Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda “fidoyilik”, “sabr-qanoat”, “matonat” kabi fazilatlarni shakllantirish
![Mavzu: Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda “fidoyilik”, “sabr-qanoat”,
“matonat” kabi fazilatlarni shakllantirish
Reja:
I. Kirish.
II. Asosiy qism:
2.1. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar xulq-atvoriga ta`sirini
o`rganishning metodologiyasi
2.2. O’quvchilarda “fidoyilik”, “sabr-qanoat”, “matonat” kabi fazilatlarni
shakllantirish.
III. Xulosa.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
Kirish](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_1.png)
![O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov o'zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas
kuch” nomli asarida “Ma’naviyatni shakllantirishga bevosita ta’sir qiladigan yana
bir muhim hayotiy omil - bu ta‘lim-tarbiya tizimi bilan chambarchas bog'liqligidir.
Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘Imaydi - bu sharqona
qarash, sharqona hayot falsafasi...Ma naviyatni tushunish, anglash uchun avvaloʼ
insonni tushunish, anglash kerak. Shuning uchun ham о‘zligini, insoniy qadr-
qimmatini anglab yetgan har qanday odam bu haqda о ylamasdan yashashini
ʼ
tasavvur qilish qiyin ”, - deb ta’kidlaydi.
Inson o‘z qadr-qimmatini va o‘zligini umumta’lim maktablarida ta’lim-tarbiya
jarayonida anglay boshlaydi. Ta’lim muassasalarida o‘qituvchi tomonidan o‘zaro
muloqot asosida olib boriladigan quyidagi xususiyatlar negizida o‘quvchilarda
muloqot orqali ma’naviy madaniyatni shakllantirish mezonlari (O.Musurmonova)
ifodalangan:
• har bir insonning qiziqishlarini ko‘ra bilish, his etish va hurmat
qilish;
•milliy-ma’naviy madaniyat manbalarini o'rganish, o‘zligini
anglashga ehtiyoj;
•inson hayotida mehnatning o‘rnini to‘g‘ri tushunish;
•insonparvarlik, mehr-oqibat, iymon. e’tiqod, milliy qadriyatlarni
e’zozlash;
•Vatanga muhabbat, sadoqat, o‘z manfaatlarini jamiyat, xalq manfaatlaridan yuqori
qo‘ymaslik;
•ota-ona, qarindoshlar va boshqa atrof-muhitidagi kishilarga nisbatan muruvvatli,
sahovatli bo‘lish.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov mustaqillikning
dastlabki yillaridayoq mamlakatimizni rivojiantirishning ma’naviy-axloqiy
negizlari haqida o‘z fikrlarini bayon etgan: "Mustaqil O'zbekistonning kuch-qudrat
manbai - xalqimizning umuminsoniy qadriyatlarga sodiqligidir. Xalqim iz adolat,
tenglik, ahil qo'shnichilik va insonparvarlikning nozik kurtaklarini asrlar osha
avaylab asrab kelmoqda. O'zbekistonni yangilashning oliy maqsadi ana shu](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_2.png)
![an’analarni qayta tiklash, ularga yangi mazmun bag‘ishlash, zaminimizda tinchlik
va demokratiya, farovonlik, madaniyat, vijdon erkinligi va har bir kishini kamol
toptirishga erishish uchun zarur shart-sharoit yaratishdir”.
Darhaqiqat, O‘zbekiston zaminida Sharq ma’naviy madaniyatining muhim jihatlari
uyg‘onish davrida rivojlangan bo‘lib, bu davrda yashab ijod etgan al-Xorazmiy, al-
Kindiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Firdavsiy,
Umar Xayyom, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Shayx Sa’diy, Tusiy,
Mahmud Qoshg‘ariy, Ahmad Yugnakiy, Lutfiy, Mirzo Ulug'bek, Abdurahmon
Jomiy, Alisher Navoiy kabi ko'plab mutafakkirlarning ijodiy meroslari pedagogik
tafakkur taraqqiyotida, insonning ma’naviy-axloqiy kamolotida, umumbashariy
ma’naviy qadriyatlarning yuksalishida muhim bosqich bo‘ldi. Ular Sharqona odob-
axloq talablari asosida komil insonni tarbiyalashning ma’naviy asosini yaratishga
muvaffaq boldilar.
Ushbu davr ma’naviy qadriyatlari mazmunida avvalo, insonning ichki va tashqi
holati, hissiyoti, mehnatga, turmushga munosabati, mehr oqibati, muhabbati,
sadoqati, bilim o‘rganishga intilishi, ma’naviy kayfiyati, aql-idroki, erki, insonni
tabiatning eng buyuk mahsuli sifatida kuylash, tasvirlash, oliy axloqli, yuksak
insoniy fazilatlarga ega bo‘lgan adolatli jamoa vakilini tarbiyalash g‘oyasi ilgari
surilgan. Ularning yosh avlod ma’naviy madaniyatini tarbiyalashdagi ahamiyati
ham naqadar bebaho ekanligini ta’kidlab, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov
“Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarida ma’naviyat tushunchasiga shunday
ta’rif beradi: “...Ma’naviyat - insonni ruhan poklanish, qalban ulg'ayishga
chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun
qiladigan, vijdonini uyg'otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining
mezonidir, desak menimcha tariximiz va bugungi hayotimizda har tomonlama o ‘z
tasdig‘ini topib borayotgan haqiqatni yaqqol ifoda etgan bo'lamiz”. Demak,
ma’naviy madaniyat manbalarida ilgari surilgan g'oyalarga amal qilish, ularni yosh
avlodga o‘rgatish va ongiga singdirish o‘qituvchining jamiyat va Vatan oldidagi
yuksak burchidir.](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_3.png)
![O'quvchilar ta’lim-tarbiya jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, axloqiy
normalarni o'zlashtiradilar. O'quvchi eng yaxshi insoniy fazilatlarni, axloq-odobni,
muloqot madaniyatini, asosan, о'qituvchi timsolida anglab olishini unutmaslik
kerak.
Bola tarbiyasida biz o qituvchilarning o rni beqiyos. Biz yurtimiz farzandiniʻ ʻ
tarbiyalar ekanmiz, uning taqdiri hayotdagi o rniga befarq qaray olmaymiz.
ʻ
Shuning uchun biz o qituvchilar bola tarbiyasida oila bilan hamkorlikni
ʻ
mukammal o rnatishimiz lozim. Mamlakatimizning asosiy qismini musulmon
ʻ
oilalari tashkil qiladi. Dinimizda farzand tarbiyasi qanday bo ladi va bu nechog lik
ʻ ʻ
muhimligini bilmoq uchun Toshkent shahar "Minor" jome masjidi imom-xatibi
Rahmatulloh domla Sayfuddinovning«Go‘zal tarbiyadan yaxshiroq meros yo‘q» -
Islomda farzand tarbiyasi haqida nomli maqolasiga nazar tashlasak:
"Agar murabbiy yoki ota-ona farzandiga bir lahza e'tiborsiz bo‘lsa, farzandlar
tarbiyasi buzilib ketadi. Rasuli akram sollalohu alayhi vasallam marhamat
qilganlarki, har bir tug‘iladigan bola fitratda tug‘iladi, ya'ni har bir chaqaloq pokiza
bo‘ladi, u oq qog‘oz kabidir.
Bu hadisni muhaddislarimiz ota-ona bobida keltirmasdan taqdir bobida
keltirganlari tarbiyaning taqdirga bog‘liqligini bildiradi. Tarbiyaga kech qolinmasa
bo‘ldi... Shariyati Islom farzandga birinchi o‘rinda ota-onani javobgar qilib
qo‘ygan. Ota-ona zimmasiga tarbiyani vojib qilib yuklagan. O‘qituvchilar bola
hayotining ma'lum qismida uning tarbiyasiga go‘yoki ota-onalar tomonidan
yollangan murabbiylar hisoblanadilar. Ularni aybdor qilish hech mantiqqa to‘g‘ri
kelmaydi.
Abu Hanifaning bir o‘g‘li bor edi. Ustozlari Hammod bin Sharaf nomlariga atab
o‘g‘liga Hammod deb ism qo‘ygandilar. Imom hazratlari katta savdogar
bo‘lganlar. U juda band edi va farzandiga avvalgi Qur'oniy ta'limni berish uchun
ustoz yolladilar. Iltimos qildilarki, o‘g‘limizga Qur'on o‘qishni o‘rgatib bering.
Ustoz Hammodga surai Fotihani yodlatdi. Ustozning huzurida otasiga Hammod
fotiha surasini chiroyli qilib tilovat qilib berdi.](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_4.png)
![Shunda Imom Hanifa cho‘ntaklaridagi 500 dinorni ustozning oldiga qo‘ydilar. 1
dinor tanga 5 gramm oltindan bo‘ladi. 500 dinor katta pul bo‘lgan. 1 dinorga o‘sha
mahalda katta qo‘y berilgan. Bu degani Fotiha surasini o‘rgatgani uchun ustozga
500 ta qo‘y berildi.
Shunda ustoz biroz xijolat bo‘ldi. Hazratga juda ko‘p pul berganligi, bitta dinor
ham ko‘plik qilishini aytganida, Imom Hanifa bir gap aytdi:
«Ustoz, xizmatingizni yengil sanamang. Bu hali yonimda bo‘lganidir. Agar
yonimda butun molim bo‘lganida poyingizga qo‘ygan bo‘lardim. O‘g‘limga
Fotihani, Qur'onning onasi bo‘lgan surani o‘rgatganingiz uchun».
Ko rib turganingizdek, farzand tarbiyasi, aynan, bizning mentalitetimizda faqatʻ
ustoz yoki ota-ona(vasiy) emas, ikkalasining birgalikdagi hamkorligi va, albatta,
mahallaning o rni beqiyosdir. Jamiyatimizga yetuk, har tomonlama barkamol
ʻ
shaxsni tarbiyalab, yetishtirib berish bizning bosh maqsadimiz ekan, har birimiz -
ota, ona, bobo, buvi, qo ni-qo shni, qarindosh-urug , ustoz-murabbiy, do st-u
ʻ ʻ ʻ ʻ
dugona, mahalla faollari, ta lim-tarbiya fidoyilari - barchamiz birdek mas ulmiz.
ʼ ʼ
Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar xulq-atvoriga ta`sirini o`rganishning
metodologiyasi
Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda ta`lim va tarbiyaning dolzarb roli ortib
boradi. Zero, ta`lim O`zbekiston xalqi ma`naviyatidagi yaratuvchanlik faolligini
keltiruvchi uzluksiz jarayondir. O`sib kelayotgan avlod vakillarining barcha qulay
imkoniyatlari unda namoyon bo`ladi, kasbiy tayyorgarligi, mahorati uzluksiz
ravishda takomillashadi, ajdodlarning bebaho tajribasi ularga meros sifatida
uzatiladi. Yoshlar, ularning iqtidorlik va bilim olishga layoqati, uquvchanligi
ta`lim jarayonida takomillashadi va xulq-atvor, qadriyatlar tushunila boshlanadi.
Har bir inson o`zicha takrorlanmasligi tufayli jamiyat har bir shaxsning xarakteri
va o`ziga xosligini qo`llab - quvvatlaydi, uning madaniyatni yanada yuksak
darajasiga ko`tarishga ta`sir etuvchi yangi fazilatlari va hislatlarini umumlashtiradi.
Zero, Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev o`z xalqiga, uning an`analariga, tili va
madaniyatiga muhabbat va hurmatni tarbiyalamasdan turib, o`z xalqini](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_5.png)
![millatlarning butun jahon hamjamiyatida tenglardan biri sifatida idrok qiluvchi
haqiqiy insonni, o`z Vatanining jonkuyarini tarbiyalash mumkin emas, degan
fikrlari izchil ravishda ilmiy tadqiqotlarni olib borishni talab qilmoqda. Mazkur
g`oyalar «Ta`lim to`g`risida» gi Qonunda rivojlantirilgan bo`lib, ular muhim
nazariy hamda metodologik ahamiyat kasb etadi. Hozirgi davrda yoshlar tarbiyasi
va ular xulq-atvori ijobiy tarzda shakllantirishning dolzarbligidan kelib chiqib, biz
tadqiqotning asosiga kchik maktab yoshidagi o`quvchilarning shaxs xulq-atvor
fazilatlarining shakllanishiga sabab bo`luvchi ijtimoiy psixologik omillar,
pedagogik shart-sharoitlarni belgilash va xulq-atvor tasavvurlar, tushunchalarning
bu borada psixologik mexanizm sifatida o`rni borligi g`oyasini oldik. Turli
taraqqiyot davrlarida inson psixologiyasi va shaxsi o`zgarishi qonunlaridan kelib
chiqqan holda, biz kichik maktab yoshi davrini xulq atvor kategoriyalarni faol
ravishda o`zlashtirish va shu asnoda xulq-atvor tasavvurlar shakllanishi uchun eng
senzitiv-qulay davrdir, deb tanladik. Zero, ayni shu davrda shu davrda shaxsning
o`zini o`rab turgan muhitdagi eng nodir xulq-atvor qadriyatlarga nisbatan
munosabatlari faollashadi, ularni o`zlashtirish orqali, xulq-atvor tasavvurlarini va
bilimlarini boyitish, uni his-tuyg`ulari va xatti-harakatlarida namoyon etishga
psixologik jihatdan hozirlik kuchayadi. Bundan tashqari, ushbu davrda yoshlarning
muloqot doirasi kengayadi, o`z-o`zini anglashi, o`z-o`zini nazorat qilishi,
jamiyatda o`z o`rnini topish, ijtimoiy mafkuraviy masalalarga nisbatan qiziqishlari
ortadi, jamiyatda sodir bo`layotgan o`zgarishlar, madaniyat va ma`naviyat
sohasidagi barcha o`zgarishlarga munosabatlar tizimi sayqallashadi. Bu
holatlarning barchasi mazkur yosh davrini kurs ishi obyekti qilib tanlashga asos
bo`ladi.Kurs ishidan ko`zlangan asosiy maqsad xalqimiz an`analari va maxsus
ijtimoiy omillarning kichik yoshdagi o`quvchilarda xulq-atvorni o`zgartiruvchan
ta`sirini o`rganish va ushbu jarayonni eksperimental tarzda kuzatishdan iboratdir.
Shu maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni amalga oshirishni
rejalashtirdik.-Xulq atvor muammosini nazariy tahlil qilish va unipsixologik
fenomen sifatida aniqlash.](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_6.png)
![-Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning xulq atvorni o`ziga xosligini tadqiq
etish.
- Kichik maktab yoshidagi o`quvchilardagi psixologik xususiyatlariga ta`sir
etuvchi va ularni o`zgartiruvchi ijtimoiy omillarni tadqiq etish va aniqlash.
- Milliy an`ana va urf-odatlar mohiyatini o`z ichiga olgan xulq atvor tasavvurlarni
shakllantiruvchi maxsus ta`lim jarayonidagi va darsdan tashqari amalga
oshiriladigan ijtimoiy tadbirlar kompleksini aniqlash.
- Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar xulq-atvor dunyoqarashi va tasavvurlari
dinamikasini qayd etish.
Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda ta`lim va tarbiyaning dolzarb roli ortib
boradi. Zero, ta`lim O`zbekiston xalqi ma`naviyatidagi yaratuvchanlik faolligini
keltiruvchi uzluksiz jarayondir. O`sib kelayotgan avlod vakillarining barcha qulay
imkoniyatlari unda namoyon bo`ladi, kasbiy tayyorgarligi, mahorati uzluksiz
ravishda takomillashadi, ajdodlarning bebaho tajribasi ularga meros sifatida
uzatiladi. Yoshlar, ularning iqtidorlik va bilim olishga layoqati, uquvchanligi
ta`lim jarayonida takomillashadi va xulq-atvor qadriyatlar tushunila boshlanadi.
Har bir inson o`zicha takrorlanmasligi tufayli jamiyat har bir shaxsning xarakteri
va o`ziga xosligini qo`llab - quvvatlaydi, uning madaniyatni yanada yuksak
darajasiga ko`tarishga ta`sir etuvchi yangi fazilatlari va hislatlarini umumlashtiradi.
Kichik maktab yoshidagi bolalar 7 yoshdan 12 yoshgacha bo’lgan bolalar bo’lib
ular boshlang’ich sinf o’quvchilari hisoblanadi.Bu yillarda bolaning hayoti va
faoliyatida muhim o’zgarishlar ro’y beradi.Binobarin, ularning psixikasida ham
o’zgarishlar sezilarli darajada bo’ladi.Bolaning maktabga kirishi uning hayotida
burulish chog’idir. Bola maktabga kirib o’qiy boshlashi bilanoq uning hayotida
asosiy faoliyat o’qish bo’lib qoladi. Maktabda bola tizimli ravishda yangiliklar
oladi, bu o’quvchilarning kundan kunga orttirib borayotgan xilma-xil mavzudagi
bilimlarning manbayidir.Bolaning bilimlarni sistemali tarzda o’zlashtirishi
natijasida undagi bilimning doirasi kengayib boradi, aqliy jarayonlar rivojlanadi
shu bilan bir qatorda bolaning emotsional-irodaviy xususiyatlari qayta tarkib topib
rivojlana boshlaydi.Maktabdagi ta’lim jarayonining o’zi bolaning](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_7.png)
![sezgi,idrok,tafakkur,nutq va diqqatlariga yangi talablar qo’yadi. Kichik yoshdagi
o’quvchilarning yuqorida ko’rsatilgan xilma-xil qiziqishlari bilan bir qatorda
individual qiziqishlari ham tug’ula boshlaydi.Ba’zi o’quvchilar rassomlikka
ko’proq qiziqsalar,ba’zilari musiqa, she riyatga muhabbat qo’yadilar. Kichikʼ
maktab yoshidagi bolaning muhim xususyatlaridan biri,unda o’ziga xos
ehtiyojlarning mavjudligidir.Bu ehtiyojlar o’z mohiyatiga ko’ra faqat muayyan
bilim, ko’nikma va malakalarni egallashga qaratilmay,balki o’quvchanlik istagi aks
ettirishda ham iboratdir. Kichik maktab yoshdagi bolalar tez chalg’iydilar, uzoq
vaqt diqqatlarini bir narsaga qarata olmaydilar ta’sirchan hamda emotsional
bo’ladilar.Kichik maktab yoshidagi o’quvchi faolligining, asosan, uch xil
ko’rinishi mavjud bo’lib ular jismoniy,ijtimoiy va psixik, faollikdir.Jismoniy
faollik-sog’lom organizmning harakat qilishga bo’lgan turli mavjud to’siqlarni
yengishda tabbiy ehtiyojdir.Psixik faollik-bu normal rivojlanayotgan bolaning
atrof-olamdagi predmetlarni,insoniy munosabatlarni bilishga nisbatan qiziqishdir.
Kichik maktab yoshidagi o'quvchilarning his-tuyg'ulari ularning faoliyatida
namoyon bo'ladi va rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi o'quvchilar o'zlarining
har bir faoliyat natijalariga baho bеra oladilar. Baho kishida qoniqish va
qoniqmaslik hislarini yuzaga kеltirishi mumkin bo'lib, bu hislar bolani yaxshi
o'qishga ruhlantiradi. Ba'zan past baho olish orqali yuzaga kеlgan salbiy hislar
chuqurlashib, o'qituvchining noto'g'ri rеaksiyasi va kattalarning doimiy tanbеh va
tanqidlari oqibatida bolaning xaraktеr hislatiga aylanib qolishi mumkin.
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining faoliyatlari uchun ijobiy baho olishlariga
yordam bеruvchi asosiy hislardan biri intеllеktual hislardir. Odamning aqliy
faoliyati bilan bog'liq bo'lgan hislar intеllеktual hislar dеb ataladi. Bilishga
qiziqish, taajjublanish va hayron qolish hislari, ishonch, ishonchsizlik va
shubhalanish hislari intеllеktual hislar qatoriga kiradi.Kichik yoshdagi
o`quvchilarda ixtiyorsitz diqqat yuqori turadi.Lеkin maktabda o`qish birinchi
yiliyoq o`quvchilarda ixtiyoriy diqqatning vujudga kеla boshlashiga kuchli ta’sir
ko`rsatadi.Diqqatning bu turi B.T.Annoеvning yozishicha, "… katta odamlar bilan
bolalarning birgalika faoliyati va tarbiyaning maxsuli bo`lib hisoblanadi. Ixtiyoriy](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_8.png)
![diqqatning yanada yaxshiroq o`sishi maktab yoshidagi bolalarda idrok va
tafakkurning tarbiyalanishga bog`liqdir». Kichik yoshdagi o`quvchilarning
ixtiyoriy diqqati to`g`risidagi masala bilan K.D.Ushеnskiy ko`p shug’ullangan. U
ba’zi pеdagoglarning, kichik yoshdagi o`quvchilarda ixtiyorsiz diqqatning
afzalligiga tayangan holda maktabdagi barcha o`qish jarayonining faqat qiziqarli
va maroqli qilib tashkil etish kеrak dеgan fikrlarga qo`shilmagan.Dеmak, bolaning
maktabga tеz moslashishi va muvaffaqiyatli o’qishida shaxsiy va ijtimoiy-
psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati juda katta.Bu davrda bolalarda,
avvalo, bilish sohalari, so’ngra esa emotsional motivatsion yo’nalish bo’yicha
yangi shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo’nalishdagi rivojlanish obrazlilikdan
ramzlikkacha bo’lgan bosqichlarni o'taydi. Kichik yoshdagi o`quvchilar
xotirasining o`sishida ikkinchi xususiyat o`quvchilarda abtsrakt tafakkurning
o`sishi munosabati bilan bog'lik bo`lgan katta uzgarishlardan iborat.Bolaning
maktabda muvaffaqiyatli o’qishi ko’p jihatdan ularning maktabga tayyorgarlik
darajalariga bog`liq. Bola, avvalo, maktabga jismoniy jihatdan tayyor bo’lishi
kеrak. 6 yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi o’ziga xos tarzda
kеchadi. Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlanadi. Uning og`irligi oyiga 150 dan
200 gacha, bo’yi esa 0,5 sm gacha ko’payadi. 6 yoshli bolalar turli tеzliklarda, tеz
va yеngil yugura oladilar. Ular sakrash, konkida yugurish, chang ida uchish, suzishʻ
singari harakatlarni ham bеmalol bajara oladilar. Musiqa bo’yicha mashg`ulotlarda
bu yoshdagi bolalar xilma-xil ritmik va plastik harakatlarni bajaradilar, turli
mashqlarni aniq, tеz, yеngil va chaqqon bajara oladilar.
Mustaqilligimizning poydevorini mustahkamlashda, O’zbekistonning buyuk
davlatga aylanishida ta’lim-tarbiya ishlarini oqilona yo’lga qo’yish, fuqarolarni
zamonaviy ilm-fan texnologiyalari yutuqlari bilan muntazam ravishda tanishtirib
borish katta ahamiyatga ega. Bu taraqqiyot taqdirini ma’naviy jihatdan yetuk,
zamonaviy bilimlar va murakkab texnologiyalarni egallagan, iymoni butun, irodasi
baquvvat, teran fikrlaydigan, yuksak salohiyatga ega bo’lgan kadrlar hal etadi.
Yurtimizning kelajagi mamlakatimizning intellektual salohiyatiga, aql-zakovatiga,
milliy ta’lim-tarbiya tizimini jahon andazalari asosida takomillashtirishga, uning](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_9.png)
![milliy zaminini mustahkamlashga, kadrlar tayyorlashga bevosita bog liq. Kadrlarʻ
tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma’naviy-axloqiy
jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog’liq bo’lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har
tomonlama barkamol shaxsni shakllantirishni nazarda tutadi. Bu haqda birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimov shunday degan edilar: “Barchamiz yaxshi anglab
olishimiz kerakki, hayotimizning boshqa sohalaridagi ahvol, amalga oshirilayotgan
islohotlarimizning samaradorligi, avvalo, xalq ma’naviyatining tiklanishi, boy
tarixiy merosimizning keng o’rganilishi, an’analarimizning saqlanishi madaniyat
va san’at, fan va ta’lim rivoji bilan uzviy bogliqdir”. Ilm-fan, madaniyat, ma’rifat
va milliy tarbiya har qanday mamlakat va xalqni yuksaklikka ko’taradi, uning
taraqqiyotini ta’minlaydi, kelajagini oldindan ko’rsatib beradi. Milliy-tarbiyaviy
qadriyatlarni tiklash va zamonaviylashtirish umuminsoniy ehtiyoj hamdir. Sobiq
sho’rolar davrida ijtimoiy ongda «zamonaviylik - milliylik» tushunchalari orasida
«sivilizatsiya - ekzotika» shaklidagi sun’iy antiteza hosil qilindi. Natijada
milliylikni ajdodlardan avlodlarga boyitib yetkazuvchi jarayon - milliy tarbiyaning
tobora zaiflashuvi yuzaga keldi. Mafkuraviy maqsadlar ostida rang-barang milliy
qadriyatlarni o’zaro aloqada yuksaltirish emas, balki bir xillashtirish harakati
rag’batlantirildi. Antropologlarning shahodat berishlaricha, odamning tashqi
ko’rinishi kechki paleolit - kromanonlar davridan buyon o’zgarmasdan kelmoqda.
Bu fikrning zamonaviy fanlar tomonidan tasdiqlanganligi odamning biologik
evolyutsiyasi tugallanganligini bildiradi. Odamdagi evolyutsion rivojlanishning
yakunlanishi esa undagi madaniy rivojlanishni boshlab beradi. Odamda oliy
taraqqiy etgan turlarga xos bo’lgan emotsional-instinktiv xususiyatlar genetik
meros sifatida mavjud bo’lib, bu xususiyatlarni chaqaloq dunyoga kelganida, uning
rivojlanishining ilk oylarida kuzatish mumkin. Ijtimoiylashuv (sotsializatsiya) esa
odam mohiyatini go’daklikdan boshlab kamolotga erishuv tomonga o’zgartira
boradi. Inson o’zining ijtimoiy-madaniy rivojlanishi jarayonida ajdodlarining
milliy qadriyatlarini ijodiy o’zlashtiruvchi, zamoniylashtiruvchi, boyituvchi va
o’zgartiruvchidir. Ana shu insoniy burchlarning har bir shaxs tomonidan
mukammal bajarilishi ijtimoiy taraqqiyotning boy, rang-barang madaniy](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_10.png)
![oqimlarini hosil qiladi, saqlab turadi. Shu nuqtai nazardan, har bir inson o’zida
tarixiy, ijtimoiy, madaniy-milliy ko’rsatkichlarni mujassamlashtiruvchi tarbiya
mahsulidir. Turli xalqlarning bir-birlarini tanishida, bilishida, bilvosita va bevosita
millatlararo muloqotlarda insonning milliy jihatlari alohida qiziqish uyg’otgan.
Qadim zamonlarda ham tarixchilar, sayyohlar, qomusiy bilimga ega mutafakkirlar
(Ibn Battuta, Strabon, Abu Rayhon Beruniy, Mikluxo Maklay, Lui Gonsales de
Klavixo, Herman Vamberi va boshqalar) qoldirgan asarlar, ijtimoiy-falsafiy,
axloqiy ta’limotlarda ham boshqa xalqlar hayotini qiyosiy o’rganish yo’nalishi
mavjud edi. XIX asrga kelib g’arb ijtimoiy fanlarida boshqa xalqlar milliy-
madaniy xususiyatlarini tadqiq qiluvchi kulturantropologiya va sotsiologiya
yo’nalishlari maxsus fanlarga aylandi. Bu fanlar «boshqa dunyo kishisi»
muammosini o’rgana boshladi. Aslida esa bu – boshqacha tarbiya – milliy
tarbiyaning tizim, uslublari, maqsadlaridagi xususiyliklarni ilmiy nuqtai nazardan
o’rganish davri boshlanganligini anglatar edi. XIX asr uchun «boshqa dunyo
kishisi»ni o’rganish taraqqiyparvar yangilik edi. Zero, kulturantropologiya
«Boshqa mamlakat, millat kishisi qanaqa?», «U o’zini o’rab olgan dunyoni,
borliqni qanday idrok qiladi?», «U yaxshilik va yomonlikni qanday tushunadi?»,
«U o’z xatti-harakatlarida qanday mezonlarga asoslanib yo’l tutadi?» kabi
savollarga javob izlar edi. Odamlarning dunyo haqidagi bilimlari ortib, yangi
yerlar ochilib, savdo-sotiq, munosabatlari kengaya borgani sari ushbu muammoga
qiziqish ham orta bordi. Ayniqsa, Evropada kapitalistik jamiyatning shakllana
borishi va shu bilan bog’liq, ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar, ayniqsa,
mustamlakachilik davri u yoxud bu xalqlarning milliy xususiyatlarini o’rganishga
kuchli turtki berdi. Chunki mustamlakachi, missioner, plantatorlar o’z
mustamlakalari – mahalliy xalqlar haqida hech bo’lmasa ibtidoiy tasavvurga ega
bo’lishlari o’zlari uchun foydali edi. Qolaversa, bu masala mustamlakachilikning
kelajagi – mahalliy xalqlarni «madaniy-oqartuv» orqali inglizlashtirish,
fransuzlashtirish, ya’ni madaniy-ma’naviy mustamlakalarga aylantirishning
samaradorligini ta’minlash uchun ham kerak edi. Milliy tarbiyaning etnopedagogik
qirralarini ilk bor kashf etgan olimlardan biri – kulturantropolog M. Mid bo’ldi.](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_11.png)
![Uning tadqiqotlari nafaqat geterostereo tip (bir xalqning boshqa xalqlar haqidagi
bilimlari yig’indisi)ning, balki osiyolik va afrikaliklarda avtostereotip (o’z xalqi
haqidagi bilimlar yig’indisi)ning shakllanishiga, boshqacha qilib aytganda,
o’zligini anglashga ham turtki bo’ldi. Biz uchun ushbu tadqiqotning pedagogik
jihati muhimdir. Zero, M. Mid tomonidan 1927-yili nashr ettirilgan «Samoada
ulg’ayish» kitobi tarbiyaning milliyligiga asoslangan ilk ilmiy-tadqiqot natijasidir.
Shuningdek, Al-Xusriy arab tilining ilmiy atamalarini yaratishga chaqirib, «milliy
tarbiya» tushunchasini ilk bor ilmiy-pedagogik muomalaga kiritdi. Shu tariqa
milliy tarbiya, bir tomondan, mulkdor boylar orasida mavjud «o’z manfaatlarini
millat manfaatidan yuqori qo’yish va ochko’zlikka, ikkinchi tomondan, mutaasib
ruhoniylarning «taraqqiyotga eltuvchi ilg’or g’oyalarga dushmanligi»ga qarshi
kurashda samarali qurol bo’lib xizmat qildi. Milliy tarbiyaning manbai – milliylik!
«Millat», «milliylik», «milliy g’urur», «milliy odob», «millatlararo muloqot
madaniyati» tushunchalarining o’zagini arabcha «mil» so’zi tashkil qiladi. Bu so’z
arabchada «o’zak», «tub mohiyat», «negiz» ma’nolarini anglatadi. «Millat» so’zi
esa bir necha ma’noni: 1) din: mazhab; 2) ummat: bir mazhabga mansub aholi; 3)
xalq ma’nolarini anglatadi. «Millat», «milliylik» tushunchalarining talqini bilan
tanishar ekanmiz, ularning g’arbona va sharqona tarzlari bor ekanligini ko’ramiz.
Aniqrog’i, g’arbiy talqin xristian, sharqiy talqin esa islomiy o’zaklarga borib
tutashadi. Ya’ni Yevropa xalqlari tillariga «millat» tushunchasi lotincha «natio» -
qabila, xalq sifatida xristian dini bilan birga kirib kelgan bo’lsa, Osiyoga esa islom
ta’limoti orqali yuqoridagi uch xil ma’noda kirib kelib singdi. «Tarbiya» so’zi
«milliy tarbiya» tushunchasining tarkibiy qismi bo’lganligi tufayli bu tushunchaga
ham yangicha yondoshgan holda, xolis ilmiy-pedagogik ta’rif bermoq kerak.
Arabcha «tarbiya», «tarbiyat» so’zlari 1) parvarish qilmoq; ta’lim bermoq;
o’rgatish; odob o’rgatish; 2) navozish, mehribonlik ko’rsatish: ko’z-quloq bo’lish;
himoya qilish kabi ko’p qirrali mazmunga ega. «Tarbiyachi» esa shu ko’p qirrali
tarbiyaviy faoliyatni amalga oshiruvchi odam, demakdir. Demak, milliy
tarbiyaning lug’aviy ma’nosini «yosh avlodlarni o’z xalqiga xos milliy fazilatlar
namunasida shakllantirish, ta’lim bermoq» sifatida aniqlash mumkin. Bu o’rinda](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_12.png)
![tarbiyaviy manba sifatida Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi bo’lmish
“Avesto” g’ururi ahamiyatga ega. Unda insonning barkamol bo’lib yetishishida
uning so’zi, fikri, ishi birligiga g’ururi e’tibor berilgan. Bu axloqiy uchlik eng
qadimgi davrlardan boshlab, undan keyin yaratilgan barcha ma’rifiy asarlarga asos
bo’lgan, desak, xato qilmagan bo’lamiz. Mana shunga asosan, “Avesto”ning eng
asosiy manbasi bo’lgan Zardushtiylik to’g’risida so’z borganda u to’g’rilik bilan
yashash va axloqiy unsurlarga asoslanganligini ta’kidlash lozim. Ayniqsa,
“Avesto”da inson tarbiyasiga, insonlarning jamiyatda tutgan o’rniga munosabati
to’liq yoritilgan. Zardusht ta’limotida tarbiya haqida quyidagicha fikr bildirilgan.
“Tarbiya — hayotning eng muhim tirgagi (tayanchi) bo’lib hisoblanishi lozim. Har
bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u, avvalo, yaxshi o’qishni va so’ngra esa
yozishni o’rganishi bilan eng yuksak pog’onaga ko’tarilsin va yana yaxshi
ovqatlanadigan xalqdan yaxshi nasl — sog’lom avlod qoladi” – deb ta’kidlanadi.
Tarbiya ijtimoiy hodisa. Tarbiya kishilik jamiyatining paydo bo’lishi bilan vujudga
keldi, taraqqiy etdi, jamiyatning o’zgarishi bilan tarbiya ham o’zgarib bordi.
Tarbiya xulqni boshqarish va belgilash, bir-birini talab etadigan va belgilaydigan
tarkibiy qismlar — axloqiy ong, axloqiy faoliyat va axloqiy munosabatlarning
murakkab yig’indisidir. Tarbiya shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish
uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo’lib, tarbiyalanuvchilarning shaxsiga
muntazam va tizimli ta’sir etish imkoniyatini beradi. Tarbiya — o’sib kelayotgan
avlodda hosil qilingan bilimlar asosida aqliy-axloqiy dunyoqarashni, insoniy
e’tiqod, burch va ma suliyatni, jamiyatimiz kishilariga xos bo’lgan axloqiyʼ
fazilatlarni yaratishdagi maqsadni ifodalaydi. Tarbiya deb tarbiyachi o’zi xohlagan
sifatlarni tarbiyalanuvchilar ongiga singdirishi uchun ularning ruhiyatiga ma’lum
maqsadga ko’ra tizimli ta’sir ko’rsatishiga aytiladi. Tarbiya bola tug’ilganidan
umrining oxirigacha davom etadigan jarayondir. Tarbiya — biror maqsadga
qaratilgan jarayon, doimo muayyan rejaga ega bo’ladi va buning uchun maxsus
vakolati mavjud bo’lgan kishilar tomonidan amalga oshiriladi. Hamma davrlarda
ham tarbiyachilar yoshlarning axloqi va odobi, iymoni va vijdoni, bilimi, malakasi,
xatti-harakati, yo’nalishi, tarixiy tajribasi, davr talablari va ehtiyojlari, istiqlol](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_13.png)
![vazifalari bilan uyug’nlashtirib shakllantirishga, rivojlantirishga harakat qilganlar.
O’z aqliga inson kuchi, bilimi va irodasi bilan bajarilishi mumkin bo’lgan
muayyan maqsadlarni qo’ygan davlatlar ham ta’lim-tarbiya ishlariga befarq
qaramagan. O’rta Osiyo mutafakkirlarining tarbiya haqidagi fikrlari, o’gitlari
shunday kuchga egaki, ular yoshlar qalbida insoniylik urug’larining ko’rinishiga,
g’ururi hayot yo’liga olib chiqishiga yordam beradi. Shu bois biz uchun qadrli
bo’lgan allomalarimizdan Bahovuddin Naqshband, Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos
Hojib, Kaykovus, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Alisher
Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Jaloliddin Devoniy, Munavvar qori, Abdulla
Avloniy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Asqar Zunnunov va boshqalarning ta’lim-
tarbiya va ma’rifat haqidagi g’oyalaridan keng foydalanish bugungi kun talabiga
javob bera oladigan yoshlarni tarbiyalashda muhim omil bo’lib hisoblanadi.
Bahovuddin Naqshbandning ta’lim-tarbiya haqidagi fikr-mulohazalari va pand-u
nasihatlari g’oyat qimmatlidir. U barkamol insonni tarbiyalash dastlab odobdan
boshlanishini ta’kidlab, shunday degan edi: “Adab xulqni chiroyli qilish, so’z va
fe’lni soz qilishdir… Adab saqlash — muhabbat samarasi, yana muhabbat
daraxtining g’ururi hamdir. Agar adabdan ozgina nuqsonga yo’l qo’ysangiz ham,
nimaiki qilsang, beadablik ko’rinadi. Odam o’zini bir xil sifat va ko’rinishda olib
yurishi lozimki, toki odamlarda unga tasarruf (ta’sir qilish) ta’masi paydo
bo’lmasin”. Abu Nasr Forobiy birinchi bo’lib ta’lim va tarbiyaga ta’rif bergan
olimdir. “Ta’lim so’z va o’rganish bilangina amalga oshiriladi. Tarbiya esa,
amaliyot, ish-tajriba bilan, ya’ni shu yo’l orqali amalga oshiriladi“, deydi u. Abu
Nasr Forobiyning fikricha, har bir shaxs munosib odam bo’lishi uchun unga ta’lim
va tarbiya zarurdir. U ta’lim orqali nazariy muvaffaqiyatga erishadi. Tarbiya orqali
esa kishilar bilan muloqotni, axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni
o’rganadi. Forobiy bolalarning fe’l-atvoriga qarab tarbiya jarayonida “qattiq” yoki
“yumshoq” usullardan foydalanish kerak, deb hisoblaydi: Tarbiyalanuvchilar
o’qish-o’rganishga moyil bo’lsa, ta’lim-tarbiya jarayonida yumshoq usul
qo llanadi. Tarbiyalanuvchilar o’zboshimcha, itoatsiz bo’lsa, qattiq usulʻ
qo’llanilishi lozim, degan fikrni bildiradi. Yusuf Xos Hojib tarbiyani juda](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_14.png)
![murakkab jarayon deb tushunadi. U tarbiya kishini ezgulikka o’rgatmog i kerak.ʻ
Ezguning har ishi chiroyli, har bir qadami go’zal. Ezgulik aslo qarimaydi. Tarbiya
beldan madorni, tandan quvvatni, ko’zdan nurni, dildan oromni talab qiladi, degan
fikrni bildiradi. Kaykovus o’zining “Qobusnoma” asarida, bola tarbiyasida
talabchanlik bilan mehribonlikni birga olib borishni ta’kidlaydi: “Yosh bola ilm
bilan adabni tayoq bilan o’rganur, o’z ixtiyori bilan o’rganmas. Ammo farzand
beadab bo’lsa va sening ul sababdan qahring kelsa, o’z qo’ling bilan urmagil,
muallimlarning tayog’i bilan qo’rqitgil. Bolalarga muallimlar adab bersinlar, toki
sendan o’g’lingning ko’nglida gina bo’lmasin“. Abu Rayxon Beruniy inson va
axloqiy tarbiya haqida fikr yuritar ekan, “Insonga yer yuzini obod etishi va uni
boshqarib turishi uchun aql-zakovat ato etilgan, Shuning uchun har bir inson
yuksak axloqli bo’lishi lozim“, deydi. Abu All ibn Sino bola tarbiyasi haqida fikr
bildirar ekan, bola tarbiyasini unga ism qo’yishdan boshlashni lozim deb topadi.
“Bolaga munosib ism tanlash ota-onaning dastlabki oliyjanob vazifasi, bola
tarbiyasi bilan avallo ota-ona shug’ullanishi kerak”, deydi. Umar Xayyomning
ta’kidlashicha, tarbiyaning maqsadi “sog’lom fikr, ziyrak aql va o’tkir zehnga ega
bo’lgan insonni shakllantirishdan iborat bo’lmog i kerak”. Faqat chuqur zehngina
ʻ
barkamol xalqni qondira oladigan ilhomga erishishi va uning yordami bilan yuksak
aql-idrok, farosatni hosil qilish mumkin, lekin shuning o’zi kifoya qilmaydi, inson
yuksak axloqqa ega bo’lishi yaqinlarini sevishi lozim. Alisher Navoiy bola
tarbiyasi bilan oila hamda maktabda shug’ullanish, shuningdek, bola tarbiyasini
olib borish jarayonida namuna uslubidan foydalanish maqsadga muvofiq
ekanligiga alohida urg’u beradi. Tarbiya va ta’lim ishlari o’qituvchi hamda ota-
onalar tomonidan olib borilishi lozim. Mutafakkir bolalar bilan munosabatda
bo’lish chog’ida ular tomonidan yo’l qo’yilgan xatoliklarni bartaraf etishda ularga
jismoniy jazo berishdan saqlanish, aksincha, xushmuomalalik bilan yo’l qo’yilgan
xatolarning mohiyatini ularga tushuntirish zarurligini, biroq bu o’rinda ma’lum
me’yorga amal qilish zarurligini aytadi. Alisher Navoiy o’qituvchining, ayniqsa,
talabchan bo’lish bolalarning puxta bilim olishlari va ularda axloqiy sifatlarning
shakllanishida muhim ahamiyatga ega, deb hisoblaydi. Abdurahmon Jomiy,](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_15.png)
![avvalo, tarbiya haqida fikr yuritar ekan, har bir narsani ham parvarish etsa, undan
yaxshi natija chiqishini, insonni ham yaxshi tarbiya etsa, u barkamol bo’lishini
alohida ta’kidlaydi. Jaloliddin Devoniy “Bolaning tarbiya olishi, odob-axloqli
bo’lishi uning keyingi tarbiyasiga bog’liq. Chunki hayotda har kuni bola
ko’radigan, muloqotda bo’ladigan narsalar uning xulqiga yaxshi va yomon
tomondan ta’sir etadi. Bolada har kuni insoniy xislatlar: yurish-turish qoidalari,
xushmuomalalik, ota- ona va boshqa o’zidan katta yoshlilarni hurmat qilish,
to’g’rilik va rostgo’ylikni o’rganish, shirinsuxanlik, kamtarlik, so’zlashuv odobiga
rioya qilish kundalik turmushda o’rganiladi“, deydi. Mahmudxo’ja Behbudiy
ta’lim-tarbiya ishini ijtimoiy hayot, jahon miqyosida sodir bo’layotgan voqealar
bilan bog’liq holda olib borishni talab etadi. U yoshlar tarbiyasida, oila, ota-onalar
alohida mavqega ega ekanini, maktab tarbiyasi bilan oila tarbiyasi uzviy birlikda
olib borilishi kerakligini ta’kidlaydi. Munavvar qori bolalar tarbiyasida faqat ota-
onalar emas, balki muallim va keng jamoa javobgar ekanligini aytib, ulardan
bolalarni axloqli qilib tarbiyalashni talab etadi. U yoshlarni bilimlarni puxta
egallashga, mehnat qilishga, umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli bo’lishga
chorlaydi, ota-onalarni farzandlarida ma’naviyat, nafosat, go’zallik tug’yularini
rivojlantirishga da’vat qiladi. Abdulla Avloniyning fikricha, axloq bu xulqlar
majmuyidir. Xulq esa, kishida o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi. Ularning shakllanishi
uchun ma’lum bir sharoit, tarbiya kerak. Asqar Zununovning flkricha, tarbiyada
bilim va tajribaga ega bo’lgan, milliy qadriyatlardan xabardor o’qituvchi bolalarni
bilimli, go’zal xulqli qilib yetishtirishi shubhasizdir. Ammo ularning bolalarga
beradigan tarbiyasi tarbiyaning asosiy zamini bo’lgan oila, tarbiya ilmidan
xabardor ota-ona. Ayniqsa, iffat, sharm-hayo or-nomus, sabr durdonalaridan
ziynatlangan, baxt-saodati mujassam bo’lgan ona tarbiyasi darajasida bo’lmaydi.
Ajdodlar hayotini, buyuk tariximizni, ota-bobolarimizdan qolgan urf-odat va
an analarni, xalqimiz og zaki ijodini kichik yoshdagi o quvchilarimizga o rgatarʼ ʻ ʻ ʻ
ekanmiz, bevosita kurs ishimiz mavzusi bo lgan fidoyilik, sabr-qanoat, matonat
ʻ
kabi qon-qonimizga singib ketgan ulug fazilatlarni yuzaga chiqargan bo lamiz.
ʻ ʻ
Xulosa](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_16.png)
![“Men hilm, sabr-toqat va adolatdan yuzaga kelgan bir tog'man. Nafs to'fonlari
bunday ulkan tog ni qanday qilib qimirlata olardi? Hilm, sabr-toqat va adolat nafsiʻ
uchun o'ldirish kabi teskari bir holga yo'l ochdi”. Mavlono Jaloliddin Rumiyning
hazrat Ali tillaridan aytgan bu haqiqati inson axloqining ajoyib o'lchovi va
komillik alomatidir. Shaxsning ijtimoiy salomatligi uning shaxs sifatida va
professional jihatdan o‘z-o‘zini anglashi, oilaviy va ijtimoiy maqomidan qoniqishi,
hayotiy mo'ljallari realligi, ulaming iqtisodiy-madaniy vaziyatlar (iqtisodiy, sotsial
va psixologik shart-sharoitlar) ga muvofiqligiga ko‘p jihatdan bog‘liq bo'ladi. Va,
nihoyat, ma’naviy axloqiy sog'lomlik insonning hayot mazmunini belgilaydi,
tabiiyki, unga yuksak axloq, yashashning ma'nosi va to'laqonligi haqidagi g'oyalar,
o'z-o'zi va atrof-muhitga ijodiy yondoshish tamoyillari, muhabbat va e’tiqod ta sir
ʼ
etib turadi. Bulaming barchasi insonning turmush tarzi, uning oqilona mo'ljallariga
alohida holda ham, yaxlit holda ham ta’sir ko'rsatadi, uning kamoloti uchun
obyektiv ijtimoiy ma daniy muhitni vujudga keltiradi. Shaxs ijtimoiy holatini
ʼ
vujudga keltiruvchi o'ziga xos mexanizm vazifasini axloq, ya’ni axloqiy qiyofa
bajaradi. Axloqiy qiyofaning shakllanishida insonning tafakkuri, xotirasi,
tasavvuri, diqqati, irodasi ishtirok etadi. Bisotida mavjud bo'lgan butun bilimi,
tajribasi, iste’dodi namoyon bo'ladi. Buyuk mutafakkir Yusuf Xos Xojib
ta’kidlaganidek, "insonning buyukligi bu bebaholigi, uning aql-idrok va tafakkur
sohibi ekanligida, aynan shu shurriy qudrat barcha voqea-hodisalar zamiridagi tub
mohiyatlarni anglash kalitidir”.
O zbekiston Respublikasida demokratik va huquqiy jamiyat barpo etilayotgan
ʻ
mavjud sharoitda yosh avlodning mustaqil va erkin fikrlay olishi ro‘y berayotgan
voqea-hodisalarga shaxsiy munosabatini bildirishga imkon beradi. Ijtimoiy
borliqda kechayotgan o‘zgarishlarga nisbatan shaxsiy nuqtai nazarning
shakllanishi shaxs faolligini ko'rsatuvchi muhim jihatlardan biridir. Qolaversa,
mustaqil fikr egasi bo‘lgan shaxs o‘z imkoniyatlari, qobiliyatini erkin namoyon eta
oladi. Ta’lim sohasida olib borilayotgan islohotlarning ham asosiy maqsadi erkin,
mustaqil fikrga ega bo‘lgan barkamol shaxs va malakali mutaxassislarni tarbiyalab
voyaga yetkazishdan iborat.](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_17.png)
![Pedagogik mahorat bo'lajak o'qituvchilarda yosh avlod ta’lim-tarbiyasi uchun
mas’uliyat hissini shakllantiradi. O qituvchi bunday murakkab vazifalarni amalgaʻ
oshiruvchi, davlat va jamiyatning ishonchli vakilidir. O'quvchilar jamoasini
birlashtiruvchi sinfda ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etish va boshqarishda
o'qituvchining bilimi, pedagogik mahorati va psixologik xususiyatlari ochiq
namoyon bo'ladi. Avvalo, o'qituvchi va o'quvchilar orasida o'zaro hamkorlik va
bir-birlariga nisbatan ishonch tuyg‘ulari bo'lishi hamda o‘qituvchi o'z kasbiy
bilimlaridan tashqari boshqa o‘quv fanlarini ham puxta egallagan bo'lishi lozim.
O qituvchi deyarli har kuni o‘quvchilar bilan uchrashadi, savol-javob qiladi,
ʻ
ularning yaxshi xulq va ezgu ishlarini ma’qullaydi, bilimlarini baholaydi, nojo‘ya
xatti-harakatlari uchun tanbeh berib, lozim bo‘lganda tarbiyaviy metodlami
qo llaydi.
ʻ
Hozirgi davr talablari nuqtai nazaridan, o'qituvchiga qo'yilayotgan javobgarlik
hissi kengayib, murakkablashib bormoqda. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya
sohasida olib borilayotgan islohotlarning yuksak natijalari bevosita
o'qituvchilarning qizg'in mehnati samarasiga bog'liq. Vatanimizning porloq
kelajagi uchun yosh avlodni har tomonlama yetuk, barkamol inson qilib voyaga
yetkazishda o'qituvchining kasbiy bilimi, faoliyat texnikasi mutlaqo yangilanib,
hozirgi zamon talablariga javob bera oladigan darajada bo'lishi kerak. "Ta’lim
to'g‘risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablariga muvofiq
o'qituvchi o'zining ta’lim-tarbiyaviy faoliyatida milliy-madaniy va umuminsoniy
qadriyatlar ustuvorligiga doimo e’tibor berib kelishi lozim. O'qituvchining
pedagogik texnikasi ham vatanparvarlikka, xalqimizning ma’naviy merosini
mustahkamlashga, o'quvchilarning o'z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishiga
asoslangan bo'lishi shart. Shu ma’noda taniqli adib Tursunoy Sodiqova asarlarida
hozirgi kun o'qituvchisiga qo'yiladigan “Murabbiylikning shartlari” oqilona
berilgan: ‘‘...Siz insonlarning hech bir yo'q joydan “shoxini ko kartirish ”, qulfi
ʻ
dilini ochish, dunyosini kengaytirish, kechagi holatidan bugunini yuksakroq qilish
uchun bu ishga qo l urdingiz. Ammo oldin biling: umringizni sarflab olib
ʻ
borayotgan harakatlaringiz ro ‘parangizdagi о‘quvchiga yoqyaptimi, yo ‘qmi? Bor](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_18.png)
![gap shunda!.Murabbiylikni xohlagan, shu kasbga о ‘qigan odam murabbiy bo 'lib
qolmaydi. Ustozlikning o'ziga xos parhezlari, bosib o'tilmaydigan chegara
chiziqlari bordir! Birinchidan, dilingizda ustoz—murabbiyning yozilgan-u
yozilmagan qonun-qoidalariga bo‘ysunaman, degan Allohga qasamingiz bo'Isin>
Ikkinchidan, niyatingiz sof bo ‘Isin! Men insonlarni faqat yaxshilikka o rgatamanʻ
deng, orqamda о ‘z qo ‘lim bilan yaratilgan fayzli bog lar qoladi, deb tilak tilang!
ʼ
Toki shogirdlaringiz sizning sharofatingiz bilan faqat savob ishlarga dahldor
bo'lsinlar. Uchinchidan, haqiqiy murabbiy bo ‘laman desangiz, birovga biror narsa
o rgatishni astoydil xohlang va siz ilm oluvchiga nisbatan muhabbat qo ‘ying! Har
ʻ
bir ishingizga fidoyilik bilan kirishing. Buning otini ixlos deydilar. Shu ishtiyoq
sizda qanchalik kuchli bo'lsa, Tangri sizga shuncha kо'p uquv beradi, ep beradi,
mushkullaringizni O'zi osonlashtiradi. Murabbiylikda ta’tilga chiqish, sog'ligi,
kayfiyatiga qarab faoliyatini to'xtatish) degan gap yo'q. Yo'lda ham, cho‘lda ham,
hamma fasl, hamma manzilda, qo yingchi, umringizning oxirgi nuqtasigacha siz
ʻ
faoliyat ustidasiz. Bu degani, sizning borlig'ingiz, har bir so ‘z, har bir ishorangiz
odamlar uchun nur, madad va xaloskorlikdir. Nazardan qolgan, qarg‘ish olgan,
loqayd murabbiylar tarbiya maskanlariga qadam bosmasliklari kerak. Ular
ishlayveradilar, ammo o‘qituvchilikning noni yuqmaydi, ro‘shnolik ko rmaydilar,
ʻ
falokatlar arimaydi, niyatlariga yetmaydilar. Chunki muqaddas kitoblarda “nel
bersak, egallab turgan kasb koringizdan berurmiz” deb yozilgan. Kasbga halollik
buyuk ibodatdir”'1. Adiba o‘qituvchidan o‘z kasbiga sadcqatli bo‘lishni,
fidoyilikni, yuksak ma’naviyatni, tinimsiz mehnatn cfquvchilarga nisbatan mehr va
muhabbatni, halol va pokiza bo‘lishi talab qiladi. Bu aynan о‘qituvchi pedagogik
texnikasining ham muhim xususiyatlaridan biridir.](/data/documents/18543497-4853-4242-9e8d-49b1dbceb4ac/page_19.png)
Mavzu: Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda “fidoyilik”, “sabr-qanoat”, “matonat” kabi fazilatlarni shakllantirish Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism: 2.1. Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar xulq-atvoriga ta`sirini o`rganishning metodologiyasi 2.2. O’quvchilarda “fidoyilik”, “sabr-qanoat”, “matonat” kabi fazilatlarni shakllantirish. III. Xulosa. IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. Kirish
O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov o'zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” nomli asarida “Ma’naviyatni shakllantirishga bevosita ta’sir qiladigan yana bir muhim hayotiy omil - bu ta‘lim-tarbiya tizimi bilan chambarchas bog'liqligidir. Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo‘Imaydi - bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi...Ma naviyatni tushunish, anglash uchun avvaloʼ insonni tushunish, anglash kerak. Shuning uchun ham о‘zligini, insoniy qadr- qimmatini anglab yetgan har qanday odam bu haqda о ylamasdan yashashini ʼ tasavvur qilish qiyin ”, - deb ta’kidlaydi. Inson o‘z qadr-qimmatini va o‘zligini umumta’lim maktablarida ta’lim-tarbiya jarayonida anglay boshlaydi. Ta’lim muassasalarida o‘qituvchi tomonidan o‘zaro muloqot asosida olib boriladigan quyidagi xususiyatlar negizida o‘quvchilarda muloqot orqali ma’naviy madaniyatni shakllantirish mezonlari (O.Musurmonova) ifodalangan: • har bir insonning qiziqishlarini ko‘ra bilish, his etish va hurmat qilish; •milliy-ma’naviy madaniyat manbalarini o'rganish, o‘zligini anglashga ehtiyoj; •inson hayotida mehnatning o‘rnini to‘g‘ri tushunish; •insonparvarlik, mehr-oqibat, iymon. e’tiqod, milliy qadriyatlarni e’zozlash; •Vatanga muhabbat, sadoqat, o‘z manfaatlarini jamiyat, xalq manfaatlaridan yuqori qo‘ymaslik; •ota-ona, qarindoshlar va boshqa atrof-muhitidagi kishilarga nisbatan muruvvatli, sahovatli bo‘lish. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridayoq mamlakatimizni rivojiantirishning ma’naviy-axloqiy negizlari haqida o‘z fikrlarini bayon etgan: "Mustaqil O'zbekistonning kuch-qudrat manbai - xalqimizning umuminsoniy qadriyatlarga sodiqligidir. Xalqim iz adolat, tenglik, ahil qo'shnichilik va insonparvarlikning nozik kurtaklarini asrlar osha avaylab asrab kelmoqda. O'zbekistonni yangilashning oliy maqsadi ana shu
an’analarni qayta tiklash, ularga yangi mazmun bag‘ishlash, zaminimizda tinchlik va demokratiya, farovonlik, madaniyat, vijdon erkinligi va har bir kishini kamol toptirishga erishish uchun zarur shart-sharoit yaratishdir”. Darhaqiqat, O‘zbekiston zaminida Sharq ma’naviy madaniyatining muhim jihatlari uyg‘onish davrida rivojlangan bo‘lib, bu davrda yashab ijod etgan al-Xorazmiy, al- Kindiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Firdavsiy, Umar Xayyom, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Shayx Sa’diy, Tusiy, Mahmud Qoshg‘ariy, Ahmad Yugnakiy, Lutfiy, Mirzo Ulug'bek, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi ko'plab mutafakkirlarning ijodiy meroslari pedagogik tafakkur taraqqiyotida, insonning ma’naviy-axloqiy kamolotida, umumbashariy ma’naviy qadriyatlarning yuksalishida muhim bosqich bo‘ldi. Ular Sharqona odob- axloq talablari asosida komil insonni tarbiyalashning ma’naviy asosini yaratishga muvaffaq boldilar. Ushbu davr ma’naviy qadriyatlari mazmunida avvalo, insonning ichki va tashqi holati, hissiyoti, mehnatga, turmushga munosabati, mehr oqibati, muhabbati, sadoqati, bilim o‘rganishga intilishi, ma’naviy kayfiyati, aql-idroki, erki, insonni tabiatning eng buyuk mahsuli sifatida kuylash, tasvirlash, oliy axloqli, yuksak insoniy fazilatlarga ega bo‘lgan adolatli jamoa vakilini tarbiyalash g‘oyasi ilgari surilgan. Ularning yosh avlod ma’naviy madaniyatini tarbiyalashdagi ahamiyati ham naqadar bebaho ekanligini ta’kidlab, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarida ma’naviyat tushunchasiga shunday ta’rif beradi: “...Ma’naviyat - insonni ruhan poklanish, qalban ulg'ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg'otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir, desak menimcha tariximiz va bugungi hayotimizda har tomonlama o ‘z tasdig‘ini topib borayotgan haqiqatni yaqqol ifoda etgan bo'lamiz”. Demak, ma’naviy madaniyat manbalarida ilgari surilgan g'oyalarga amal qilish, ularni yosh avlodga o‘rgatish va ongiga singdirish o‘qituvchining jamiyat va Vatan oldidagi yuksak burchidir.
O'quvchilar ta’lim-tarbiya jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni, axloqiy normalarni o'zlashtiradilar. O'quvchi eng yaxshi insoniy fazilatlarni, axloq-odobni, muloqot madaniyatini, asosan, о'qituvchi timsolida anglab olishini unutmaslik kerak. Bola tarbiyasida biz o qituvchilarning o rni beqiyos. Biz yurtimiz farzandiniʻ ʻ tarbiyalar ekanmiz, uning taqdiri hayotdagi o rniga befarq qaray olmaymiz. ʻ Shuning uchun biz o qituvchilar bola tarbiyasida oila bilan hamkorlikni ʻ mukammal o rnatishimiz lozim. Mamlakatimizning asosiy qismini musulmon ʻ oilalari tashkil qiladi. Dinimizda farzand tarbiyasi qanday bo ladi va bu nechog lik ʻ ʻ muhimligini bilmoq uchun Toshkent shahar "Minor" jome masjidi imom-xatibi Rahmatulloh domla Sayfuddinovning«Go‘zal tarbiyadan yaxshiroq meros yo‘q» - Islomda farzand tarbiyasi haqida nomli maqolasiga nazar tashlasak: "Agar murabbiy yoki ota-ona farzandiga bir lahza e'tiborsiz bo‘lsa, farzandlar tarbiyasi buzilib ketadi. Rasuli akram sollalohu alayhi vasallam marhamat qilganlarki, har bir tug‘iladigan bola fitratda tug‘iladi, ya'ni har bir chaqaloq pokiza bo‘ladi, u oq qog‘oz kabidir. Bu hadisni muhaddislarimiz ota-ona bobida keltirmasdan taqdir bobida keltirganlari tarbiyaning taqdirga bog‘liqligini bildiradi. Tarbiyaga kech qolinmasa bo‘ldi... Shariyati Islom farzandga birinchi o‘rinda ota-onani javobgar qilib qo‘ygan. Ota-ona zimmasiga tarbiyani vojib qilib yuklagan. O‘qituvchilar bola hayotining ma'lum qismida uning tarbiyasiga go‘yoki ota-onalar tomonidan yollangan murabbiylar hisoblanadilar. Ularni aybdor qilish hech mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. Abu Hanifaning bir o‘g‘li bor edi. Ustozlari Hammod bin Sharaf nomlariga atab o‘g‘liga Hammod deb ism qo‘ygandilar. Imom hazratlari katta savdogar bo‘lganlar. U juda band edi va farzandiga avvalgi Qur'oniy ta'limni berish uchun ustoz yolladilar. Iltimos qildilarki, o‘g‘limizga Qur'on o‘qishni o‘rgatib bering. Ustoz Hammodga surai Fotihani yodlatdi. Ustozning huzurida otasiga Hammod fotiha surasini chiroyli qilib tilovat qilib berdi.
Shunda Imom Hanifa cho‘ntaklaridagi 500 dinorni ustozning oldiga qo‘ydilar. 1 dinor tanga 5 gramm oltindan bo‘ladi. 500 dinor katta pul bo‘lgan. 1 dinorga o‘sha mahalda katta qo‘y berilgan. Bu degani Fotiha surasini o‘rgatgani uchun ustozga 500 ta qo‘y berildi. Shunda ustoz biroz xijolat bo‘ldi. Hazratga juda ko‘p pul berganligi, bitta dinor ham ko‘plik qilishini aytganida, Imom Hanifa bir gap aytdi: «Ustoz, xizmatingizni yengil sanamang. Bu hali yonimda bo‘lganidir. Agar yonimda butun molim bo‘lganida poyingizga qo‘ygan bo‘lardim. O‘g‘limga Fotihani, Qur'onning onasi bo‘lgan surani o‘rgatganingiz uchun». Ko rib turganingizdek, farzand tarbiyasi, aynan, bizning mentalitetimizda faqatʻ ustoz yoki ota-ona(vasiy) emas, ikkalasining birgalikdagi hamkorligi va, albatta, mahallaning o rni beqiyosdir. Jamiyatimizga yetuk, har tomonlama barkamol ʻ shaxsni tarbiyalab, yetishtirib berish bizning bosh maqsadimiz ekan, har birimiz - ota, ona, bobo, buvi, qo ni-qo shni, qarindosh-urug , ustoz-murabbiy, do st-u ʻ ʻ ʻ ʻ dugona, mahalla faollari, ta lim-tarbiya fidoyilari - barchamiz birdek mas ulmiz. ʼ ʼ Kichik maktab yoshidagi o`quvchilar xulq-atvoriga ta`sirini o`rganishning metodologiyasi Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda ta`lim va tarbiyaning dolzarb roli ortib boradi. Zero, ta`lim O`zbekiston xalqi ma`naviyatidagi yaratuvchanlik faolligini keltiruvchi uzluksiz jarayondir. O`sib kelayotgan avlod vakillarining barcha qulay imkoniyatlari unda namoyon bo`ladi, kasbiy tayyorgarligi, mahorati uzluksiz ravishda takomillashadi, ajdodlarning bebaho tajribasi ularga meros sifatida uzatiladi. Yoshlar, ularning iqtidorlik va bilim olishga layoqati, uquvchanligi ta`lim jarayonida takomillashadi va xulq-atvor, qadriyatlar tushunila boshlanadi. Har bir inson o`zicha takrorlanmasligi tufayli jamiyat har bir shaxsning xarakteri va o`ziga xosligini qo`llab - quvvatlaydi, uning madaniyatni yanada yuksak darajasiga ko`tarishga ta`sir etuvchi yangi fazilatlari va hislatlarini umumlashtiradi. Zero, Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev o`z xalqiga, uning an`analariga, tili va madaniyatiga muhabbat va hurmatni tarbiyalamasdan turib, o`z xalqini