O‘ZBEKISTON O‘SIMLIKLARI” MAVZUSINI O‘QITISHDA KLASTER VA VENN DIAGRAMMASIDAN FOYDALANISH
![misollar tanlash orqali amalga oshiriladi;
3. O’quvchini faol muloqotga olib kirish. Bunda asosan, rag’batlantirish
usullaridan foydalaniladi;
4. O’qituvchi o’zini bilmaydigan odamdek, o’quvchidek, tutib, savollar
berib boradi;
5. O’quvchining to’g’ri fikrlarini rag’batlantirish orqali uni yanada erkin
va chuqurroq fikrlashga, so’zlashga jalb qilish;
6. O’quvchining xato fikrlarini aniqlab borish;
7. O’quvchining xato fikrlariga nisbatan to’g’ri fikrni o’qituvchi
tomonidan yaqqol mantiqiy asoslangan shaklda bayon qilish yoki tushuntirish
orqali o’quvchi uchun muammoli vaziyat yaratiladi va o’quvchini o’z xatolarini
o’zi tuzatishiga yo’naltiriladi. Bundan ko’rinib turibdiki, ushbu usul yuqori natija
berishi shubxasiz bo’lib, ammo buning jiddiy shartlari ham mavjud. Bular
o’qituvchining keng bilimga va ijodiy fikrlash qobiliyatiga, yuqori muloqot
madaniyatiga, pedagogik mahoratga ega bo’lishi kabilardan iborat[20].
Ta’lim jarayonida bilim oluvchining faolligi tamoyili pedagogikada eng
muhim tamoyillaridan bo’lib kelgan. Uning mohiyati o’rganilayotgan predmetni
talabalar tomonidan maqsadli va faol qabul qilinishi, anglanishi, qayta ishlanishi va
qo’llanilishidir. Ta’lim olishning faolligi o’quvchilardagi yuqori motivatsiya, ular
tomonidan yangi bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish ehtiyoj sifatida qabul
qilinishi, ta’lim jarayoni natijalari samarali bo’lishi
bilan sifatlanadi. Faollik o’quvchilarning barcha faoliyat shakllarida mavjud-
o’zgartirish faoliyati, bilish faoliyati, muloqot va boshqalar. O’z faoliyati natijasida
atrofdagi olamda va insonning o’zida ma’lum o’zgarishlar sodir bo’ladi[19].
Ma’lumki, o’quvchilar geograiya fani doirasida o’rganilayotgan mavzuga bir
hilda yondashmaydilar. Bunga ularning munosabatini qaysi ko’rsatkichlar orqali
aniqlash mumkin?
Oquvchilarning darsga bo’lgan munosabati aynan bilim olishdagi faollik,
bilan sifatlanadi. Bu faollik o’quvchini o’rganish predmetiga “kirib borishining”
intensivligi va mustahkamligini belgilab beradi.
10](/data/documents/52b0da35-f39f-4604-8d85-9964d08342f6/page_10.png)
![1.2. O’zbekiston tabiiy geografiyasini o’qitishda qo’llaniladigan pedagogik
texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlari .
Pedagogik texnologiya murakkab bo’lib, an’anaviy dars berish usullarining
yaxshi tomonlarini o’zida mujassamlashtirgan, yangicha yondashuvi qo’llagan
holda eng zamonaviy pedagogik tadbirdir. Uning o’ziga xos xususiyatlaridan biri
shuki, pedagogik texnologiyada dars mashg’ulotlarini o’tkazish jarayonida amalga
oshiriladigan ishlarning bosqichma-bosqich va daqiqama-daqiqa oldindan loyihasi
tuzib olinadi. Shunda, dars jarayonida yoritiladigan mavzular bo’yicha tayanch
tushunchalar va ular asosida tuzilgan nazorat savollari, qo’llaniladigan interfaol
vosita va didaktik materiallar loyihada belgilab olinadi. Dars mashg’ulotlari bilim
berish va ularni o’quvchilar tomonidan eslab qolish bilan chegaralanmay, berilgan
bilimlar asosida amaliy mashqlarni bajara olishi, o’zlashtirishi, o’qituvchi
tomonidan doimiy nazorat ostiga olinadi, kerakli maslahatlar beriladi, asoslanadi
hamda bilim va ko’nikmalar xayotiyligi isbotlanadi va hokazo. Ta'lim jarayonini
tarbiya bilan, bilim, ko'nikma va malakalarni bir-biri bilan ajratilgan holda
shakllantirishga mo'ljallangan o'quv faoliyatini tashkil etish mumkin emas[21].
Pedagogik texnologiyalarning o'ziga xos xususiyatlari, mohiyati va
mazmuniga ko'ra ikki guruhga ajratiladi:
1. Pedagogik jarayonning xarakteri, borishi va mazmunini o'zgartirishda
qo' llaniladigan pedagogik texnologiyalar.
2. Geografiya darslarida foydalaniladigan texnologiyalar. Yuqori samara
beradigan va o’quvchilarning darsga bo’lgan qiziqishlarini rivojlantiruvchi
pedagogik texnologiyalar to’g’risida ushbu bitiruv malakaviy ishimning ikkinchi
bobida batafsil to’xtalib, ma’lumotlar keltiriladi.
Pedagogik jarayonning xarakteri, borishi va mazmunini o'zgartirishda qo'
llaniladigan pedagogik texnologiyalar guruhiga:
Ta'lim jarayonini insonparvarlashtirish va texnologiyasi;
Shaxsga yo' naltirilgan texnologiyalar;
Rivojlantiruvchi ta'lim texnologiyalari;
13](/data/documents/52b0da35-f39f-4604-8d85-9964d08342f6/page_13.png)
![Ta'lim-tarbiya jarayonida sub'ekt-sub'ekt munosabatlarni vujudga keltirishda
o'quvchilarning bilish faoliyatini individual va kichik guruhlarda tashkil etish
maqsadga muvofiqdir[21].
O' quvchilarning geografiya fanini egallashga bo' Igan qiziqishini orttirish va
bilim olishga bo'lgan ehtiyojlarini qondirish, ta'lim-tarbiya jarayonida milliy va
umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligini ta'minlash, inson, jamiyat va atrof-
muhitning o'zaro munosabatlarini uyg’unlashtirish, ta'lim oluvchilarda ongli
intizom, insoniy qadr-qimmat tuyg’usi, yuksak ma'naviyat, ijtimoiy meyyorlarga
asoslangan xulq-atvor, estetik boy dunyoqarash, mantiqiy va ijodiy fikrlashni
tarkib toptirish maqsadida O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasini
o'qitishga yangicha yondashish maqsadga muvofiq deb hisobladik[12]. Yangicha
yondashuvning asosiy mohiyati, an'anaviy ta'limda ko'zda tutilgan natijalarni
bermayotgan majburan o'qitishdan voz kechish va uning o'rniga:
zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish orqali
geografiya darslari jarayonini samarali tashkil etish;
mustaqil ish va mustaqil faoliyatni amalga oshirish;
tegishli talablarni jamoa orqali qo'llashni amalga oshirish muhim sanaladi.
Yangi munosabatlarning vujudga kelishi o’quvchi shaxsiga tafovutlab
yondashishni, ya'ni ta'lim jarayonini differentsiallashtirish va individuallashtirish
printsipini talab etadi.
Mazkur printsiplar asosida ta'lim jarayonini tashkil etishda:
- o' rta saviyali o' quvchiga nisbatan mo' Ijal olishdan voz kechish;
- dars jarayonida har bir o’quvchning eng yaxshi sifatlarini aniqlash va
uni rivojlantirish, qiziqishi, ehtiyoji, qobiliyati, yo'nalishi, sifatlari, aqliy
jarayonining xususiyatlarini aniqlash;
- dars jarayonini har bir o'quvchining ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va
imkoniyatiga yarasha o'quv topshiriqlarini tayyorlash hamda o'ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish lozim bo'ladi.
Pedagogik texnologiyaning o’ziga xos xususiyatlarida:
15](/data/documents/52b0da35-f39f-4604-8d85-9964d08342f6/page_15.png)
![-Barcha o’quvchilar o’z qobiliyatlari darajasida albatta o’zlashtirishlari
kafolatlanadi.
-O’quvchilarning dars davomida befarq bo’lmaslikka, mustaqil fikrlashi,
ijod etishi va izlanishiga majbur etishi;
-O’quvchilarni o’quv jarayonida bilimga bo’lgan qiziqishlarini doimiy
ravishda bo’lishini ta’minlashi;
-O’quvchilarning bilimga bo’lgan qiziqishini mustaqil ravishda har-bir
masalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirishi;
-O’qituvchi va o’quvchining hamisha hamkorlikdagi faoliyatini
tashkilllanishi.
Bizning fikrimizcha, pedogik texnologiyaning eng asosiy negizi bu
o’qituvchi va o’quvchining belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga
hamkorlikda erishshlari uchun tanlangan texnologiyalarga bog’liq deb
xisoblaymiz, ya’ni o’qitish jarayonida maqsad boyicha kafolatlabga natijaga
erishishda qo’llaniladigan har bir ta’lm texnologiyasi o’qituvchi va o’quvchi
o’rtasida hamkorlik faoliyatni tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha
olsa, o’quv jarayonida o’quvchilar mustaqil fikrlay olsalar, ijobiy ishlay olsalar,
izlansalar. tahlil eta olsalar. o’zlari xulosa aila olsalar. o’zlariea. Guruhga guruh esa
ularga baho bera olsa, o’qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat
va sharoit yarata olsa, bizning fikrimizcha ana shu o’qitish jarayonining asosi
hisoblanadi. Har bir dars, mavzu, o’quv predmetining o’ziga xos texnologiyasi bor,
ya’ni o’quv jarayonidagi pedogogik texnologiya bu yakka tartibdagi jarayon
bo’lib, u o'quvchining ehtiyojidan kelib chiqqa xolda bir maqsadga yo’naltirilgan,
oldindan loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogk
jarayondir[20].
O'quvchilarning o'zlashtirgan bilimlarini amaliyotga qo'llashda ko'nikma va
malakalar muhim rol’ o'ynaydi. Ko'nikma va malakalarni til bilan tushuntirib
bo'lmaydi, ularni amaliy faoliyatda ko'rsatish kerak bo'ladi. Shu sababli inson
hayotining asosini faoliyat usullari (ko'nikma va malakalar) tashkil etib, u
o’quvchining muhim sifati sanaladi. O'quvchilarning dunyo haqidagi bilimlarida,
16](/data/documents/52b0da35-f39f-4604-8d85-9964d08342f6/page_16.png)
![egallashning bir qancha bir-biriga bog’liq bo’lgan bosqichlari mavjud bo’lib,
tayyor bilimlarni o’q uvchi ongiga yetkazish, esga olish, esda saqlash, qayta esga
tushirish, so’zlab berish, yozma ifodalash kabi holatlarni bilish, tushunish
darajalarini ifodalaydi. Bu darajalarda bilim oluvchidan ijodiy yondashuv talab
etilmaydi. O’ zlashtirishning keyingi darajalarida o’quvchilar olgan bilimlarini
amalda tatbiq etishi, ma’lum natijalarni qo’lga kiritishi, to’ Idirishi, boyitishi,
o’zgartirishi o’zining mustaqil nuqtai nazariga ega bo’lishi talab etiladi. Bu o’
zlashtirish darajalari uchun muammoli yondashuv ahamiyatli hisoblanadi[12].
O’quvchilarning ma’naviy hayoti, dunyoqarashi, aqliy kamoloti,
bilimlarining mustahkamligi, o’z kuchiga ishonchi ularning quvnoqligi, tetikligiga
bog’liq. Shu sababli geografiya o’qituvchisi dars mashg’ulotlari davomida
o’quvchilarning kayfiyatini ko’taruchi, diqqatini jalb qiluvchi ta’lim usullariga
e’tibor qaratishi lozim deb oylayman.
1.3 Pedagogik texnologiyalarning asosiy jarayonlari.
Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni o’quv-tarbiya mashg’ulotlari,
ya’ni o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi pedagogik muloqot ko’rinishida amalga
oshiriladi. Bu muloqot davomida ularning har biri ma’lum faoliyat turlarini amalga
oshiradilar. Ularning ushbu faoliyatlati bevosita pedagogik texnologiyaning asosiy
jarayonini hosil qiladi. Buni sxema ko’rinishida quyidagicha tasvirlaymiz.
Pedagogik texnologiya asosiy jarayoni ishtirokchilarining faoliyat turlari.
Pedagogik texnologiyaning asosiy jarayoni o’qituvchi uchun so’zlash, ko’rsatish,
topshiriqlar berish, nazorat qilish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga
o’rgatishdan, o’quvchi uchun esa diqqatni jamlagan holda tinglash, kuzatish,
topshiriqlar bajarish orqali mustaqil bilim olish va fikrlashga o’rganishdan
iboratdir. Ushbu berilgan sxemadan ko’rinib turibdiki, o’qituvchi rahbarligida
o’quvchi o’zi bilim oladi, o’rganadi, o’zlashtiradi, mustaqil fikrlash ko’nikmalarini
egallaydi. Bundan tashqari shuni alohida ta’kidlashimiz zarur-ki pedagogik
jarayonni samarali bo’lishida o’quvchilar diqqati juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Buyuk rus pedagogi K.D Ushinskiy diqqatni “o’rganilayotgan materialni odam
18](/data/documents/52b0da35-f39f-4604-8d85-9964d08342f6/page_18.png)
O‘ZBEKISTON O‘SIMLIKLARI” MAVZUSINI O‘QITISHDA KLASTER VA VENN DIAGRAMMASIDAN FOYDALANISH 1
Kirish 3 I BOB O’ZBEKISTON TABIIY GEOGRAFIYASINI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI ………………………………. 5 1.1 Pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga tadbiq etishning zaruriyati. 5 1.2 O’zbekiston tabiiy geografiyasini o’qitishda qo’llaniladigan pedagogik texnologiyalarining o’ziga xos xususiyatlari …………………………... 13 1.3 Pedagogik texnologiyalarning asosiy jarayonlari ……………………… 18 II BOB VEN VA KLASTER TEXNOLOGILARI ASOSIDA O’ZBEKISTON O’SIMLIKLARI MAVZUSINI O‘QITISHNING SAMARALI YO‘LLARI VA VOSITALARI ……………………… 32 2.1 O’zbekiston da hududida tarqalgan o‘simliklarini o‘rganishning ahamiyati ………………………………………………………………. 32 2.2 “ Ven ” va “Klaster” ta’lim texnologiyasi ning qo’llashning afzalliklari… 45 2.3 “ O’zbekiston o’simliklari”mavzusini bo‘yicha o‘quvchilarga mo‘ljallangan keys topshiriqlari va ishlanmalar …………………….. 53 Xulosa ..……………………………………………………………………. 57 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………………………… 5 Mundarija 2
KIRISH Bitiruv ishing dolzarbligi. Mamalakatimiz ijtimoiy –ma'naviy h ayotining barcha sa h olarida bo'lganidek, ta'lim tizimida xam keng q amrovli islo h otlar yo'lga q o'yildiki, bunda ta'lim tarbiya tizimiga, oliy ta'limning o' q uv – tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini olib kirish or q ali uning sifatini uzluksiz ravishda takomillashtirib borish, ta'lim samaradorligini ortirish talab etilmo q da. O'zbekiston Respublikasida demokratik va h u q u q iy jamiyat barpo etilayotgan mavjud sharoitda yosh avlodning musta q il va erkin fikrlay olishi ro'y berayotgan vo q ea- h odisalarga shaxsiy munosabatini bildirishga imkon beradi. Ijtimoiy borli q da kechayotgan o'zgarishlarga nisbatan shaxsiy nu q tai nazarning shakllanishi shaxs faolligini ko'rsatuvchi mu h im ji h atlardan biridir. Q olaversa, musta q il fikr egasi bo'lgan shaxs o'z imkoniyatlari, q obiliyatini erkin namoyon eta oladi. Muvaffa q iyatli ravishda olib borilayotgan ta'limiy islo h otlarning h am asosiy ma q sadi erkin, musta q il fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazishdan iboratdir. Ta'lim so h alarida il g’ or texnologiyalarni q o'llash shartlaridan biri - malakali mutaxassislarni tayyorlash, ularning kasbiy ma h oratini doimiy ravishda oshirib borishga erishish ekanligidan h am anglanadiki, ijtimoiy, i q tisodiy va madaniy h ayot bir-biri bilan uzviylik, alo q adorlik h amda yaxlitlik tamoyili asosida rivojlanib boradi. Jamiyat ijtimoiy h ayotida etakchi o'rin tutgan g’ oya va q arashlar i q tisodiy ishlab chi q arish rivojiga o'z ta ’ sirini o'tkazsa, o'z navbatida, i q tisodiy o'sish a h olining madaniy turmush tarzining yaxshilanishiga olib keladi. Tabiiy ravishda zamonaviy fan-texnika yutu q laridan samarali va unumli foydalana olish vazifasi mazkur fan oldiga h am q o'yilgandir. Ayni va q tda Respublika ijtimoiy h ayotiga shiddatli tezlikda axborotlar o q imi kirib kelmo q da va keng ko'lamni q amrab olmo q da. Axborotlarni tezkor suratda q abul q ilib olish, ularni ta h lil etish, q ayta ishlash, nazariy ji h atdan umumlashtirish, xulosalash h amda o' q uvchiga etkazib berishni yo'lga q o'yish ta'lim tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri h isoblanadi. 3
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida Maktablarda tizimini tashkil etish va rivojlantirish uchun «Yangi pedagogik texnologiyalar.. tizimidan foydalangan holda talabalarni o‘qitishni jadallashtirish»ga erishish zarur, deb qayta-qayta ta’kidlangan hamda O’zbekiston respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi ” qonunda ham o’z aksini topgan. Hozirgi kunda umumiy o’rta ta’lim maktablarida O‘zbekiston tabiiy geografiyasini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanishni keng joriy qilish vazifalari muhim sanaladi. Bunday olib qaraganda bugungi pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga zamonaviy yondoshuvni shakllantirish, bo‘lajak mutaxassis shaxsidagi ijodkorlik, tadqiqotchilik, mustaqillik va innovatsion o‘qitish texnologiyalarini bilish faolligi, ko‘nikmalarini rivojlantirish maktablarda muassasalarida o‘qitiladigan umumkasbiy fanlarning muhim vazifalaridan sanaladi. Umumiy o’rta ta’lim maktablairda O‘zbekiston tabiiy geografiyasi fani misolida olib boriladigan ta’lim va tarbiya jarayonlarini har tomonlama nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish va tahlil etishni dolzarbligidan dalolat beradi. Bitiruv ishi kirish, ikki bob, ettita paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat holda yoritib berilgan. Bitiruv ishida 30 ga yaqin adabiyotlardan foydalanilgan. Ishning asosiy hajmi 60 betni tashkil etadi. 4
I BOB. O’ZBEKISTON TABIIY GEOGRAFIYASINI O’QITISHDA YANGI PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING AHAMIYATI . 1.1 Pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayoniga tadbiq etishning zaruriyati. Kelajak bugungi maktab partasiga o’tirgan voqealikni serqirra sirlarini bilishga intilayotgan yoshlar qo’lida ekan, avvalo, ular i’stedodini aniqlash, qobilyat iqtidorini rivojlantirish, intellektual zakovati, ma’naviy aqliy salohiyatini yuksaltirish dolzarb masala bo’lib xisoblanadi. Bu vazifani xal qilish uchun yoshlarni hayotga, mehnatga tayyorlashning yangi texnologiyasi, metod, usul, vositalardan foydalanish lozim bo’ladi. Qolaversa yangilangan ta’lim tizimi, mazmuni uchun eski qolipdagi metod, usullarini qo’llash, mantiqsiz hisoblash, xuddi odamning barcha kiyimlarini yangilashu, oyog’idagi poyafzalini yirtiq holda qoldirganday bo’ladi. Bugungi kunda ta’lim sifatini oshirish o’quvchilarning mustaqil ijodiy tafakkurini o’stirish, pedagogik jarayonda innovatsion texnologiyalardan keng va samarali foydalanishnigina emas, balki, mazkur jarayonni rejalashtiruvchisi, amalga oshiruvchisi va boshqaruvchisi bo’lgan o’qituvchining kasbiy saviyasi, kasbiy tayyorgarligini shakllantirish masalasiga chuqurroq yondashuvni talab etadi. Shu sababli mustaqillik sharoitida ta’lim- tarbiya, malakali mutaxassilar tayyorlash, shuningdek, pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga qo’yilayotgan talablarning soni har qachongidan ortib bormoqda. Bugungi pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimiga zamonaviy yondoshuvni shakllantirish, bo’lajak mutaxassis shaxsidagi ijodkorlik, tadqiqotchilik, mustaqillik va bilish faolligi ko’nikmalarini rivojlantirish oliy ta’lim muassasalarida o’qitiladigan umumkasbiy fanlarning muhim vazifalaridan sanaladi. Bugungi kunda ta’lim tarbiya jarayonini pedagogik texnologiyalar asosida qurish, ta’lim islohotlarining maktab oldiga qo’ygan muhim vazifalaridan biridir. Ta’lim tarbiya jarayoniga pedagogik texnologiyani tadbiq etish uchun, avvalo o’qituvchi pedagogik texnologiya tushunchasining mohiyatini bilishi va 5