O'RTA ASRLARDA XITOYNI QO’SHNI (XORIJIY)XALQLAR BILAN IQTISODIY VA MADANIY ALOQALARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

205.306640625 KB

Скачать

O'RTA ASRLARDA XITOYNI QO’SHNI (XORIJIY)XALQLAR BILAN IQTISODIY VA
MADANIY ALOQALARI
Mundarija
Kirish
1.Bob. Ilk O'rta asrlarda xitoyni qo'shni xalqlar bilan iqtisodiy va madaniy
aloqalar
1.1 Yangi sulolalar davrida xitoyning tashqi siyosati
1.2Xitoyga ko'chmanchilar hujumi
2.Bob Rivojlangan o'rta asrlarda xitoyning tashqi siyosiy aloqalari
2.1 Xitoy Mo'g'ullar sulolasi hukmronligi ostida
2.2 Min sulolasining tashqi siyosati ( yevropaliklarning kirib kelishi)
2.3 Xitoy xalqining manchjur bosqinchilarga qarshi kurash
3.Bob Kurs ishi mavzusida pedagogik amaliy metodlardan foydalanish
3.1 Xitoyga koʻchmanchilar hujumini klaster metodi bilan tanishtirish.
3.2 Min sulolasi tashqi siyosati rejasini baliq skeleti usulidan foydalanib yoritish.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'xati

1

Kirish
Bizga malumki har bir davlatni, har bir xalqni oziga yarasha tarixi, madaniyati,
mentaliteti bor. Biz tarixni organar ekanmiz undan ozimizga tegishli xulosa va
saboqlar chiqarishimiz darkor. El-yurtimiz ozining kop asrlik tarixi davomida
mashum xatarlarni bir necha bor korgan, ularning jabrini tortgan. Shunday
asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va manaviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida
qolganini barchamiz yaxshi bilamiz. Ana shu fojiali otmish, bosib otgan
mashaqqatli yolimiz barchamizga saboq bolishi, bugungi voqealikni teran taxlil
qilib, mavjud taxdidlarga nisbatan doimo ogoh bolib yashashga davat etishi lozim.
Oz tarixini bilmaydigan, kechagi kunni unutgan millatning kelajagi yoq. Bu haqiqat
kishilik tarixida kop bora oz isbotini topgan.Qadimgi Sharq madaniyati, davlat
tuzumini rivojlanishida ham qadimgi Xitoy alohida oringa egadir. Biz yosh avlad bu
davlatni kashfiyot va yutuqlaridan oqilona foydalanish, undan hayot faoliyati
davomida ozimizga kerakligini olishimiz maqsadga muvofiq boladi. U qilgan
kamchiliklar va nuqsonlarni takrorlamaslik darkor. Bizga malumki Xitoy qadim
zamonlardan biyon Osiyo qitasidagi eng yirik va eng qadimgi madaniyat va
sivilizatsiya ochoqlaridan biri bolib kelgan. Insoniyat tarixidagi dastlabki
sivilizatsiyalardan biri aynan Xitoyda Xuanxe va Yanszi daryolari oraligida vujudga
kelganligi yuqoridagi fikrlarimizning isboti boladi desak mubolaga
bomaydi.imperiyasi va shimoldagi qabilalar ibtidoiy jam oa tuzumi zaiflashuvi
asosida tarkib topa boshlagan.
Xan davlati Buyuk Xitoy devoridan Janubiy Xitoy dengizigacha
bo'lgan hududda joylashgan bo'lib, 50 milliondan ortiq aholi yashagan. Qadimiy
poytaxtlari Chan’an (Sian) va Loyan shaharlari edi. Xalq nomi xanlar bo'lgan.
Ipakchilik, kulolchilik, qurolsozlik, qog‘oz ishlab chiqarish rivojlangan.O ’zaro
urushlar va 184-yildagi «Sariq peshonabog‘lilar» qo'zg'oloni mamlakatning
zaiflashuviga sabab bo'lgan. Natijada, imperiya uch lashkarboshi tomonidan bo'lib
olinib, «Uch podsholik davri» Uchinchisi boshlangan.Birinchi podsholik mamlakat
2

shimoli va poytaxt tumanlarida vujudga kelib, unda qo'zg'olon rahbarlaridan biri
Sao-Sao hukmronlik qilgan. Ikkinchi podsholik U deb nomlanib, janubi-sharqda
hozirgi Nankin tumani hududida bo'lgan. esa mamlakat g'arbidagi Shu davlati
edi.265-yilda Vey lashkarboshisi Sima Yan Sao-Sao avlodini tugatibSzin sulolasiga
asos solgan. Shimolliklar dastlab Shu, 280-yilda esa IJ davlatini egallaganlar va
imperator Sima Yan hukmronligi o'rnatilgan.280-yil Sima Yan tomonidan
chiqarilgan qishloq x o ‘jaligi tizimi farmonga binoati, xazina foydasiga m a’Ium
shartlarni bajargan, mehnatga layoqatli 16—60 yoshli erkak va ayollar yer olishga
huquqli bo'lgan. 13-15 va 61-65 yoshlilar esa belgilangan yerning yarmini olish lari
mumkin bo'lgan. Yosh bolalar bilan qariyalarning yer olish uclum huquqlari
bo'lmagan, shuningdek, ular soliq ham lo'Iamaganlar. Yer olganlar hosilning
beshdan ikki qismini soliq sifatida to'laganlar. liar bir hovlidan, agar boshliq erkak
bo'Isa, uch dona shoyi matosi va 3 o'lchov birligida ipak olingan. Agar oila boshlig'i
ayol, o'smir yoki qariya bo‘lsa, u holda belgilangan soliqning yarmi to'langan.
Kurs ishining maqsadi
Men bu kurs ishimda o'rta asrlarda xitoyni qo'shni (xorijiy) xalqlar bilan ijtimoiy
iqtisodiy madaniy aloqalari haqda umumiy tushuncha berishni o'z oldimga
maqsad qilib qo'ydim
Kurs ishini vazifasi
O'rta asrlarda xitoyni qo'shni (xorijiylar )xalqlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqalar
mavzusini chuqurroq malumot berish va o'quvchilarni bilimini oshirishdan iboratu
Kurs ishini tuzulishi
Kirish 3Bob xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1.BOB.Ilk urta asrlarda xitoyni qushni xalqlar bilan
iqtisodiy va madaniy aloqalari.
1.1
3

III asrda X itoy jam iyati. Xitoyda feodal munosabatlar Xan Im periyasi va
shimoldagi qabilalar ibtidoiy jam oa tuzumi zaiflashuvi asosida tarkib topa
boshlagan.Xan davlati Buyuk Xitoy devoridan Janubiy Xitoy dengizigacha bo'lgan
hududda joylashgan bo'lib, 50 milliondan ortiq aholi yashagan. Qadimiy
poytaxtlari Chan’an (Sian) va Loyan shaharlari edi. Xalq nomi xanlar bo'lgan.
Ipakchilik, kulolchilik, qurolsozlik, qog‘oz ishlab chiqarish rivojlangan.O ’zaro
urushlar va 184-yildagi «Sariq peshonabog‘lilar» qo'zg'oloni mamlakatning
zaiflashuviga sabab bo'lgan. Natijada, imperiya uch lashkarboshi tomonidan bo'lib
olinib, «Uch podsholik davri» boshlangan.
Birinchi podsholik mamlakat shimoli va poytaxt tumanlarida vujudga kelib, unda
qo'zg'olon rahbarlaridan biri Sao-Sao hukmronlik qilgan. Ikkinchi podsholik U deb
nomlanib, janubi-sharqda hozirgi Nankin tumani hududida bo'lgan. Uchinchisi esa
mamlakat g'arbidagi Shu davlati edi.265-yilda Vey lashkarboshisi Sima Yan Sao-
Sao avlodini tugatib Szin sulolasiga asos solgan. Shimolliklar dastlab Shu, 280-yilda
esa IJ davlatini egallaganlar va imperator Sima Yan hukmronligi o'rnatilgan.280-yil
Sima Yan tomonidan chiqarilgan qishloq x o ‘jaligi tizimi isidagi farmonga binoati,
xazina foydasiga m a’Ium shartlarni bajargan, mehnatga layoqatli 16—60 yoshli
erkak va ayollar yer olishga huquqli bo'lgan. 13-15 va 61-65 yoshlilar esa
belgilangan yerning yarmini olish lari mumkin bo'lgan. Yosh bolalar bilan
qariyalarning yer olish uclum huquqlari bo'lmagan, shuningdek, ular soliq ham
lo'Iamaganlar. Yer olganlar hosilning beshdan ikki qismini soliq sifatida to'laganlar.
liar bir hovlidan, agar boshliq erkak bo'Isa, uch dona shoyi matosi va 3 o'lchov
birligida ipak olingan. Agar oila boshlig'i ayol, o'smir yoki qariya bo‘lsa, u holda
belgilangan soliqning yarmi to'langan. Davlat ishlarida yildaga o'ttizkun ishlab
berish majburiyati boigan. Uzoq va chegara tumanlarida
mazkur majburiyat muddati qisqaroq boigan.Bu tizim keyingi asriardagi agrar
tadbirlarning ham asosi bo’lib xizmat qilgan. Davlat xizmatidagi boyroq odamlarni
jalb qilish maqsadida egallagan lavozimi va darajasiga qarab yer berilgan.Oliy
darajadagi amaldor mulkidagi davlat solig'idan ozod boiganlar soni 50 hovlidan
oshmasligi shart boMgan. Islohot yuqori tabaqa manfaatlariga mos boiib, yerga
davlat va xususiy egalik birlashib ketgan. Shuning uchun o ’zaro raqobat zaif
bo'lgan.
4

289-yil Sima Yan o iim id an so'ng taxt uchun kurash boshlanib, unga ko'chmanchi
syanbi, uxuan va xunnlar aralashgan Suy va Tan ilk feodal im periyalarining tashkil
topishi. VI asming ikkinchi yarmida shimol va janub munosabatlari yumshagan. K
o’chmanchilar xanlar orasiga singib ketgan. Jangovar tobilar vujudga kelgan
kuchini yo‘qotgan. Buning ustiga Markaziy Osiyoda vujudga kelgan
ko‘chmanchilaming Turk xoqonligi hujumi xavfi paydo boigan. Bunday sharoitda
shimol butun mamlakatnibirlashtirish tarafdori bo'lgan.Shimoldagi davlatlardan
biri Chjou birlashuv markaziga aylangan.581-yilda shimol lashkarboshisi Yan Szyan
Suy sulolasining imperatori deb e ’lon qilingan (581-618). Siyosiy va iqtisodiy
vaziyat ulkan mamlakatni harbiy yo'l bilan birlashtirishni taqozo qilgan.
Yangi sulolaning tashkil topishi Xitoy tarixi oqimini keskin burib yuborgan. To‘rt
asrlik qarama-qarshilik tugab, birlik va markazlashuv davri, iqtisodiy va madaniy
rivojlanish boshlangan.Yangi hokimiyat soliqlarni ozaytirib, tartibga solgan, tuz va
vino monopoliyasini bekor qilgan, yangi tanga zarb ettirib, o ‘lchov birliklarini bir
shaklga solgan.
Konfutsiylik ta’limoti tarafidan imperator olimlarni davlat xizmatiga taklif etgan,
amaldorlar imtihon topshiradigan bo'lgan. Suy saroyi Xan ma’muriy-buyruqbozlik
tizimini o'zlashtirgan. Madaniyatda shimol va janub aralashuvi ro'y bergan.Yan
Szyan 604-yilda o 'z o'g'li Yan Guan tomonidan o'ldirilgan. Yan Guan iqtisodiy va
siyosiy markazlashuv tizimini davom ettirib, poytaxtni va o'n ming boy oilani
Loyanga ko'chirgan.Aloqani kuchaytirish maqsadida Xuanxe, Yanszi, dengiz suv
yo'li vujudga keltirilgan. Buyuk Kanal shimol va janub iqtisodini o'zaro bog'lagan.
Buyuk Xitoy devori mustahkamlanib, qo'shimchalar qurilgan. Aholi ro'yxatga
olingan. Soliqlar ko'paytirilib, davlatga ishlab berish muddati uzaytirilgan. Buning
natijasida 610-yilda xalq qo'zg'oloni ko'tarilgan.Qo'z.g'olonchilar Dou Szyaneni
hukmdor deb e’lon qilganlar. Buiulan norozi bo'lgan yirik feodallar isyon
ko'tarishgan. Bu vaqtda Koreyaga qilingan yurish ham muvaffaqiyatsiz chiqqan.
Janubga qochgan Yan Ciuan o'ldirilib, mamlakatda tartibsizlik boshlangan. Shansi
hukmdoii l,i Yuan ( ’han’anni egallab, imperatorga aylangan va yangi Tan
sulolasiga asos solgan (618—907).
5

Eski qarzlar bekor qilinib, davlatga ishlab berish muddati qisqartirilgan, qullikka
sotilgan dehqonlar ozod etilib, leodallarning dehqonlarni o'ldirishi taqiqlangan.
Ochlarga yordam berilib, suv toshqiniga qarshi kurashilgan. Savdogarlarning
faoliyatiga homiylik qilingan. Qo'zg'olonchilar afv etilgan boisa-da, qo'zg'olon
markazlari yo'qotilib, Dou Szyande qatl etilgan.
Li Yuanning o 'g 'li Li Shimin (627—649) davrida Tan imperiyasi mustahkamlanib,
mamlakat hududi kengaygan.Tashqi siyosat va munosabatlar. Hukmron tabaqa
tashqi markazlashuvini mamlakatda ichki vaziyatni mustahkamlash manbai deb
hisoblagan. Diplomatiya ham shu maqsad uchun xizmat qilgan: qabilalarni bir-
biriga qarshi gij-gijlash, qabila ichida janjal chiqarish, qabila yetakchilariga unvon
va mukofotlar berish, sulolaviy nikoh, hukmron urugMar o'g'illarini faxriy garovda
tutish kabilar.Ushbu usullar Turk xoqonligi bilan munosabatlarda yaqqol namoyon
boMgan. Dastlabki Ian imperalorlari xoqonlikka o'lpon to'lab turganlar. 628-630-
yillarda turklarga qarshi harbiy yurish uyushtirilgan, undan so'ng uyg‘urlarga
qarshi ko'p yillik urush boshlangan. 657-yilda ular yordamida. 679-vilda boMsa,
Sharqiy xoqonlik ko'magida G'arbiy Turk xoqonligiga hal qiluvchi zarba
berilgan.Xan garnizonlari Buyuk ipak yo'li bo'ylab Urumchi shahrigacha joylashgan
edi. Shu yoT orqali karvonlar va elchilar kelar edi.
Masalan, xuddi shu yoM orqali 648-yilda qirg'iz elchilari kelgan. Xanlarning
Markaziy (O'rta) Osiyoga kirib borishiga Sosoniylar imperiyasining parchalanishi
yaxshi imkoniyat yaratgan. So'nggi Sosoniylar shohi Yozdigar II Xitoydan ko‘mak
so'ragan. Suy imperiyasining maqsadlaridan biri Koreva yarim oroli shimoli va
janubi-g'arbiy qismidagi Koguryo va Pekche davlatlarini egallash bo'lgan. Bu ishda
xanlar tarafida koreyslarning Silla davlati turgan.612-614-yillarda xanlarning
Koreyaga qilgan uclita harbiy yurishi muvaffaqiyatsiz yakunlangan. Bu narsa Suy
imperiyasi qulashiga turtki bergan sabablardan biri bo'lgan.Tanlar davrida ham
Koreyaga harbiy yurishlar to'xtamagan. 645-yilda Pxenyanni olishga harakat
qilingan. 650-yilda 130 ming kishilik Tan qo'shini Pekcheni bosib olgan. 663-yilda
xanlar Silla davlati bilan ittifoqda Pekchega ko'makka kelgan Yapon flotini yengib,
harbiy harakatlarga so'nggi nuqta qo'yganlar.
6

$Koguryo va Pekche hududi to'qqiz guberniyaga bo'linib, rasmiy jihatdan Xitoyga qo'shib olingan. Shundan so'ng koreys xalqi Silla davlati boshchiligida ozodlik harakatini boshlagan, xanlar esa chekinishga majbur bo'lgan.Aynan shunday tadbir kidan va moxelarga nisbatan qo'llangan. 698-yilda yangi Boxay davlati e ’lon qilingach, xan diplomatlari uni Koreyaga qarshi gij-gijlaganlar. 705 va 713-yillarda Boxay va Tan o'rtasida savdo aloqalari o'matilgan.607-yilda Yaponiya bilan rasmiy munosabatlar o'rnatilgan. Xitoy fioti Tayvan va Ryukyu orollariga yurish qilgan. Bu orollarga keyinroq elchilar yuborilgan.VII asr boshlarida syanbi\ax qarindoshi togon qabilasi mag'lub etilib, ulaming yerlari qo'shib olingan. 636-yilda Chan’anga Tibetdan i-K liilai kelgan. Togonlar masalasida bir necha yil Xitoy va Tibet o'lkasii(asida mush bo'lgan. 647-yilda sulh tuzilgari. SronszagaleboXitov malikasi liv/ ('/wiiga uylangan. Laxasaga ko'plab xan va anialdoilai, liarbiylar. savdogarlar ko'chib kelgan.Hindiston va Xitoy o'ltasidagi munosabatlar boshlanuvi VII asrga to'g'ii keladi 6-ll-yilda C'lmn’anga Xarsha davlati elchilari kelgan. O '/aro elchi nyriboshlasli Xarsha davlati parchalanuvidan kcyin to'xtagan. Xitoy elchilari Van Yayuanse va Szyan- Sh-yen 645-yilda Lxasadan llindistonga qarab vo'lga chiqqanlar. ularga hujum bo'lgan. Van Syu/.nse libetga qochishga muvatt'aq bo'lgan. U yerdan keyin Gang vodiysiga yurish qilgan. VII-VIII asrlarda Xitoyga Kashmir. Magadxa, Gandxar, Shri Lanka elchilarikelganlar. Xitoyning bosqinchilik yurishlari janubga ham qaratilgan. 602-603-yillarda shimoliy Vetnam va Tyamoa davlatiga yurishlar uyushtirilgan. 679-yilda shimoliy Vetnamda Xitoyga tobe Annan yeri tashkil etilgan.Xitoy siyosiy elitalarining buyuk davlatchilik qarashlariga ko‘ra, Xitoy dunyoning asosiy bosh davlati hisoblanib, butun dunyo imperatorga bo'ysunishi lozim bo‘lgan. Elchilar sovg‘asi «o'lpon» deb hisoblanib, elchi jo ‘natgan davlat esa Xitoy «vassali» deb e ’lon qilingan. Lekin, u davlatlar o ‘zlarini Xitoy bilan teng huquqli deb hisoblaganlar. Xitoyga kelgan elchilarga xitoycha kiyim berilgan bo' 1 ib. uni kiyish bo'ysunish ramzi hisoblangan. Vizantiya imperatori va arab xalifasi ham Xitoyga o 'z elchilarini jo'natganlar. lpak y o ii va dengiz yo'li (Guanchjou -Bag'dod) orqali musulmonlik (dunganlarda) va xristianlik kirib kelgan. 1.2.Xitoyga kuchmanchilar hujumi. 7$

Xitoyga ko'chmanchilar hujumi Ko‘chmanchilar hujuni. III-IV asrlarda Xitoy
shimolidan Rimga qadar b o ig an hududda xalqlarning «buyuk ko‘chishi» jarayoni
davom etgan. Janubiy xunnlar (nan syunni), syanbi, di, syan, sze va boshqa
qabilalar shimoldan O ’rta Xitoy tekisligiga ko'chganlar. Qadimiy xanlar etnik
beshigi shimoldagi xunnlar ittifoqi yemirilgach, janubiy guruh shimoliy Shansi va
ichki M o'g’uliston tumanlaridayashab qolgan. Ulaming asosiy mashg'uloti
chorvachilik boigan. Besh Xunn qabilasi vakillari boshliq — Shanyuy (Tangri quli)ni
saylaganlar, keyinchalik и merosga aylangan.
Shanyuylar qadimdan imperator oilasidan qiz kelin olib kelganlar, ulaming katta o
’gillari esa Xan saroyida faxriy garovda va Besh aymoq boshligi saroylarida yashab
iaoliyat ko’rsatganlar. Xunnlar ba’zan imperatorga yordam berib turganlar.
Keyinroq, xunnlar imperiyasi zaiflashuvi oqibatida shanyuylar Xitoy taxtiga
davogarlik qila boshlaganlar. Szin imperiyasi qo’shini markaziy tumanlarda
joylashgan xunnlarga yetarli darajada qarshilik ko’rsata olmagan. 311-yilda Loyan,
316-yilda chan’an qulagan. Xunnlar orqasidan imperiyaning quruqlik
chegaralaridagi ko'plab qabilalar harakatga kelgan. Ularning b a’zilarida urug'
tuzumi hukmron bo'lib, boshliqlar saylanar, ayollar katta huquqlarga ega boigan.
Ayrimlarida esa zodagonlar toifasi ajralib chiqa boshlagan.Shimoli-sharqda eng
kuchli qabila syanbi qabila ittifoqi bo’lib, Xitoy elchilari ulardan xunnlarga qarshi
foydalanishga uringanlar. Ill asrda syanbilar bir necha ittifoqqa boiingan. Muyunlar
janubiy Manjuriyada, tabular ichki Mo'g'ulistonda hukmron boiganlar. Muyunlar
xitoyliklar koinagida hukmron Yan podsholigini o ‘rnatganlar. O'rta podsholik
yerlariga g'arbdan Tibet guruhi qabilalari kelib tiansu, Shensi, Ninsya yerlarini
egallab Sin davlatini barpo etganlar. Ular dastlab muyunlar so‘ngra xanlar bilan
to'qnash kelganlar. l.ekin, ko'chmanchilar podsholigi parchalanib tashlangan.
Shimoliy Xitoyda tashkil etilgan podsholiklar mustahkam bo'lmay, odatda tez
parchalanib ketardi. Qadimgi Xitoyning madaniyat o ‘chog'i bo'lgan shimol yuz
yillar mobaynida jang maydoniga aylanib qolgan.IV asr oxiriga kelib g‘arbiy
syanbilarning toba qabilasi o'zaro janglarga chek qo'ygan. Shimoliy Xitoy egallanib,
ulaming yetakchisi Toba Guy imperator deb e’lon qilingan. Davlat tuzumida xitoy
(ajribasidan foydalanilgan. 367-yilda ular Xitoyning o'ziga bostirib kirganlar va
8

Toba Guyning nabirasi shimoliy Xitoyda shimoliy Veylar sulolasi hukmronligini
o'rnatgan.
Janubiy va shim oliy davlatlar. Shimoliy Xitoyga ko'chmanchilarning bostirib kirishi
an’anaviy tarixshunoslikda janubiy va shimoliy sulolalar davri deb nomlangan
bosqichni boshlab bergan. Qadimgi Xitoyda III—VI asrlardagi kabi shimol va janub
o'rtasidagi qarama-qarshilik bo'lmagan. Shimofdan millionlab aholi janubga
qochib o ‘tgan.
317-yilda Szyanda (Nankin tumanida) to'plangan saroy ahMAsimaxonadoni
vakillaridan birini imperator deb e’lon qilgan. Rasmiy yilnomachilar 3 17-419-
yillarni sharqiy Szin sulolasi hukmronligi deb hisoblaydilar. Imperator hokimiyati
zaif, yirik siyosiy mansablar shimoliy zodagonlar qo'lida bo'lgan.
IV asr oxiri — V asr boshlaridagi dehqonlar qo'zg'oloni, hukmron tabaqa
o'rtasidagi ziddiyatlar sharq iy Szin hokimiyatining qulashiga olib kelgan. Shundan
so'ng to'rt sulola almashgan. Imperator hokimiyati poytaxt tumanidan tashqarida
tan olinmagan. Alohida lashkarboshi tomonidan shimolga qilingan yurishlar
muvaffaqiyatsiz tugagan.Tobi hukmronligi davrida Shimoliy Vey davlati ham
inqirozga uchray boshlagan. Yerlar esa «kuchli xonadonlar» qo'liga o'ta boshlagan.
Hunarmandchilik deyarli to ‘xtagan. 485-yilda yirik yer egaligini cheklashga
qaratilgan imperator farmoni e ’lon qilingan. Tarixshunoslikda u «chek yer tizimi»
deb nom olgan. U III asrdagi Szin davlati o'tkazgan agrar islohotlami davomi
hisoblangan.
Qonunga ko'ra, barcha dehqonlarga feodalga bog'liq bo'lmaganyerga egalik qilish
huquqi berilgan. 15-17 yoshli erkak va ayollar haydaladigan yerga egalik qila
olganlar. Erkaklar ayollarga nisbatan ko'proq yer olgan. Yerda donli ekinlar
yetishtirish majburiy hisoblangan.
Qarilik yoshi, mehnatga layoqatsizlik, o ‘lim tufayligina yer boshqa kishi qo‘liga
o'tgan. Yemi sotish va ijaraga berish taqiqlangan. Chek yerning ikkinchi qismida
kanop, sabzavot va tut daraxti yetishtirilgan. Yerning mazkur qismi amalda
merosiy hisoblanar, uni ba’zi hollarda sotish mumkin boigan. Chek yer uchun
9

xazinaga don, ipak, kanop rnatosi hamda xomashyosi toiangan. Bundan tashqari.
chek yer egasi m aium muddat davlat foydasiga ishlab bergan.
O'sha davrdagi boshqaruv tizimiga ko'ra. qishloqda besh hovli deb nomlangan
jamoaga birlashgan. Besh «/in» o'rtacha jamoa 125 hovli b o isa, qishloq tashkiloti
«dan»ni tashkil etgan. Bu birlashmalar qishloq oqsoqollari tomonidan
boshqarilgan. Ba’zi yer egalari va oqsoqollar mukofot tariqasida soliqlardan ozod
etilgan. Hovli (im) hisob-kitob asosi b o iib xizmat qilolmagan, chunki uning
tarkibiga odatda bir necha qarindosh oila ham kirgan.
Tobi zodagonlari, «kuchli xonadon»lar, budda ibodatxonalari yerlarida qul va
yarim qul (butsyuy - yerga bogiangan) hamda boshqa yerdan kelganlar (kexu —
keigindi) ishlagan. Bu tadbir ilk feodal markazlashgan imperiya kuchayishiga
imkoniyat yaratgan. Boshqaruv tizimida qadimgi Xitoy shaklidan foydalanilgan.
Ushbu davrda tobilar orasida Xitoylashuv jarayoni boshlanib, Vey hukmronligi
davrida xanlarning bilim va tajribalaridan keng foydalanganlar. Davlat idoralarida
Xan amaldorlari yetakchilik qila boshlaganlar. Tobilar Xitoy etiketi, kiyimi, urf-
odatlarini qabul qilib, shomonlikdan voz kechganlar va buddaviylikni qabul
qilganlar. VI asrda Shimoliy Vey davlatida ellik mingga yaqin ibodatxona boigan.
Keyinroq, imperiya g'arbiy va sharqiy davlatlarga boiingan. VI asr oitalariga kelib
hokimiyat xanlar qoiiga oiganHukmron tabaqa tashqi markazlashuvini
mamlakatda ichki vaziyatni mustahkamlash manbai deb hisoblagan. Diplomatiya
ham shu maqsad uchun xizmat qilgan: qabilalarni bir-biriga qarshi gij-gijlash,
qabila ichida janjal chiqarish,
qabila yetakchilariga unvon va mukofotlar berish, sulolaviy nikoh, hukmron
urugMar o'g'illarini faxriy garovda tutish kabilar.
Ushbu usullar Turk xoqonligi bilan munosabatlarda yaqqol namoyon boMgan.
Dastlabki Ian imperalorlari xoqonlikka o'lpon to'lab turganlar. 628-630-yillarda
turklarga qarshi harbiy yurish uyushtirilgan, undan so'ng uyg‘urlarga qarshi ko'p
yillik urush boshlangan. 657-yilda ular yordamida. 679-vilda boMsa, Sharqiy
xoqonlik ko'magida G'arbiy Turk xoqonligiga hal qiluvchi zarba berilgan.
10

Xan garnizonlari Buyuk ipak yo'li bo'ylab Urumchi shahrigacha joylashgan edi. Shu
yoT orqali karvonlar va elchilar kelar edi. Masalan, xuddi shu yoM orqali 648-yilda
qirg'iz elchilari kelgan. Xanlarning Markaziy (O'rta) Osiyoga kirib borishiga
Sosoniylar imperiyasining parchalanishi yaxshi imkoniyat yaratgan.

2.BOB.Rivojlangan urta asrlarda xitoyni tashqi siyosiy
aloqalari
2.1 Xitoy Mo'g'illar hukmronligi ostida RIVO JLANG AN 0 ‘RTA ASRLARDA XITOY
1205-yilda (Temuchin hali Chingizxon unvonini qabul qilmagan paytda),
keyinchalik 1207 va 1209-yillarda mo„g„ullar qo„shini tangutlarning G„arbiy Sya
qirolligiga harbiy yurishlarni amalga oshirdi. Tangut hukmdori o„zini
Chingizxonning vassal deb tan oldi. 1211-yildagi chjurchjenlarga qarshi yurishda
o„z qo„shini bilan ishtirok etdi. 1215-yilda mo„g„ullar Pekinni egalladi. Shu
davrdan boshlab mo'g'ullarning Xitoy hududidagi hukmronligi boshlandi.1234-yil
fevralda mo„g„ul va janubiy sunlarning birlashgan qo„shinlarining xarakatlari Szin
saroyining oxirgi panohi bo„lgan Saychjou shahrining qulashi bilan tugadi.
Imperator Ay-Szun (1224- 1234) o„z joniga qasd qilib, u tomonidanbelgilangan
voris isyonkor askarlar tomonidan uldiriladi, shu tariqa Chjurchjen davlati tarix
sahnasidan ketdi.
1235-yilda mo„g„ul xonlarining navbatdagi bo„lib o„tgan qurultoyida bir vaqtning
o„zida qo„shinlarni G„arbga, Markaziy Osiyoga, Koreyaga va Xitoyga qarshi yurish
qilishlari masalasi ko„rib chiqildi. Janubiy Sun davlatiga qarshi jangovar xarakatlar
11

1235-yilning noyabr oyida boshlangan. 1236-yil Xitoy uchun fojiali bo„ldi. Fevral
oyida janubiy Shensi qabilasida kuchli janglar boshlanadi. Dashtliklar Myanjou
markazini ishg„ol qilib, gornizon qo„mondonini asirga oladi va o„ldiradi.
Mo„g„ullar dastlabki zarbani Daan uyezdiga yo„naltirib, asosiy jangovar kuchlarini
Sichuan yo„lini qo„riqlaydigan, Xitoy qo„shinlarining katta guruhi joylashgan Sinye
qal‟asiga qaratdi. Bu holda qobiliyatli sarkarda Sao Yu-ven qurshab olingan
xalqadagi armiyani halos etib, yordamga boradi. Bir qancha janglarda g„oliblikni
qo„lga kiritgan sarkarda
Sao Yu-ven mo„g„ullarni chekinishga majbur qiladi.Taxtga Mengu (1251-yil, iyul)
o„tirgandan keyin mo„g„ul zodagonlarining eng muhim tashqi siyosati
maqsadlaridan biri Janubiy Sun imperiyani zabt etish bo„lib qoldi. 1257-yilning
oxirida Ulug„ Xon Janubiy Sunga qarshi yangi jangovar yurish masalasini maxsus
yig„ilishda bayon qilib, harbiy xarakatlarning strategik rejasini tuzdi. Unga ko„ra
mo„g„ul qo„shinlari 1258-yilda Sun kuchlarini bir zarbada yanchib tashlash uchun
turli yo„nalishlarda (shimol, g„arb va janubi) bir vaqtda zarba berish belgilandi.
1267-yilning dekabrida Xubilay mo„g„ullar tomoniga o„tgan Sun bosh
qo„mondalaridan Lyu Chjen tomonidan Janubiy Xitoyga so„nggi zarbani berish
taklifini qabul qiladi. Birlamchi zarbani Lyu Chjen Xanshuy pastki oqimida nazorat
qilinayotgan va mustahkam qo„riqlanayotgan Syan‟yan qal‟asiga qaratadi. Lyu
Chjen fikricha Syan‟yanni bosib olsa, mo„g„ullar Xan orqali Yanszi daryosiga o„tib,
u yerdan suv yo„llari orqali shahar markaziga kuchli hujumni boshlashi mumkin
edi.1271-yilda Xubilay Xitoydagi mo„g„ullarning hukmdoriga aylandi. O„zining
sulolasini Yuan (1271-1368) deb nomladi. Shu davrdan boshlab Xubilay
o„ziningasosiy kuchlarini Janubiy Xitoyni to„liq buysundirish uchun yo„naltirdi.
Mo„g„ul
xonining otliq qo„shini Sun armiyasini janubi-sharqqa siqib chiqardi. 1276-yilda
Janubiy Sun imperiyasining poytaxti-Xanchjou shahri egallandi. Bu bilan Xitoy
xalqining kurashi to„xtab qolmadi. Kurashga Xitoy xalqining milliy qahramoniga
aylangan Ven Tyan-syan (1236-1282) boshchilik qildi. 1275-yilda u ko„ngillilardan
tashkil topgan armiyani yuzaga keltirdi. U Szyansi provinsiyasini mo„g„ullar
12

qo„lidan ozod qilishga erishdi. 1278-yilda mo„g„ullar xitoylik xoin feodallarning
ko„magida Ven qo„shinlarini mag„lub etdi. Uning o„zi asir olinib, bir necha yildan
so„ng Pekinga olib kelinib, qatl etildi. 1280-yilda mo„g„ul qo„shinlari Sun
sulolasining so„nggi harbiy
kuchlarini dengizda bo„lgan jangda mag„lub etdi. Shu bilan Xitoyni egallash
nihoyasiga yetdi. Bu bilan asrlar davomida asosan ikki qismga – janub va shimolga
bo„linib rivojlanib kelayotgan Xitoy mo„g„ullar tomonidan birlashtirildi.
Mo„g„ullar Xitoyda aholini milliy va diniy mansubligiga ko„ra to„rt tabaqaga
bo„ldi. Birinchi tabaqaga mo„g„ullarning o„zi kiritildi. Ikkinchi “chet ellik”
tabaqasini esa mo„g„ullar bosib olgan yoki ular bilan aloqasi bo„lgan bir necha
xalqlar tashkil etdi. Uchinchi toifaga shimoliy xitoyliklar, kidanlar va chjurchjenlar
kirdi. To„rtinchi tabaqani esa janubiy xitoyliklar (Janubiy Sun imperiyasining
aholisi) tashkil etgan. Xitoy aholisi o„rtasidagi tabaqalanish qonuniylashtirildi.
Hukumat lavozimlarini faqatgina dastlabki ikki tabaqa vakillari egallashi belgilandi.
Shu davrdan boshlab
Xitoy tarixida davlat apparatida lavozimlarga hatto Yevropaning turli davlatlaridan
bo„lgan shaxslar ham saylana boshladi. Ular ichida venetsiyalik savdogar Marko
Polo (1254-1323) mashxur xisoblanadi. Bu davrda Xitoyga chet elliklar
(savdogarlar, hunarmandlar, diplomatlar, sayohatchilar) ning kirib kelishi
ko„paydi. Xatto, 1294-yilda xon qabulida bo„lgan Rim papasining elchisi, monax
Jovanni Monte Korvino umrining oxiriga qadar Xitoyda qolgan. 1318-1325-yillarda
Xitoyda italiyalik sayohatchi, missioner Odoriko di Pardenone (1286-1331)
yashagan.
Xitoy xalqini mahalliy rahbarlarsiz boshqarish mumkinemasdi. Chunki, Xitoy
feodallari orasida maxfiy kelishuvlar va isyonlar avj olib ketgandi.
Bundayisyonlardan biri 1262-yilda Shandunda, 1282-yilda Pekinda bo„ldi. Buni
tushunib yetgan mo„g„ullar, oxir-oqibatda mamlakatni boshqarish uchun Shimoliy
Xitoy feodallarini chaqirishga majbur bo„ldi. Faqatgina fuqarolik va ma‟muriy
organlardagi yuqori lavozimlar hamda harbiy rahbarlik lavozimlari mo„g„ullar
qo„lida qoldi.Deyarli 90 yil davom etgan mo„g„ullar hukmronligi yillarida
muntazam ravishda ularga qarshi Xitoy xalqining norozilik chiqishlari bo„lib turdi.
13

Yuan sulolasi vazirlaridan birining xisobiga ko„ra 1283-yilning o„zida 200 dan ziyod
katta va kichik ommaviy xalq namoyishlari sodir bo„lgan.
XIV asrda Xitoy xalqining mo„g„ullarga qarshi kurashida “oq nilufar gul” deb
atalgan maxfiy jamiyati muhim rol o„ynadi. Jamiyatning oshkora chiqishlari XIV
asrning 20-yillarida boshlanib, Shandun, Xenan va Xebey provinsiyalarini qamrab
oldi. Yildan-yilga jamiyatning faoliyati kengayib bordi. 30-40-yillarga kelib jamiyat
shimoli-sharqiy provinsiya Sichuanga yoyildi.
Uzoq davom etgan Xitoy xalqining kurashida mo„g„ullarga hal qiluvchi zarbani
Chju Yuan-chjan qo„shinlari berdi. 1356-yilda uning qo„shini yangi imperiyaning
asosi bo„lib xizmat qilgan Nanszinni egalladi. Shundan so„ng Xitoyning janubi
bosqinchilar qo„lidan ozod qilindi. Shu davrda ma‟muriy va harbiy organlar tashkil
qilindi. 1356-yilda yerlarni qaytadan berish, qishloq xo„jaligini yo„lga qo„yish
hamda soliqlarni tartibga solish maqsadida maxsus organ tashkil etdiXitoy m o‘g
‘ullar sulolasi hukm ronligi ostida. Tan imperiyasi o'm ini olgan Sun imperiyasi XI
asrda vujudga kelgan. XII asr boshlarida shimoldan hujum k u c h a y g a n l i g i
tufayli 1126-yilda poytaxt janubdagi X anchaoga ko'chirilgari. 1127-yildan Sun
sulolasi qo 'lid a faqat jan ubiy Xitoy qolgan, xolos. Shim oliy Xitoy manchjurtungus
qabilalaridan biri jurjaniar tuzgan va Szin deb atalgan yangi davlat tarkibiga kirgan.
B u davlat ilgarigi KidatAar davlatini o ‘ziga singdirib olgan. XIII asrda shimoliy
Xitoyni m o'g'ullar bosib olgan. Janubiy Xitoydagi Sun imperiyasi 1279-yilgacha
Chingizxonning nevarasi Xubilay bosib olguniga qadar yashagan. Xubilay Xitoyda
Yuan deb atalgan yangi m o'g'ul sulolasiga asos solgan.
Xitoy nio‘g ‘ullar sulolasi hukm ronligi ostida. Dastlab Xubilay zam onida (1259—
1294) Xitoyning shim olida o ‘rnatilgan m o 'g 'u lla r hukm ronligi asta-sekin
janubiy Xitoyga harn yoyilgan. 1278-yilgi Sun suiolasining poytaxti Xanchjaou
shahri ham egallangan. 1279-yilda janubiy Xitoy tamomila istilo etilgan. M o'g'ullar
istilosi Osiyo va Yevropa kabi Xitoy uchun ham dahshatli bo'lgan. Chingizxondan
boshlangan yurishlar davomida Xitoy behisob qurbonlar bergan.
Xitoyliklar ekin yerlarining bir qismini yaylovlarga aylantirilgan. Yangi soliqlar
paydo bo'lgan. M o'g'ullar olib boriladigan urushlar munosabati bilan ularning
talabiga muvofiq, har xil yuklarni tashib berish tarzidagi yillik soliq Xitoy dehqon
14

lari zim m asiga tushgan og'ir yuklardan biri bo‘lgan. Oqibatda qishloq xo'jaligiga
katta zarar yetkazilgan. Yuan sulolasi davrida asosiy kuch mo'g'ullarning
o'zidan iborat b o is a ham, q o ’shinga yuk tashish, yer qazish kabi ishlarni bajarish
uchun xitoylar keng k o 'la in d a jalb qilingan. Q onun bo'yicha, bunday ishlarga h
aro'n kishidan birini olish kerak bo'lgan. Xitoy shahar aholisi ham og’ir ahvolga
solingan.Katta devorlami teshishga mo'ljallangan tosh otuvchi qurollar ishlab
chiqarish uchun xitoy hunarmandlari janglarga olib ketilgan. Sun sulolasi davrida
yerga xususiy mulkchilik dehqonlar qaramligini yanada kuchaytirgan. Bu jarayon m
o ’g ’u llar davrida ham davom etgan. Dehqonlar sotiladigan va sotib olinadigan
mahsulotga aylangan. Soliqlar va boshqa to'lovlar endi tamomila feodallarga
bog'liq
boigan. Shahar sexlari m o'g'ullar xazinasiga katta pul to'lagan. Hunarmandchilik
mahsulotlarining katta qismi m o'g'ul davlatiga bepul topshirilgan.Marko Polo m
a’lumotlariga ko'ra, Yuan sulolasi dastlabki paytlarda Xitoy sharq kurashini
tomosha qilib, ulardan «Negaino'g'ullarga qarshi kurashmaysizlar, sizlar ulardan
kuchlisizku!» deganda, ulardan biri «mo'g'ullarni biz o'zimizga singdirib
yuboramiz», degan edi. XIII asr oxiri - XIV asr boshlaridayoq m o 'g 'u lla r
xitoyliklarning kuchli ta ’siri ostiga tushib qolgan. Ular xitoy tilida gapiradigan
bo'lganlar, xitoy yozuvini o'zlashtirganlar va xitoyliklarning ilgarigi idora usulini
qabul qilgan.Ikkinchi tomondan, Xitoyning m o'g'ul davlatlari tizimiga kiritilishi
tufayli endilikda Xitoy ilgarigi Tan va Sun «milliy» sulolalari zamonidagidan ham
ko'proq darajada savdo-sotiq ishlarida ishtirok qiladigan bo'lgan. Xitoyda Eron.
Arab, O'rta Osiyo va Hind savdogarlarining savdo rastalari paydo bo'lgan. Xitoyda
XIII asrda bambukdan yasalgan trubkaga o'xshash miltiqlar, XIV asrda esa tosh va
temir o'q solib otiladigan metall zambaraklar ixtiro qilingan.Xubilay zamonida
Xitoyga borgan venetsiyalik sayyoh Marko Polo «Xitoy ipagi, chinnisi, temiri,
misidunyoninghamma burchagigachiqarilardi», deb yozgan. Savdoning asosiy
samarasini mo'g'ullar, turk va fors savdogarlari ko'rgan. XIV asrda m o'g'ul
imperatoriga qarshi bir necha bor saroyda fitna uyushtirilgan. Aholining kcngroq
doiralari o'rtasida o'z oldiga mamlakatni ozod qilishni maqsad qilgan milliy
tashkilotlar tuzilgan. 1351 -yilda Xenan va Shandun viloyatlarida «Oq nilufar»
nomli ittifoq tomonidan tayyorlangan
15

«Qizil peshonabog ‘Шаг» qo'zg'oloni boMgan. Dehqonlarga shaharliklar ham
qo'shilgan. Ushbu qo'zg'olon ozodlik urushiga aylanib ketgan. U qariyb 20 yil
davom etgan. 1356-yilda «Qizilpeshonabog'Шаг» ulug' xon poytaxti Yanszin
shahrini xavf ostida qoldirgan. XIV asr 60-yillanda Xitoy viloyatlarining
ko'pchiligida mo'g'ullarga qarshi qo'zg'olonlar bo'lgan.Qo'zg'olonchi dehqon
qo'shinining rahbarlaridan Chju Yuan Chjan 1369-yilda imperator deb e ’lon
qilingan va u ta ’sis etgan sulola Min deb ataladigan bo'ldi
2.2 .Min sulolasi davrida tashqi siyosat(Yevropaliklarning kirib kelishi).
1367-yilning oxiriga kelib Chju Yuan-chjan armiyasi shimolga - Pekinga katta
qo„shin bilan hujum boshladi. 1368-yil yanvarda Chju Yuan-chjan o„zini Xitoy
imperator deb e‟lon qildi. Yangi sulola Min (1368-1644) nomini oldi. Sentabr oyiga
kelib Pekin egallandi. Nankin esa poytaxt qilindi. Biroq yangi hukumat qo„liga
to„lig„icha Xitoyning provinsiyalari o„tmagan edi. Hokimiyatga kelgan Chju Yuan-
chjan markaziy hokimiyatni mustahkamlash uchun bir qancha ishlar qildi. Agrar
sohada u min-tyan - qishloq xo„jaligida foydalanilayotgan yerlarni taqsimlashda
dehqonlarga bir qancha imkoniyat berdi. Shu bilan birga zaxira yerlar - guan-
tyanning taqsimlanishi ustidan qattiq nazorat o„rnatdi.
Yerlar yersiz va kam yerli aholiga bo„lib berildi. Ko„plab dehqonlar bo„sh yotgan
yerlarga ko„chirilib, qishloq xo„jaligida bir necha sohalarga asos soldi.
Soliq tizimini ham tartibga solib, oz miqdorda soliqlar joriy etildi. Qishloq
xo„jaligidagi bir necha kategoriyadagi yerlar soliqlardan ozod etildi. 1370-yilda
aholini ilk bor ro„yxatga oldi, uning maqsadi barcha fuqarolarni xisobga olish va
qishloq xo„jaligi yerlari hajmini aniqlash edi. Chju Yuan-chjanning agrar sohada
amalga oshirgan siyosati kuchli markazlashgan imperiyaning yaratilishiga zamin
bo„ldi.
Lekin, yangi imperiyaning dastlabki boshqaruvi yillarida yuan sulolasini tiklashga
bo„lgan xarakatlar uning tashqi siyosatdagi asosiy xavfidan biriga aylandi. Oz
miqdorda qurolli kuchga ega bo„lgan Yuan sulolasi Xitoyni berib qo„yishni
istamadi. Shu boisdan u Mo„g„uliston hududida turib Xitoyga yurish boshladi. Min
16

sulolasining qo„llagan diplomatik choralari tufayli ular bilan tinchlik bitimi
imzolandi. Bu davrda yana yapon qaroqchilari Xitoy uchun asosiy xavfdan biriga
aylandi. 1369-yilda yaponlarning qaroqchi flotlari Shandun provinsiyasining dengiz
bo„yi hududlariga hujumlarini amalga oshirdi.
Keyinchalik qaroqchilar janubi - sharqiy provinsiya - Chjetszyanga hamda boshqa
dengiz bo„yi hududlariga hujum uyushtirdi. Bu esa hukumat tomonidan dengiz
bandargohlarini yopib qo„yilishiga hamda aholini ochiq dengizga chiqishining
ta‟qiqlanishiga olib keldi.
Bu davrda shuningdek, mo„g„ullarning Xitoy chegara hududi yaqinida qolgan
kuchlari ham mamlakatga xavf solib turardi. Min ma‟muriyati shu boisdan 1371-
yilda Gansu va Sichuan hududlariga, 1382-yilda Yunnan va 1387-yilda- Lyadounga
harbiy xarakatlarni amalga oshirdi. Shu tariqa hozirgi Xitoy hududlaridan
mo„g„ullar batamom siqib chiqarildi. Chju Yuan-Chjanning o„limidan so„ng
Xitoyda taxt uchun kurash boshlanib ketdi. 1400-1402 yillarda Xitoydagi hokimiyat
uchun o„zaro kurash Chju Yuan-Chjan o„g„illaridan biri bo„lgan, Pekin shahri va
uning atroflariga egalik qilgan Chju Di boshchiligi ostidagi feodallar guruhining
g„alabasi bilan yakunlanadi. 1402-yilda Chju Di imperator deb e‟lon qilindi. Chju
Di markaziy hokimiyat apparatida o„zaro kurashlar davrida yo„q bo„lib ketgan,
otasi tomonidan asos solingan konfutsiy-tan boshqaruv modelini (yuqori palata,
ijro hokimiyatidagi yettita markaziy vazirlik, provinisyalardagi boshqaruvni
fuqarolik va harbiy sohalar bo„yicha ajratish, imtihon tizimi va boshqalar) qayta
tikladi. Bu tizim deyarli yuz yil davomida o„zini samarali ekanligini ko„rsatib berdi.
Mo„g„ullarning imperiya hududidagi boshqaruviga batamom chek qo„yilgandan
so„ng (mo„g„ullar shimolda, hozirgi Mo„g„uliston chegarasiga qadar siqib
chiqariladi), min armiyasi janubga, Vitnam hududlariga bir necha muvaffaqiyatli
yurishlarni amalga oshirdi. Bundan tashqari, Xitoy floti Chjen Xe boshchiligida
1405-1433-yillarda Janubi - Sharqiy Osiyo davlatlariga, Hindiston va hatto
Afrikaning sharqiy sohillariga yetib borishdi. Ularning oldida keng vazifalar
qo„yilgan edi: geografik kashfiyotlarni o„rnatish va iloji boricha Xitoy imperiyasi
ta‟sirini kengaytirish. Juda qimmatli ekspeditsiyalarda o„nlab kemalar ishtirok
etdi, ularning bortida 30 mingga yaqin kishi bor edi.
17

Bu ekspeditsiyadan maqsad Janubi - Sharqiy Osiyo mintaqasida Min imperiyasini
hukmronligini o„rnatish va Amir Temurga qarshi kurashishda ittifoqdoshlarni
topish edi. Shu bilan birga bu davrga kelib, Xitoy siyosatchilari va dengizchilari
uchun Sumatra, Yava va Filippin katta qiziqish uyg„otgan. Amalda Xitoy kemalari
nafaqat Janubi - Sharqiy Osiyo davlatlariga, balki G„arbda Hindiston, Seylon, Fors
ko„rfazigacha suzib borishga erishdi. Chjen Xe boshchiligidagi ekspeditsiyalar Xitoy
davlatining nafaqat quriqlikdagi, balki uzoq dengiz ekspeditsiyasini tashkil etish
qudratini ko„rsatib berdi. Ikkinchi (1407-1409) va uchinchi (1409-1411)
ekspeditsiyalari oldingi marshrut bilan mos tushgan.
Keyinchalik Chjen Xe kemalari Xitoydan uzoq mamlakatlarga borib yetgan.
To„rtinchi ekspeditsiya (1413-1415) paytida ular Fors qo„ltig„idagi Urmuzd
(Hurmuz)ga qadar, keyingi sayohat vaqtida (1417-1419) esa Lasu (Qizil dengizdagi
Mers-Fotima shahridagi manzilgoh) va Afrikaning Somaliya qirg„oqlaridagi bir
qator shaharlarga - Mogadisho, Brabu, Chjubu va Malindaga qadar yetib boradi.
Oltinchi suzish vaqtida (1421-1422) Chjen Xe floti yana Afrika qirg„oq bo„ylariga
yetadi va nihoyat, oxirgi xisobga ko„ra yettinchi sayohati (1431-1433) vaqtida
asosiy eskadra
Urmuzga qadar, ekspeditsiyaning ba‟zi ishtirokchilari esa hatto Makkaga yetgan.
Bu harbiy ekspeditsiya xazinadan katta mablag„ sarflanishi xisobiga amalga
oshirildi. Mamlakat uchun hech qanaqa foyda olib kelmadi. Shu boisdan ham oxir-
oqibatdakatta mablag„ evaziga saqlab kelinayotgan flot kemalari buzib
yuboriladi.XV asrnig 40 yillarida Min hukumati Xitoydan tashqaridagi mintaqalarda
tashqi siyosiy faoliyatini tugatishga qaror qildi. Bunga ikki omil sababchidir:
resurslarning tugashi xalqlar tomonidan xavfning vujudga kelishi, Janubiy
yo„nalishdagi faol tashqi siyosatning tugatilishi mamlakatning yopilishi bilan
kuzatilgan. 1446-yili Xitoydan uzoq davlatlarning elchilari jo„natilgan. 1552-yili
butun flotni Xitoy sohillarigacha qirib olish va yirik tonnali kemalarni qurishni
to„xtatish qarori qabul qilingan.
XVI asr davomida yevropaliklar bilan aloqa o„rnatildi. Xitoy sohillarida
birinchilardan bo„lgan yevropaliklar ham savdogar, ham qaroqchilar bo„lishgan.
18

Bungacha Xitoy faqat arablar va eronliklar bilan savdo aloqalarini rivojlantirgan.
Bu savdo aloqalaridagi muhim nuqta xisoblangan Malakka orolini 1511-yilda
portugallar egallashdi. Guanchjouga kelgan portugaliyaliklar imperiya bilan
muntazam aloqalarni o„rnatgan. Ular Xitoy bilan savdo aloqalarini yaxshilab
dengiz bo„yi shaharlariga ko„chib kelgan. Biroq XVI asr o„rtalarida Xitoy hukumati
tomonidan ularning bu shaharlardagi faoliyati taqiqlangan, portugaliyaliklar uchun
Guanchjoudan uzoq bo„lmagan hududdagi kichik porti - Makao portugal
koloniyasi qoldirilgan.
Portugallardan keyin, gollandiyaliklar kelishgan va 1624-yilda Tayvan orolini
egallagan. Savdogarlardan tashqari Xitoyda katolik missionerlari ham kelishgan,
ularning eng mashhuri Matteo Pichchi (1552-1610) edi. U Xitoyda xristianlikni
tarqatish va imperiyaning oliy amaldorlari o„rtasida Yevropa davlatlari haqida
ma‟lumotlarni tarqatish uchun ko„p ishlar qildi. Matteo Pichchi saroyga kiritilgan
yevropaliklardan birinchisidir va umrining qolgan qismini Xitoyda o„tkazgan.XVI
asrning boshlariga kelib Mo„g„ulistonni o„z qo„li ostida birlashtirgan
Dayanxan (1500-1543) Min imperiyasining shimoliy chegaralariga bostirib kirdi.
Mo„g„ullarning Xitoyga bosqinlari yana doimiy tus oldi. Bosqinlar faqatgina 1570-
yilda Janubiy Mo„g„uliston xoni Oltinxon (1507-1583) bilan Min hukumatining
tinchlik kelishuvi imzolanishiga qadar davom etdi. Kelishuvga ko„ra chegara
hududlarda ko„chmanchi mo„g„ullar erkin savdo qilishi uchun bir necha bozorlar
bunyod etildi. Bundan tashqari Pekin har yili o„lpon to„lab turish vazifasini oldi. Bu
esa mo„g„ul zodagonlarini qoniqtirardi va shu boisdan ular yurishlarga chek
qo„ydi.
XVI asrning 40-yillariga kelganda yaponlarning Xitoy sohillariga qaroqchilik
yurishlari qaytadan avj oldi. 1549-yilda Chjetszyan va Futszyan viloyatlari yaponlar
tomonidan egallandi. 1550-yilda yapon kemalari Yanszi daryosi havzasiga kirdi va
daryoning quyi oqimida joylashgan, Xitoyning “janubiy poytaxti” – Nanszin
shahrini egalladi.
Shahar faqatgina 1567-yilda mahalliy aholining ko„magida yaponlardan qaytarib
olindi.Yaponiyani birlashtirgan Tayatomi Xidoyosi qo„shni davlatlarni zabt etish
rejasini tuzdi. 1592-yili yaponlar Koreyaga bostirib kirdi. Koreya hukumatining
19

iltimosiga ko„ra Min hukumati yapon intervensiyasiga qarshi kurash
boshladi.1598-yilga kelib yaponlar Koreya hududidan quvib chiqarildi. Ammo bu
vaqtga kelib Xitoyning shimolidagi Lyaodunda yangi xavf – manchjurlar davlati
yuzaga kelgan edi. XVI asrning 80-yillarida manchjurlarni Nurxachi (1559-1626) o„z
qo„l ostida birlashtirdi. Dastlabki vaqtlarda Nurxachi Pekinga o„lpon to„lab turdi.
1609-yilga kelib manchjurlar Pekinga tovon to„lashni to„xtatib, Min sulolasidan
mustaqil ekanligini e‟lon qildi. Yangi davlat XII-XIII asrlarda mavjud bo„lgan
chjurchjenlarning davlati kabi Szin (oltin) deb ataldi. Szin davlati 1618-yilda Xitoy
hududlariga bosqinchilik yurishlarini boshladi. Narxachining vorisi Abaxay (1626-
1643) bir necha muvaffaqiyatli g„alabalardan so„ng 1636-yilda o„zini imperator
deb e‟lon qildi va davlatni Sin (toza) deb qaytadan
nomladi. Abaxay davrida Janubiy Mog„uliston buysundirildi, 1637-yilda Koreya
hududlariga yurish amalga oshirildi hamda Koreyaning vassal qaramligi haqidagi
kelishuv imzolandi.
Min sulolasi tomonidan tashqi dushmanga nisbatan taslimchilik siyosatini amalga
oshirishi og„ir ahvolda bo„lgan xalqni norozilik chiqishlariga sabab bo„ldi. 1628-
1638-yillarda Xitoy shimolida qo„zg„olonlar bo„lib o„tdi. Qo„zg„olonlar
dehqonlarning urushlariga aylanib ketdi. Shimoldagi dehqonlar qo„shiniga Li Szi-
chen boshchilik qildi. Janubda bo„lsa qo„zg„olonchilarni bir guruhiga rahbarlik
qilayotgan Chjan Syanchjun o„z davlatini tuzdi. Min qo„shiniga bo„lsa San-guy
boshchilik qilib, u manchjurlar yordamida dehqonlar qo„zg„olonini bostirish
uchun xarakat qildi. Manchjurlarning yordami qo„zg„olonni bostirilishiga hamda
1644-yil 6-iyunda dehqonlar qo„lida turgan Pekinni egallanishiga olib keldi. Shu
tariqa Xitoyda dehqonlar qo„zg„oloni bostirildi. Xitoy boshqaruvi esa Abaxayning
o„g„iliga topshirildi. U imperator sifatida Pekinda taxtga o„tirdi va Xitoy tarixida
Min sulolasining hukmronligiga barham berib, yangi Sin (1644-1912) sulolasi
boshqaruvini boshlab berdi.
Dehqonlarning qarshilik xarakatlari endi manchjurlarga qarshi milliy kurashga
aylanib ketdi. Xarakatning rahbarlari - Li Szi-chen (1645) va Chjan Syan-chjun
(1646) larning janglarda halok bo„lishi dehqonlar qo„zg„oloni kuchsizlantiridi.
Xitoyda manchjurlarga qarshi kurash 1683-yilgacha Tayvanda olib borildi. Shu yili
20

Tayvan hududlari ham egallangandan so„ng manchjurlar hukmronligi Xitoy
hududlarida to„liq qaror topdi.

2.3 Xitoy xalqining manchjur bosqinchilarga qarshi kurashi
XVII asr 1-yarmida Manchuriya. XVI asr boshlarida xozirgi Hitoyning shimoli-sharqy
davrida XII boshlaridayoq JingEmpiresi kwrishdagi o'z davlatlarini qo'rg'on,
Jurchenlar avlodi xisoblanovchi manchu kabilalari yashardilar. Bohududning yuz
yilga yaqin Khitoy sivilizatsiyasi doirasiga kirgan-league of the manchzhurlarga
hitoy madaniyatini qisman o'zlashtirishimko-nini qush.XVI asr ohirida Amurdan
zhanubda, Ussuriyadan garbroqda ta-lantli harbiy boshliq va siyosiy arbob
Aisingioro Nurhatsi (1559 –1626) raxbarligida kabilalar ittifoqi payo bouldi.1609
yildan Manchurian Minlar Imperator Ulpontulamay quydi. Bu zharayonlarning
natizhasi o'larok 1616 yili 16 ta Manchu kabilalarining kengashida Hou-jin
(keyinroq jinempire) davlati dunyoga keldi. Bu bilan avwalgi Jin davlatiga
dahldorliga takidlangandi. Yangi davlatning fucarolarinimanchzhurlar deb atai
paydolar.
Nurxatsi tez orada Minlar sulolasiga qarshi kurolli kurashboshida, 1618 yili
Liaodong yarim orolini va unga yondoshHududlarni tortib oldi. Shundan keiin
manchuurlar tarafiga chitoy va mugullarining qushin bir qismi utdilar.
Ainan o'sha paytlari orka tomonni mustakkamlashga uringan Nurxatsi Janubiy
Mugulistonga qarshi yurish boshlady. Birinchiir tẞqnashuv 1619 bilan tughadi.
Lekin butun Mugulistonni birdaniga egallai olmasligini tushunib etgan manchurian
khokoni uni parchalab yuborishga va qismlarga bo'lib, asta-sekin egallashga qaror
qildi.1626 yili Nurxatsi vafot etdi. Uning o'rniga taxtga kelgan o'g'li Abahai (1592-
1643) otasining ishini davom ettirdi. Avvaliga Xarchin (Tsitsilar) xoqonliga
bwysundirildi, keyin, 1635 yil,umummugul khoni Ligdenkhon boshchiligidagi
Chaxor xonlig hham egallandi. Manchuurlar egallangan qurilmadagi ishga
yaroqliaholini majbur olib ketdilar va ularning sakkiz bairokli qushinlariga qushib
oldilar. Ligdenhonning maglubi1636 yili Abahaiga uzini umummugul honi deb elon
21

kilish im-qush ot. Îsha orqali Þzida u úz davlating nomini Qing (yani “sof, toza”)
deb u o‘zgartirdi.
Janubiy Muguliston Abaxay honning "tashki" vassallaribezori. Bu hududda
aholining erkin harakatlanishi, Xitoy bilanmustakilligini saklab kolgan boshka
mugul erlari bilan savdo qilishi, qurol sotib olishi, zhanubiy mHgullar, khalkhasslar
va oyratlar bilan turmush qurishi taktiklandi, lam ruhoniilari usti-Nosira
Urnatildiga berildi.
1618 yildan necha marta manchzhurlar bir necha marta Korea hududiga bostirib
kirishdi. 1636 raqamiga o‘xirlarida tahrir 140 ming kishilik qushini Seulni egalladi,
taladi va tez orada korea hukmdori uzini sud vassali deb tan oldi, taxt
merosxo'rlarini manchzhurlarga garov tarikasida yubordi. O'q-dori ular koreis
qularining Xitoiga qarshi urushda katnashishiga erisha olmadilar. Katta tulov olish
bilan cheklanishga tugri keldi.1643 yili Abakhai vafot etdi va uning kichik joyi o'gli
Shun-zhi bogdixon bouldi. Bu vokea Manchuria tarixida yangi davrni -hududi va
aholi soni zhihatidan uncha katta bulmagan davlatning Hitoy empiresidagi eng
imtiozli qismga qarab, uning
Hukmdori esa - Hitoy taxtidagi Birinchi Manchu Imperor bwlishi dabrini birdi. Bu
1644 yili U Sangui qushinlariLi Zicheng tarafdorlarini taqib qilishda davom
etganligidan,Manchurian esa Pekinda kolganlaridan keiin yuz birdi. Kishi-chzhur
zodagonlaridan eng qudratlisi Durgan (Dorgon, Ruivan)
Shunzhini Khitoy imperator deb elon qilishning tashabbusko-ri bwldi, uzi esa uga
regent bwlib oldi. Ana shu paydan 1911 yilgachafoyda Khitoida chet ellik
manchzhurlarning tsinlar sulolasi Hukmronlik kildi.Chitoining Manchurian
Tomonidan Egallanishi. 1644 yil -ning 6 iyun Pekinny egallalaganidan va uni
mukdenning yurniga Qing davlatining poytahti deb elon qilganidan s'ng Durgan o'z
qushinlarining bir qismini U Sanguiga erdamga, boshka bir ularni Shandun
viloyatini egallab olishga zhunatdi. 30 oktyabrda shunzhi yana bir bor qing
davlating imperatori deb elon kilindi.Sian wa Tunguan tumanlarida dehkonlarning
daraxtlari man-chzhurlarga bir yilga yaqin qarshilik kuchlari, lekin ohibatda Yangji
daryosidan o'tib, zhanubga ketishga majbur buldilar. Xubey Viloyatida Li Jicheng
va uning kupgina safdoshlari Uldirildi.
22

Dehqonlar urushi qug'g'olonchilaRNing mag'lubi bilan yakunlandi.Beijing
egallanishi payida Ming emperorlik oilasining omon kolgan azolaridan bazilari
manchzhurlarni olqishladi,boshqalari esa, yuklangan etiborlarini tiklashga umid
boglab,Yangji wodiysiga zhunadilar. Uerda, kadimiy poytaxt Nankinha,
hukmdorlarning kumagida, Minlarning vakil FuVang (Zhu Yusun) Xito yangi
imperator deb e narxining.Shundai Qilib, Minlarning Bu Qismi Yangi Imperator
Atrophidavatanparvar kuchlarni yigib, manchzhurlarga qarshi kurashga siydikdilar.
bu qadam Minlar sulolasining Nankinda xozir bulgan ba'zi tomonidan
ma'qullanmadi va ular imperial torlik takhtiga boshkani ku boshqaruvchilar. juda
manchu-larga qarshi kuchlar o'zaro zhanzhallarga botib ko'ldi va chet elli-klarga
qarshi yagona frontga erisha olmadilar.
Manchuurlar avvaliga Yanzhuoni egalladilar, unga huzhum pai Tida 800 Ming
Kishini Uldirganlaridan Song, Nanking Karab Yurdilar. Wu erda imperator deb
e'lon qilingan Fu Wan o'z ayonlari bilan birga qochib qoldi (keyinroq u asir olinib,
Pekinda katl ishlari), mahalla ayonlarning bir qismi esa Tsinlarga xizmat maqul
qurdilar.
1648 -1652 yillarda manchzhurlar buysundirib olgan erlardabir necha quvolonlar
alanga oldi, ulardan eng kuchlilari Nanchang-ha, Zheqiangda, Fujianda, Hunanda,
Sichuanda va bir kator boshka zhoylarda bo'lib o'tdi. Shimoly Khitoida
qo'zg'olonlar Gansu,Shaanxi wa Shanxi viloyatlarini oldi va ba'zi bir mugul honlari
tomonidan qoʻllab-quvlandi.
Ba'zida quzgolonchilar manchzhurlardan ancha shaharlarni.ham tortib muyassar
bulardi. Shu tariqa ular Yangjidan zhanubroqda zhoylashgan jianlin shahrini
egallaydilar. uning sakson kunlik mudofaasida manchzhurlar 75 mingga yaqin
kishini y'q kildi, 100 ming kishi esa, taslim bulishni istamadi va usha erda.Uzini Uzi
Uldirdi. Ganzhou shahri yoqib yuborildi va u erda ham yuz ming kishi kurbon buldi.
1646 yili Sichuan aholisi jon-zhahdi bilan qarshilik ku va faqat 1647 boshlaridagina
Manchurian Ularni Tinchitishga Muvaffaq Buldilar. Hitoylik zodagonlarning
yordamisiz vaziyatni nazarat ostida ushlab turishning ilozhi yuqligini tushungan
manchzhurlar ularga bir qadar yon berdilar, mugul zo'r squadlarini uz tarafiga
shikoyatlar kildilar,europaliclar yordamida o'z qo'shinlarini qayita kurollantirdilar
23

wa Khitoini zabt etishni davom ettirdilar. yangji wodisini egal-lagan manchzhurlar
Janubiy Xitoini bosib olish uchun yulga tushdilar.
1673 ohirida Tsinlar hozirda prince bulgan, hozir esa ulardan norozi Wu Sangui
Pekindagi markaziy hukumatga busunishdan bosh tortdi va uz nazorati ostidagi
erlarda Min- Ularning ananalari tiklanganligini elon qilib, qo'zgolonko'tardi. The
Hitoyliklarni Manchhurian Bilan kurashga chaqirdi.faqat odamlar ongida uning
sotqinligi haqidagi fikr mustakam o'rnashib kolganligi tufaili, Wu Sangui
manchzhurlarga qarshi ozodlik harakatining saqlashi bo'la olmadi. Shunda Janubi-
Garbiy Khitoida o'z davlatini belgiga karor qildi. Bu ishda uniyana ikkita knyazlik
qo'llab-kuvvatladi, shuning uchun bu urush tarihda "Hirozh tulovchi uch prince
urushi" deb ham tayyor. Dustlabki davrda ular muwaffaqiyat kozona
boshlanganlar va Hitoyning 15 ta viloyatidan 6 tasi ular nazarati ostiga utdi. 1678
yil Vu Sangui Zhou Di nomi ostida emperor deb e'lon joy, ammo tez orada vafot
qildi. Uning taxtga chiqqan nevarashi Vu Shifan Manchurian-ha qarshi kurashda
bobosiga ancha omadsizroq chikdi. Qinglar Zhou empiresini yo'q erishdilar.
Shundai Qilib,Hitoining Tsinglar Nazoratiga Utmagan Yagon Hududi Zhenglarning
Tayvandagi davlati bwlib koldi. U 183-yili Tsinlar 6-sonli egallab olindi.
XVII asrda Xitoidagi davlat tuzumi va iqtisodiy ahvoli.Hokimiyat tepasiga kelgan
Manchzhurlar Xitoy davlat tuzumining takrorlanganlarini umumiy tarzda saklab
qo'ydilar.O'ziga xos ijtimoiy tizimga taallukli bouldi. Endi Andy ifalar tizimi beshta
asosiy - hisob hukmron va ikkita ezilgan businuvchi guruhlardan iborat edi.
Rasman cheklanmagan vakolatlarga ega bulgan emperor bevosi-ta o'zi
mamlakatni boshkarmas edi. Eng muhim hal qiluvchi organ Oliy imperatorlik
kengashi bwlib, unga imperorning karindoshlari va oliymaqom aenlar kirardi.
Undan keiin ijro-chi tizimlar - Emperor kotibiyati, chet el, soliqlar,
marosimlar,harbiy ishlar, jinoy, jamoatchilik ishlari, sensorlik va shu
kabimahkamalar turardi. Avvalgi sulola ulkan hokimiyatga ega bulgan haram
ularining ta'siri to XIX asr oxirlariga qadar susidei. Andy ular davlat karorlarini
kabul kilish zharyonlariga ta'sir kursata olmasdi.
24

Manchuurlar Xitoy hukmron elatga ailandi, andy mamuriy va harbiy amaldorlar
ular orasidan tayinlanardi.Manchzhurlar mehnat kilish va savdo bilan
shug'ullanishni uzlari uchun taxqirli deb xisoblardilar. uchun ular faoliatining
asosiy zhabhalari mamuriy va harbiy xizmat bHildi. harbiyhizmatdagi
manchzhurlarning o'g'illari voyaga etganlariga qadar davlat maoshini olardilar. Bir
Khildagi Zhinoyat Uchun Manchzhurlarva hitoylarga turli xil hil jazzo berilardi.
1644 yildan manchurlar va hitoyliklarga aralash turmush qurish montaj
qilingandi.Xitoy noibliklarga azhratilgan bo'lib, hujjat hukm birida o'zmoliya tizimi
va kurolli qo'shinlari mavjud edi.
Konfutsiylikka rioya qilgan hitoyliklar nazarida o'z hukmronligini mustakamlash
uchun oldindan shamanismga siginuvchi Manchurian, rasmiy davlat dini sifatida
konfutsylikni saklab Koldilar. Manchurian Bogdikhani esa hitoylik izdoshlari
bazhargan o'sha marosimlarni izhro odam bo'ldi. Bu yo'nalishdagi keyingi
qadamlardan biri Konfutsiy "Kung Ji" - "Kadimiy O‘qituvchi”, “Buyuk va Shuhratli”,
“Eng Etuk Donishmand” g‘olib bo‘lmadi.ularning berilish bouldi. Yangi imperator
taxtga kutarilayotganida o'z fukarolariga Confucining shaxsiy maqbarasida va
kabrida kurbonliklar o'tmish buyurardi, o'z hurmat qilish va uning ruhiga ta'zim
bazho keltirish mazhburiyatlarini yukladi.Bundan tashqari, archlik hokimiyatining
merosi-ni kuyishga uringan manchzhurlar sulolasi Minlarning ohir-gi imperator
Chun Zhengning ruhiga ta'zim bazho qildi. hatto yuzini osgan darakht ham
muqaddas yodgorlik sifatida asrlardi.Manchzhurlar hukmronlik kilgan sud
muhokamasi tili impe-ratorlar tili bulib kolgan bulsa ham, manchzhurlar hitoy
tilinib Kobul kildilar. har pivo imperatorning boshkaruv shiori mahsus ierogliflar
bilan yordam. Youki bu Hitoi imperatori tarihga kōpincha o'z nomi bilan emas,
ainan boshkaruv shiori bilan chirardi.Tsinlar keyin kuyidagi imperatorlar
hukmronlik kilgan:Shunchzhi (Omadli boshkaruv), o'z nomi Fu-Min; Kangxi
(Gullab-yashnovchi va Nur taratuvchi), o'z nomi Snan-e; Yongje (Mukammal va
Adolatli), o'z ismi Yuanzheng; Qianlong (Bukilmas va Shuhratli),o'z ismi Hun-li;
Jiaqing (Azhoyib va Kuvonchli), oʻz nomi Yun-yan; Daoguang (Maqsadga intiluvchi
va Porloq), o'z ismi Mian-ning; Sian-feng (Umumiy tukinchilik), uz nomi Vu Zhu;
Tongji (Birgalikda boshkaruv) o'z nomi Izai Chun; Guangxu (Ajoyib meros) o'z ismi
Zai Tian va Xuantong (Umumi Birlik), uz nomi Pu Yi.Xitoy yilnomasida yil hisobi
25

navbatdagi imperatorning taxt-ga chiqishidan boshlanib, uning hukmronligi
tugagunga qadar davom etardi. Taxt meroskhurligini faqat erkaklar davom
ettirardi,-tning vorisi oldindan elon qilinmasdi wa emperorning katta o'gli b'lishi
shart emasdi. Ayollar faqat voyaga etmagan imperatorning regenti bushish
huquqiga ega edilar.Emperorning boshkatta) hotinidan tashqari ikkita kichik
(ikkinchi darazali) hotinlari jihatidan, kup sonli zmanlari bulardi. Ular imperator
haramini tashkil etar, uni Minlar davrida bulgani kabi haram ogalari boshkarardi.
Manchuriya darida, keyin XIX asrning yarmiga qadar, harom ogalarining sa-roydagi
tashiri ancha kamaigan va asosiy ishlari haramni saqlash bulib kolgandi.
XVII asr yarmidagi Khitoining iqtisodiy ahvoli.Manchuriya xokimiyatga kelishib
Xitoy zhamiyatida ma'lum bir iqtisodiy o'zgarishlarga olib keldi. Hitoining barcha
er maydonlarini egallab olishning realga ega bulmagan man-chzhurlar bu erlarning
kattalashtirish hitoilik mulkdorlar qo'lida koldirdi. Manchzhurlar Uzlariga Zhili
poytaxt viloyatidan,tufayli, hitoilik aholi zich yashaidigan boshkadan er ajratdilar.
Manchurianing o'z hududi (1644 yilgi chegaralarda) o'ziga xos qo'rixhonaga
ailangandi. Barcha erlar bogdihonning mulki bwlib, etnik Khitoilarga u erlard
yashash taqiqlangandi., o'rmonlar, berilmaidigan erlar, o'kuv tashkilotlari
zhoylashgan erlar va diniy marosimlar o'yingan maidonlar ham davlat mulki
hisoblanardi.ydon qismlarining qismi shartli munosabati mulki bulib, egashi undan
foidalanganligi uchun solik tulardi. Iltimos yigib foydalanish qulaylashtirish uchun
aholi ustidan qat'iy nazorat o'tkazishdi. Davlatga er, zhon va boshka soliqlar
tulayotgan dehkon honadonlari o'nliklar va yuzliklarga birlashtirildi.
Bundan tashqari dehkonlarning shakhsiy samaradorligiatlari ham saklab
Kolingandi. Soliklar bilan ulchanardi, lekin kumush asosan, xosil bilan
tulanardi.Davlat ace chikarishni uzi egallab olgandi, choi, spiritli ichimliklar, mulk
oldi-sottisi va shu kabilarga qo'shimcha soliqlar solinardi. Dehqon olingan
hosilning katta kismini erning egashiga
Berishga va uning turli hil shaxsiy topshiriqlarini bazharishga majbur edi.Shunga
karamasdan, Manchurian o'z xukmronliklarini mustakamlash uchun Minlar
hozirda mavjud bulgan soliqlarni qisqartirdi va qisman bekor kildi, davlatga
qarashli qo'riq erlardan bir qismini dehqonlarga yuborish uchun berdi. Buning
26

hammasi XVII asr okhirlariga kelib iqtisodning bir qadar o'sishiga va ijtimoiy
munosabatlarning barkaroriga olib keldi. Boo-ning aholi soni kupaydi, khaida
oladigan er maidonlari kengaidi,hunarmandchilik ham rivozh topdi.Bazi bir
tarixchilar Xitoydagi barkarorlashuv natizhasida Bu kapitalist hayot tarzi paydo
bula kapitalist, deb xisobladilar.Aslida bu izhoby o'zgarishlarning hammasi ancha
yuzaki va karama-qarshi xarakterga ega edi. Boshka tadqiqotchilar esa, Xitoy
zhamiya-XIX asr boshlariga qadar xali tulik ananaviyligicha kolgan va kapitalist
rivozhlanish tomon khech kanaka silzhish kuzatilmagan-ligini takidlaydilar.
Manchurian esa Xitoidagi joylarini mustahkamlab olganlaridan soung, asta-sekin
solik va mazhburiyat-ularning oldingi tizimiga kaitdilar.
Bundai sharoitda sudhurlik kapitali muhim rol uynai boshla-di, chunky kwpgina
dehkonlar uning yordamisiz soliqlarni twlashi va shakhsiy khzhaliklarini
yuritishining iloji kam edi. Kupgina dehqonlar honaviron bwlib shaharlarga ketib,
at erda gadolarcha kun kura boshlanganlar.
Sunlar sulolasi kelajakdan buyon Khitoida baojia deb atalgan bir-birini qo'llash
tizimi mavjud bulgan, unda faqat karindoshlar emas, at yoki bu joyda yashovchi
barcha kishilar birlashardi. Besh Howli yoki o'n howli tizimiga kirgan khar bir oila
boshkalarni kuzatib yurishi kerak edi. Agar baojia a'zolari tayorlanayotgan
zhinoyat Haqida hokimiyatga o'z vaqtida xabar berishmasa, unda zhinoyatchiga
beryiladiganzhazo ularga hoam berilardi. Bundai Tartibdan Uzlariga amaly foyda
bulishini kHrgan manchzhurlar, uz hukmronliklari hozir ham uni saklab
qo'ydilar.Oz navbatid, shaharlarda ham aholi ustidan kattiq nazarat o'rnatish,
savdogarlar va hunarmandlarning tadbirkorlik tashab-buslarini cheklash bilan
bogliq bulgan jiddi muammolar bor edi. Savdogarlarga katta kemalar qurish,
o'rnatish Hi-o'yinchoqni olib chiqish tekshirilgandi. Boshka davlatlar bilan tejash
ostida bulgan, mahsus tashkil qilingan savdo company larigina ego edi.
XVII asr o'rtasi - XVIII asr boshlarida Tsinlarning toshlari shiyoshichi. Tsinlar
saroyining tuzilishi siyosiy faoliati bir-biriga qarshi bulgan ikki yunalish bilan
xarakterlanadi. Bir tomondan, Yaponaga o'khshab, tashqi dunedan “esiklarini
yopib olish” talab, boshka tomondan, qushni davlatlarning resurslarini bosib
olishga urinish namoyon bo'ldi.yil Korea, Keyin G'arbiy va Shimoli Muguliston
27

Hamda Vietnam Tsinlarga vassallikni tan olishdi. Yevropa mamlakatlari bilan
alokaga kelganda, Tsinlar avvaliga ularga ancha izhobii muno- Sabatda Buldilar,
Chet Elliklarda Ustidan Xitoy Ustidan Tuliq nazarat qurish uchun kurashlarida
ittifoqchilarni ko'rdilar. Boo eng avvalo catholic missionary lariga hitoylik aholi
oʻrtasida oʻz tashviqotlarini olib borish, europaliklarning savdo kemalariga esa uz
foydalanish mollarini va hitoyliklarning sotib olish uchun portlarga kiris huquqini
berganligida namoyon bulgandi.
XVIII asr 70-yillari Rossiya Xitoy bilan o'zaro alokalar.U qurishga urindi. Ammo
Uzoq Sharkda va Markaziy Osiyoda ta'sir uchun bulgan karama-qarshilik o'sha
paytda bunga yo'l qo'ymadi.Keiin ikki tomon o'rtasida kurolli tHqnashuvlar bwldi,
uning natizhasida Tsinlarning qushinlari Amur daryosi yokasidagi Abazin shahrini
kamal kildi va 1689 yili rus-hitoy Nerchin kuni imsolandi. Bu kompaniyaga kwra
Rossiya bilan Khitoy o'rtasida savdo8 alokalari o'pgan bo'ldi, lekin Russia Khitoiga
Amur Daryo-sining chapkhilini berishi, Abazin shahri esa vairon qilish kerak
edi.1727–1728 yillari yana chiqadigan – Burun risolasi wa Kyakhta paydo qildi.
Ular, Rossiyaning yana hududii yon berishlarga, rus-hitoy savdo alokalarining
yanada kengaitiri-bu va rus ruhsatga olib keldi. Bu wakillik a'zolari u erda hitoy
tilini, madaniy ananalarini o'rgandilar va ayni paytda bazi bir akademik
boshqaruvni ham bajardilar.Garbiy Yevropa davlatlarining Khitoida o'z diniy
vakolathona-larini ochish uchun qilgan urinishlari o'sha davrda muwaffaqiyat
Kozonmadi. Aksincha, XVIII asr elliklarga o'z vaqtida savdo qilishni to'g'rilab qo'ydi,
bundan faqat Kanton (Guanchjou) porti mustasno edi. Zhngoriya va Kashkar
ustidan qozonilgan hharbiy galabalar, shu-Ningdek, Tibetning tashkilot siyosatdagi
katta galabasi bouldi. XVIII asr 60-yillari ohirida Burma ham Hitoiga vassallikni tan
oldi.XVIII asr ohirida Buyuk Britannianing East India Company Xitoida katta faollik
ku qiladi. Xitoiga lord Makkartni bosci-ligadagi elchilar keldi. Ularning maqsadi
davlat o'rtasida diplomatik alokalar o'rnatish, ingliz savdosini boshqarishga
urinish, "Gunkhan" kompaniyasi sining iqtisodiy aloqalarda yakka hukmronligini,
ustidan, england shaxsiyyning Xitoy olish erkin harakatlanishiga ruhsat edi.
shuning uchun o'sha davrda Khitoy taxtida o'tirgan imperator Jianglong bu
davoLarni xursand etdi. Inglizlardan tashqari, Khitoy hududiga suqilib kirishga
amerikaliklar ham urinib kHardilar, tekshiruv kemalari.1784 yildan kwp march
28

Xitoy qirqoqlariga suzib keldi.Chet elliklar o'shanda xali shuni twliq anlab etmagan
edilarki, tekshirish Khitoy bilan aloqa o'rnatishga bulgan khar qanday u Xitoy
hukmdorlari sifatidagi "varvarlar"ning chi-toy civilizationsini "U boshqarish" ha
intilishlari, sharh Orta empire "fan" (vassal) bwlish istaklari, deb Kobul qilinardi. Bu
hol Hitoyning boshka bilan teng alokalar o'rnatishni rejalashtirishni yoqqa
chikarardi. shunday uzi sovgalar olib kelishga ham taalluqli edi. Boshkaning
diplomat Marosimlarida odat bulgan sovg'a berish, agar bu sovg'a Khitoy
emperoriga berylsa, u hurmat belgisi sifatida emas, you-sallari berilgan hirozh
sifatida tushunilardi. o'z on-vbatida, imperator hham,zhavob kadami sifatida
o'zinging haqiqy yoki soxta vassallariga sahiylik bilan sovg'alar ulashardi.Shundai
qilib, XVIII asr ohiriga kelib Europe davlatlari va America Hitoiga suqilib kirish va
uni mustamlakaga aylantirish re amalga oshira bouzhasini jihozlarda, Khitoy hali
Osiyo-ning katta va kuchli davlati bo'lib qo'llayotgan edi. Ammo iqtisodi va siyosiy
koloklik ohir ohiratda Hitoyning yarim mustamlakaga bulanishiga olib keldi.

29

3 BOB.Pedagogik amaliy metod
Darsga faol bo' l metodi
Bizning pedagogik amaliyotimiz juda sodda usuldan iborat bunda hamma
o'quvchilarimiz qatnashishlari zarur buladi o'qituvchi ishtirokida olib boriladi
Xitoyni qoʻshni xalqlar bilan munosabati mavzusida Hamma o'quvchilar kamita bir
dona malumot aytib ozlarini fikrlarini bildiradilar. asta sekin shu darsga qiziqtirir
jalb qilib hech bulmaganda mavzu bo'yicha bir marotaba kitobga bir kuz yugurtirib
chiqadi.fanga qiziqa boshlaydi hammaning ham fikri muhim va albatta inobatga
olinadi noto'g'ri deb qoralanmaydi.

Bir darsda ikkita metoddan faydalansa ham buladi
Masalan
1guruh ilk o'rta asrlar Xitoy
2guruh rivojlangan o'rta asrlar Xitoy
3guruh so'ngi o'rta asrlar Xitoy
Demak 3guruhdan ham bittadan o'quvchi chiqib mavzu bo'yicha bittadan savol
berib o'zaro berlashadilar to'g'ri javob uchun 1baldan rag'batlantirilib boriladi dars
oxirida g'olib guruhlar aniqlanadi

30

“Zinama-zina” texnologiyasi
Texnologiyaning tavsifi. Xitoyni qo’shni (xorijiy)xalqlar bilan iqtisodiy va madaniy
aloqalari mavzusida Ushbu mashg`ulot talaba (yoki o`quvchi) larni o`tilgan yoki
o`tilishi kerak bo`lgan mavzu bo`yicha yakka va kichik jamoa bo`lib fikrlash hamda
xotirlash, o`zlashtirilgan bilimlarni yodga tushirib, to`plangan fikrlarni
umumlashtira olish va ularni yozma, rasm, chizma ko`rinishida ifodalay olishga
o`rgatadi
Texnologiyaning maqsadi. Xitoyni qo’shni (xorijiy)xalqlar bilan iqtisodiy va
madaniy aloqalari mavzusida Talab(yoki o`quvchi)larni erkin, mustaqil va
mantiqiy fikrlashga, jamoa bo`lib ishlashga, izlanishga, mavzuning tayanch
tushunchalariga izoh berishda egallagan bilimlarini qo`llay olishga o`rgatish.
Mashg`ulotda qo`llaniladigan vositalar: A-3, A-4 formatlarda tayyorlangan
(mavzuni ajratilgan kichik mavzuchalar soniga mos) chap tomoniga kichik
mavzular yozilgan tarqatma materiallar, flomaster(yoki rangli qalam)lar.
Mashg`ulotni o`tkazish tartibi:o`qituvchi talaba (yoki o`quvchi) larni mavzular
soniga qarab 3-5kishidan iborat kichik guruhlarga ajratadi (guruhlar soni 4 yoki 5ta
bo`lgani ma’qul);talaba(yoki o`quvchi)lar mashg`ulotning maqsadi va uning
o`tkazilish tartibi bilan tanishtiriladi.Har bir guruhga qog`ozning chap qismida
kichik mavzu yozuvi bo`lgan varaqlar tarqatiladi;o`qituvchi guruh a’zolarin
tarqatma materialda yozilgan kichik mavzular bilan tanishishlarini va shu mavzu
asosida bilganlarini flomaster yordamida qog`ozdagi bo`sh joyiga jamoa bilan
birgalikda fikrlashib yozib chiqish vazifasini beradi va vaqt belgilaydi.Tarqatma
materiallar to`ldirilgach, guruh a’zolaridan bir kishi taqdimot qiladi.Taqdimot
vaqtida guruhlar tomonidan tayyorlangan materialar, albatta, auditoriya(sinf)
doskasiga mantiqan tagma-tag(zina shaklida) ilinadi;O`qituvchi guruhlar
31

tomonidan tayyorlangan materiallarga izoh berib, ularni baholaydi va
mashg`ulotni yakunlaydi.
3.1 Xitoyga koʻchmanchilar hujumini klaster metodi bilan tanishtirish.
Xitoyga ilk oʻrta asrlarda juda koʻp koʻchmanchi qabilalar hujum qilib hatto
Xitoyni bosib ham olgan . Xitoyga koʻchmanchilar hujumini klaster metodi bilan
oʻtish oʻquvchilarning mavzu bilan tuliqroq tanishish va eslab qolish qobiliyatini
oshiradi.
Natijasi
32Ilk oʻrta asrlarda
Xitoyga hujum qilgan
qabilalarChjurchjenlar

Xitoyga koʻchmanchilar hujumini klaster metodi bilan yotitish oʻquvchilar uchun
mavzuning asosiy jihatlarini ochib beradi.Klasterni oʻquvchilarni oʻzlari toʻldirsa
dars samaradorligi oshadi.
3.2.Min sulolasi tashqi siyosati rejasini baliq skeleti usulidan foydalanib yoritish.
Strategiya:
Bir varaq oq qog`ozda (vatman yoki A-3 varag`i) baliq skeleti chiziladi (boshi,
kemirchagi, qovurg`alari).
YUqoridagi «suyagiga» muammo ifodalanishi, pastidagiga esa - ushbu muammo
mavjudligini (yoki uni hal qilish yo`lllari, o`qituvchi o`z oldiga qo`ygan maqsadga
qarab) isbotlovchi faktlar yozib qo`yiladi.
1Min sulolasining hokimiyatga kelishi
2Min sulolasining qoʻshni hududlarga hujumlari
3Min sulolasining Yevropa mamlakatlari bilan siyosiy diplomatik aloqalari
33

Min sulolasining qoʻshni hududlar bilan munosabatini urganishda baliq
skeleti metodidan foydalanish mavzuning qiyin , tushunarsiz qismlarini jam
yechishga yordam beradi.
Xulosa
Xitoyda feodal munosabatlar Xan Im periyasi va shimoldagi qabilalar ibtidoiy
jam oa tuzumi zaiflashuvi asosida tarkib topa boshlagan.Xan davlati Buyuk Xitoy
devoridan Janubiy Xitoy dengizigacha bo'lgan hududda joylashgan bo'lib, 50
milliondan ortiq aholi yashagan. Qadimiy poytaxtlari Chan’an (Sian) va Loyan
shaharlari edi. Xalq nomi xanlar bo'lgan. Ipakchilik, kulolchilik, qurolsozlik, qog‘oz
ishlab chiqarish rivojlangan.O ’zaro urushlar va 184-yildagi «Sariq
peshonabog‘lilar» qo'zg'oloni mamlakatning zaiflashuviga sabab bo'lgan. Natijada,
imperiya uch lashkarboshi tomonidan bo'lib olinib, «Uch podsholik davri»
boshlangan.
Yangi sulolaning tashkil topishi Xitoy tarixi oqimini keskin burib yuborgan.
To‘rt asrlik qarama-qarshilik tugab, birlik va markazlashuv davri, iqtisodiy va
madaniy rivojlanish boshlangan.Yangi hokimiyat soliqlarni ozaytirib, tartibga
solgan, tuz va vino monopoliyasini bekor qilgan, yangi tanga zarb ettirib, o ‘lchov
birliklarini bir shaklga solgan. Abaxay davrida Janubiy Mog„uliston buysundirildi,
1637-yilda Koreya hududlariga yurish amalga oshirildi hamda Koreyaning vassal
qaramligi haqidagi kelishuv imzolandi.Min sulolasi tomonidan tashqi dushmanga
nisbatan taslimchilik siyosatini amalga oshirishi og„ir ahvolda bo„lgan xalqni
norozilik chiqishlariga sabab bo„ldi.
Manchuurlar Xitoy hukmron elatga ailandi, andy mamuriy va harbiy
amaldorlar ular orasidan tayinlanardi.Manchzhurlar mehnat kilish va savdo bilan
shug'ullanishni uzlari uchun taxqirli deb xisoblardilar. uchun ular faoliatining
asosiy zhabhalari mamuriy va harbiy xizmat bHildi. harbiyhizmatdagi
manchzhurlarning o'g'illari voyaga etganlariga qadar davlat maoshini olardilar. Bir
Khildagi Zhinoyat Uchun Manchzhurlarva hitoylarga turli xil hil jazzo berilardi.
1644 yildan manchurlar va hitoyliklarga aralash turmush qurish montaj
qilingandi.Xitoy noibliklarga azhratilgan bo'lib, hujjat hukm birida o'zmoliya tizimi
va kurolli qo'shinlari mavjud edi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Salimov ,, Jahon tarixi’’ 2014 Toshkent
2. Jahon tarixi (sharq) SamDU 2017
3.Сказкин_Историа_средних_веков
4. Восток в средние века.том 2,2002 г. 716 с.
Сайты
1. https :// peskiadmin . ru
2. https :// uz . atomiyme . com
35

O'RTA ASRLARDA XITOYNI QO’SHNI (XORIJIY)XALQLAR BILAN IQTISODIY VA MADANIY ALOQALARI Mundarija Kirish 1.Bob. Ilk O'rta asrlarda xitoyni qo'shni xalqlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqalar 1.1 Yangi sulolalar davrida xitoyning tashqi siyosati 1.2Xitoyga ko'chmanchilar hujumi 2.Bob Rivojlangan o'rta asrlarda xitoyning tashqi siyosiy aloqalari 2.1 Xitoy Mo'g'ullar sulolasi hukmronligi ostida 2.2 Min sulolasining tashqi siyosati ( yevropaliklarning kirib kelishi) 2.3 Xitoy xalqining manchjur bosqinchilarga qarshi kurash 3.Bob Kurs ishi mavzusida pedagogik amaliy metodlardan foydalanish 3.1 Xitoyga koʻchmanchilar hujumini klaster metodi bilan tanishtirish. 3.2 Min sulolasi tashqi siyosati rejasini baliq skeleti usulidan foydalanib yoritish. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'xati 1

Kirish Bizga malumki har bir davlatni, har bir xalqni oziga yarasha tarixi, madaniyati, mentaliteti bor. Biz tarixni organar ekanmiz undan ozimizga tegishli xulosa va saboqlar chiqarishimiz darkor. El-yurtimiz ozining kop asrlik tarixi davomida mashum xatarlarni bir necha bor korgan, ularning jabrini tortgan. Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va manaviyatimiz bir paytlar qanday xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz. Ana shu fojiali otmish, bosib otgan mashaqqatli yolimiz barchamizga saboq bolishi, bugungi voqealikni teran taxlil qilib, mavjud taxdidlarga nisbatan doimo ogoh bolib yashashga davat etishi lozim. Oz tarixini bilmaydigan, kechagi kunni unutgan millatning kelajagi yoq. Bu haqiqat kishilik tarixida kop bora oz isbotini topgan.Qadimgi Sharq madaniyati, davlat tuzumini rivojlanishida ham qadimgi Xitoy alohida oringa egadir. Biz yosh avlad bu davlatni kashfiyot va yutuqlaridan oqilona foydalanish, undan hayot faoliyati davomida ozimizga kerakligini olishimiz maqsadga muvofiq boladi. U qilgan kamchiliklar va nuqsonlarni takrorlamaslik darkor. Bizga malumki Xitoy qadim zamonlardan biyon Osiyo qitasidagi eng yirik va eng qadimgi madaniyat va sivilizatsiya ochoqlaridan biri bolib kelgan. Insoniyat tarixidagi dastlabki sivilizatsiyalardan biri aynan Xitoyda Xuanxe va Yanszi daryolari oraligida vujudga kelganligi yuqoridagi fikrlarimizning isboti boladi desak mubolaga bomaydi.imperiyasi va shimoldagi qabilalar ibtidoiy jam oa tuzumi zaiflashuvi asosida tarkib topa boshlagan. Xan davlati Buyuk Xitoy devoridan Janubiy Xitoy dengizigacha bo'lgan hududda joylashgan bo'lib, 50 milliondan ortiq aholi yashagan. Qadimiy poytaxtlari Chan’an (Sian) va Loyan shaharlari edi. Xalq nomi xanlar bo'lgan. Ipakchilik, kulolchilik, qurolsozlik, qog‘oz ishlab chiqarish rivojlangan.O ’zaro urushlar va 184-yildagi «Sariq peshonabog‘lilar» qo'zg'oloni mamlakatning zaiflashuviga sabab bo'lgan. Natijada, imperiya uch lashkarboshi tomonidan bo'lib olinib, «Uch podsholik davri» Uchinchisi boshlangan.Birinchi podsholik mamlakat 2

shimoli va poytaxt tumanlarida vujudga kelib, unda qo'zg'olon rahbarlaridan biri Sao-Sao hukmronlik qilgan. Ikkinchi podsholik U deb nomlanib, janubi-sharqda hozirgi Nankin tumani hududida bo'lgan. esa mamlakat g'arbidagi Shu davlati edi.265-yilda Vey lashkarboshisi Sima Yan Sao-Sao avlodini tugatibSzin sulolasiga asos solgan. Shimolliklar dastlab Shu, 280-yilda esa IJ davlatini egallaganlar va imperator Sima Yan hukmronligi o'rnatilgan.280-yil Sima Yan tomonidan chiqarilgan qishloq x o ‘jaligi tizimi farmonga binoati, xazina foydasiga m a’Ium shartlarni bajargan, mehnatga layoqatli 16—60 yoshli erkak va ayollar yer olishga huquqli bo'lgan. 13-15 va 61-65 yoshlilar esa belgilangan yerning yarmini olish lari mumkin bo'lgan. Yosh bolalar bilan qariyalarning yer olish uclum huquqlari bo'lmagan, shuningdek, ular soliq ham lo'Iamaganlar. Yer olganlar hosilning beshdan ikki qismini soliq sifatida to'laganlar. liar bir hovlidan, agar boshliq erkak bo'Isa, uch dona shoyi matosi va 3 o'lchov birligida ipak olingan. Agar oila boshlig'i ayol, o'smir yoki qariya bo‘lsa, u holda belgilangan soliqning yarmi to'langan. Kurs ishining maqsadi Men bu kurs ishimda o'rta asrlarda xitoyni qo'shni (xorijiy) xalqlar bilan ijtimoiy iqtisodiy madaniy aloqalari haqda umumiy tushuncha berishni o'z oldimga maqsad qilib qo'ydim Kurs ishini vazifasi O'rta asrlarda xitoyni qo'shni (xorijiylar )xalqlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqalar mavzusini chuqurroq malumot berish va o'quvchilarni bilimini oshirishdan iboratu Kurs ishini tuzulishi Kirish 3Bob xulosa foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati 1.BOB.Ilk urta asrlarda xitoyni qushni xalqlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqalari. 1.1 3

III asrda X itoy jam iyati. Xitoyda feodal munosabatlar Xan Im periyasi va shimoldagi qabilalar ibtidoiy jam oa tuzumi zaiflashuvi asosida tarkib topa boshlagan.Xan davlati Buyuk Xitoy devoridan Janubiy Xitoy dengizigacha bo'lgan hududda joylashgan bo'lib, 50 milliondan ortiq aholi yashagan. Qadimiy poytaxtlari Chan’an (Sian) va Loyan shaharlari edi. Xalq nomi xanlar bo'lgan. Ipakchilik, kulolchilik, qurolsozlik, qog‘oz ishlab chiqarish rivojlangan.O ’zaro urushlar va 184-yildagi «Sariq peshonabog‘lilar» qo'zg'oloni mamlakatning zaiflashuviga sabab bo'lgan. Natijada, imperiya uch lashkarboshi tomonidan bo'lib olinib, «Uch podsholik davri» boshlangan. Birinchi podsholik mamlakat shimoli va poytaxt tumanlarida vujudga kelib, unda qo'zg'olon rahbarlaridan biri Sao-Sao hukmronlik qilgan. Ikkinchi podsholik U deb nomlanib, janubi-sharqda hozirgi Nankin tumani hududida bo'lgan. Uchinchisi esa mamlakat g'arbidagi Shu davlati edi.265-yilda Vey lashkarboshisi Sima Yan Sao- Sao avlodini tugatib Szin sulolasiga asos solgan. Shimolliklar dastlab Shu, 280-yilda esa IJ davlatini egallaganlar va imperator Sima Yan hukmronligi o'rnatilgan.280-yil Sima Yan tomonidan chiqarilgan qishloq x o ‘jaligi tizimi isidagi farmonga binoati, xazina foydasiga m a’Ium shartlarni bajargan, mehnatga layoqatli 16—60 yoshli erkak va ayollar yer olishga huquqli bo'lgan. 13-15 va 61-65 yoshlilar esa belgilangan yerning yarmini olish lari mumkin bo'lgan. Yosh bolalar bilan qariyalarning yer olish uclum huquqlari bo'lmagan, shuningdek, ular soliq ham lo'Iamaganlar. Yer olganlar hosilning beshdan ikki qismini soliq sifatida to'laganlar. liar bir hovlidan, agar boshliq erkak bo'Isa, uch dona shoyi matosi va 3 o'lchov birligida ipak olingan. Agar oila boshlig'i ayol, o'smir yoki qariya bo‘lsa, u holda belgilangan soliqning yarmi to'langan. Davlat ishlarida yildaga o'ttizkun ishlab berish majburiyati boigan. Uzoq va chegara tumanlarida mazkur majburiyat muddati qisqaroq boigan.Bu tizim keyingi asriardagi agrar tadbirlarning ham asosi bo’lib xizmat qilgan. Davlat xizmatidagi boyroq odamlarni jalb qilish maqsadida egallagan lavozimi va darajasiga qarab yer berilgan.Oliy darajadagi amaldor mulkidagi davlat solig'idan ozod boiganlar soni 50 hovlidan oshmasligi shart boMgan. Islohot yuqori tabaqa manfaatlariga mos boiib, yerga davlat va xususiy egalik birlashib ketgan. Shuning uchun o ’zaro raqobat zaif bo'lgan. 4

289-yil Sima Yan o iim id an so'ng taxt uchun kurash boshlanib, unga ko'chmanchi syanbi, uxuan va xunnlar aralashgan Suy va Tan ilk feodal im periyalarining tashkil topishi. VI asming ikkinchi yarmida shimol va janub munosabatlari yumshagan. K o’chmanchilar xanlar orasiga singib ketgan. Jangovar tobilar vujudga kelgan kuchini yo‘qotgan. Buning ustiga Markaziy Osiyoda vujudga kelgan ko‘chmanchilaming Turk xoqonligi hujumi xavfi paydo boigan. Bunday sharoitda shimol butun mamlakatnibirlashtirish tarafdori bo'lgan.Shimoldagi davlatlardan biri Chjou birlashuv markaziga aylangan.581-yilda shimol lashkarboshisi Yan Szyan Suy sulolasining imperatori deb e ’lon qilingan (581-618). Siyosiy va iqtisodiy vaziyat ulkan mamlakatni harbiy yo'l bilan birlashtirishni taqozo qilgan. Yangi sulolaning tashkil topishi Xitoy tarixi oqimini keskin burib yuborgan. To‘rt asrlik qarama-qarshilik tugab, birlik va markazlashuv davri, iqtisodiy va madaniy rivojlanish boshlangan.Yangi hokimiyat soliqlarni ozaytirib, tartibga solgan, tuz va vino monopoliyasini bekor qilgan, yangi tanga zarb ettirib, o ‘lchov birliklarini bir shaklga solgan. Konfutsiylik ta’limoti tarafidan imperator olimlarni davlat xizmatiga taklif etgan, amaldorlar imtihon topshiradigan bo'lgan. Suy saroyi Xan ma’muriy-buyruqbozlik tizimini o'zlashtirgan. Madaniyatda shimol va janub aralashuvi ro'y bergan.Yan Szyan 604-yilda o 'z o'g'li Yan Guan tomonidan o'ldirilgan. Yan Guan iqtisodiy va siyosiy markazlashuv tizimini davom ettirib, poytaxtni va o'n ming boy oilani Loyanga ko'chirgan.Aloqani kuchaytirish maqsadida Xuanxe, Yanszi, dengiz suv yo'li vujudga keltirilgan. Buyuk Kanal shimol va janub iqtisodini o'zaro bog'lagan. Buyuk Xitoy devori mustahkamlanib, qo'shimchalar qurilgan. Aholi ro'yxatga olingan. Soliqlar ko'paytirilib, davlatga ishlab berish muddati uzaytirilgan. Buning natijasida 610-yilda xalq qo'zg'oloni ko'tarilgan.Qo'z.g'olonchilar Dou Szyaneni hukmdor deb e’lon qilganlar. Buiulan norozi bo'lgan yirik feodallar isyon ko'tarishgan. Bu vaqtda Koreyaga qilingan yurish ham muvaffaqiyatsiz chiqqan. Janubga qochgan Yan Ciuan o'ldirilib, mamlakatda tartibsizlik boshlangan. Shansi hukmdoii l,i Yuan ( ’han’anni egallab, imperatorga aylangan va yangi Tan sulolasiga asos solgan (618—907). 5

O'RTA ASRLARDA XITOYNI QO’SHNI (XORIJIY)XALQLAR BILAN IQTISODIY VA MADANIY ALOQALARI

12.08.2023

0

205.306640625 KB

Похожие