logo

IKKINCHI TARTIBLI CHIZIQLAR HAQIDA MA’LUMOT

Загружено в:

23.11.2024

Скачано:

0

Размер:

522.95703125 KB
      REJA:
KIRISH
I   BOB       IKKINCHI   TARTIBLI   CHIZIQLAR   HAQIDA
MA’LUMOT 
1.1- §  Ellips va uning tenglamasi
1.2-§ Giperbola va uning tenglamasi
1.3-§ Parabola va uning umumiy tenglamasi
II BOB   IKKINCHI TARTIBLI CHIZIQLARNING URINMASI.
MAXSUS YO‘NALISHI
2 . 1- §  Ikkinchi tartibli chiziqlarning o‘zaro vaziyati. Urinma tenglamalari 
2 . 2- §  Maxsus yo‘nalishlar
XULOSA 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
   KIRISH
                
                                                                                              “Ilm insonlarning madori, hayoti,
                          porloq kelajagi, rahbari, najotiga aylangan”.
                                                                                                                        Abdulla Avloniy.
  Kurs  ishining dolzarbligi:   Davlatimiz istiqboli, bozor  iqtisodiyoti  qonunlariga  asoslangan
jamiyat   qurish   sohasidagi   ishlarning   sa ma radorligi   yuqori   malakali,   yuksak   ma’naviyatli,
rivojlangan mamlakatlar darajasida, raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash, barkamol avlodni
shakllantirish muammosi bilan uzviy bog‘liq.   Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbusi bilan ishlab
chiqilib, Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim
to‘g‘risidagi qonun”, Vazirlar Mahkamasining umumiy o‘rta ta’lim, akademik litseylar va kasb-
hunar kollejlarini tashkil etish haqidagi va boshqa qarorlari  shu maqsadlarni ro‘yobga chiqarishga
qaratilgan.
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni ro‘yobga chiqarishning birinchi bosqichida (1997-2001
yillar) – “o‘quv-uslubiy majmualarning hamda ta’lim jarayonini didaktik va axborot ta’minotining
yangi   avlodini   ishlab  chiqish   va  joriy  etish”;   ikkinchi   bosqich  (2001-2005  yillar)da  –  “ta’lim
muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini musta hka mlashni davom ettirish, o‘quv-
tarbiya   jarayonini   yuqori   sifatli   o‘quv   adabiyotlari   va   ilg‘or   pedagogik   texnologiyalar     bilan
ta’minlash”; uchinchi bosqichi (2005 va undan keyingi yillar)da – “ta’lim muassasalarining resurs,
kadrlar va axborot bazalarini yanada mustahkamlash, o‘quv-tarbiya jarayoni yangi o‘quv-uslubiy
majmualar, ilg‘or pedagogik texnologiyalar   bilan to‘liq ta’minlanishi” dolzarb vazifalar qatorida
belgilangan.
Milliy   dasturni   ro‘yobga   chiqarishning   yuqori   sifat     ko‘rsatkichini   ta’minlash,   ta’lim
mazmunini   Davlat   ta’lim   standartlaridagi   talabal a rni   amalga   oshirildi.   Barcha   o‘quv   fanlari
bo‘yicha Davlat ta’lim standartlarini o‘quv jarayonida qo‘llab va o‘quv yili yakunida o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan bilimlar shu standartlarga mosligini aniqlash bo‘yicha maktab, tuman,
shahar, respublika darajasida monitoring ishlari olib borilmoqda.  Shunday ekan hozirgi, biz yosh
avlod “Talim to‘g‘risida”gi qonunimizning   mazmunini har birimiz  bilishimiz  shart va zarurdir. 
      
Kurs ishining maqsadi: Geometriyaning  eng muh i m tushunchalaridanligi . 
Kurs ishining ob’ekti: Barcha oliy o‘quv yurtlarining Fizika Matematika Fakultetlarini Matematika
yo‘nalishlarida Matematika jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Geometriyaning qay darajada kengligi.
Kurs ishining vazifalari:
        : Mavzuga doir ma’lumotlarni yig‘ish va rejani shakllantirish.
        : Geometriya  f а nini chuqur o‘rganish .
        : Elementar Matematikani yaxshi o‘zlashtirilganligi.
        : Geometriyaning  xossalarini isbotlash.
        : Ikkinchi  tur egri  chiziqli integralni isbotlash.       
        : Geometriyani hisoblashda asosiy formulalar .
        : Kurs ishini jihozlab, uni himoyaga tayyor qilish. I BOB   IKKINCHI TARTIBLI CHIZIQLAR HAQIDA
MA’LUMOT.
1 .1-§  Ellips va uning tenglamasi
( Aylana va uning tenglamasi )
Tekislikda ikkita tayin nuqtalarni olaylik. Tekislikning bu nuqtalargacha 
bo‘lgan masofalari yig‘indisi o‘zgarmas songa teng bo‘ladigan nuqtalari to‘plami 
(nuqtalarning geometrik o‘rni) ellips deyiladi.
Endi ellipsning tenglamasini keltirib chiqaramiz. Ta’rifda keltirilgan tayin 
nuqtalardan birini  , ikkinchisini   orqali belgilaymiz.
Tekislikda Dekart koordinatalar sistemasini quyidagicha quramiz:
 va   nuqtalardan o‘tuvchi to‘g‘ri chiziqni abssissa o‘qi (  o‘qi),   
kesmaning o‘rtasidan o‘tuvchi hamda abtsissa o‘qiga perpendikulyar bo‘lgan 
to‘g‘ri chiziqni ordinata o‘qi ( o‘qi) deb olamiz. (2-chizma)
2 - chizma Aytaylik,   va   nuqtalar orasidagi 
masofa   ga   teng bo‘lsin. U holda bu 
nuqtalarning koordinatalari mos ravishda
 va   bo‘ladi:
. Odatda,   va   nuqtalar ellipsning fokuslari deyiladi. 
Ellipsda ixtiyoriy   nuqtani olaylik. Unda ellips ta’rifiga binoan
 va   masofalar yig‘indisi o‘zgarmas songa teng bo‘ladi. Bu o‘zgarmas 
sonni   deylik  .
Demak, 
.  (3)
Ikki nuqta orasidagi masofa formulasidan foydalanib topamiz:
Unda (3) ga ko‘ra
bo‘ladi. 
Bu tenglikni quyidagicha
 
yozib, uning ikki tomonini kvadratga ko‘tarsak, unda 
 
bo‘ladi. Bunda esa 
 
ya’ni 
 
bo‘lishi kelib chiqadi. Keyingi tenglikning ikki tomonini kvadratga ko‘tarish 
natijasida   
ya’ni
hosil bo‘ladi. 
Ravshanki,   ya’ni   bo‘lganligi uchun   bo‘ladi. 
Uni   bilan belgilaymiz:
.
Natijada 
 
bo‘lib, undan 
  (4)
bo‘lishi kelib chiqadi. 
Shunday qilib ellipsdagi o‘zgaruvchi   nuqtaning koordinatalari   
va   larni bog‘lovchi tenglama hosil bo‘ldi. Bu (4) tenglama ellipsning sodda 
tenglamasi deyiladi.
Ellips tenglamasida   ni –  ga,   ni –  ga almashtirilganda tenglama 
o‘zgarmaydi. Demak, ellips (yopiq egri chiziq) koordinata o‘qlariga nisbat 
simmetrik joylashgan.
Agar tenglamada   deyilsa, unda 
 
bo‘ladi. Demak, ellips   o‘qini ikki   nuqtalarda kesadi. 
Agar tenglamada 0	x	  deyilsa, unda 	
2 2	,	y b y b	 
 
bo‘ladi. Demak, ellips 	
OY  o‘qini ikki 					0, , 0,	B b D b	  nuqtalarda kesadi.  Odatda, 							 , 0 , 0, , , 0 , 0,A a B b C a D b  
 nuqtalar ellipsning uchlari 
deyiladi. 	
AC  kesma ellipsning katta o‘qi,  BD
 kesma ellipsning kichik o‘qi 
deyiladi. 
Ravshanki, 	
AC  kesmaning uzunligi  2 a
,  BD
 kesma-ning uzunligi esa  2 b
 
ga teng. Demak, (4 ) tenglamada  a
 ellips katta yarim o‘qi, 	
b  esa kichik yarim o‘qi
bo‘ladi. 
Ushbu 
2 2
2 2	
1	x y
a b	
 
tenglama bilan berilgan ellipsni qaraylik. Bu ellipsning fokuslari orasidagi masofa	
2c
 ga teng.
Ushbu 	
2
2
c c
a a	
	 
  (5)
miqdor ellipsning ekssentrisiteti deyiladi. Ma’lumki,  . Demak, ellipsning 
ekssentrisiteti uchun
 
bo‘ladi. (agar   bo‘lsa,   bo‘lib, ellips aylana bo‘lib qoladi).
Ellipsning ekssentrisiteti ellipsning siqilish darajasini bildiradi. Haqiqatdan 
ham, munosabatdan,   bo‘lishini e’tiborga olib topamiz:
Bu tenglikdan ko‘rinadiki,   ning ortib borishi bilan   nisbat kamaya 
boradi, binobarin ellips tortila boradi.
1-Misol.   Katta o‘qi 10 ga, eksse n trisiteti 0,8 ga teng bo‘lgan ellipsning 
tenglamasi topilsin .  ◄Shartga ko‘ra  . Demak,  . Ma’lumki ekssentrisitet
 .
Unda   bo‘ladi.   bo‘lishidan 
 
ekanligi kelib chiqadi. Izlanayotgan ellipsning tenglamasi
 
bo‘ladi.
Aylana va uning tenglamasi.  
Ma’lumki, tekislikda berilgan (tayin) nuqtadan baravar uzoqlikda joylashgan
nuqtalar (tekislik nuqtalari) to‘plami aylana, berilgan nuqta esa aylana markazi
deyiladi.
Endi aylananing tenglamasini keltirib chiqarish maqsadida tekislikda Dekart 
koordinatalar sistemasini va   nuqtani olamiz. Ravshanki, bu 
nuqtadan   masofada   joylashgan nuqtalar (bunday nuqtalar to‘plami aylana
bo‘ladi) o‘zgaruvchi nuqtalar bo‘ladi. Bunday nuqtalardan birini  
deylik.   va   nuqtalar orasidagi masofa 
 
bo‘ladi. 
Keyingi tenglikdan
  (1)
bo‘lishi kelib chiqadi.  1-chizma Shunday qilib, aylanada joylashgan 
o‘zgaruvchi   nuqtaning 
koordinatalari   va   larni bog‘lovchi 
tenglamaga keldik. Bu (1) tenglama 
aylananing sodda tenglamasi deyiladi,   esa 
aylana radiusi deyiladi. 
Demak, aylananing tenglamasi markaz 
deb atalgan   nuqtaga hamda   
radiusga bog‘liq bo‘lib, ular yordamida
aylananing tekislikdagi holati to‘liq aniqlanadi.
Xususan, markazi koordinatalar boshida bo‘lgan aylana tenglamasi 
quyidagicha 
 
bo‘ladi. 
Masalan, markazi (-1,2), radiusi 5 ga teng bo‘lgan aylananing tenglamasi 
 
bo‘ladi. 
Aylana bilan umumiy bitta   nuqtaga ega bo‘lgan to‘g‘ri chiziq 
aylanaga o‘tkazilgan urinma deyiladi. 
Ushbu
aylananing   nuqtasiga o‘tkazilgan urinmaning tenglamasi quyidagi 
  (2)
ko‘rinishga ega. 
Masalan, ushbu   aylananing (2,-2) nuqtasidan o‘tuvchi 
urinmaning tenglamasi  , ya’ni   
bo‘ladi. 
                      1.2-§ Giperbola va uning tenglamasi
Tekislikda ikkita tayin nuqtalarni olaylik. Tekislikning bu nuqtalargacha 
bo‘lgan masofalari ayirmasi o‘zgarmas songa teng bo‘ladigan nuqtalar to‘plami 
(nuqtalarning geometrik o‘rni) giperbola deyiladi. 
Endi giperbolaning tenglamasini keltirib chiqaramiz. Ta’rifda keltirilgan 
nuqtalarni   va   orqali belgilaymiz. 
 va   nuqtalardan o‘tuvchi to‘g‘ri chiziqni abtsissa o‘qi,   
kesmaning o‘rtasidan o‘tuvchi hamda abtsissa o‘qiga perpendikulyar bo‘lgan 
to‘g‘ri chiziqni ordinata o‘qi deb koordinatalar sistemasini quramiz. (3-chizma)
3- chizma Agar   va   nuqtalar orasidagi 
masofani   ( ) deyilsa, unda bu 
nuqtalarning koordinatalari mos ravishda
 va   bo‘ladi:
.
Bu   va   nuqtalar 
giperbolaning fokuslari deyiladi. 
Giperbolada ixtiyoriy   nuqtani olaylik. Unda giperbola ta’rifiga 
binoan   va   masofalar ayirmasi o‘zgarmas songa (uni   deyilsa) teng 
bo‘lib,  ,  , umuman 
bo‘ladi. Ravshanki, 
Demak, Y
XF
2
0F
1 M(x,y) .
Endi 
tenglikni (xuddi ellipsning tenglamasini keltirib chiqarishdagi qilingan ishlar kabi) 
ikki tomonini kvadratga ko‘tarib, so‘ng lozim bo‘lgan soddalashtirishlarni bajarib, 
hosil bo‘lgan tenglikni ya’na bir bor kvadratga ko‘tarib, natijada 
  (6)
tenglamaga kelamiz, bunda  ,  .
Shunday qilib, giperboladagi o‘zgaruvchi   nuqtaning 
koordinatalari   va   larni bog‘lovchi tenglama hosil bo‘ldi. Bu tenglama 
giperbolaning sodda tenglamasi deyiladi. 
Giperbola ham koordinata o‘qlariga nisbatan simmetrik joylashgan, u 3–
chizmada tasvirlangan. Giperbola ikki qismdan iborat bo‘lib, bu qismlar uning 
shoxchalari deyiladi. 
Agar tenglamada   deyilsa, unda 
 
bo‘ladi. Demak, giperbola   o‘qini   va   nuqtalarda kesadi. 
Bu nuqtalar giperbolaning uchlari deyiladi. Giperbola   o‘qi bilan kesishmaydi. 
Ushbu 
miqdor giperbolaning ekssentrisiteti deyiladi.
Agar   bo‘lishini e’tiborga olsak, unda 
 
bo‘lib,   
bo‘ladi. 
Giperbolaning ekssentrisiteti ham uning shaklini xarakterlaydigan 
miqdordir.
Giperbola tenglamasi
ni   ga nisbatan  y echib
 ,
uni quyidagicha yozamiz:
.
Bu tenglikdan ko‘rinadiki,    y etarlicha katta bo‘lganda,   nisbat 0 ga yaqin 
bo‘lib, 
 
miqdor 1 ga yaqin bo‘ladi. 
Natijada ushbu 
 
munosabat hosil bo‘ladi. 
Demak,    y etarlicha katta bo‘lganda giperbola nuqtalarining ordinatalari 
ushbu 
to‘g‘ri chiziqlar nuqtalarining ordinatalariga  y etarlicha yaqin bo‘ladi. Bu   
to‘g‘ri chiziqlar giperbolaning asimptotalari deyiladi 
2- M isol . Ushbu 
 
giperbolaning fokuslari, ekssentrisiteti va asimptotalari topilsin.
◄Agar tenglamaning ikki tomonini 400 ga bo‘lsak, unda giperbolaning 
tenglamasi quyidagi
 
ko‘rinishga keladi. 
Demak, 
 
asimptotalari esa 
     bo‘ladi.
                        
1.3-§ Parabola va uning umumiy tenglamasi.
Tekislikda tayin   to‘g‘ri chiziq va bu to‘g‘ri chiziqda yotmagan tayin   
nuqtani olaylik. Tekislikning   to‘g‘ri chiziq hamda   nuqtadan baravar 
uzoqlikda bo‘lgan nuqtalari to‘plami (nuqtalarning geometrik o‘rni) parabola 
deyiladi.
Endi parabolaning tenglamasini keltirib chiqaramiz.
 nuqtadan o‘tuvchi va   to‘g‘ri chiziqqa perpendikulyar bo‘lgan to‘g‘ri 
chiziqni abtsissa o‘qi (  o‘qi),   nuqta va   to‘g‘ri chiziq orasidagi  kesmaning o‘rtasidan o‘tuvchi va abtsissa o‘qiga perpendikulyar bo‘lgan to‘g‘ri 
chiziqni ordinata o‘qi ( o‘qi) deb koordinatalar sistemasini quramiz (4-chizma).
4-chizma  nuqta bilan   to‘g‘ri chiziq 
orasidagi masofani   deylik. Unda   
nuqtaning koordinatasi 
 
bo‘lib,   to‘g‘ri chiziqning tenglamasi
 
bo‘ladi. 
Bu   nuqta parabolaning fokusi,   to‘g‘ri chiziq esa parabolaning 
direktrisasi deyiladi.
Parabolada ixtiyoriy   nuqtani olaylik. Unda parabola ta’rifiga 
binoan 
 
bo‘ladi. Ravshanki, 
.
Demak, 
.
Bu tenglikning ikki tomonini kvadratga ko‘tarib, so‘ng lozim bo‘lgan 
soddalashtirishlarni bajarib
  bo‘lishini topamiz. 
Shunday qilib, paraboladagi o‘zgaruvchi   nuqtaning koordinatalari
 va   larni bog‘lovchi tenglama hosil bo‘ladi. Bu tenglama parabolaning sodda
tenglamasi deyiladi.
Ravshanki,   da   bo‘ladi. Demak, parabola koordinata boshidan 
o‘tadi. Ayni paytda, uning tenglamasida   kvadratda qatnashgani uchun parabola
 o‘qiga nisbatan simmetrik,   esa har doim musbat bo‘lgani uchun parabola
 o‘qining o‘ng tomonida joylashgan bo‘ladi 
3- Misol.   Ushbu   nuqtadan o‘tuvchi parabola tenglamasi topilsin.
◄Modomiki izlanayotgan parabola     nuqtadan o‘tishi 
lozim ekan, unda bu nuqtaning koordinatalari parabola tenglamasini 
qanoatlantiradi:
Bu tenglamadan   ekani kelib chiqadi. Demak, 
.► II BOB .   IKKINCHI TARTIBLI CHIZIQLARNING
URINMASI. MAXSUS YO‘NALISHI
2 . 1- §  Ikkinchi tartibli chiziqlarning o‘zaro vaziyati. Urinma
tenglamalari
Biz bu bobda tekislikda dekart koordinatalar sistemasida
     (1)
tenglama   bilan   berilgan   ikkinchi   tartibli   chiziqni   tekshirish   bilan   shug‘ullanamiz.   Bu   ishni
koordinatalar   sistemasini   o‘zgartirish   va   (1)   tenglamani   soddalashtirish   yordamida   amalga
oshiramiz.
Bizga (1) tenglama bilan aniqlangan ikkinchi tartibli chiziq va
parametrik   tenglamalar   yordamida   l   to‘g‘ri   chiziq   berilgan   bo‘lsin.   To‘g‘ri   chiziq   va   ikki n chi
tartibli   chiziqning   kesishish   nuqtalarini   topish   uchun   (9)   ifodala rn i   (1)   ga   qo‘yamiz.   Natijada
quyidagi
  (10) kvadrat   tenglamani   hosil   qilamiz.   Bu   tenglamada   ikkinchi   darajali   had   oldidagi   ifoda   to‘g‘ri
chiziqning   yo‘nalishiga   bog‘liq   xolos.  Ba’zi   yo‘nalishlar   uchun   bu  ifoda   nolga   teng   bo‘ladi   va
yuqoridagi tenglama chiziqli tenglamaga aylanadi. Ba’zi yo‘nalishlar uchun bu ifoda nolga teng
emas va yuqoridagi tenglama kvadrat tenglama bo‘ladi.
1-ta’rif. Berilgan   yo‘nalish uchun
tenglik bajarilsa, bu yo‘nalish asimp t otik yo‘nalish,
munosabat bajarilsa noasimptotik yo‘nalish deyiladi.
To‘g‘ri chiziqning yo‘nalishi noasimptotik bo‘lsa,   yuqoridagi tenglama kvadrat tenglama
bo‘ladi. Demak, bu to‘g‘ri chiziq (1) chiziq bilan ikkita yoki bitta umumiy nuqtaga ega bo‘lishi
mumkin.   Noasimptotik   yo‘nalishdagi   to‘g‘ri   chiziq   ikkinchi   tartibli   chiziq   bilan   bitta   nuqtada
kesishsa,   u   urinma   deb   ataladi.   To‘g‘ri   chiziqning   yo‘nalishi   asimptotik   bo‘lsa,   yuqoridagi
tenglama   chiziqli   tenglama   bo‘ladi.   Demak,   bu   holda   to‘g‘ri   chiziq   (1)   bilan   bitta   nuqtada
kesishadi, yoki to‘g‘ri chiziqning hamma nuqtalari ( 1 )ga tegishli bo‘ladi. Agar ikkinchi darajali
had koeffitsienti nolga teng bo‘lib, ozod had noldan farqli bo‘lsa,   to‘g‘ri chiziq ikkinchi tartibli
chiziq   bilan   kesishmaydi.   Asimptotik   yo‘nalishdagi   to‘g‘ri   chiziq   ikkinchi   tartibli   chiziq   bilan
kesishmasa u ikkinchi tartibli chiziq uchun asimptota deyiladi.
Biz
tenglamada   bo‘lsa,   belgilash kiritib uni
ko‘rinishda, agar   bo‘lsa,   belgilash kiritib uni
ko‘rinishda yozamiz. Ikkala holda ham diskriminant uchun
tenglik   o‘rinli.   Demak,     bo‘lsa   asimptotik   yo‘nalish   mavjud   emas.   Bu   holda   (1)   chiziq
elliptik   chiziq   deyiladi,   agar     bo‘lsa,   asiptotik   yo‘nalish   bitta   va   bu   holda   (1)   chiziq
parabolik   bo‘lsa, ikkita asimptotik yo‘nalish mavjud, chiziq esa giperbolik chiziq deyiladi. 
Yuqoridagi (11) tenglamadagi birinchi darajali had oldidagi koeffitsient ko‘rinishga ega. Agar
tengliklar bir vaqtda bajarilmasa, (13) tenglama to‘g‘ri chiziqni aniqlaydi.
2 . 2- §  Maxsus yo‘nalishlar
Biz bu bobda tekislikda dekart koordinatalar sistemasida
tenglama   bilan   berilgan   ikkinchi   tartibli   chiziqni   tekshirish   bilan   shug‘ullanamiz.   Bu   ishni
koordinatalar   sistemasini   o‘zgartirish   va   (1)   tenglamani   soddalashtirish   yordamida   amalga
oshiramiz.
Berilgan     yo‘nalish   uchun   (14)   tengliklar   bajarilsa,     yo‘nalish   maxsus
yo‘nalish   deyiladi.   Ikkinchi   tartibli   chiziq   uchun     bo‘lsa,   (14)   sistema   faqat   trivial
yechimga ega va demak yagona markazga ega bo‘lgan chiziqlar uchun maxsus yo‘nalishlar yo‘q.
2-   ta'rif.   Maxsus   bo‘lmagan     yo‘nalish   uchun   (13)   tenglama   aniqlovchi   to‘g‘ri
chiziq ikkinchi tartibli chiziqning   yo‘nalishga qo‘shma diametri deb ataladi. 
Diametr   tushunchasining   korrekt   aniqlanganligini   ko‘rsatamiz.   Avvalo     yo‘nalish
asimptotik yo‘nalish bo‘lgan holni qaraylik. Bu holda
tenglikning chap tomoni uchun 
(14)
tenglik o‘rinli. Demak 
 (15)
tenglik kelib chiqadi. Bu tenglikdan 
  (16)
proporsionallik munosabati kelib chiqadi. Diametr   uchun     vektor   yo‘naltiruvchi   vektor   bo‘lganligi
uchun   diametr     yo‘nalishga   parallel   bo‘ladi   Diametrga   tegishli   nuqtalar   uchun   (11)
tenglamadagi   birinchi   darajali   had   oldidagi   koeffitsient   nolga   teng   bo‘ladi.   Demak,   bu   holda
diametr   ikkinchi   tartibli   chiziq   uchun   asimptota   bo‘ladi   (kesishmaydi)   yoki   diametrga   tegishli
hamma nuqtalar (1) chiziqda yotadi.
Noasimptotik   yo‘nalishga ega bo‘lgan to‘g‘ri chiziq (1) chiziqni ikkita   va 
nuqtalarda kesib o‘tsa,   kesmaning o‘rtasini   bilan belgilab to‘g‘ri chiziqning
parametrik tenglamalarini
ko‘rinishda   yozamiz.   Parametrning     nuqtalariga   mos   keluvchi   qiymatlarini     bilan
belgilasak, ular (10) tenglamaning ildizlari bo‘ladi va Vi y et teoremasiga ko‘ra,   tenglik
o‘rinli   bo‘ladi.   Bu   tenglikdan     nuqtaning   diametrga   tegishli   ekanligi   kelib   chiqadi.
Demak,   noasimptotik     yo‘nalishga   parallel   vatarlarning   o‘rtalaridan   o‘tuvchi   to‘g‘ri   chiziq   shu
yo‘nalishga qo‘shma diametr bo‘ladi. 
Noasimptotik   yo‘nalishga ega bo‘lgan va qo‘shma diametriga tegishli  
o‘tuvchi   to‘g‘ri   chiziq   (1)   chiziqni     va     nuqtalarda   kesib   o‘tsa,   bu   nuqtalarga   mos
keluvchi   parametrning   qiymatlari   (10)   tenglamaning   ildizlari   bo‘ladi.   To‘g‘ri   chiziqning
nuqtasi   diametrga   tegishli   bo‘lganligi   uchun   (10)   tenglamada   birinchi   darajali   had
oldidagi   koeffitsient   nolga   teng   bo‘ladi.   Vi y et   teoremasiga   ko‘ra     bo‘lganligi   uchun
  nuqta     kesmaning   o‘rtasi   bo‘ladi.   Demak,   diametr   tushunchasi   korrekt
aniqlangan. 
Berilgan   yo‘nalishga qo‘shma diametr tenglamasini 
 (17)
ko‘rinishda   yozish   mumkin.   Bu   tenglamadan   k o riniʻ b   turibdiki,   har   qanday   diametr   (1)   chiziq
markazidan o‘tadi.
Ikkinchi tartibli chiziqning qo‘shma va bosh yo‘nalishlari
B е rilgan   l,m   yo‘nalishga qo‘shma diam е tr yo‘nalishi   l   ,m    uchun munosabat o‘rinli. Bu munosabatni
ko‘rinishda yoki
ko‘rinishda ham yozish mumkin. 
Ta’rif-1.   Ikkita    l,m    va    l  ,m    yo‘nalishlar   uchun
  munosabat   bajarilsa,   bu   yo‘nalishlar   (1)
chiziqga nisbatan qo‘shma yo‘nalishlar d е yiladi. 
Bu munosabatda    t е nglama koeffitsi е ntlari qatnashadi.
Koeffitsi е ntlar   esa   koordinatalar   sist е masiga   bog‘liq.   Ikkita    l,m    va    l  ,m 
yo‘nalishlar   biror   koordinatalar   sist е masida
  chiziqqa   nisbatan   qo‘shma
yo‘nalishlar   bo‘lsa,   ular   ixtiyoriy   koordinatalar   sist е masida
  chiziqga   nisbatan   qo‘shma
yo‘nalishlar bo‘lishini ko‘rsatamiz. 
Biz Oxy koordinatalar sist е masidan O   x    y    koordinatalar sist е masiga
almashtirishlar   yordamida   o‘tsak,  
tеnglama
ko‘rinishga   kеladi.   Ikkita    l,m    va    l    ,m      yo‘nalishlar   uchun   qo‘shma   bo‘lish
sharti bo‘lgan     t е nglikni
belgilash kiritib ko‘rinishda ,    tеnglamani esa
ko‘rinishda yozish mumkin.   Almashtirishlar formulasini
b е lgilash kiritib, matrisalar va v е ktorlar yordamida yozsak
ko‘rinishda   bo‘ladi.   Ikkinchi   tartibli   chiziqning
    t е nglamasiga  
formuladagi ifodani qo‘ysak va
tеngliklarni   hisobga   olsak,     tеnglama
quyidagicha o‘zgaradi: Bu   tеnglamalarning   oxirgisidan   ko‘rinib   turibdiki   yangi   koordinatalar
sistеmasidagi koeffisiеntlardan iborat
qoida bo‘yicha o‘zgaradi va
t е ngliklar o‘rinli ekanligini ko‘rish mumkin. 
Biz   a   v е ktorning   eski   koordinatalarini   bilan,yangi   koordinatalarini
 bilan b е lgilasak,
tеnglik   o‘rinli   bo‘ladi.   Bu   t е nglikni   hisobga   olib   a       l,m    ,   b       l    ,m   
v е ktorlarning yangi koordinatalarini     bilan b е lgilasak
tеnglik o‘rinli bo‘ladi. Bu tеnglikdan   tеnglik tеnglik k a   tеng   kuchli   ekanligi   kеlib   chiqadi.   D е mak     v е ktorlarning
  chiziqqa   nisbatan   qo‘shma   bo‘lishi
koordinatalar   sist е masiga   bog‘liq   emas . 
Ikkinchi   tartibli   chiziqning   markazi   tushunchasi   koordinatalar   sist е masiga
bog‘liq   emasligini   biz   yuqori   paragrafda   g е om е trik   ravishda   ko‘rsatgan   edik .  Hozir
esa   yuqoridagi   almashtirishlar   formulasini   k е ltirganimizdan   k е yin   bu   faktni
alg е braik   isbotlashimiz   mumkin .  Haqiqatan   ham   biz   sist е mani
ko‘rinishda   yozishimiz   mumkin.   Ikkinchi   tomondan   yangi   koordinatalar
sistеmasida bu tеnglik ko‘rinishda
ko‘rinishda   bo‘ladi.   Yuqoridagi   almashtirish   formulalarni   hisobga   olib,uning
  tеnglikga   tеng   kuchli   ekanligini   ko‘rsatamiz.Bu
tеnglikda
almashtirishlarni bajarsak,   u
ko‘rinishga kеladi.   Bu tеnglikda
tеnglikni hisobga olsak, quyidagi  tеnglik ko‘rinishda   yoziladi.Bu   tеnglikdagi   matrisaning   dеtеrminanti   noldan   farqli
bo‘lganligi   uchun,   bu   tеnglik       tеnglikga   tеng
kuchlidir.
Ta’rif-2.   Birorta   yo‘nalish   o‘ziga   pеrpеndikulyar   yo‘nalishga   qo‘shma
bo‘lsa,   u bosh yo‘nalish dеyiladi. 
Bu ta’rifga ko‘ra    l,m    yo‘nalish bosh yo‘nalish bo‘lishi  uchun u      m,l 
yo‘nalishga   qo‘shma   bo‘lishi   kеrak.   Albatta,   agar    l,m    yo‘nalish   bosh   yo‘nalish
bo‘lsa,      m,l    yo‘nalish ham bosh yo‘nalish bo‘ladi. Bеrilgan    l,m    yo‘nalishning
bosh yo‘nalish bo‘lish sharti
tеnglikda    l    ,m      vеktorni      m,l    bilan   almashtirish   natijasida   hosil   bo‘ladi   va
quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi:
Agar   l,m   maxsus yo‘nalish bo‘lsa,
tеnglik   o‘rinli   bo‘ladi   va   yuqoridagi     shart   bajarilgan.Biz   bilamizki,   faqat         0
bo‘lgan   hollardagina   ikkinchi   tartibli   chiziq   maxsus   yo‘nalishga   ega   bo‘lib,   u
ikkinchi   tartibli   chiziq   uchun   asimptotik   yo‘nalish   bo‘ladi.   Dеmak   yagona
markazga   ega   bo‘lmagan   ikkinchi   tartibli   chiziqlar   uchun   asimptotik   yo‘nalish
bosh yo‘nalish bo‘ladi. Albatta maxsus yo‘nalishga pеrpеndikulyar yo‘nalish ham
bosh   yo‘nalish   bo‘ladi.   Boshqa   bosh   yo‘nalishlar   yo‘q.   Dеmak   yagona   markazga
ega bo‘lmagan ikkinchi tartibli chiziqlar uchun o‘zaro pеrpеndikulyar faqat ikkita
bosh yo‘nalish mavjuddir.
Yuqoridagi     t е nglikda    
munosabatlar   bajarilsa ,   bu   t е nglik   ixtiyoriy    l, m    yo‘nalish   uchun   bajariladi .
D е mak   bu   holda   ixtiyoriy   yo‘nalish   bosh   yo‘nalish   bo‘ladi . Agar       bo‘lsa ,
  t е nglik ifoda uchun kvadrat t е nglama bo‘ladi.Bu t е nglamada diskriminant uchun
munosabat   o‘rinli   bo‘lgani   uchun   u   ikkita   ildizga   ega   va   dеmak   ikkinchi   tartibli
chiziq uchun ikkita o‘zaro pеrpеndikulyar bosh yo‘nalish mavjud.
XULOSA
Kurs  ishimning  mavzusidan xulosam  shuki, ta’lim  sifatini  ta’minlashda 
Geometriyadan  foydalanish   va   x atolar  ustida  ishlash  muhim  omildir. Natijalarni   baholash   va   shu   orqali   o‘quvchilarning   bilim   darajasini   nazorat
qilish   bu   esa   ta’lim   sifatini   oshiradi   va   ta’lim   jarayonida   yaxshi   samara   beradi.
Oliy   ta’limning   reyting   tizimi   va   talabalarning   o‘zlashtirish   sifatini   aniqlashda
joriy,   oraliq   va   yakuniy   nazorat   turlarini   ham   muntazam   ravishda   olib   borish
talablarini   bilimini   nazoratni   test,   og‘zaki   yoki   yozma   shakllarda   tashkil   qilish.
Nazoratning bu shakllarining o‘ziga yarasha   ta’limda ya x shi samara beradigan va
nuqsonli   tomon l arning   borligini     ko‘rish.   O‘quv   jarayonida   o‘qituvchi   o‘yin
texnologiyalaridan   hamkorlikda   o‘qitish,   bumerang,   aqliy   hujum,   muammoli
ta’lim,   klaster   va   boshqa   usullardan   foydalangan   holda   darsni   tashkil   etsa,
o‘quvchining darsga bo‘lgan qiziqishi yanada ortadi, o‘zaro fikr almashadi, bu esa
ularning   fikrlash   qobiliyatini   o‘sishiga   olib   keladi.   Bu   ta’lim   sifatining   natijasi
yaxshilanishida   muhim   omil   hisoblanadi.   Monitoring   ta’lim   sifatini   aniqlashda
asosiy   vosita   hisoblanadi,   standartlarning   o‘zlashtirish   darajasini   belgilash,
o‘qituvchi   mahoratiga   baho   berish,   boshqaruvning   maqsadga   to‘g‘ri
yo‘nalganligini topishga yordam beradi. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.  Dadajonov N.D. , Jurayev M.SH. Geometriya. Toshkent. 1995 y 2  Dadajonov N.D., Yunusmetov R., Abdullayev T. Geometriya.  Toshkent 
1989  У
3. Pogorelov A V. Geometriya. Moskva “Hayk”,1989 y
4. A.B.Efimov., “Visshaya g е om е triya” 1980y 
5.A.Y.Narmanov. ,,Analitik geometriya”2008y

REJA: KIRISH I BOB IKKINCHI TARTIBLI CHIZIQLAR HAQIDA MA’LUMOT 1.1- § Ellips va uning tenglamasi 1.2-§ Giperbola va uning tenglamasi 1.3-§ Parabola va uning umumiy tenglamasi II BOB IKKINCHI TARTIBLI CHIZIQLARNING URINMASI. MAXSUS YO‘NALISHI 2 . 1- § Ikkinchi tartibli chiziqlarning o‘zaro vaziyati. Urinma tenglamalari 2 . 2- § Maxsus yo‘nalishlar XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH “Ilm insonlarning madori, hayoti, porloq kelajagi, rahbari, najotiga aylangan”. Abdulla Avloniy. Kurs ishining dolzarbligi: Davlatimiz istiqboli, bozor iqtisodiyoti qonunlariga asoslangan jamiyat qurish sohasidagi ishlarning sa ma radorligi yuqori malakali, yuksak ma’naviyatli, rivojlangan mamlakatlar darajasida, raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash, barkamol avlodni shakllantirish muammosi bilan uzviy bog‘liq. Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbusi bilan ishlab chiqilib, Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Ta’lim to‘g‘risidagi qonun”, Vazirlar Mahkamasining umumiy o‘rta ta’lim, akademik litseylar va kasb- hunar kollejlarini tashkil etish haqidagi va boshqa qarorlari shu maqsadlarni ro‘yobga chiqarishga qaratilgan. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni ro‘yobga chiqarishning birinchi bosqichida (1997-2001 yillar) – “o‘quv-uslubiy majmualarning hamda ta’lim jarayonini didaktik va axborot ta’minotining yangi avlodini ishlab chiqish va joriy etish”; ikkinchi bosqich (2001-2005 yillar)da – “ta’lim muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini musta hka mlashni davom ettirish, o‘quv- tarbiya jarayonini yuqori sifatli o‘quv adabiyotlari va ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash”; uchinchi bosqichi (2005 va undan keyingi yillar)da – “ta’lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazalarini yanada mustahkamlash, o‘quv-tarbiya jarayoni yangi o‘quv-uslubiy majmualar, ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan to‘liq ta’minlanishi” dolzarb vazifalar qatorida belgilangan. Milliy dasturni ro‘yobga chiqarishning yuqori sifat ko‘rsatkichini ta’minlash, ta’lim mazmunini Davlat ta’lim standartlaridagi talabal a rni amalga oshirildi. Barcha o‘quv fanlari bo‘yicha Davlat ta’lim standartlarini o‘quv jarayonida qo‘llab va o‘quv yili yakunida o‘quvchilar

tomonidan o‘zlashtirilgan bilimlar shu standartlarga mosligini aniqlash bo‘yicha maktab, tuman, shahar, respublika darajasida monitoring ishlari olib borilmoqda. Shunday ekan hozirgi, biz yosh avlod “Talim to‘g‘risida”gi qonunimizning mazmunini har birimiz bilishimiz shart va zarurdir. Kurs ishining maqsadi: Geometriyaning eng muh i m tushunchalaridanligi . Kurs ishining ob’ekti: Barcha oliy o‘quv yurtlarining Fizika Matematika Fakultetlarini Matematika yo‘nalishlarida Matematika jarayoni. Kurs ishining predmeti: Geometriyaning qay darajada kengligi. Kurs ishining vazifalari: : Mavzuga doir ma’lumotlarni yig‘ish va rejani shakllantirish. : Geometriya f а nini chuqur o‘rganish . : Elementar Matematikani yaxshi o‘zlashtirilganligi. : Geometriyaning xossalarini isbotlash. : Ikkinchi tur egri chiziqli integralni isbotlash. : Geometriyani hisoblashda asosiy formulalar . : Kurs ishini jihozlab, uni himoyaga tayyor qilish.

I BOB IKKINCHI TARTIBLI CHIZIQLAR HAQIDA MA’LUMOT. 1 .1-§ Ellips va uning tenglamasi ( Aylana va uning tenglamasi ) Tekislikda ikkita tayin nuqtalarni olaylik. Tekislikning bu nuqtalargacha bo‘lgan masofalari yig‘indisi o‘zgarmas songa teng bo‘ladigan nuqtalari to‘plami (nuqtalarning geometrik o‘rni) ellips deyiladi. Endi ellipsning tenglamasini keltirib chiqaramiz. Ta’rifda keltirilgan tayin nuqtalardan birini , ikkinchisini orqali belgilaymiz. Tekislikda Dekart koordinatalar sistemasini quyidagicha quramiz: va nuqtalardan o‘tuvchi to‘g‘ri chiziqni abssissa o‘qi ( o‘qi), kesmaning o‘rtasidan o‘tuvchi hamda abtsissa o‘qiga perpendikulyar bo‘lgan to‘g‘ri chiziqni ordinata o‘qi ( o‘qi) deb olamiz. (2-chizma) 2 - chizma Aytaylik, va nuqtalar orasidagi masofa ga teng bo‘lsin. U holda bu nuqtalarning koordinatalari mos ravishda va bo‘ladi: .

Odatda, va nuqtalar ellipsning fokuslari deyiladi. Ellipsda ixtiyoriy nuqtani olaylik. Unda ellips ta’rifiga binoan va masofalar yig‘indisi o‘zgarmas songa teng bo‘ladi. Bu o‘zgarmas sonni deylik . Demak, . (3) Ikki nuqta orasidagi masofa formulasidan foydalanib topamiz: Unda (3) ga ko‘ra bo‘ladi. Bu tenglikni quyidagicha yozib, uning ikki tomonini kvadratga ko‘tarsak, unda bo‘ladi. Bunda esa ya’ni bo‘lishi kelib chiqadi. Keyingi tenglikning ikki tomonini kvadratga ko‘tarish natijasida