loyihalar va topshiriqlar
berish orqali ularning nutqiy qobiliyatlari baholanadi. Bu loyihalar bolalarning
ijodiy va mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini ham o'rganishga yordam beradi.
Diagnostika Jarayonida Duch Kelinadigan Muammolar
1. Motivatsiya Yetishmasligi: Aqli zaif bolalarda diagnostika jarayonida
motivatsiya yetishmasligi ko'p uchraydi. Bu bolalarning test va suhbatlarga faol
ishtirok etmasligiga olib kelishi mumkin.
2. Kompleks Muammolar: Aqli zaif bolalarda nutqiy muammolar boshqa
rivojlanish muammolari bilan birgalikda ko'rinishi mumkin. Bu esa diagnostika
jarayonini murakkablashtiradi.
3. To'g'ri Baholashning Qiyinligi: Ba'zi hollarda bolalarning nutqiy
qobiliyatlarini to'g'ri baholash qiyin bo'lishi mumkin. Bu esa noto'g'ri diagnostika
va noto'g'ri logopedik dasturlarni ishlab chiqishga olib kelishi mumkin.
Logopedik Diagnostikaning Ahamiyati
1. Nutqiy Rivojlanishni Oshirish: Logopedik diagnostika orqali aniqlangan
muammolar asosida ishlab chiqilgan logopedik dasturlar bolalarning nutqiy
rivojlanishini oshirishga yordam beradi.
2. Kommunikativ Qobiliyatlarni Yaxshilash: Diagnostika jarayonida
aniqlangan muammolar asosida ishlab chiqilgan individual logopedik dasturlar
bolalarning kommunikativ qobiliyatlarini yaxshilashga qaratilgan.
3. Ijtimoiy Integratsiyani Oshirish: Nutqiy muammolarning aniqlanishi va
ularning yechimi orqali bolalarning ijtimoiy integratsiyasi oshiriladi. Bu esa
bolalarning jamiyatda muvaffaqiyatli integratsiyalashishiga yordam beradi.
Logopedik Diagnostikaning Metodlari
Logopedik diagnostikada bolalarning nutqiy va kommunikativ
qobiliyatlarini aniqlash va baholash uchun turli metodlar qo'llaniladi. Ushbu
metodlar bolalarning individual xususiyatlari va ehtiyojlariga mos ravishda
tanlanadi.

1Nutqiy Testlar va Baholash Vositalari
Nutqiy testlar va baholash vositalari logopedik diagnostikaning muhim
qismi hisoblanadi. Ushbu vositalar bolalarning turli nutqiy qobiliyatlarini baholash
uchun ishlatiladi. Eng ko'p qo'llaniladigan nutqiy testlar quyidagilardir:
1. Peabody Picture Vocabulary Test (PPVT): Bu test bolalarning so'z
boyligini baholash uchun ishlatiladi. Bolalarga rasm ko'rsatiladi va ular rasmni
tasvirlash uchun tegishli so'zni tanlashlari kerak.
2. Expressive Vocabulary Test (EVT): Ushbu test bolalarning ifodaviy so'z
boyligini baholash uchun mo'ljallangan. Bolalar rasm asosida so'zlarni
ifodalashlari kerak.
3. Goldman-Fristoe Test of Articulation (GFTA): Bu test bolalarning
artikulyatsiya qobiliyatlarini baholash uchun ishlatiladi. Bolalarga rasm ko'rsatiladi
va ular rasmni ifodalash uchun kerakli tovushlarni chiqarishlari kerak.
4. Clinical Evaluation of Language Fundamentals (CELF): CELF
bolalarning umumiy nutqiy qobiliyatlarini baholash uchun mo'ljallangan. Ushbu
test bolalarning grammatik, leksik va semantik qobiliyatlarini baholash imkonini
beradi.
Intervyu va Suhbatlar
Individual intervyu va suhbatlar bolalar bilan bevosita muloqot qilish orqali
ularning nutqiy qobiliyatlarini baholash imkonini beradi. Ushbu usul bolalarning
nutqiy rivojlanish darajasi, kommunikativ strategiyalari va nutqiy muammolarini
aniqlashda samarali hisoblanadi. Intervyu va suhbatlar quyidagi jihatlarni o'z
ichiga oladi:
1. Ota-onalar Bilan Suhbatlar: Ota-onalar bilan suhbatlashish orqali
bolalarning nutqiy rivojlanish tarixi va nutqiy muammolari haqida ma'lumot olish.
Bu usul ota-onalarning bolalarning nutqiy rivojlanishi haqidagi fikrlarini hisobga
olish imkonini beradi.

12. Bolalar Bilan Suhbatlar: Bolalar bilan individual suhbatlar orqali ularning
nutqiy qobiliyatlarini baholash. Bu suhbatlar davomida logopedlar bolalarning so'z
boyligi, grammatik qobiliyatlari va kommunikativ ko'nikmalarini aniqlashlari
mumkin.
Observatsiya (Kuzatish)
Bolalarni kundalik faoliyatlari davomida kuzatish orqali ularning nutqiy va
kommunikativ qobiliyatlarini baholash imkonini beradi. Kuzatish jarayonida
bolalarning nutqiy faoliyatlari, ijtimoiy interaksiyalari va kommunikativ
strategiyalari aniqlanadi. Observatsiya quyidagi usullar orqali amalga oshiriladi:
1. Strukturali Observatsiya: Bolalarning nutqiy faoliyatlarini aniq vaziyatlar
va topshiriqlar asosida kuzatish. Bu usul bolalarning maxsus sharoitlarda nutqiy
qobiliyatlarini aniqlash uchun ishlatiladi.
2. Tabiiy Observatsiya: Bolalarni kundalik hayotlari davomida kuzatish. Bu
usul bolalarning tabiiy sharoitlarda qanday nutqiy va kommunikativ strategiyalarni
qo'llashlarini aniqlash uchun ishlatiladi.
Strukturali Loyihalar va Topshiriqlar
Bolalarga turli strukturali loyihalar va topshiriqlar berish orqali ularning
nutqiy qobiliyatlari baholanadi. Bu loyihalar bolalarning ijodiy va mantiqiy
fikrlash qobiliyatlarini ham o'rganishga yordam beradi. Strukturali loyihalar va
topshiriqlar quyidagi usullarni o'z ichiga oladi:
1. Hikoya Tahlili: Bolalarga hikoya tinglash va uni qayta aytib berish
topshiriladi. Bu usul bolalarning eshitish, tushunish va ifodaviy qobiliyatlarini
aniqlash uchun ishlatiladi.
2. Rol O'ynash O'yinlari: Bolalarga turli ro'l o'ynash o'yinlari topshiriladi. Bu
usul bolalarning nutqiy qobiliyatlarini real hayot vaziyatlarida aniqlashga yordam
beradi.
Diagnostika Jarayonida Duch Kelinadigan Muammolar
1. Motivatsiya Yetishmasligi: Aqli zaif bolalarda diagnostika jarayonida
motivatsiya yetishmasligi ko'p uchraydi. Bu bolalarning test va suhbatlarga faol

1ishtirok etmasligiga olib kelishi mumkin. Diagnostikani muvaffaqiyatli amalga
oshirish uchun bolalarning qiziqishini oshirish va ularni motivatsiyalash zarur.
2. Kompleks Muammolar: Aqli zaif bolalarda nutqiy muammolar boshqa
rivojlanish muammolari bilan birgalikda ko'rinishi mumkin. Bu esa diagnostika
jarayonini murakkablashtiradi va nutqiy muammolarni to'g'ri aniqlashni
qiyinlashtiradi.
3. To'g'ri Baholashning Qiyinligi: Ba'zi hollarda bolalarning nutqiy
qobiliyatlarini to'g'ri baholash qiyin bo'lishi mumkin. Bu esa noto'g'ri diagnostika
va noto'g'ri logopedik dasturlarni ishlab chiqishga olib kelishi mumkin.
Diagnostika jarayonida sinovlar va kuzatuvlar natijalarini to'g'ri talqin qilish
muhimdir.
Logopedik Diagnostikaning Ahamiyati
1. Nutqiy Rivojlanishni Oshirish: Logopedik diagnostika orqali aniqlangan
muammolar asosida ishlab chiqilgan logopedik dasturlar bolalarning nutqiy
rivojlanishini oshirishga yordam beradi. Bu dasturlar bolalarning so'z boyligini,
grammatik qobiliyatlarini va kommunikativ ko'nikmalarini rivojlantirishga
qaratilgan.
2. Kommunikativ Qobiliyatlarni Yaxshilash: Diagnostika jarayonida
aniqlangan muammolar asosida ishlab chiqilgan individual logopedik dasturlar
bolalarning kommunikativ qobiliyatlarini yaxshilashga qaratilgan. Bu dasturlar
bolalarning ijtimoiy interaksiyalarini, muloqot qobiliyatlarini va o'z fikrlarini aniq
ifodalash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
3. Ijtimoiy Integratsiyani Oshirish: Nutqiy muammolarning aniqlanishi va
ularning yechimi orqali bolalarning ijtimoiy integratsiyasi oshiriladi. Bu esa
bolalarning jamiyatda muvaffaqiyatli integratsiyalashishiga yordam beradi.
Ijtimoiy integratsiya bolalarning o'z-o'zini anglash, o'ziga bo'lgan ishonch va
ijtimoiy munosabatlarni o'rnatishda muhim ahamiyatga ega.
2.2. Logopedik mashg'ulotlarning rejasi va metodlari
Logopedik mashg'ulotlar bolalarning nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirish,
nutqiy nuqsonlarni bartaraf etish, va ularning kommunikativ ko'nikmalarini

1yaxshilashga qaratilgan. Ushbu mashg'ulotlar bolaning individual ehtiyojlari, yosh
xususiyatlari va intellektual darajasiga moslashtirilgan holda tuziladi.
Logopedik Mashg'ulotlarning Maqsadlari
1. Nutqiy Rivojlanishni Oshirish: Bolalarning tovushlarni to'g'ri talaffuz
qilish, so'z boyligini oshirish, va grammatik qoidalarni to'g'ri qo'llash
ko'nikmalarini rivojlantirish.
2. Kommunikativ Qobiliyatlarni Rivojlantirish: Bolalarning muloqot
ko'nikmalarini oshirish, ularni turli nutqiy vaziyatlarda to'g'ri va ravon fikr
bildirishga o'rgatish.
3. Ijtimoiy Integratsiyani Yaxshilash: Bolalarning ijtimoiy muhitda
muvaffaqiyatli muloqot qilishlariga yordam berish.
Logopedik Mashg'ulotlarning Rejasi
1. Boshlang'ich Baholash
- Boshlang'ich baholash bosqichida bolaning nutqiy va kommunikativ
qobiliyatlari baholanadi. Baholash natijalari asosida individual mashg'ulotlar rejasi
tuziladi.
2. Mashg'ulotlarning Tuzilishi
- Kirish Qismi: Mashg'ulotga kirish qismida bolalarni mashg'ulotga jalb
qilish, mashg'ulotning maqsadlari va kutilayotgan natijalarni tushuntirish.
- Asosiy Qism: Asosiy qismda turli nutqiy mashqlar, o'yinlar va boshqa
faoliyatlar orqali bolalarning nutqiy qobiliyatlari rivojlantiriladi.
- Yakuniy Qism: Yakuniy qismda mashg'ulot natijalari baholanadi, bolalar
rag'batlantiriladi va uyga vazifalar beriladi.
3. Davomiy Baholash
- Har bir mashg'ulotdan keyin bolaning rivojlanishi baholanadi va keyingi
mashg'ulotlar rejasi shu asosda yangilanadi.
Logopedik Mashg'ulotlarda Qo'llaniladigan Metodlar
1. O'yinlar va O'yinchoqlar

1 - Rol O'ynash O'yinlari: Bolalar turli rollarni ijro etish orqali nutqiy
qobiliyatlarini rivojlantiradilar. Masalan, do'kon, shifokor, o'qituvchi kabi rollar
orqali bolalar turli nutqiy vaziyatlarni o'rganadilar.
- Nutqiy O'yinlar: Har xil nutqiy o'yinlar orqali bolalarning so'z boyligi va
grammatik qobiliyatlarini oshirish. Masalan, "so'zlar zanjiri", "so'zlarni to'g'ri
joylash" kabi o'yinlar.
2. Vizual Va Audial Materiallar
- Rasmlar va Kartochkalar: Bolalarga turli rasmlar va kartochkalar
ko'rsatib, ularni tasvirlash va nomlash orqali nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirish.
- Audio Matnlar: Bolalarga turli hikoyalar, ertaklar va audiokliplarni
tinglatib, ularni qayta hikoya qilish va muhokama qilish.
3. Fizik Mashqlar
- Artikulyatsion Mashqlar: Bolalarning tovushlarni to'g'ri talaffuz qilish
ko'nikmalarini rivojlantirish uchun maxsus artikulyatsion mashqlar bajarish.
Masalan, lablar, til va jag' mushaklarini kuchaytirish uchun mashqlar.
- Nafas Mashqlari: To'g'ri nafas olish va chiqargan havoni boshqarish
orqali nutqiy qobiliyatlarni rivojlantirish uchun nafas mashqlari bajarish.
4. Qiziqarli Nutqiy Faoliyatlar
- Hikoya Tahlili: Bolalarga hikoya o'qish yoki tinglatish va uni qayta
hikoya qilish topshirish. Bu usul bolalarning so'z boyligi va grammatik
qobiliyatlarini rivojlantiradi.
- Dialoglar Yaratish: Bolalar bilan dialoglar yaratish va ularni turli
mavzularda suhbatlashishga jalb qilish orqali kommunikativ qobiliyatlarini
oshirish.
Logopedik Mashg'ulotlarda Qo'llaniladigan Yondashuvlar
1. Individual Yondashuv
- Har bir bolaga individual yondashuv qo'llanilishi muhim. Bu bolalarning
ehtiyojlariga mos ravishda mashg'ulotlarni tuzish va o'tkazishni talab qiladi.
2. Motivatsiyani Oshirish

1 - Bolalarning mashg'ulotlarga qiziqishini oshirish uchun turli motivatsion
usullardan foydalanish. Masalan, o'yinlar, sovg'alar va rag'batlantirish.
3. Oilaviy Qo'llab-Quvvatlash
- Ota-onalarni mashg'ulotlarga jalb qilish va ularning bolalar bilan uyda
mashq qilishlariga ko'maklashish.
4. Tekshiruv va Baholash
- Davomiy baholash orqali mashg'ulotlarning samaradorligini aniqlash va
kerakli o'zgarishlarni kiritish.
Logopedik Mashg'ulotlarning Namuna Rejasi
1. 1-chi Mashg'ulot: Artikulyatsiya va Nafas Mashqlari
- Kirish Qismi: Bolalarni salomlashish, ularni mashg'ulotga tayyorlash.
- Asosiy Qism:
- Artikulyatsiya mashqlari: tilning yuqori tanglayga tegishi, lablarni cho'zish va
yumshatish.
- Nafas mashqlari: chuqur nafas olish va havoni asta chiqarish.
- Yakuniy Qism: Bolalarni rag'batlantirish, uyga nafas mashqlari vazifasi berish.
2. 2-chi Mashg'ulot: Rasmlar va So'z Boyligi
- Kirish Qismi: Bolalarni salomlashish, ularni mashg'ulotga tayyorlash.
- Asosiy Qism:
- Rasmlar bilan ishlash: bolalarga rasmlar ko'rsatish va ularni tasvirlashni so'rash.
- So'z boyligi mashqlari: yangi so'zlarni o'rganish va ularni gaplarda qo'llash.
- Yakuniy Qism: Bolalarni rag'batlantirish, uyga yangi so'zlar bilan gaplar tuzish
vazifasi berish.
3. 3-chi Mashg'ulot: Hikoya Tahlili va Dialoglar
- Kirish Qismi: Bolalarni salomlashish, ularni mashg'ulotga tayyorlash.
- Asosiy Qism:
- Hikoya o'qish: bolalarga qisqa hikoya o'qish va uni qayta hikoya qilishni
so'rash.
- Dialoglar yaratish: bolalar bilan turli mavzularda suhbatlashish.

1 - Yakuniy Qism: Bolalarni rag'batlantirish, uyga yangi hikoya yaratish vazifasi
berish.
Logopedik Mashg'ulotlarning Ahamiyati
1. Nutqiy Rivojlanish
- Logopedik mashg'ulotlar bolalarning nutqiy rivojlanishini oshirish va
nutqiy muammolarni kamaytirish uchun muhimdir.
2. Ijtimoiy Integratsiya
- Mashg'ulotlar bolalarning ijtimoiy integratsiyasini oshirish va ularning
jamiyatda muvaffaqiyatli muloqot qilishlariga yordam beradi.
3. O'ziga Ishonchni Oshirish
- Logopedik mashg'ulotlar bolalarning o'ziga bo'lgan ishonchini oshiradi
va ularning nutqiy qobiliyatlariga bo'lgan ishonchini kuchaytiradi .
2.3. Logopedik Ishlar Davomida Qo'llaniladigan Texnologiyalar va
Innovatsiyalar
Logopedik ishlar jarayonida zamonaviy texnologiyalar va innovatsion
usullardan foydalanish samaradorlikni oshiradi. Kompyuter dasturlari, interaktiv
o'yinlar va vizual materiallar bolalarning qiziqishini oshirib, natijalarga erishishda
yordam beradi. Quyida logopedik ishlarda qo'llaniladigan ba'zi texnologiyalar va
innovatsion usullar haqida batafsil ma'lumot beriladi.
2.3. Logopedik ishlar davomida qo'llaniladigan texnologiyalar va
innovatsiyalar
Kompyuter Dasturlari
Kompyuter dasturlari logopedik terapiyada keng qo'llaniladi. Bu dasturlar
bola nutqining turli jihatlarini rivojlantirishga yordam beradi, jumladan:
- Nutq tovushlarini aniqlash va to'g'ri talaffuz qilish: Maxsus dasturlar
bolalarga tovushlarni aniq ajratish va to'g'ri talaffuz qilishda yordam beradi.
Masalan, "Speech Buddies" kabi dasturlar bola tovushlarni to'g'ri chiqarishi uchun
interaktiv mashqlarni taklif qiladi.

1- So'z boyligini oshirish: Elektron lug'atlar va so'z boyligini oshirishga
mo'ljallangan o'yinlar bola uchun qiziqarli va ma'lumotli bo'lishi mumkin.
Masalan, "Word Vault" dasturi orqali bolalar yangi so'zlarni o'rganishi va ularni
gaplarda ishlatishni mashq qilishi mumkin.
- O'qish va yozish ko'nikmalarini rivojlantirish: "Starfall" va "ABCmouse"
kabi dasturlar o'qish va yozish ko'nikmalarini mustahkamlash uchun juda foydali.
Ushbu platformalar bolalar uchun interaktiv o'yinlar va mashqlarni taklif qiladi.
- Progress monitoring: Ba'zi dasturlar bolalarning taraqqiyotini kuzatib
borish va baholash imkoniyatini beradi. Bu logopedlarga bemorning taraqqiyotini
kuzatishga va terapiya rejalarini moslashtirishga yordam beradi.
Interaktiv O'yinlar
Interaktiv o'yinlar logopedik terapiyada juda samarali hisoblanadi. Ular
bolaning qiziqishini saqlab turadi va nutq terapiyasini yanada qiziqarli qiladi. Ba'zi
mashhur interaktiv o'yinlar:
- "Articulation Station": Bu dastur bolalar uchun turli tovushlarni talaffuz
qilishni o'rganish uchun interaktiv mashqlarni taklif qiladi. O'yinlar bolaning
talaffuz qobiliyatini mustahkamlashga yordam beradi.
- "Splingo's Language Universe": Bu o'yin bolalarga so'zlar va jumlalarni
tushunishni o'rgatadi. U interaktiv va qiziqarli shaklda nutqni rivojlantirishga
yordam beradi.
- "Speech Blubs": Bu ilova bolalarga tovushlarni to'g'ri talaffuz qilishni
o'rgatish uchun mo'ljallangan. U o'yin va mashqlar orqali bolalarning qiziqishini
oshiradi va ularni faol ishtirok etishga undaydi.
Vizual Materiallar
Vizual materiallar bolalar uchun juda samarali bo'lishi mumkin, chunki ular
ko'rgazmali o'quv usullarini qo'llaydi. Vizual materiallar quyidagi shakllarda
bo'lishi mumkin:
- Flashkartalar: So'zlar va rasmlar bilan flashkartalar bolalarga so'zlarni eslab
qolishga va ularni to'g'ri talaffuz qilishga yordam beradi.

1- Videolar va animatsiyalar: Bolalarga nutq tovushlarini to'g'ri talaffuz
qilishni o'rgatish uchun maxsus tayyorlangan videolar va animatsiyalar juda
foydali bo'lishi mumkin. Masalan, YouTube'da mavjud bo'lgan turli logopedik
kanallar bola nutqini rivojlantirishga yordam beradi.
- Grafik tashkilotchilar: Bu vositalar bolalarga fikrlarini tartibga solishda va
so'z boyligini oshirishda yordam beradi. Masalan, mind mapping dasturlari bolalar
uchun qiziqarli bo'lishi mumkin.
- Interaktiv taxtalar: Elektron taxtalar bolalarga rasmlar, so'zlar va tovushlar
bilan interaktiv mashqlarni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Bu usul orqali
bolalar materiallarni yaxshi eslab qoladi va ularni to'g'ri ishlatishni o'rganadi.
Mobil Ilovalar
Bugungi kunda mobil ilovalar ham logopedik terapiyada keng qo'llaniladi.
Bu ilovalar har qanday joyda va vaqtda foydalanish imkonini beradi. Ba'zi
mashhur mobil ilovalar:
- "Proloquo2Go": Bu dastur bolalar va kattalar uchun kommunikatsion
ehtiyojlarini qondirishga yordam beradi. U turli rasmlar va so'zlar orqali
kommunikatsiyani osonlashtiradi.
- "TalkTablet": Bu ilova nutq buzilishi bo'lgan bolalar uchun mo'ljallangan
va ularning so'z boyligini oshirishga yordam beradi.
- "Articulation Games": Bu ilova turli o'yinlar orqali bolalarning talaffuz
qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Virtual Reallik va Auygmentatsiyalangan Reallik
Virtual reallik (VR) va augyumentatsiyalangan reallik (AR) texnologiyalari
logopedik terapiyada yangi usullarni taklif qiladi:
- VR: Virtual reallik orqali bolalar turli vaziyatlarni tajriba qilishlari va
ularda nutq qobiliyatlarini mashq qilishlari mumkin. Masalan, VR o'yinlari
bolalarga turli ijtimoiy vaziyatlarda to'g'ri nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga
yordam beradi. "Vivid Vision" kabi platformalar bolalarga nutq va til
ko'nikmalarini o'rganishda yordam beradi.

1- AR: Auygmentatsiyalangan reallik bolalarga real dunyo bilan bog'liq
interaktiv tajribalarni taklif qiladi. Masalan, AR kitoblar va o'yinlar bolalarga
so'zlarni o'rganish va talaffuz qilishda yordam beradi. "Quiver" kabi ilovalar orqali
bolalar rasmlarni hayotga tatbiq etishi va interaktiv mashqlarni bajarishi mumkin.
Sun'iy Intellekt
Sun'iy intellekt (SI) logopedik terapiyada katta imkoniyatlarga ega. SI orqali
dasturlar individual yondashuvni ta'minlashi mumkin:
- Personalizatsiya: SI texnologiyalari bolalarning individual ehtiyojlariga
moslashtirilgan mashqlarni taklif qilishi mumkin. Bu esa terapevtlar uchun
samaradorlikni oshiradi.
- Rejalashtirish va monitoring: SI yordamida dasturlar bolalarning
taraqqiyotini kuzatib borishi va mos ravishda rejalashtirish imkonini beradi. Bu esa
terapiya jarayonini optimallashtirishga yordam beradi.
- Ovozli yordamchilar: "Google Assistant" yoki "Amazon Alexa" kabi
ovozli yordamchilar bolalarga talaffuz va kommunikatsiya ko'nikmalarini
rivojlantirishda yordam berishi mumkin.
Bulutli Texnologiyalar
Bulutli texnologiyalar logopedik ishlarni yanada samarali va qulay qilish
imkonini beradi. Bulutli saqlash va hisoblash imkoniyatlari quyidagilarni o'z ichiga
oladi:
- Ma'lumotlarni saqlash va ulashish: Bulutli texnologiyalar orqali logopedlar
o'zlarining materiallarini saqlash va bemorlar bilan oson ulashishlari mumkin.
- Masofaviy terapiya: Bulutli platformalar orqali logopedlar masofadan turib
terapiya o'tkazishlari mumkin. Bu ayniqsa, uzoq joylarda yashovchi bemorlar
uchun juda qulay.
- Real-time collaboration: Bulutli ilovalar orqali logopedlar birgalikda
ishlashlari va bolalar uchun moslashgan mashqlarni yaratishlari mumkin.
Biofeedback Texnologiyalari
Biofeedback texnologiyalari bolalarga o'z nutq va talaffuz qobiliyatlarini
monitoring qilish va o'rganish imkonini beradi:

1- EMG Biofeedback: Elektromiyografik biofeedback orqali bolalar o'z
mushaklarining harakatlarini kuzatishi va ularni to'g'ri ishlatishni o'rganishi
mumkin. Bu usul bolalarga talaffuz qobiliyatlarini mustahkamlashga yordam
beradi.
- Speech Biofeedback: Nutq biofeedback texnologiyalari bolalarga o'z
tovushlarini eshitib va kuzatib, ularni to'g'ri talaffuz qilishni o'rgatadi.
"VoiceAnalyst" kabi dasturlar bolalarga o'z nutq tovushlarini analiz qilish
imkoniyatini beradi.
Robotlar
Robotlar bolalar bilan muloqot qilish va ularning nutq qobiliyatlarini
rivojlantirishda yangi imkoniyatlar yaratadi:
- Interaktiv robotlar: Masalan, "Nao" va "Pepper" kabi robotlar bolalar bilan
muloqot qilish va turli mashqlarni bajarish orqali nutq qobiliyatlarini
rivojlantirishga yordam beradi. Bu robotlar interaktiv va qiziqarli mashqlar orqali
bolalarning qiziqishini oshiradi.
Gamifikatsiya
Gamifikatsiya texnologiyalari bolalarning qiziqishini oshiradi va terapiya
jarayonini qiziqarli qiladi:
- Achievement systems: Gamifikatsiya orqali bolalar turli darajalar va
mukofotlar orqali o'z yutuqlarini kuzatib borishlari mumkin. Bu usul bolalarni
yanada faol ishtirok etishga undaydi.
- Interaktiv o'yinlar: Gamifikatsiya orqali yaratilgan o'yinlar bolalarning
qiziqishini saqlab turadi va ularni qiziqarli mashqlar orqali nutq qobiliyatlarini
rivojlantirishga undaydi.
Logopedik ishlar jarayonida zamonaviy texnologiyalar va innovatsiyalarni
qo'llash natijasida natijalar sezilarli darajada yaxshilanadi. Bularning barchasi
bolalarning nutq qobiliyatlarini samarali rivojlantirishga yordam beradi va
logopedlarning ishini osonlashtiradi.

13. Bob. Logopedik ishlarning natijalarini baholash va takomillashtirish
3.1. Logopedik ishlarning samaradorligini baholash mezonlari
Logopedik ishlarning samaradorligini baholash — bu bolalarning nutqiy
rivojlanishidagi yutuqlarni, ularning muloqot qilish qobiliyatlarini va mustaqil
fikrlash darajasini aniqlash orqali amalga oshiriladigan murakkab jarayon. Ushbu
mezonlar bolaning nutq va muloqot rivojlanishini chuqur tahlil qilishga imkon
beradi va logopedik yordamning samaradorligini o‘lchash uchun zarurdir. Keling,
asosiy mezonlarni batafsil ko'rib chiqamiz.
Nutqiy rivojlanishning o‘zgarishlari
Fonematik rivojlanish va artikulyatsiya:
- Tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish: Bolaning nutq tovushlarini aniq va
to‘g‘ri talaffuz qilishi baholanadi. Bu jarayonda ovozlar to‘g‘ri talaffuz qilinishini
va tovushlar orasidagi farqlarni anglash qobiliyati o‘rganiladi. Masalan, bolalar “ s ”
va “ sh ” tovushlarini farqlay olishlari kerak.
- Tovushli nutq mashqlari: Logoped bolalar bilan turli tovushli nutq
mashqlarini o‘tkazadi va ularning qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bu mashqlar
tovushlarni aniqlash, talaffuz qilish va tovushlarni so‘zlarga birlashtirish
qobiliyatlarini kuchaytirishga yordam beradi.
Leksik rivojlanish va grammatik qoidalarni o‘zlashtirish:
- So‘z boyligi: Bolaning yangi so‘zlarni o‘rganish va to‘g‘ri qo‘llash
qobiliyati baholanadi. So‘z boyligi ko‘rsatkichi bolaning kengroq so‘zlar
repertuariga ega ekanligini va ularni turli kontekstlarda to‘g‘ri ishlata olishini
ko‘rsatadi.
- Gap tuzilishi va grammatik to‘g‘ri so‘zlash: Bolaning grammatik
qoidalarni to‘g‘ri qo‘llashi va murakkab gap tuzish qobiliyati tahlil qilinadi. Bu,
jumladan, otlarni va fe’llarni to‘g‘ri birlashtirish, qo‘shimchalardan to‘g‘ri
foydalanish va murakkab gaplarni shakllantirish kabi elementlarni o‘z ichiga oladi.
Bog‘lanishli nutq va hikoya qilish qobiliyati:

1- Satrma-satr hikoya qilish: Bolaning voqealarni ketma-ketlikda hikoya
qilish va o‘z fikrlarini izchil ifodalash qobiliyati baholanadi. Bu qobiliyat
hikoyalarni qiziqarli va mantiqiy tarzda ifodalashni o‘z ichiga oladi.
- Nutqning mazmunan aniqligi: Bolaning nutqining mazmunan to‘g‘ri va
aniq bo‘lishi, uning qiziqarli va mazmunli hikoya qilish qobiliyatlari tahlil qilinadi.
Masalan, bolalar qandaydir voqeani hikoya qilganda, hikoyani mantiqan to‘g‘ri va
aniqlik bilan ifodalashlari kerak.
Muloqot qilish qobiliyatlari
Ijtimoiy muloqot va dialog:
- Suhbatni boshqarish: Bolaning suhbatni boshlash, davom ettirish va
tugatish qobiliyatlari sinovdan o‘tadi. Bu jarayonda bolalar muayyan mavzu
bo‘yicha o‘z fikrlarini izchil ifodalash va savollarga javob berish qobiliyatlarini
namoyish etishadi.
- Tinglash va javob berish: Bolaning boshqa shaxslarni tinglash, ularning
so‘zlarini tushunish va to‘g‘ri javob berish qobiliyatlari baholanadi. Bu qobiliyatlar
bolalarning aktiv tinglash, o‘z fikrlarini aniq ifodalash va muhokama qilish
qobiliyatlarini kuchaytiradi.
Hissiy va nutqiy muloqot:
- Hissiy ifodalar va reaktsiyalar: Bolaning o‘z his-tuyg‘ularini nutq orqali
ifodalash qobiliyati va boshqalarning hissiy holatini anglash qobiliyatlari tahlil
qilinadi. Bolalar his-tuyg‘ularini to‘g‘ri ifodalashlari va boshqalarning his-
tuyg‘ularini tushunishlari muhimdir.
- Imo-ishoralar va mimikalar: Bolaning og‘zaki bo‘lmagan muloqot
vositalaridan foydalanish qobiliyati baholanadi. Masalan, bolalar o‘z his-
tuyg‘ularini va fikrlarini ifodalash uchun mimikalardan va imo-ishoralardan
foydalanishlari kerak.
Mustaqil fikrlash darajasi
Analitik va ijodiy fikrlash:
- Muammolarni hal qilish: Bolaning turli muammolarni tahlil qilish va ijodiy
echimlarni taklif qilish qobiliyati baholanadi. Masalan, bolalar turli vaziyatlarga

1moslashuvchanlikni namoyish etishlari va o‘z fikrlarini ifodalashda ijodiy
yondashishlari kerak.
- Mustaqil qarorlar qabul qilish: Bolaning mustaqil ravishda qaror qabul
qilish va o‘z harakatlarini tahlil qilish qobiliyati tahlil qilinadi. Bu qobiliyatlar
bolalarning muammolarni tahlil qilish va yechim topish jarayonida o‘z fikrlarini
ifodalashiga yordam beradi.
Tashabbuskorlik va mustaqillik:
- O‘z g‘oyalarini ilgari surish: Bolaning yangi g‘oyalarni o‘ylab topish va
tashabbuskor bo‘lish qobiliyatlari baholanadi. Masalan, bolalar o‘z g‘oyalarini
ochiq ifodalashlari va yangi loyihalarni amalga oshirishda faol bo‘lishlari kerak.
- Mas’uliyat va o‘zini boshqarish: Bolaning mas’uliyatli bo‘lishi, o‘z
vazifalarini mustaqil bajarishi va natijalari uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga
olish qobiliyati tahlil qilinadi. Bu o‘z ichiga mas’uliyatni sezish va o‘z
qobiliyatlarini rivojlantirishni o‘z ichiga oladi.
Baholash usullari
Amaliy mashqlar va diagnostika:
- Amaliy mashqlar: Bolalar turli amaliy mashqlarni bajarish orqali
baholanadi. Bu mashqlar nutqiy qobiliyatlarni rivojlantirish va muloqot
qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi.
- Diagnostik testlar: Bolalar uchun maxsus diagnostik testlar o‘tkaziladi, bu
testlar bolalarning nutqiy va muloqot qobiliyatlarini aniqlashga yordam beradi.
Kuzatish va balli baholash tizimlari:
- Kuzatish: Logopedlar bolalarni turli vaziyatlarda, masalan, o‘yinlar, darslar
yoki muloqot jarayonida kuzatadi va ularning qobiliyatlarini baholaydi.
- Balli baholash: Logopedlar maxsus balli baholash tizimlaridan foydalanib,
bolalarning qobiliyatlarini baholaydi va ularga ballar qo‘yadi. Bu tizim bolalarning
rivojlanishini aniqlashda aniq ko‘rsatkichlar beradi.
Yakuniy baho
Logopedik ishlarning samaradorligini baholashda turli usullar va mezonlar
qo‘llaniladi. Bu usullar bolalarning nutqiy, ijtimoiy va muloqot qobiliyatlarini

1o‘zlashtirish darajasini aniqlashga yordam beradi. Baholash natijalari logopedik
yordamning natijaliligini ko‘rsatadi va bolalarning rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Logopedik ishlarning samaradorligini baholash muhim jarayon bo‘lib, bu
bolalarning nutqiy va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
To‘g‘ri tanlangan baholash usullari bolalarning qobiliyatlarini aniq o‘lchashga va
ularni kelajakda muvaffaqiyatli rivojlantirishga yordam beradi. Ushbu jarayon
orqali aniqlangan natijalar bolalarning kelgusi rivojlanish yo‘nalishlarini
belgilashga va logopedik yordamni yanada samarali qilishga yordam beradi.
3.2. Aqli zaif bolalar bilan olib borilgan logopedik ishlarning tahlili
Aqli zaif bolalar bilan olib borilgan logopedik ishlarning tahlili murakkab va
ko‘p qirralidir. Bu jarayon bolalarning nutqiy rivojlanishini, muloqot
qobiliyatlarini va umumiy intellektual darajasini oshirishga yo‘naltirilgan tadbirlar
orqali amalga oshiriladi. Tahlil davomida erishilgan natijalar, bolalarning
rivojlanishidagi ijobiy o‘zgarishlar va ularning muammolarini bartaraf etish
usullari batafsil ko‘rib chiqiladi. Ushbu tahlil logopedik yondashuvlar va
strategiyalarning samaradorligini baholashga yordam beradi va keyingi logopedik
ishlarni takomillashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Nutqiy rivojlanishdagi ijobiy o‘zgarishlar
Artikulyatsion qobiliyatlar:
- Tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish: Aqli zaif bolalar ko‘pincha tovushlarni
to‘g‘ri talaffuz qilishda muammolarni boshdan kechirishadi. Logopedik
mashg‘ulotlar davomida tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish qobiliyatlarini
rivojlantirishga katta e’tibor qaratiladi. Mashg‘ulotlar natijasida bolalar tovushlarni
aniq talaffuz qilish va ovozlarning to‘g‘ri birikmalarini yaratishga o‘rganadilar.
- Tovushlar va so‘zlarning artikulyatsiyasi: Bolalarning artikulyatsiya
organlari bilan bog‘liq muammolar bartaraf etiladi, bu orqali ular so‘zlarni to‘g‘ri
talaffuz qilish va so‘zlash qobiliyatlarini rivojlantiradilar. Masalan, ular og‘iz, til
va lab mushaklarining harakatlarini to‘g‘ri boshqarishga o‘rganadilar.
So‘z boyligi va grammatik qoidalarni o‘zlashtirish:

1- So‘z boyligini oshirish: Logopedik ishlar davomida bolalarning lug‘at
boyligi kengaytiriladi. Bu yangi so‘zlarni o‘rganish, ularni to‘g‘ri qo‘llash va
murakkab so‘z birikmalarini tushunish qobiliyatlarini o‘z ichiga oladi. Shu tariqa,
bolalar turli mavzulardagi so‘zlarni o‘zlashtiradilar va ularni muloqotda qo‘llay
boshlaydilar.
- Grammatik rivojlanish: Bolalarning grammatik qoidalarni o‘rganishi va
ulardan to‘g‘ri foydalanishi ustida ish olib boriladi. Bu bolalarning to‘g‘ri gap
tuzish va grammatik jihatdan to‘g‘ri gapirish qobiliyatlarini rivojlantirishni o‘z
ichiga oladi.
Bog‘lanishli nutq va hikoya qilish:
- Mazmunli nutq: Bolalarning bog‘lanishli nutqni shakllantirish va o‘z
fikrlarini izchil ifodalash qobiliyatlari rivojlantiriladi. Bu jarayonda ular oddiy
hikoyalarni izchil va mantiqiy tarzda hikoya qilishga o‘rganadilar.
- O‘z-o‘zini ifodalash: Logopedik mashg‘ulotlar davomida bolalar o‘z his-
tuyg‘ularini, ehtiyojlarini va fikrlarini to‘g‘ri ifodalashga o‘rganadilar. Bu o‘z
ichiga bolalarning o‘zlarini turli ijtimoiy vaziyatlarda o‘zini erkin va tushunarli
ifodalashga yordam beradi.
Muloqot qobiliyatlaridagi o‘zgarishlar
Ijtimoiy muloqot va muloqot qobiliyatlari:
- Dialogni boshqarish: Bolalarning suhbatlarni boshlash, davom ettirish va
tugatish qobiliyatlari rivojlantiriladi. Bu jarayonda ular savollarni berish,
javoblarni qabul qilish va o‘z fikrlarini ifodalash qobiliyatlarini yaxshilaydilar.
Masalan, bolalar savollarga to‘g‘ri javob berish va suhbat mavzusini tushunishga
o‘rganadilar.
- Hissiy aloqalar: Bolalarning hissiy holatlarini anglash va boshqalarning
his-tuyg‘ularini tushunish qobiliyatlari tahlil qilinadi. Bu orqali ular boshqalarning
his-tuyg‘ularini to‘g‘ri qabul qilish va o‘z his-tuyg‘ularini ifodalashga o‘rganadilar.
Nutqiy muloqot:
- Mazmunli muloqot: Bolalar bilan muloqot qilish qobiliyatlarini oshirish
maqsadida nutqiy o‘yinlar va muloqot mashqlari o‘tkaziladi. Bu jarayonda bolalar

1muloqotda faol bo‘lishga va turli mavzularda o‘z fikrlarini erkin ifodalashga
o‘rganadilar.
- Nutqning aniqligi: Bolalarning nutqining aniqligi va tushunarli bo‘lishiga
katta e’tibor qaratiladi. Ular o‘z fikrlarini aniq va ravon ifodalashni o‘rganadilar,
bu orqali ular boshqalarning nutqini tushunish va ularga to‘g‘ri javob berish
qobiliyatlarini rivojlantiradilar.
Muammolarni bartaraf etish usullari
Kuzatish va diagnostika:
- Kuzatish: Logopedlar bolalarning nutqiy va muloqot qobiliyatlarini turli
vaziyatlarda kuzatib, ularning rivojlanishidagi muammolarni aniqlaydilar.
Masalan, o‘yinlar va sinf mashg‘ulotlari paytida bolalarning nutqiy
rivojlanishidagi muammolar kuzatilib, ular ustida ish olib boriladi.
- Diagnostika: Bolalarning qobiliyatlarini aniqlash uchun maxsus testlar va
diagnostik vositalar qo‘llaniladi. Ushbu vositalar bolalarning nutqiy qobiliyatlari
va muloqot qobiliyatlarini o‘lchash va tahlil qilishga yordam beradi.
Individual yondashuvlar:
- Individuallashtirilgan mashg‘ulotlar: Har bir bolaning nutqiy va
intellektual rivojlanish darajasiga qarab maxsus mashg‘ulotlar tuziladi. Bu
mashg‘ulotlar har bir bolaning ehtiyojlariga moslashtiriladi va ular bilan yakka
tartibda ishlash orqali muammolarni bartaraf etishga yordam beradi.
- Muloqotga yo‘naltirilgan usullar: Muloqot jarayonida bolalarning faol
ishtirokini ta’minlash va ularning nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun
maxsus usullar qo‘llaniladi. Masalan, o‘yinlar, rolli o‘yinlar va nutq mashqlari
bolalarning muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Rivojlantirish usullari:
- Muloqotni rag‘batlantirish: Bolalarning muloqot qobiliyatlarini
rivojlantirish uchun rag‘batlantiruvchi vositalar qo‘llaniladi. Bu orqali bolalar
nutqiy muloqotga jalb qilinadi va o‘z qobiliyatlarini namoyish qilishga
rag‘batlantiriladi.

1- Nutqiy o‘yinlar: Nutqiy o‘yinlar orqali bolalarning nutqiy rivojlanishi
oshiriladi. Bu o‘yinlar bolalarning nutq qobiliyatlarini kuchaytirishga va o‘z
nutqlarini rivojlantirishga yordam beradi.
Logopedik ishlarning tahlili aqli zaif bolalar bilan olib borilgan ishlarning
samaradorligini ko‘rsatadi. Tahlil davomida aniqlangan natijalar bolalarning nutqiy
rivojlanishidagi yutuqlarini, muloqot qobiliyatlarini va umumiy intellektual
darajasini oshirishga yordam beradi. Ushbu jarayon logopedik ishlarni
takomillashtirish va bolalarning rivojlanish yo‘nalishlarini aniqlash uchun
muhimdir.
Aqli zaif bolalar bilan olib borilgan logopedik ishlarning tahlili ko‘rsatadiki,
individual yondashuvlar va muloqotga yo‘naltirilgan usullar bolalarning nutqiy
rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Logopedik ishlarning samaradorligini oshirish
uchun kuzatish, diagnost
ika va rivojlantirish usullaridan foydalanish zarur. Ushbu tahlil bolalarning
rivojlanishidagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish uchun muhim
yo‘nalishlar beradi.
3.3. Logopedik ishlarni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar
Logopedik ishlarni takomillashtirish bo‘yicha ko‘p qirralik tavsiyalar
mavjud. Bu tavsiyalar logopedlarning malakasini oshirish, yangi texnologiyalarni
joriy etish, shuningdek, individual yondashuvlarni rivojlantirish orqali amalga
oshiriladi. Quyida logopedik ishlarni samaradorligini oshirishga qaratilgan bir
nechta muhim tavsiyalar keltirilgan.
Logopedlarning malakasini oshirish
1. Doimiy ta'lim va professional rivojlanish:
- Seminarlar va treninglar: Logopedlar uchun muntazam ravishda
seminarlar, treninglar va malaka oshirish kurslarini tashkil etish zarur. Ushbu
tadbirlar yangi ilmiy yutuqlar, innovatsion metodlar va ilg‘or texnologiyalar bilan
tanishtiradi. Masalan, xalqaro va milliy konferensiyalar logopedik yondashuvlarni
kengaytirish va malaka oshirish uchun yaxshi imkoniyatlar yaratadi.

1- Mutaxassislar bilan tajriba almashish: Logopedlarning o‘zaro tajriba
almashishi va malakali mutaxassislar bilan ish olib borishlari ham muhimdir.
Buning uchun amaliyotchi logopedlarni bir-biriga o‘rgatish va tajriba almashish
dasturlarini yo‘lga qo‘yish foydalidir.
2. Ilmiy tadqiqot va innovatsion metodlarga kirish:
- Ilmiy izlanishlar: Logopedlar o‘z sohalarida ilmiy izlanishlar olib borishi
va yangi natijalarni amaliyotga joriy etishi kerak. Ilmiy izlanishlar yangi
muammolarni aniqlash va ularga innovatsion yechimlar topishga yordam beradi.
- Innovatsion yondashuvlar: Yangi usullar va yondashuvlarni qo‘llash orqali
logopedik ishlar samaradorligini oshirish mumkin. Bu jumladan, nevrologik va
psixologik metodlar, ilg‘or tashxis qo‘yish usullari va yangi o‘quv materiallaridan
foydalanishni o‘z ichiga oladi.
Yangi texnologiyalarni joriy etish
1. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish:
- Dasturiy ta’minot: Logopedlar uchun maxsus dasturlar va ilovalar mavjud
bo‘lib, ular orqali diagnostika va o‘quv jarayonini yanada samarali qilish mumkin.
Masalan, nutqiy qobiliyatlarni baholash va rivojlantirish uchun mo‘ljallangan
interaktiv dasturlar va o‘yinlar bolalar bilan ishlashda katta yordam beradi.
- Onlayn resurslar: Onlayn platformalar va resurslardan foydalanish
logopedlarning ishini osonlashtiradi va bolalarning nutqiy qobiliyatlarini
rivojlantirishga imkon beradi. Masalan, videodarslar, interaktiv mashqlar va virtual
maslahatlar orqali bolalar bilan masofaviy ishlash imkoniyatlari yaratiladi.
2. Multimediya va interaktiv vositalar:
- Multimediya materiallari: Logopedlar nutqiy mashg‘ulotlarda video, audio
va grafik materiallardan foydalanish orqali bolalarning diqqatini tortish va nutqiy
qobiliyatlarini rivojlantirishni yaxshilashlari mumkin. Masalan, audio yozuvlar
orqali tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganish yoki grafik materiallar orqali
nutqiy harakatlarni vizual tarzda o‘rganish bolalar uchun qiziqarli va samarali
bo‘ladi.

1- Interaktiv o‘yinlar va qo‘llanmalar: Bolalarning nutqiy qobiliyatlarini
rivojlantirish uchun maxsus interaktiv o‘yinlar va qo‘llanmalardan foydalanish
tavsiya etiladi. Bu o‘yinlar bolalarni faol ishtirok etishga rag‘batlantiradi va
ularning nutqiy rivojlanish jarayonini yengillashtiradi.
Individual yondashuvni takomillashtirish
1. Har bir bolaning ehtiyojlariga moslashish:
- Shaxsiy rejalashtirish: Logopedlar har bir bolaning nutqiy va intellektual
rivojlanish darajasini hisobga olgan holda individual o‘quv rejalarini ishlab
chiqishlari kerak. Ushbu rejalarda bolaning ehtiyojlari, qobiliyatlari va o‘quv
maqsadlari aks ettiriladi. Masalan, har bir bolaning rivojlanish darajasiga
moslashgan maxsus mashg‘ulotlar va o‘yinlar tuziladi.
- Moslashtirilgan mashg‘ulotlar: Har bir bolaning rivojlanishiga moslashgan
mashg‘ulotlar va metodlar qo‘llaniladi. Bu jarayonda logopedlar bolaning
qobiliyatlari va ehtiyojlariga qarab moslashtirilgan darslarni olib boradilar.
Masalan, bolalarning qiziqishlariga mos keladigan mavzular va uslublar tanlanadi.
2. Muloqot va o‘zaro ta’sir:
- Oilaviy ishtirok: Bolalarning rivojlanishida oila a’zolarining ishtiroki
muhim ahamiyatga ega. Shu bois, logopedlar ota-onalar va oila a’zolarini
logopedik ishlar jarayoniga jalb qilishlari zarur. Bu orqali bolalar uyda ham
logopedik mashqlarni davom ettirish va o‘z qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniga
ega bo‘ladilar.
- Ta’lim muhitini yaratish: Logopedlar bolalar uchun rivojlantiruvchi va
qulay ta’lim muhitini yaratishlari lozim. Bu muhitda bolalar o‘zlarini erkin his
qilishlari va nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirishga jalb etilishlari kerak. Masalan,
qulay va rang-barang o‘quv xonalari, o‘yin maydonchalari va interaktiv materiallar
bolalarning o‘quv jarayonini qiziqarli qiladi.
Monitoring va baholash
1. Davriy baholash:
- O‘quv natijalarini baholash: Bolalarning nutqiy rivojlanishini davriy
ravishda baholash va erishilgan natijalarni qayd etish zarur. Bu baholashlar

1bolalarning taraqqiyoti haqida aniq ma’lumot beradi va logopedik ishlarni
takomillashtirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, oylik yoki choraklik
baholashlar orqali bolalarning rivojlanish darajasi aniqlanadi.
- Tahlil qilish va tuzatishlar kiritish: Baholash natijalari asosida logopedik
mashg‘ulotlar va uslublarga tuzatishlar kiritish zarur. Bu bolalarning o‘z
ehtiyojlariga ko‘ra ta’lim olishlarini ta’minlaydi va ularga yanada samarali yordam
ko‘rsatishga yordam beradi.
2. Natijalarni hujjatlashtirish:
- Kuzatishlar va yozuvlar: Logopedlar bolalarning rivojlanishi haqida
muntazam yozuvlar olib borishlari va natijalarni hujjatlashtirishlari kerak. Ushbu
yozuvlar bolalarning taraqqiyoti va qobiliyatlari haqida aniq ma’lumot beradi va
kelajakdagi logopedik ishlar uchun muhim manba bo‘ladi. Masalan, har bir
bolaning nutqiy rivojlanish kartochkalari yoki kundaliklari orqali natijalar qayd
etiladi.
- Davriy hisobotlar: Bolalarning rivojlanishi haqida davriy hisobotlar
tayyorlanadi va logopedlar tomonidan tahlil qilinadi. Bu hisobotlar logopedik
ishlarning samaradorligini baholash va kelgusidagi ishlar uchun rejalashtirishga
yordam beradi.
Logopedik ishlarni takomillashtirish uchun malakali mutaxassislarni
tayyorlash, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va individual yondashuvlarni
rivojlantirish zarur. Har bir bolaning ehtiyojlariga moslashgan shaxsiy
rejalashtirish, oilaviy ishtirokni ta’minlash va rivojlantiruvchi ta’lim muhitini
yaratish logopedik ishlarning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Monitoring va davriy baholash orqali logopedik ishlarning natijalarini tahlil qilish
va ularga tuzatishlar kiritish lozim. Ushbu tavsiyalar logopedik ishlarning sifatini
oshirish va bolalarning nutqiy rivojlanishida muvaffaqiyatlarga erishishga imkon
beradi.

1Xulosa
Ushbu kurs ishida aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik
ishlarning o'ziga xos xususiyatlari, zamonaviy yondashuvlar va texnologiyalarni
qo'llash orqali nutqiy rivojlanishni yaxshilash imkoniyatlari batafsil o‘rganildi.
Aqli zaif bolalar uchun logopedik amaliyotlar, ularning nutqiy rivojlanishidagi
o'ziga xos qiyinchiliklarni hisobga olgan holda, individual va differensial
yondashuvlarni talab etadi. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, logopedik ishlarning
samaradorligini oshirishda bir qator muhim omillar aniqlangan.
Birinchidan, aqli zaif bolalarda nutqiy rivojlanishning xususiyatlari to‘liq
yoritib berildi. Nutqiy rivojlanishdagi kechikishlar, so‘z birikmalarini
shakllantirishdagi muammolar, va nutqiy aloqalarni o‘rnatishdagi qiyinchiliklar
ushbu bolalarning rivojlanish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu
muammolarni bartaraf etish uchun nutqiy terapiya va tilni rivojlantirish mashqlari
muhimdir. Nutqiy terapiya orqali bolalar tovushlarni talaffuz qilish va nutqiy
harakatlarni amalga oshirishda yaxshilanishga erishadi. Shu bilan birga, tilni
rivojlantirish mashqlari bolalarning lug‘at boyligini oshirish, so‘z birikmalarini
shakllantirish va murakkab nutqiy strukturalarni o‘zlashtirishlariga yordam beradi.
Ikkinchidan, zamonaviy yondashuvlar va texnologiyalar logopedik ishlarni
samarali qilishda katta ahamiyatga ega. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari,
dasturiy ta’minot va ilovalar yordamida logopedik jarayonlar osonlashtiriladi.
Maxsus dasturlar va ilovalar bolalarni o‘quv jarayoniga jalb qilish va ularni faol
ishtirok etishga rag‘batlantiradi. Onlayn platformalar esa masofaviy ta'lim
imkoniyatlarini taqdim etadi, bu orqali bolalar uydan chiqmagan holda ham
logopedik mashg‘ulotlarni davom ettirishi mumkin. Shuningdek, interaktiv
vositalar va multimediya materiallari, masalan, video, audio va grafik materiallar,
bolalarning nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun samarali vositalardir.
Uchinchidan, logopedlarning malakasini oshirish va ularni muntazam
ravishda malaka oshirish kurslariga jalb qilish zarur. Logopedlar uchun seminarlar,

1treninglar va malaka oshirish kurslarini tashkil etish ularning kasbiy bilim va
ko‘nikmalarini oshiradi. Shuningdek, mutaxassislar bilan tajriba almashish va
innovatsion yondashuvlarni o‘zlashtirish orqali logopedlar yangi metodlarni
amaliyotga joriy eta olishadi. Ilmiy tadqiqotlar va innovatsion metodlarni qo‘llash
ham logopedik ishlarning samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
To‘rtinchidan, logopedik amaliyotda individual yondashuv va oilaviy
ishtirok muhim ahamiyatga ega. Har bir bolaning ehtiyojlariga moslashtirilgan
o‘quv rejalarini ishlab chiqish zarur. Shaxsiy rejalashtirish orqali bolalarning
individual nutqiy va intellektual rivojlanish darajasini hisobga olish mumkin.
Bolalarning rivojlanishida oila a’zolarining ishtiroki ham katta ahamiyatga ega
bo‘lib, ota-onalarni logopedik ishlar jarayoniga jalb qilish ularning uyda ham
logopedik mashqlarni davom ettirishlariga yordam beradi. Muloqot va o‘zaro
ta’sir, shuningdek, rivojlantiruvchi va qulay ta’lim muhitini yaratish orqali bolalar
o‘zlarini erkin his qiladi va nutqiy qobiliyatlarini rivojlantirishga jalb qilinadi.
Oxirgi, ammo juda muhim omil – monitoring va baholash. Logopedik
mashg‘ulotlar davomida bolalarning nutqiy rivojlanishini davriy ravishda baholash
va erishilgan natijalarni qayd etish zarur. Bu jarayon o‘quv natijalarini baholash,
tahlil qilish va tuzatishlar kiritish imkonini beradi. Logopedik ishlarning
samaradorligini baholash uchun natijalarni hujjatlashtirish, kuzatishlar va yozuvlar
olib borish, davriy hisobotlar tayyorlash zarur. Bu hisobotlar logopedik ishlarning
samaradorligini baholash va kelgusidagi ishlar uchun rejalashtirishga yordam
beradi.
Umuman olganda, dissertatsiyada o‘rganilgan ma’lumotlar aqli zaif bolalar
bilan olib boriladigan logopedik ishlarning samaradorligini oshirishda zamonaviy
yondashuvlar va texnologiyalarni qo‘llash zarurligini ko‘rsatdi. Tadqiqot natijalari
logopedik amaliyotning yanada samarali bo‘lishi uchun tavsiyalar ishlab chiqishga
yordam berdi. Logopedik ishlarni amalga oshirishda individual yondashuvlar,
zamonaviy texnologiyalar va oilaviy ishtirokni inobatga olish orqali bolalarning
nutqiy rivojlanishi uchun yanada samarali sharoitlar yaratish mumkin.

1Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Bronfenbrenner, U. (1979). The Ecology of Human Development:
Experiments by Nature and Design. Harvard University Press.
2. Dunn, L. M., & Dunn, D. M. (2007). Peabody Picture Vocabulary Test
(PPVT-4). Pearson.
3. Goldman, R., & Fristoe, M. (2000). Goldman-Fristoe Test of Articulation-2.
American Guidance Service.
4. Vygotsky, L.S. (1978). Mind in Society: The Development of Higher
Psychological Processes. Harvard University Press.
5. Haring, N.G., & McCormick, L. (1990). Exceptional Children and Youth:
An Introduction. Merrill Publishing Company.
6. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual
of Mental Disorders (5th ed.).
7. Sheerenberger, R. (1983). A Practical Approach to Special Education
Administration.
8. Myklebust, H. R. (1971). Development and Disorders of Written Language.
9. Rutter, M. (1985). Family and school influences on cognitive development.
10. Greenspan, S. & Shoultz, B. (1981). Adaptive Behavior in Retarded
Persons: The Construct as Applied to a Statewide Survey.

1MAVZU: Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari Kirish ......................................................................................................................... 2 1. Bob. Aqli zaiflik tushunchasi va uning logopedik tadqiqotlarda o‘rni ................. 5 1.1. Aqli zaiflik tushunchasi va uning turlari ............................................................ 5 1.2. Aqli zaif bolalarda nutqiy rivojlanish muammolari ......................................... 10 1.3. Aqli zaif bolalar bilan ishlashning psixologik va pedagogik asoslari .............. 12 2. Bob. Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning usullari ........ 16 2.1. Logopedik diagnostika va aqli zaif bolalarni aniqlash ..................................... 16 2.2. Logopedik mashg'ulotlarning rejasi va metodlari ............................................ 20 2.3. Logopedik ishlar davomida qo'llaniladigan texnologiyalar va innovatsiyalar . 24 3. Bob. Logopedik ishlarning natijalarini baholash va takomillashtirish ................ 30 3.1. Logopedik ishlarning samaradorligini baholash mezonlari ............................. 30 3.2. Aqli zaif bolalar bilan olib borilgan logopedik ishlarning tahlili ..................... 33 3.3. Logopedik ishlarni takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ................................ 36 Xulosa ...................................................................................................................... 40 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .......................................................................... 42

1Kirish Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlar murakkab va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, bu bolalarning nutqiy rivojlanishini yaxshilashga qaratilgan. Aqli zaiflik, yoki intellektual rivojlanishdagi sustlik, tug‘ma yoki erta bolalik davrida shakllanadi va bu bolalarning nutqiy, kognitiv va ijtimoiy rivojlanishida turli darajadagi qiyinchiliklarga olib keladi. Ushbu jarayonda logopedik ishlar bolalarning hayot sifatini oshirish va ularning ijtimoiy muhitga moslashuvini yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Logopedik ishlarning asosiy maqsadi aqli zaif bolalarning nutqiy muammolarini aniqlash, ularga mos keladigan individual yondashuvni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Bunda turli metod va texnologiyalar, innovatsion usullar va an'anaviy yondashuvlar qo‘llaniladi. Logopedik ishlar nafaqat bolalarning nutqiy rivojlanishini yaxshilash, balki ularning umumiy intellektual rivojlanishini ham qo'llab-quvvatlashga qaratilgan. Aqli zaif bolalar ko'pincha nutqiy rivojlanishda ortda qolishadi, bu esa ularning o'zaro muloqot qilish, bilim olish va ijtimoiy hayotda faol ishtirok etish qobiliyatlarini cheklaydi. Nutqiy rivojlanishdagi buzilishlar turli shakllarda namoyon bo'lishi mumkin: talaffuzdagi xatolar, leksik va grammatik qiyinchiliklar, nutqiy o'zaro ta'sirning yetarlicha rivojlanmasligi va boshqalar. Bu muammolarni bartaraf etishda logopedik yordam katta ahamiyatga ega. Logopedik yordam ko'rsatishda aqli zaif bolalarning yoshiga, intellektual rivojlanish darajasiga va individual xususiyatlariga mos ravishda turli usul va texnikalardan foydalaniladi. Masalan, maxsus tayyorlangan pedagogik dasturlar, individual va guruhli mashg'ulotlar, interaktiv o'yinlar, qo'llab-quvvatlovchi texnologiyalar va boshqa yondashuvlar. Logopedlar bolalarning nutqiy rivojlanishini monitoring qilish, zarur hollarda tuzatishlar kiritish va ota-onalarni hamkorlikka jalb etish orqali muhim rol o'ynaydi. Ushbu kurs ishida aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o'ziga xos xususiyatlari batafsil yoritiladi. Tadqiqot uchta asosiy bobdan iborat bo'lib, har bir bobda muhim mavzular yoritiladi. Birinchi bobda aqli zaiflik

1tushunchasi, uning turlari va logopedik tadqiqotlardagi o'rni, ikkinchi bobda logopedik ishlarning usullari va texnologiyalari, uchinchi bobda esa logopedik ishlarning natijalarini baholash va takomillashtirish masalalari ko'rib chiqiladi. Birinchi bobda aqli zaiflikning turlari va darajalari, uning sabab va oqibatlari, shuningdek, aqli zaif bolalarning umumiy psixologik va pedagogik xususiyatlari haqida batafsil ma'lumot beriladi. Bu bo'limda aqli zaif bolalar bilan ishlashda individual yondashuvning ahamiyati va ularning nutqiy rivojlanishidagi asosiy muammolar yoritiladi. Aqli zaiflikning turli darajalari (yengil, o'rtacha va og'ir) va har bir darajaga mos keladigan logopedik yondashuvlar tahlil qilinadi. Ikkinchi bobda logopedik ishlarning usullari va texnologiyalari batafsil ko'rib chiqiladi. Bu bo'limda logopedik diagnostika, nutqiy muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etishga qaratilgan mashg'ulotlarning metodlari haqida ma'lumot beriladi. Logopedik mashg'ulotlarning rejalashtirilishi, ularni tashkil etish va o'tkazish jarayonlari, turli texnologiyalar va innovatsiyalar, jumladan, kompyuter dasturlari, interaktiv o'yinlar va vizual materiallardan foydalanish kiritiladi. Uchinchi bobda logopedik ishlarning natijalarini baholash va takomillashtirish masalalari ko'rib chiqiladi. Bu bo'limda logopedik ishlarning samaradorligini baholash mezonlari, tahlil va natijalar, shuningdek, logopedik ishlarni yanada samarali qilish uchun tavsiyalar beriladi. Logopedik ishlarning natijalarini baholashda bolalarning nutqiy rivojlanishidagi o'zgarishlar, ularning muloqot qilish qobiliyatlari va mustaqil fikrlash darajalari hisobga olinadi. Shuningdek, logopedik ishlar davomida erishilgan natijalar va muammolarni bartaraf etish usullari tahlil qilinadi. Ushbu ishning natijalari aqli zaif bolalar bilan ishlaydigan logopedlar, pedagoglar va psixologlar uchun amaliy qo'llanma bo'lib xizmat qiladi. Tadqiqotning dolzarbligi shundaki, aqli zaif bolalarning nutqiy rivojlanishini yaxshilash orqali ularning umumiy intellektual rivojlanishini qo'llab-quvvatlash va ijtimoiy hayotga integratsiyasini yaxshilash mumkin. Ish davomida foydalanilgan ilmiy adabiyotlar, metod va usullar, shuningdek, tadqiqot natijalari bilan tanishish orqali aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning samaradorligini oshirishga

1qaratilgan qimmatli tavsiyalar ishlab chiqiladi. Shu tariqa, ushbu ish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega bo'ladi. Yakuniy maqsad - aqli zaif bolalar uchun samarali logopedik dasturlar va yondashuvlarni ishlab chiqish, ularni amaliyotga joriy etish orqali bu bolalarning nutqiy va intellektual rivojlanishini qo'llab-quvvatlash va ularning ijtimoiy muhitga muvaffaqiyatli integratsiyasini ta'minlash. Bu jarayonda logopedik ishlarning ilmiy asoslanganligi va individual yondashuvlar muhim ahamiyat kasb etadi.

11. Bob. Aqli zaiflik tushunchasi va uning logopedik tadqiqotlarda o‘rni 1.1. Aqli zaiflik tushunchasi va uning turlari Aqli zaiflik (oligofreniya) - bu miya faoliyatining rivojlanishidagi tug'ma yoki erta bolalik davrida yuzaga keladigan sustlik yoki buzilishlar bilan tavsiflanadigan holatdir. Ushbu holat bola hayotining ilk davrlarida aniqlanadi va uning intellektual qobiliyatlari, nutqiy rivojlanishi, motorika va ijtimoiy moslashuv ko'nikmalariga ta'sir qiladi. Aqli zaiflik tug'ma bo'lishi mumkin yoki homiladorlik davrida yoki tug'ruq vaqtida yuzaga keladigan turli patologiyalar natijasida shakllanadi. Aqli zaiflikni aniqlash va tasniflashda IQ (Intelligence Quotient) ko'rsatkichi muhim rol o'ynaydi. IQ darajasi bolalarning intellektual qobiliyatlarini baholashda asosiy mezonlardan biridir, lekin faqatgina bu ko'rsatkich asosida to'liq tasavvur hosil qilib bo'lmaydi. Shuningdek, bola hayotidagi ijtimoiy moslashuv qobiliyatlari, kundalik faoliyatdagi mustaqillik darajasi va boshqa psixologik omillar ham hisobga olinadi. Aqli zaiflikning turlari Aqli zaiflikning darajalari IQ ko'rsatkichi va intellektual rivojlanishning qanchalik pasayganiga qarab tasniflanadi. Aqli zaiflikning uch asosiy darajasi mavjud: yengil, o'rtacha va og'ir. Har bir daraja bolaning intellektual va ijtimoiy qobiliyatlariga turlicha ta'sir qiladi. Yengil darajadagi aqli zaiflik (IQ 50-70) Yengil darajadagi aqli zaif bolalar ko'pincha maktab dasturiga moslashtirilgan holda o'qishlari mumkin, ammo ular qo'shimcha yordam va maxsus ta'lim usullariga muhtoj bo'lishadi. Ularning nutqiy rivojlanishi kechikkan bo'lishi mumkin, lekin oddiy muloqot qilish qobiliyatiga ega bo'ladilar. Bunday bolalar oddiy ijtimoiy ko'nikmalarni o'zlashtira oladilar va oddiy kundalik vazifalarni mustaqil bajarishlari mumkin. Ularning ijtimoiy moslashuv qobiliyatlari ham nisbatan yuqori darajada bo'ladi. O'rtacha darajadagi aqli zaiflik (IQ 35-49)

Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning o‘ziga xos xususiyatlari

20.11.2024

0

66.84375 KB

Похожие