logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. MA’LUMOT TUZILMALARI (SERIES, DADAFRAME)

MA’LUMOT TUZILMALARI (SERIES, DADAFRAME)

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

159.2509765625 KB
Скачать
“ MA ’ LUMOT TUZILMALARI ( SERIES , DADAFRAME )” Reja 1. Asosiy tushuncha va ta’riflar. 2. Ma’lumotlarni tasvirlash ( ifodalash ) bosqichlari . 3. Ma’lumotlar tuzilmasini klassifikatsiya qilish . 4. Ma’lumotlarni toifalari. Asosiy tushuncha va ta’riflar Ma’lumotlar tuzilmasi bu xotirada tashkil etiladigan elementlar yig’indisi bo’lib, ular ustida dastur yordamida amallar bajariladi. Ma’lumotlar tuzilmasi – bu bironta toifaga tegishli bo’lgan va o’zaro ma’lum munosabatga ega bo’lgan elementlar to’plamiga aytiladi. Ma’lumot – bironta qiymat yoki qiymatlar to’plami hisoblanadi.Misol uchun bu bironta eksperiment natijalari, yoki talabalarning imtixon ballari bo’lishi mumkin. Ma’lumotlar tuzilmasi elementi – bu qiymatlar to’plamining bir bo’lagi hisoblanadi. Tuzilma elementi – qiymatlar jamlanmasi bo’lib, misol uchun talabalarning ismi, sharifi, yoshi har bir fandan olgan bahosi va x.k. larni keltirish mumkin. Elementlar 2 taga bo’linishi mumkin: - Element sifatida ma’lumotlar guruhi olib qaraladi. Bunda e;lementlar yana qism bo’lak;arga bo’linishi mumkin. Masalan, ota-onalar maydoni talabalarning ota va onalari xaqida ma’lumot saqlaydigan alohida maydonlardan tashkil topadi. - Elementar, ya’ni bo’linmas, bunda element qism bo’laklarga ajratilmaydi. Ob’ekt – bu xususiyatlar va attributlariga ega bo’lgan va bu xususiyatlarga qiymat qabul qilishi mumkin bo’lgan tuzilma hisoblanadi. Masalan, talaba bu ob’ekt deb qaralishi mumkin tuzilma. Maydon – bu ob’ektlarning attributlari yoki xususiyatlarini ifodalovchi 2 tushuncha bo’lib, sonli yoki son bo’lmagan qiymatlarni o’zlashtirishi mumkin. Yozuv – bu bironta ob’ektga tegishli turli toifadagi maydonlar to’plamidir. Fayl - bu bir-biriga bog’liq bo’lgan yozuvlar to’plamidir. Masalan, barcha talabalar xaqidagi yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin, Kalit – bu yozuvdagi maydon bo’lib, aynan shu yozuvni boshqa yozuvlardan ajratib turishga xizmat qiladi, uning qiymati boshqa yozuvlarda takrorlanmas hisoblanadi. Ba’zida bittadan ko’p maydonlar qiymatlari elementlararo betakror bo’lishi mumkin va bunga karrali kalit deyiladi. Ko’pincha asosiy kalit hisoblanadigan bitta maydon ma’lumoti ishlatiladi va u boshlang’ich kalit deyiladi, qolganlari esa alternativ kalit deyiladi. Ba’zida esa yozuvlaning yagona qiymatlatli kalit maydonni yo’qligi sababli kalit sifatida bir nechta maydonlar olinadi va ularga tarkibli kalit deyiladi. Eng yomon holatda, ba’zan shunaqa bo’lishi mumkinki, bironta maydon kalit bo’la olmasa, xar bit elementga qo’shimcha, qiymati yagona bo’lgan kalit maydon kiritiladi. Axborot. Ko’pincha ma’lumot va axborot tushunchalarini bir xil ma’noda ishlatishadi. Lekin aslida esa axborot bu ma’lumotga qaraganda kengroq tushunchadir.Axborot bu qayta ishlangan ma’lumotdir.Ma’lumot esa qiymatlar yig’indisidir, yani bironta yakuniy xulosa bermaydi.Qaror qabul qilishda hali foyda bermaydi. Ma’lum qoidalar asosida qayta ishlangach, yangi hosil qilingan ma’lumotlar axborotga aylanadi va qaror qabul qilishda foydali hisoblanadi. Ma’lumotlar toifasi – qandaydir qiymatlar yig’indisi bo’lib, ular ustida ma’lum amallar o’rinli bo’ladi. Ma’lumotlar toifalari dasturda oldindan aniqlangan yoki foydalanuvchi tomonidan aniqlangan bo’lishi mumkin va quyidagi aspektlarni nazarda tutadi. 1. Qiymatlar to’plami 2. Amallar to’plami Misol uchun int - butun toifalar va ustida bajariladigan arifmetik amallar(+,-,*,/). Ma’lumotlar toifalari 3 turga ajratiladi: 1. Primitiv (sozlangan) toifalar (ma’lumotlarning sodda toifalari). Oldindan ma’lum bo’ladigan, sozlangan toifalar deb ham ataladigan toifalar bo’lib, 3 turli dasturlash tillarida turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, C++ tilida int (long, short,… ), float(double), char,… 2. Foydalanuvchi tomonidan aniqlanadigan toifalar , qachonki mavjud sozlangan toifalar qo’yilgan masalani yechishga yetarli bo’lmasa qo’llaniladi. 3. Abstrakt toifalar . Ma’lumotlar toifalarining mantiqiy xususiyatlarini aniqlashda foydali instrument hisoblanadi. “Abstrakt toifa” atamasi bazaviy matematik tushunchasiga bog’liq. Ushbu toifalardagi ma’lumotlar qisman apparat va dasturiy ta’minot yordamida tuzilma sifatida fizik amalga oshirilishi mumkin. Biz abstrakt toifalarni matematik tushuncha sifatida aniqlaganimizda, muhit va vaqtiy munosabatlarni e’tiborga olmaymiz. Bular amalga oshirish masalalari hisoblanadi. Ma’lumotlar tuzilmasi Ma’lumotlar turli yo’lar asosida tashkil etilishi mumkin, mantiqiy yoki matematik modelni tashkil etilishi ma’lumotlar tuzilmasi deyiladi. Konkret bir ma’lumotlar tuzilmasini tanlash quyidagilarga bog’liq: - Real voqe’likda elementlararo munosabatni yaqqol ifodalay olishi kerak; - U shunday soda tuzilishi kerakki, zarur bo’lganda ustida samarali amal bajarish mumkin bo’lsin. Ma’lumotlar tuzilmasini o’rganish quyidagilardan iborat: - Tuzilmani mantiqiy ifodalash; - Tuzilmani fiizik amalga oshirish; - Tuzilmani sifatiy taxlili, ya’ni elementlarni saqlash uchun qancha xotira xajmi sarflanishini aniqlash (xotira sarfi) va qayta ishlashga ketadigan vaqtni (vaqt sarfi) xisoblash nazarda tutiladi. Vaqt sarfi. Tuzilma ustida amal bajarish algoritmini bajarilish vaqtini hisoblash ko’zda tutiladi.Buni hisoblashda mashxur katta “O” notatsiya tushunchasi ishlatiladi. Xotira sarfi. Kirish ma’lumotlarini inobatga olmagan xolda, ishlatilayotgan algoritm uchun xotiradan talab qilinadigan qo’shimcha joy sarfi tushuniladi.Bunda 4 xam katta “O” notatsiyasi qo‘llaniladi. Vaqt va xotira sarfini hisoblash uchun quyidagi yondashuvlar mavjud: - Katta O notatsiya . f(x)=O(g(n)) deb belgilanadi, faqat va faqat shunday musbat c va m konstanta mavjud bo’lib, f(n)<=c*g(n) tengsizlik o’rinli bo’lsa, barcha n, n>=m holatlarda. Masalan, ushbu funksiyani 3n+2=O(n)deb olish mumkin, chunki 3n+2<=4n, n>=2 tengsizlik o’rinli. Ushbu funksiyani6*2 n +n 2 =O(2 n ) deb olish mumkin, chunki 6*2 n +n 2 <=7*2 n ifoda o‘rinli,barcha n>=4 larda. O(1) deb hisoblash vaqti o’zgarmas bo’lgan holatni belgilaymiz. O(n 2 ) ni kvadratik, O(n 3 ) ni kubik, O(2 n ) ni eksponensial deb ataladi. Agar algoritmni bajarilish vaqti O(log n) bo‘lsa, O(n) ga qaraganda tezkor algoritm deb hisoblanadi. - Omega notatsiya . f(x) = Ω(g(n)) deb belgilanadi, faqat va faqat shunday musbat c va m konstanta mavjud bo’lib, f(n)<=c*g(n) tengsizlik o’rinli bo’lsa, barcha n, n>=m holatlarda. Masalan, 3n+2=Ω(n) deb belgilash mumkin, chunki 3n+2>=3n, n>=1 tengsizlik o’rinli.6*2 n +n 2 =Ω (2 n ) deb olish mumkin, chunki 6*2 n +n 2 >=6*2 n ifoda o‘rinli,barcha n>=1 larda. - Teta notatsiya . f(x) = θ (g(n)) deb belgilanadi, faqat va faqat shunday musbat c va m konstanta mavjud bo’lib, c*g(n)<= f(n)<=c2*g(n) tengsizlik o’rinli bo’lsa, barcha n, n>=m holatlarda. Masalan, 3n+2= θ (n) deb belgilash mumkin, chunki 3n+2>=3n, n>=1va 3n+2<=4nbarcha n>=2 da tengsizlik o’rinli. 6*2 n +n 2 =θ (2 n ) deb olish mumkin, Algoritmlar samaradorligini hisoblash Algoritmlar samaradorligini hisoblashda kirish ma’lumotini qanday tanlash ko’rilayotgan algoritmni bajarilishiga yaxshigina ta’sir ko’rsatadi. Masalan, agar kirish ma’lumotlari allaqachon saralangan bo‘lsa, ba’zi saralash algoritmlari juda yaxshi ishlaydi, ayrimlari ancha past samaradorlik bilan ishlashi mumkin. Agar kirish ma’lumotlari saralanmagan, tartibsiz bo’lsa, buni aksi bo’lishi mumkin. 5 Shuni e’tiborga olgan holda, algoritmlar taxlil qilinishi kerak. - Eng yaxshi holat . Bunda kirish ma’lumotlari algoritm tez bajarilishi uchun qulay ko’rinishda bo‘ladi, ya’ni algoritm kam sonli amallar bilan bajariladi va kam vaqt talab qiladi. Misol uchun, agar tuzimadan qidirayotgan element tuzilmaning birinchi elementi bo’lib hisoblansa, uni qidirishga eng kam vaqt sarflanadi.Chunki tuzilmaning uzunligidan qat’iy nazar bitta solishtirish yetarli.Algoritmlarni eng yaxshi holatlarini taxlil qilishda odatda, bajarilish vaqti konstanta 1 ga teng bo‘lishi sababli ko’pincha taxlillarda bu vaziyat ko’rilmaydi. - Eng og’ir holat. Bunda kirish ma’lumotlari algoritm bajarilishi uchum eng yomon holatda bo’ladi va juda sekin bajariladi. Eng og’ir holat tahlilda muxim hisoblanadi, chunki bu algoritm bajarilishi uchun ketishi mumkin bo’lgan maksimal vaqtni tasavvur qilishimizga sabab bo‘ladi. Misol uchun, qidirilayotgan element tuzilmaning oxirgi elementi bo’lsa, uni toppish uchun barcha solishtirishlar amalga oshiriladi. - O’rtacha holat. Bunda algoritmning o’rtacha ishlash imkoniyatini beruvchi kirish ma’lumotlari to’plami olib qaraladi. Ma’lumotlar tuzilmalari ustida quyidagi amallarni bajarish mumkin: 1. Ko’rikdan o’tkazish (traversing) - tuzilma elementlariga 1 martadan murojaat qilish amali. 2. Kiritish – tuzilmaga yangi element kiritish amali. 3. O’chirish – tuzlmadan bironta elementni o’chirish amali. Bunda element shunday o’chirilishi kerakki, qolgan elementlar stabil holatda bo’lishi kerak, ya’ni ayrim tuzilmalarda nosozlik sezilishi kerak emas. 4. Qidirish – tuzilmadan bironta elementni joylashgan o’rnini aniqlash amali. 5. Saralash – elementlarni ma’lum bir tartibda joylashtirish amali. 6. Birlashtirish (merging) – ikkita tuzilmani birlashtirish amali. Algoritm. Bironta masalani echish uchun mo’ljallangan amallarningma’lum ketma-ketligi hisoblanadi. Algoritmlar quyidagi tamoyillarga asoslanishi kerak: 6 1. Kiritish – bo’sh qiymat yoki bir nechta qiymatlarni kiritish mumkin bo’lishi; 2. Chiqarish – kamida bitta qiymat chiqarilishi; 3. Aniqlik – xar bir amal aniq va bitta ma’noga ega bo’lishi; 4. Cheklilik –algoritm chekli sondagi amallardan tashkil topishi; 5. Samaradorlilik – xar bit amal oddiy va soda bo’lishi kerak. Algoritm samaradorligining asosiy ikkita o’lchami b uvaqt va xotira xajmi hisoblanadi. Ma’lumotlar tuzilmasi (MT) – informatsion ob’ektning umumiy xossasi bo‘lib, mazkur xossa bilan biror bir dastur o‘zaro aloqador bo‘ladi. Ushbu umumiy xossa quyidagilar orqali tavsiflanadi: 1) mazkur tuzilmaning mumkin (qabul qilishi mumkin) bo‘lgan qiymatlari to‘plami; 2) mumkin bo‘lgan amallar (operatsiyalar) majmuasi; 3) tashkil etilganlik tasnifi. Oddiy ma’lumotlar tuzilmasini ba’zan ma’lumotlar toifalari deb ham ataladi. Odatda, ma’lumotlarni tasniflash quyidagi ko‘rinishdagi bosqichlarga ajratiladi: 1) abstrakt (matematik) bosqich; 2) mantiqiy bosqich; 3) fizik (jismoniy) bosqich. Ma’lumki, ixtiyoriy ob’ekt, xodisa yoki biror bir jarayon tadqiq qilinayotganda uning modeli qurib olinadi. Model turlicha bo‘lishi mumkin, masalan, matematik model, fizik model va boshqa modellar. Ob’ekt, xodisa yoki biror bir jarayonni matematik model qurildi degani o‘sha qaralayotgan tizimni ma’lum bir matematik qonuniyatlar orqali, ya’ni matematik formulalar orqali ifodalanishidir. Mantiqiy bosqichda ma’lumotlar tuzilmasini biror bir dasturlash tilida ifodalanishi tushuniladi. Fizik(jismoniy) bosqichda esa informatsion ob’ektni mantiqiy tavsiflanishiga mos ravishda EXM xotirasida akslantirilish tushiniladi. EXM xotirasi chekli 7 bo‘lganligi sababli, xotirani taqsimlash va uni boshqari muammosi yuzaga keladi. Yuqoridan ko‘rinib turibdiki, mantiqiy bosqich bilan fizik bosqichlar bir biridan farq qiladi. Shu sababli, hisoblash tizimlarida mantiqiy bosqichni fizik bosqichga va aksincha, fizik bosqichni mantiqiy bosqichga akslantirish muamosi vujudga keladi. Bu yerda MMT – mantiqiy ma’lumotlar tuzilmasi; FMT – fizik ma’lumotlar tuzilmasi; Abstrakt bosqichda ihtiyoriy tuzilmani <D,R> juftlik korinishda ifodalash mumkin, bu yerda D – elementlarning chekli to’plami bo’lib, ular, ya’ni elementlar ma’lumotlar turlari yoki ma’lumotlar tuzilmasi bo’lishi mumkin, R – esa munosabatlar to’plami bo’lib, mazkur munosabatlar hususiyatlari abstrakt bosqichda ma’lumotlar tuzilmalarini turlarini aniqlaydi. Ma’lumotlar tuzilmasini asosiy ko‘rinishlari (turlari): 1) To‘plam - munosabat to‘plami bo‘sh R=0 bo‘lgan elementlar majmuasi. 2) Ketma-ketlik – shunday abstrakt tuzilmaki, bunda R to‘plam faqatgina bitta chiziqli munosabatdan iborat (ya’ni, birinchi va ohirgi elementdan tashqari har bir element uchun o‘zidan oldin va keyin keladigan element mavjud. 3) Matritsa – shunday tuzilmaki, bunda R munosabatlar to‘plami ikkita chiziqli munosabatdan tashkil topgan bo‘ladi. 8ММТ ustidagiamallar ММТ F МТ ustida amallar FMT а kslantirish 4) Daraxt – bunda R to‘plam iyerarxik tartibdagi bitta munosabatdan tashkil topgan bo‘ladi. 5)Graf – bunda R munosabatlar to‘plami faqatgina bitta binar tartibli munosabatdan tashkil topgan bo‘ladi. 6) Gipergraf – bu shunday ma’lumotlar tuzilmasiki, bunda R to‘plam ikki yoki undan ortiq turli tartibdagi munosabatlardan tashkil topgan bo‘ladi. Foydalanuvchi dasturida va EHM hotirasida MT klassifikatsiya qilish MT klassifikatsiya qilishda asosiy belgi bu ma’lumotlar tuzilmasini dastur ishlashi mobaynida o‘zgarishi hisoblanadi. Masalan, agar dastur bajarilishi mobaynida elementlar soni va/yoki ular orasidagi munosabatlar o‘zgarsa, u holda bunday MT dinamik ma’lumotlar tuzilmasi, aks holda statik ma’lumotlar tuzilmasi deyiladi. Ma’lumotlar tuzilmasiga misollar: 9Foydalanuvchi dasturida MT sozlanganMT Hosil qilingan MT Ma’lumotlar toifalari (“atomlar”) Tuzilmaviy MT (“molekulalar”) Chiziqli MT chiziqsizMT Ma’lumki, matematikada o‘zgaruvchilarni, ularning ba’zi bir kerakli tavsiflariga mos ravishda klassifikatsiya qilish qabul qilingan. O‘zgaruvchilarga misol sifatida quyidagilarni keltirib o‘tish mumkin: haqiqiy o‘zgaruvchilar, kompleks o‘zgaruvchilar, mantiqiy o‘zgaruvchilar, bundan tashqari ba’zi bir qiymatlarni qabul qiluvchi o‘zgaruvchilar va boshqalar. Ma’lumotlarni qayta ishlashda ularni klassifikatsiya qilish ham katta ahamiyatga ega. Bu yerda ham klassifikatsiya qilinayotganda har bir konstanta, o‘zgaruvchi, ifoda yoki funksiya biror bir toifarga tegishli bo‘ladi, degan tamoyilga asoslanadi. Umuman olganda toifalar o‘zgaruvchi yoki ifoda qabul qilishi mumkin bo‘lgan qiymatlar to‘plami orqali tavsiflanadi. Ko‘plab dasturlash tillarida ma’lumotlar standart va foydalanuvchi tomonidan beriladigan toifalar ga ajratiladi. Ma’lumotlarni standart toifalariga quyidagi 5 ta tur o‘zgaruvchilari kiradi: a) butun (INT); b) haqiqiy (FLOAT) ; c) mantiqiy (BOOL); d) belgili (simvol) (CHAR); e) ko‘rsatkichli (*). Foydalanuvchi tomonidan aniqlanadigan toifalar esa: a) sanaladigan; b) diapazonli (oraliqli). Ma’lumotlarning ixtiyoriy toifasi qiymatlar sohasi va ular ustida bajarilishi mumkin bo‘lgan amallar orqali tavsiflanadi. Butun toifa – INT Mazkur toifa butun sonlar to‘plamini qandaydir qism to‘plami bo‘lib, uning o‘lchami mashina, ya’ni EHM konfiguratsiyasiga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi. Agar butun sonni mashinada tasvirlash uchun p ta razryaddan foydalanilsa (bunda qo‘shimcha koddan foydalanilganda), u holda x butun sonning qiymat 10 qabul qilish oralig‘i quyidagicha bo‘lishi zarur, ya’ni quyidagi shartni qanoatlantirishi lozim: -2 n-1<= x< 2 n-1. Butun toifadagi ma’lumotlar ustida bajariladigan barcha amallar to‘g‘ri amalga oshiriladi deb hisoblanib, ushbu amallar arifmetikada qabul qilgan qoidalariga bo‘ysunadi. Agar ushbu toifada amallar bajarilganda natija ruxsat etilgan oraliqdan chiqib ketsa, u holda hisoblash to‘xtatiladi. Bunday hol to‘lib ketish deb ataladi. Mazkur toifaga kiruvchi sonlar ikkitaga bo‘linadi: ishorali va ishorasiz. Ularning har bir uchun mos ravishda qiymat qabul qilish oralig‘i mavjud: a) ishorasiz sonlar uchun (0..2n-1); b) ishoralilar uchun (-2N-1.. 2N-1-1). Sonlar mashinada qayta ishlanayotganda ularning ishorali ko‘rinishidan foydalaniladi. Agar mashina so‘zi yozuv, komandarani qayta ishlash va ko‘rsatkichlar uchun foydalanilayotgan bo‘lsa, u holda sonning ishorasiz ko‘rinishidan foydalaniladi. Butun sonlar ustida – qo‘shish, ayrish, ko‘paytirish, butunsonli bo‘lish (qoldiqni tashlab yuborish orqali), berilgan modul bo‘yicha hisoblash (bo‘lishda qolgan qoldiqni hisoblash), berilgan sonlar to‘plamining eng katta va eng kichik elementini aniqlash, butun darajaga oshirish, sonning qiymatiga qarab o‘zidan oldingi yoki keyingi sonni aniqlash. Bu operatsiyalarning natijalari ham butun sonlar bo‘ladi. Butun sonlar ustida ==,!=, <, <=, >, >= operatorlar bilan taqqoslash amallarni ham bajarish mumkin. Ammo bu operatsiyalarning natijalari INT toifasiga kirmaydi, ular BOOL toifasiga kiradi. Haqiqiy toifa Haqiqiy toifaga kasr qismlari bor chekli sonlar to‘plami kiradi. To‘plamni 11 chekli bo‘lish sharti EXMda sonlarni ifodalash chegaralanganligi bilan bog‘liq. Haqiqiy sonlar ustida quyidagi amallarni bajarish mumkin: qo‘shish, ayrish, bo‘lish, ko‘paytirish, trigonometrik funksiyalarini xisoblash, darajaga oshirish, kvadrat ildiz chiqarish, logarifmlash, minimum va maksimum elementlarni topish va boshqalar. Bularning natijalari ham haqiqiy toifaga kiradi. Bu yerda ham binar amallarga nisbatan masalaning yechimlari mantiqiy toifaga tegishli bo‘ladi. EHM xotirasida haqiqiy sonlar asosan qo‘zg‘aluvchan nuqta formatida saqlanadi. Bu formatda x haqiqiy son quyidagi ko‘rinishda ifodalanadi: x = +/- M * q(+/-P) – soning yarimlogarifmik shakldagi ifodalanishi quyidagi chizmada keltirilgan. 937,56 = 93756 * 10-2 = 0,93756 * 103 Mantiqiy toifa Mazkur toifa mantiqiy mulohazalarni to‘g‘riligini aniqlash uchun, turli hil dasturlash tillarida turlicha ifodalaniladigan ifodalarni 2 ta true(1), false(0)ko‘rinishdaaniqlaydi. Mantiqiy ma’lumotlar ustida quyidagi mantiqiy operatsiyalarni bajarish mumkin: kon’yunksiya (va), diz’yunksiya (yoki) i inkor (yo‘q), hamda qiyinroq bo‘lgan ekvivalentlik, implikatsiya, chiqarib tashlash, yoki va boshqa operatsiyalar. Yuqorida keltirilgan ixtiyoriy operatsiyaning natijasi – mantiqiy qiymatga ega bo‘ladi. Mantiqiy qiymatni xotirada saqlash uchun bitta bit yetarli. Asosiy mantiqiy funksiyalarning chinlik jadvali 12 Belgili toifa Belgili toifaga belgilarning chekli to‘plami yoki liter, ularga lotin alifbosidagi xarflar va unda yo‘q kirill xarflar, o‘nlik raqamlar, matematik va maxsus belgilar kiradi. Belgili ma’lumotlar hisoblash texnikasi bilan inson o‘rtasidagi aloqani o‘rnatishda katta ahamiyatga ega.Ko‘pincha, dasturlashning har bir tizimida belgilar to‘plami fiksirlangan bo‘lib, ular turli tizimlarda turli hil bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari ular tartiblangan bo‘lib, har bir uning elementiga aniq bir sonli kod mos qo‘yilib, u to‘plamdagi tartib raqamini aniqlaydi. Belgini sonli kodiga o‘tib, relyatsion operatorlardan foydalanib, simvollarni taqqoslash mumkin.Bunday taqqoslashlarning natijalari BOOL toifasiga kiradi. C++ tilida belgili toifadan tashqari belgilar massividan tashkil topgan satrli toifalar bilan ham ishlash mumkin, ya’ni char []. Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, satrlar bilan ishlashda belgilar massividan tashqari satrlar bilan ishlashga mo‘ljallangan maxsus kutubxona mavjud bo‘lib, u “ String “ deb nomlanadi. Satr (qator, String) – bu qandaydir belgilar ketma-ketligi. Satr bitta, bo‘sh yoki bir nechta belgilar birlashmasidan iborat bo‘lishi mumkin. C++ tilida satr 0 dan to 255 tagacha uzunlikka ega bo‘lishi mumkin. Agar o‘zgaruvchi satr toifasiga tegishli bo‘lsa, u holda o‘zgaruvchi toifasi yozilayotganda 2 xil ko‘rinishda char [] yoki String deb aniqlanadi. Belgili toifadagi amallar: a) O‘zlashtirish; b) Taqqoslash; 13 Ko‘rsatkichli toifa(Pointer) Ko‘rsatkichlitoifama’lumotlarni ko‘rsatkichlari yoki manzillari (adres) to‘plamini namoyon qiladi, ya’ni ko‘rsatkichlar ma’lumotlarni emas balki bu ma’lumotlar joylashgan xotiradagi manzilni o‘z ichiga oladi. Ko‘rsatkichlar xotirada bori yo‘g‘i 4 bayt joyni egallab, u ko‘rsatayotgan ma’lumotlar ancha katta joyni egallagan bo‘lishi mumkin. Pointer toifasi ma’lumoti ixtiyoriy boshqa biror ma’lumot yoki ma’lumotlar guruhiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ko‘rsatkichga mumkin bo‘lgan u yoki bu qiymatni o‘zlashtirib, ushbu ko‘rsatkich orqali kerakli ma’lumotga murojatni amalga oshirish mumkin. Pointer toifasidagi ma’lumotlarni qiymatlar to‘plamida bitta maxsus qiymat bo‘lib, uni o‘zlashtirish hech qayerga yo‘naltirilmaganligini ko‘rsatadi, ya’ni nol yoki bo‘sh ko‘rsatkich xisoblanadi. Masalan, C++ tilida bunday qiymat sifatida NULLdan foydalaniladi.Ko‘rsatkichlar ustida amallar quyidagicha bo‘lishi mumkin: biror bir ko‘rsatkichga boshqa ko‘rsatkich qiymatini o‘zlashtirish mumkin yoki boshqa ma’lumot egallab turgan xotira sohasi adresini o‘zlashtirish mumkin. Ko‘rsatkichlar o‘zaro bog‘langan ma’lumotlar tuzilmasini yaratishda va qayta ishlashda katta ahamiyatga ega. Xotirada ko‘rsatkichlarni ifodalash uchun asosan dasturlash tizimiga mos ravishda manzilni maksimal uzunligicha joy ajratiladi. Ko‘rsatkichlarni qiymati nomanfiy butun sonlar sifatida sohada bitlarni ketma-ketligi ko‘rinishida saqlanadi.C++ tilida ko‘rsatkichli o‘zgaruvchilarni e’lon qilish uchun ularning toifasini aniqlash kerak. Buning uchun ko‘rsatkich xotirada qanaqa toifadagi ma’lumotlarni ko‘rsatayotgan bo‘lsa, ko‘rsatkichli o‘zgaruvchiga ham xuddi shunday toifa beriladi. int a=9; int *p=&a; float f=4.6; float *d=&f; FILE*f=fopen(“talaba.txt”,’r’); Foydalanuvchi tomonidan aniqlanadigan toifalar 14 Sanaladigan toifalar Qiymatlarning o‘zgaruvchan toifalari standartlardan farqliroq yangi toifalarni yaratishga imkon beradi. Bu guruhga sanaladigan va chegaralangan toifalar kiradi. Qiymatlarning sanaladigan toifalarning bunday atalishiga sabab, ular qat’iy aniqlangan tartibda sanaladigan ko‘rinishda beriladi va xamma qiymatlarning soni qat’iy chegaralangan xamda ko‘rilayotgan toifadagi qiymatlarni qabul qilishi mumkin. Sanaladigan toifa yechilayotgan masalaga qarab foydalanuvchi tomonidan berilishi mumkin. Sanaladigan toifa konstantalar ro‘yxatidan tashkil topadi.Bu toifadagi o‘zgaruvchilar ro‘yxatidagi ixtiyoriy qiymatni qabul qilishi mumkin. Sanaladigan toifaning umumiy yozilish shakli quyidagicha: enum toifaning nomi {konstantalar ro’yxati}; toifaning nomi o’zgaruvchi nomi; Buyerda konstanta tushunchasifoydalanuvchitomonidanberilaganmaxsus konstanta ko‘rinishi tushuniladi. Konstantalar ro‘yxati bir-biridan vergul bilanajratiladi va ular oddiy qavslar ichiga olinadi. Masalan: enum Ranglar{oq, qora, qizil, yashil}; Ranglar rang; Buyerda Ranglar – sanaladigan toifaning nomi;oq, qora, qizil, yashil- konstantalar.Rang - o‘zgaruvchi nomi bo‘lib u yuqoridagi konstantalardan ixtiyoriysini qabul qilishi mumkin. Har bir konstanta tartib raqamiga ega bo‘lib, xisobdan boshlanadi, ya’nioq=0, qora=1, qizil=2, yashil=3raqamlarigaega. Konstantalar tartiblangani uchun ularga solishtirish amallari <, <=,==,!=, >=, > shuningdek standart funksiyalarni qo‘llash mumkin. Strukturalar Strukturalar turli toifadagi maydonlardan tashkil topgan yozuv xisoblanadi.Strukturalarni e’lon qilish uchun struct kalit so‘zi ishlatiladi. Undan keyin toifaga nom beriladi va {} qavs ichida maydonlar toifalari va nomlari e’lon 15 qilinadi. struct G{ charch; } talaba, talabalar[10]; Ushbu toifadagi o‘zgaruvchiyoki massiv elementi maydonlariga murojaat: • Jadval_elementi[indeks].maydon_nomi=qiymat; • Ya’ni, talabalar[i].ch=’a’; 16 Statik ma’lumotlar tuzilmasi haqida tushuncha Kalit so’zlar : statik ma’lumotlar tuzilmasi, tuzilma uzunligi, xotira, massivlar, matrisalar, strukturalar, funksiyalar Ma’lumotlar tuzilamasi (MT) ni dasturda ifodalashning 2 ta usuli mavjud: 1. Statik MT. Bunday tuzilmalar uzunligi (elementlar soni) oldindan aniqlangan bo’ladi va dastur bajarilish mobaynida o’zgarmas hisoblanadi. Elementlar orasidagi munosabatlar ham o‘zgarmas bo’ladi. Bunday tuzilmalar elementlar soni ma’lum va o’zgarmas bo’lgan masalalarda yaxshi qo’l keladi. Statik tuzilma elementlariga qanday qiymat berilsa berilaveradi, ammo tuzilma uchun ajratilgan xotira xajmi o’zgartirilmaydi. 2. Dinamik MT. Bu tuzilmalar elementlar soni oldindan ma’lum bo’lmagan xollarda qo’llaniladi. Bunda elementlar soni dastur bajarilishi mobaydina o’zgaruvchan hisoblanadi. Ammo imkoni bo’lsa, dasturchi xotirada ziddiyatlarga duch kelmaslik uchun tuzilma o’lchamini oldindan aniqlasa ham bo’ladi. Quyida statik va dinamik tuzilmalar qiyosi keltirilgan. Dinamik tuzilmalar Statik tuzilmalar Elementlar xotirada tarqoq xolda joylashishi mumkin. Elementlar xotiraja ketma-ket yachseykalarda joylashadi. Elementlar soni cheklanmagan. Ajar xotirada fizik joy mavjud bo’lsa, element kiritilishi mumkin. Elementlar soni cheklangan. Dastur bajarilishi mobaynida tuzilma uzunligini o’zgartirib bo’lmaydi. Tuzilma elementlarida indeks degan tushuncha yo’q. Tuzilmaning istalgan joyiga element kiritish va o’chirish amallari oson bajariladi. Lekin ba’zi amallar qiyin bajariladi. Chunki elementlar orasida qat’iy ketma-ketlik Tuzilmada indeks degan tushuncha mavjud. Shu sababli saralash amalini bajarish oson. Lekin eng og’ir holatni olib qaraydigan bo’lsak, tuzilma boshiga yangi element kiritish va o’chirish amalini bajarish noqulay. 17 mavjud. Statik MT ga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Massivlar 2. Yozuvlar 3. Jadvallar Massivlar Massiv bir toifadagi elementlarning tartibli ketma – ketligi hisoblanadi. Massiv bironta nom va undagi elementlar toifasi orqali ifodalanadi. Massivlar: - bir o’lchamli - ikki o’lchamli - ko’p o’lchamli bo’lishi mumkin. 1 o’lchamli massivlar sodda bo’lib, undagi xar bir element xotirada ketma-ket joylashadi. Uning uchun xotiradan joy ajratilganda xar bir elementiga massivning toifasidan kelib chiqib sarflanadigan xotira xajmi elementlar soniga ko’paytiurilib topiladi. A 0 A 1 A 2 … A n Masalan, int a[n] massiv qaraladigan bo’lsa, uning bitta elementiga 4 bayt joy ketadigan bo’lsa, massiv uchun ajratiladigan xotira sarfi 4*n bayt shaklida hisoblanadi. H=∑i=1 n h H – bu massivga sarflanadigan xotira xajmi; h – bu 1ta elementga ajratiladigan xotira xajmi Ikki o’lchamli massivlarda bir nechta qator va bir nechta ustunlar mavjud bo’ladi. Ustun va qatorlar kesishgan joyda massivning elementi joylashgan bo’ladi u elementni massivning qator va ustun raqami bilan aniqlanadi. Masalan, beshinchi qator va uchinchi ustunda turgan B matritsaning elementi B[5][3] kabi belgilanadi. Massivlar ustida matematik amallarni bajarish mumkin. Ikki o’lchovli massivlarni matrisalar deb ham atashadi. Matrisalar ham statik 18 tuzilma hisoblanadi. Chunki uni dasturda ifodalaganda, o’lchamini ko’rsatish kerak. Dastur ishga tushishidan oldin matrisaning satr va ustunlar soni va toifasini aniqlanishidan kelib chiqib kompyuter uning uchun xotiradan joy ajratadi. Matrisa elementlari xotirada ketma-ket yacheykalarda joylashtiriladi, garchi uning alohida satr elementlari mantiqan quyidagicha keltirilsada, bitta satr elementlari xotirada ketma-ket joylashtirilgandan keyin uning davomidan ikkinchi qator elementlari joylashtiriladi va uchunchi va x.k. A 00 A 01 A 02 … A 0m A 10 A 11 A 12 … A 1m A 20 A 21 A 22 … A 2m Undan tashqari ma’lumotlar tuzilmasi sifatida massivlar ustida boshqa maxsus amallarni ham bajarish mumkin. Dasturda massiv ustida ishlash uchun avval uning toifasi va o’lchami e’lon qilinadi. Massivni e’lon qilish ikki xil usulda amalga oshirilishi mumkin. 1. Initsializatsiya qilmasdan e’lon qilish – bu holda massiv toifasi va nomi ko’rsatilib kvadrat qavs ichida uning elementlari soni ko’rsatiladi: int A[50]. 2. Initsializatsiya qilish orqali e’lon qilish – bu holda massiv toifasi ko’rsatilib elementlariga qiymat o’zlashtiriladi. Masalan, A[5]={1,2,3,5,4} Massiv elementlari bir toifaga tegishli bo’lgani uchun ular hotiradan bir xil hajmli joyni egallaydi va ular operativ hotirada joylashadi. Massiv dasturda foydalanilayotgan o’rniga qarab global yoki lokal bo’lishi mumkin. Global turda bo’lganda dasturni boshida, ya’ni asosiy dastur tanasidan oldin, int main() dan oldin e’lon qilinadi, lokal turda esa dasturni kerakli qismida e’lon 19A 00 A 01 A 02 … A 0m A 10 A 11 A 12 … A 1m A 20 A 21 A 22 … A 2m … … … … … A n0 A n1 A n2 … A nm qilinadi. Lokal massivdan foydalanilganda uni chegaralari dastur davomida aniqlanadi va qism dasturdan tashqarida bu massivdan foydalanib bo’lmaydi. Quyida matritsa quyi uchburchak elementlarini aniqlab ularni no’lga aylantiruvchi dastur kodi keltirilgan(C++ tilida ): int main() { int n,m,i,j; cin>>n>>m; int a[n][m]; cout<<"kiriting: "<<endl; for(i=0;i<n;i++){ for(j=0;j<m;j++) cin>>a[i][j];} for(i=0;i<n;i++){ for(j=0;j<m;j++) if(i>j) a[i][j]=0;} for(i=0;i<n;i++){ for(j=0;j<m;j++){ cout<<a[i][j]<<" ";} cout<<endl;} return 0; getch(); } Dastur natijasi: 20 Yozuvlar Yozuvlar – bu turli toifadagi maydonlar yig’indisidir. Maydon – bu bironta nom va toifaga ega bo’lgan tuzilmadir (o’zgaruvchi). Yozuv bu statik tuzilma hisoblanadi. Chunki yozuvning maydonlari xotirada ketma-ket yacheykalarga joylashtiriladi. Yozuv uchun xotiradan joy uning maydonlari toifalaridan kelib chiqib ajratiladi, ya’ni xar bir maydonga sarflanadigan joylar yig’indisi olinadi. tartir nomeri talaba ‘fio’si adres balli int i (4 bayt) char FIO[30] (30 bayt) char adres[20] (20 bayt) float ball (4 bayt) Bu yerda ushbu tuzilmaga 4+30+20+4=58 bayt xotiradan joy ajratiladi. Yozuvlarni dasturda ifodalash: struct Talaba{ int i; char fio[30]; char adres[20]; float ball; } Yuqorida biz yozuv toifasini e’lon qildik. Bu foydalanuvchi tomonida aniqlanadigan toifa hisoblanadi. Endi shu toifadagi o’zgaruvchini e’lon qilishimiz mumkin. Talaba t1; Bu yerda endi t1 nomli talabaning yuqorida keltirilganidek maydonlardan iborat yozuv paydo bo’ldi. Uning maydonlariga murojaat qilish va qiymat berish quyidagicha amalga oshiriladi. t1.fio = ”Narzulloyev Jaloliddin”; Yozuvlar ustida turli amallarni bajarish mumkin. 21 - Maydonlariga qiymat o’zlashtirish - Solishtirish - Maydonlarining toifasidan kelib chiqqan xolda maydonlar ustida amal bajarish mumkin. Quyida ba’zi bir misollarni keltiramiz, unda myCar nomli yozuivning maydonlariga qiymatlar o’zlashtiriladi: struct Car { int x_coor; int y_coor; string name; }; Car myCar; myCar.x_coor = 40; myCar.y_coor = 40; myCar.name = "Porche"; Yozuvlar bilan ishlashga doir to’liq dastur matnini keltiramiz: #include <iostream> using namespace std; struct PlayerInfo { int skill_level; string name; }; using namespace std; int main() { PlayerInfo players[5]; for (int i = 0; i < 5; i++) { cout << "Please enter the name for player : " << i << '\n'; cin >> players[ i ].name; cout << "Please enter the skill level for " << players[ i ].name << '\n'; 22 cin >> players[ i ].skill_level; } for (int i = 0; i < 5; ++i) { cout << players[ i ].name << " is at skill level " << players[i].skill_level << '\ n'; } } Ko’pincha funksiyalar bilan ishlaganda strukturalarni funksiyalarning argument sifatida uzatishga to’g’ri keladi yoki strukturalarni funksiyada qaytarishga extiyoj tug’iladi. Bunday hollarda quyidagicha yondashish mumkin. struct EnemySpaceShip { int x_coordinate; int y_coordinate; int weapon_power; }; EnemySpaceShip getNewEnemy(){ EnemySpaceShip ship; ship.x_coordinate = 0; ship.y_coordinate = 0; ship.weapon_power = 20; return ship; } Bu yerda funksiya ship nomli local yozuv nusxasini yaratadi va maydonlarga qiymatlar beriladi. Endi yangi o’zgaruvchini xosil qilish uchun quyidagini keltirish mumkin: EnemySpaceShip ship = getNewEnemy(); Bu o’zgaruvchini funksiyaga uzatish mumkin: EnemySpaceShip upgradeWeapons (EnemySpaceShip ship) { 23 ship.weapon_power += 10; return ship; } O’zgaruvchi maydonlariga o’zgartirish kiritilgach, uni albatta funksiyada qaytarish kerak, aks holda u qilingan o’zgarish yo’qolishi mumkin. Quyida shu misolni to’liq dastur matnini keltiramiz; struct EnemySpaceShip { int x_coordinate; int y_coordinate; int weapon_power; }; EnemySpaceShip getNewEnemy() { EnemySpaceShip ship; ship.x_coordinate = 0; ship.y_coordinate = 0; ship.weapon_power = 20; return ship; } EnemySpaceShip upgradeWeapons(EnemySpaceShip ship) { ship.weapon_power += 10; return ship; } int main() { EnemySpaceShip enemy = getNewEnemy(); enemy = upgradeWeapons(enemy); } Bundan tashqari strukturalarga ko’rsatkichlar xam yaratish mumkin: #include <iostream> using namespace std; struct xampl { 24 int x; }; int main(){ xampl structure; xampl *ptr; structure.x = 12; ptr = &structure; cout<< ptr->x; cin.get(); } Jadvallar Jadval - bu yozuvlarning chekli to’plamidir. Jadval ham statik tuzilma bo’lib, uning elementlari bir xil toifaga ega. Jadval yozuvlar massividan tashkil topadigan tuzilma hisoblanadi. Uni yuqoridagi misoldan foydalanib dasturda quyidagicha idodalaymiz: EnemySpaceShip name[20]; Bu yerda name nomli 20 ta elementdan iborat massiv yaratildi va uning elementlari EnemySpaceShip struktura ko’rinishida bo’ladi. Xar bir elementning int x_coordinate; int y_coordinate; int weapon_power; kabi maydonlari mavjud. Jadvalni bironta qatoriga murojaat massiv elementiga mos indeksi orqali va undan keyin aynan kerakli maydoniga (.) nuqta bilan murojaat amalga oshiriladi. int x_coordinate int y_coordinate int weapon_power Name[0] Name[o]. x_coordinate=35 Name[o]. y_coordinate=15 Name[o]. weapon_power =12 Name[1] Name[1]. x_coordinate=45 Name[1]. y_coordinate=42 Name[1]. weapon_power =3 25 … Misol . Funksiyalar bilan ishlashda jadvallarni kirish argument sifatida ishlatishga to’g’ri keladi. Quyida ana shunday holatga misol keltiramiz. #include<iostream> using namespace std; struct Size { int breast; int waist; int hips; }; struct WonderfulWoman{ char name[64]; int age; int height; int weight; Size volume; bool engKnowledge; }; void showData(const WonderfulWoman Obj[], int amount); int main(){ const int amountOfGirl = 7; WonderfulWoman Woman[amountOfGirl] = {}; for (int i = 0; i < amountOfGirl; i++){ cin.getline(Woman[i].name, 32); cin >> Woman[i].age; cin >> Woman[i].height; cin >> Woman[i].weight; cout << "english(1 - yes, 0 - no): "; cin >> Woman[i].engKnowledge; cin >> Woman[i].volume.breast; cin >> Woman[i].volume.waist; 26 cin >> Woman[i].volume.hips; cin.get(); cout << endl; } showData(Woman, amountOfGirl); return 0; } void showData(const WonderfulWoman Obj[], int amount){ for (int i = 0; i < amount; i++){ cout << i + 1 << '\t' << Obj[i].name << '\t' << Obj[i].age<< '\t' << Obj[i].height << '\t' << Obj[i].weight << '\t'<< Obj[i].volume.breast << '/' << Obj[i].volume.waist << '/' << Obj[i].volume.hips<< '\t' << Obj[i].engKnowledge << endl; } } Bu yerda bitta strukturaning ichidagi maydon o’z navbatida boshqa strukturaga tegishli o’zgaruvchi olingan. Bunday yozuvlarga murakkab yozuvlar deyiladi, ya’ni yozuvning elementlarini o’zi ham yozuv hisoblanadi. Bu holatda murakkab ierarxik MT vujudga keladi. Jadval ustida massiv ustida bajariladigan amallar o’rinli, lekin jadval elementiga emas, elementi maydoniga qiymat beriladi. - Element kiritish, o’chirish - Element maydoni qiymatlarini o’zgartirish 27 Otasining ismiismifamiliyasi talaba Tartib nomeri Talaba FIO Talaba guruhi - Jadval elementlarini solishtirish, bunda 2 ta yozuvning mos maydonlari qiymatlari solishtiriladi. Asosiy adabiyotlar 1. Data structure and algorithms. Made easy guide. Fast track student edition. 2014. Chapter 1,2,3. 2. AdamDrozdek. Data structure and algorithms in C++. Fourthedition. 2013. Chapter1 3. SedjvikRobert. Fundamentaln ы ye algoritm ы na S++. 2001. Glava 3,4. 4. StefanR.Devis. C++ dlya chaynikov. 2003, Dialektika. Glava 8, 9. 5. DinmanM.I. C++ osvoynaprimerax. SPb. BXV-Peterburg. 2006. Glava 2.2 6. O.J. Dahl, E.W. Dijkstra. Structured programming. Academik press. NewYork and London. 1972. Chapter2. Asosiy internet manbalar 1. https://play.google.com/books/reader? id=jnnCAwAAQBAJ&printsec=frontcover&output=reader&hl=ru&pg= GBS.PA8 2. http://www.teachct.com/as_as_computing/ocr/H447/F453/3_3_5/ data_structures/miniweb/pg3.htm 3. http://purecodecpp.com/archives/category/strukturi_c 4. http://cppstudio.com/post/5377/ 5. http://easy-code.ru/lesson/structures-in-cpp 6. http://www.cprogramming.com/tutorial/lesson7.html 28

“ MA ’ LUMOT TUZILMALARI ( SERIES , DADAFRAME )”

Reja 1. Asosiy tushuncha va ta’riflar. 2. Ma’lumotlarni tasvirlash ( ifodalash ) bosqichlari . 3. Ma’lumotlar tuzilmasini klassifikatsiya qilish . 4. Ma’lumotlarni toifalari. Asosiy tushuncha va ta’riflar Ma’lumotlar tuzilmasi bu xotirada tashkil etiladigan elementlar yig’indisi bo’lib, ular ustida dastur yordamida amallar bajariladi. Ma’lumotlar tuzilmasi – bu bironta toifaga tegishli bo’lgan va o’zaro ma’lum munosabatga ega bo’lgan elementlar to’plamiga aytiladi. Ma’lumot – bironta qiymat yoki qiymatlar to’plami hisoblanadi.Misol uchun bu bironta eksperiment natijalari, yoki talabalarning imtixon ballari bo’lishi mumkin. Ma’lumotlar tuzilmasi elementi – bu qiymatlar to’plamining bir bo’lagi hisoblanadi. Tuzilma elementi – qiymatlar jamlanmasi bo’lib, misol uchun talabalarning ismi, sharifi, yoshi har bir fandan olgan bahosi va x.k. larni keltirish mumkin. Elementlar 2 taga bo’linishi mumkin: - Element sifatida ma’lumotlar guruhi olib qaraladi. Bunda e;lementlar yana qism bo’lak;arga bo’linishi mumkin. Masalan, ota-onalar maydoni talabalarning ota va onalari xaqida ma’lumot saqlaydigan alohida maydonlardan tashkil topadi. - Elementar, ya’ni bo’linmas, bunda element qism bo’laklarga ajratilmaydi. Ob’ekt – bu xususiyatlar va attributlariga ega bo’lgan va bu xususiyatlarga qiymat qabul qilishi mumkin bo’lgan tuzilma hisoblanadi. Masalan, talaba bu ob’ekt deb qaralishi mumkin tuzilma. Maydon – bu ob’ektlarning attributlari yoki xususiyatlarini ifodalovchi 2

tushuncha bo’lib, sonli yoki son bo’lmagan qiymatlarni o’zlashtirishi mumkin. Yozuv – bu bironta ob’ektga tegishli turli toifadagi maydonlar to’plamidir. Fayl - bu bir-biriga bog’liq bo’lgan yozuvlar to’plamidir. Masalan, barcha talabalar xaqidagi yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin, Kalit – bu yozuvdagi maydon bo’lib, aynan shu yozuvni boshqa yozuvlardan ajratib turishga xizmat qiladi, uning qiymati boshqa yozuvlarda takrorlanmas hisoblanadi. Ba’zida bittadan ko’p maydonlar qiymatlari elementlararo betakror bo’lishi mumkin va bunga karrali kalit deyiladi. Ko’pincha asosiy kalit hisoblanadigan bitta maydon ma’lumoti ishlatiladi va u boshlang’ich kalit deyiladi, qolganlari esa alternativ kalit deyiladi. Ba’zida esa yozuvlaning yagona qiymatlatli kalit maydonni yo’qligi sababli kalit sifatida bir nechta maydonlar olinadi va ularga tarkibli kalit deyiladi. Eng yomon holatda, ba’zan shunaqa bo’lishi mumkinki, bironta maydon kalit bo’la olmasa, xar bit elementga qo’shimcha, qiymati yagona bo’lgan kalit maydon kiritiladi. Axborot. Ko’pincha ma’lumot va axborot tushunchalarini bir xil ma’noda ishlatishadi. Lekin aslida esa axborot bu ma’lumotga qaraganda kengroq tushunchadir.Axborot bu qayta ishlangan ma’lumotdir.Ma’lumot esa qiymatlar yig’indisidir, yani bironta yakuniy xulosa bermaydi.Qaror qabul qilishda hali foyda bermaydi. Ma’lum qoidalar asosida qayta ishlangach, yangi hosil qilingan ma’lumotlar axborotga aylanadi va qaror qabul qilishda foydali hisoblanadi. Ma’lumotlar toifasi – qandaydir qiymatlar yig’indisi bo’lib, ular ustida ma’lum amallar o’rinli bo’ladi. Ma’lumotlar toifalari dasturda oldindan aniqlangan yoki foydalanuvchi tomonidan aniqlangan bo’lishi mumkin va quyidagi aspektlarni nazarda tutadi. 1. Qiymatlar to’plami 2. Amallar to’plami Misol uchun int - butun toifalar va ustida bajariladigan arifmetik amallar(+,-,*,/). Ma’lumotlar toifalari 3 turga ajratiladi: 1. Primitiv (sozlangan) toifalar (ma’lumotlarning sodda toifalari). Oldindan ma’lum bo’ladigan, sozlangan toifalar deb ham ataladigan toifalar bo’lib, 3

turli dasturlash tillarida turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, C++ tilida int (long, short,… ), float(double), char,… 2. Foydalanuvchi tomonidan aniqlanadigan toifalar , qachonki mavjud sozlangan toifalar qo’yilgan masalani yechishga yetarli bo’lmasa qo’llaniladi. 3. Abstrakt toifalar . Ma’lumotlar toifalarining mantiqiy xususiyatlarini aniqlashda foydali instrument hisoblanadi. “Abstrakt toifa” atamasi bazaviy matematik tushunchasiga bog’liq. Ushbu toifalardagi ma’lumotlar qisman apparat va dasturiy ta’minot yordamida tuzilma sifatida fizik amalga oshirilishi mumkin. Biz abstrakt toifalarni matematik tushuncha sifatida aniqlaganimizda, muhit va vaqtiy munosabatlarni e’tiborga olmaymiz. Bular amalga oshirish masalalari hisoblanadi. Ma’lumotlar tuzilmasi Ma’lumotlar turli yo’lar asosida tashkil etilishi mumkin, mantiqiy yoki matematik modelni tashkil etilishi ma’lumotlar tuzilmasi deyiladi. Konkret bir ma’lumotlar tuzilmasini tanlash quyidagilarga bog’liq: - Real voqe’likda elementlararo munosabatni yaqqol ifodalay olishi kerak; - U shunday soda tuzilishi kerakki, zarur bo’lganda ustida samarali amal bajarish mumkin bo’lsin. Ma’lumotlar tuzilmasini o’rganish quyidagilardan iborat: - Tuzilmani mantiqiy ifodalash; - Tuzilmani fiizik amalga oshirish; - Tuzilmani sifatiy taxlili, ya’ni elementlarni saqlash uchun qancha xotira xajmi sarflanishini aniqlash (xotira sarfi) va qayta ishlashga ketadigan vaqtni (vaqt sarfi) xisoblash nazarda tutiladi. Vaqt sarfi. Tuzilma ustida amal bajarish algoritmini bajarilish vaqtini hisoblash ko’zda tutiladi.Buni hisoblashda mashxur katta “O” notatsiya tushunchasi ishlatiladi. Xotira sarfi. Kirish ma’lumotlarini inobatga olmagan xolda, ishlatilayotgan algoritm uchun xotiradan talab qilinadigan qo’shimcha joy sarfi tushuniladi.Bunda 4

xam katta “O” notatsiyasi qo‘llaniladi. Vaqt va xotira sarfini hisoblash uchun quyidagi yondashuvlar mavjud: - Katta O notatsiya . f(x)=O(g(n)) deb belgilanadi, faqat va faqat shunday musbat c va m konstanta mavjud bo’lib, f(n)<=c*g(n) tengsizlik o’rinli bo’lsa, barcha n, n>=m holatlarda. Masalan, ushbu funksiyani 3n+2=O(n)deb olish mumkin, chunki 3n+2<=4n, n>=2 tengsizlik o’rinli. Ushbu funksiyani6*2 n +n 2 =O(2 n ) deb olish mumkin, chunki 6*2 n +n 2 <=7*2 n ifoda o‘rinli,barcha n>=4 larda. O(1) deb hisoblash vaqti o’zgarmas bo’lgan holatni belgilaymiz. O(n 2 ) ni kvadratik, O(n 3 ) ni kubik, O(2 n ) ni eksponensial deb ataladi. Agar algoritmni bajarilish vaqti O(log n) bo‘lsa, O(n) ga qaraganda tezkor algoritm deb hisoblanadi. - Omega notatsiya . f(x) = Ω(g(n)) deb belgilanadi, faqat va faqat shunday musbat c va m konstanta mavjud bo’lib, f(n)<=c*g(n) tengsizlik o’rinli bo’lsa, barcha n, n>=m holatlarda. Masalan, 3n+2=Ω(n) deb belgilash mumkin, chunki 3n+2>=3n, n>=1 tengsizlik o’rinli.6*2 n +n 2 =Ω (2 n ) deb olish mumkin, chunki 6*2 n +n 2 >=6*2 n ifoda o‘rinli,barcha n>=1 larda. - Teta notatsiya . f(x) = θ (g(n)) deb belgilanadi, faqat va faqat shunday musbat c va m konstanta mavjud bo’lib, c*g(n)<= f(n)<=c2*g(n) tengsizlik o’rinli bo’lsa, barcha n, n>=m holatlarda. Masalan, 3n+2= θ (n) deb belgilash mumkin, chunki 3n+2>=3n, n>=1va 3n+2<=4nbarcha n>=2 da tengsizlik o’rinli. 6*2 n +n 2 =θ (2 n ) deb olish mumkin, Algoritmlar samaradorligini hisoblash Algoritmlar samaradorligini hisoblashda kirish ma’lumotini qanday tanlash ko’rilayotgan algoritmni bajarilishiga yaxshigina ta’sir ko’rsatadi. Masalan, agar kirish ma’lumotlari allaqachon saralangan bo‘lsa, ba’zi saralash algoritmlari juda yaxshi ishlaydi, ayrimlari ancha past samaradorlik bilan ishlashi mumkin. Agar kirish ma’lumotlari saralanmagan, tartibsiz bo’lsa, buni aksi bo’lishi mumkin. 5

Похожие

IKKINCHI TARTIBLI CHIZIQLAR HAQIDA MA’LUMOT
DOIMIY MA’LUMOTLAR SUTRUKTURASI
Visual Studioni O‘rnatish va Hello World! dasturini tuzish
Fenvik daraxti va algoritmi
Minimal kenglikdagi daraxt Kruskal algoritmi