O’zbekiston Respublikasida mulk to’g’risidagi qonunga ko’ra faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar turi va ularning tasnifi

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

151 KB

Скачать

O’zbekiston Respublikasida mulk to’g’risidagi
qonunga ko’ra faoliyat ko’rsatayotgan
korxonalar turi va ularning tasnifi
Reja:
1. Mulkchilik ta’riflarining tahlili
2. Mulkchilik munosabatlarini amalga oshirishning tarixiy shakllari
3. Mulkiy xuquqlar
1

1. Mulkchilik ta’riflarining tahlili
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi jamiyatning iqtisodiy
negizlariga oid XII bobda quyidagilar bayon etilgan: “Bozor munosabatlarini
rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini turli shakllardagi
mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilar huquqlarining ustunligini hisobga olib,
iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk
shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan teng muhofaza etilishini
kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat
himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina
mulkidan mahrum etilishi mumkin (53- modda). Mulkdor mulkiga o`z hoxishicha
egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish
ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning
huquqlarini hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart
(54-modda)”. O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksiga mulkchilikning
egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish triadasi (164-modda) asos qilib olingan.
Ushbu Kodeksda mulkchilikning xususiy va ommaviy shakllari mavjudligi (167-
modda) ta’kidlanadi.
Demak, iqtisodiyot va uni tashkil etishning bozor modeli uchun muayyan-
tarixiy shakldagi mulkchilik instituti talab etiladi. Mulkchilik institutining
negizini mulk tushunchasi tashkil etadi. Mulk – resurslar cheklanganligi
sharoitining oqibatidagi noyoblik muammosini hal qilinishining yagona vositasi
hisoblanadi. Bu vosita mulkdorga huquqlar tutamini taqdim etadi. Albatta, mulkiy
huquqlar tutami egalik qilish va boshqa huquqlar (foydalanish, tasarruf etish va
boshqalar) bilan birgalikda tashkil etadi. Huquqlar tizimi xo`jaliklar va shaxslar
o`zaro munosabatlarga kirishishlari uchun ham mulkdorni, ham mulkni
himoyalaydi. Shaxsning jamiyatdagi erkinligi huquq bilan kafolatlanadi va
chegaralanadi. Undagi barcha mavjud huquqlardan eng to`lig`i mulkchilik
huquqidir. Ushbu huquq shaxs va jamiyat uchun o`zaro qarama-qarshi bo`lgan
begonalashuv xususiyatini ham namoyon etadi. Ilmiy manbalarda mulkchilik
2

munosabatlari umumiy tan olingan yagona ta’rifga ega emasligi sababli qator
talqinlar mavjud (4.1-jadval).
1- j adval.
Mulkchilik institutiga oid talqinlarni ng turkumlanishi
Yondashuv nomi Mulkchilikning asosiy belgilari
1. Klassik yo`nalish Daromad keltirish qobiliyati mujassamlangan sarmoya
2. Faylasuflar va
neoklassik lar Tashqi dunyo ob’ektlar ustidan nazoratni ularni
o`zlashtirib (egallab) olish asosida amalga oshirish
3. Dialektik usul
tarafdorlari Shaxsning tabiatdan ham, ijtimoiy hayot jamoatchiligidan
ham begonalashishida hamda ishlab chiqaruvchini ishlab
chiqarish vositasidan ajratish da namoyon bo`luvchi
ijtimoiy aloqalarni tarkiblash, murakkablashtirish shakli
4. Nemis tarix iy
maktabi Ijtimoiy o`zaro hamkorlikning asosiy tamoyili
hisoblangan ahloq normasi da jamiyat tomonidan oliy va
muqaddas qadriyat hamda individ mustaqiligining
kafolati . sifatida tan olish
5. Neoinstitutsional
yo`nalish Turli shaxslar o`rtasida bir buyum da turli huquqlarni ng
namoyon bo`lish imkoniyati. buyumga qarashli
vakolatlar tutami
6. Xuquqshunoslar Shaxsning buyum ustidan hukumronligi va boshqa
shaxslar imkoniyatlarini che k lash.
7. Sotsiologla r Iqtisodiy buysundirish asosida i jtimoiy iyerarxiyani
o`rnatish usuli
8. Ernando de Soto
( Peru ) Qiymatga aylan ish da ishtirok etish va daromad keltirish
qobiliyati
Jadvaldan ko`rib turganimizdek, mulkchilikni o`zlashtirib olish bilan
tenglashtirish neoklassik iqtisodiy tafakkur vakillariga xos bo`lsa, huquqshunoslar
uchun shaxsning buyum ustidan hukumronligi imkoniyatlarini chegaralash
3

mulkdan boshqa shaxslarning ziyoniga foydalanishga ruxsat bermaslik sifatida
ta’riflanadi. Mulkchilik – bu shaxs va buyum o`rtasidagi emas, balki insonlar
o`rtasidagi munosabat sifatida gavdalanishi kerak. Mulkchilik huquqlari
nazariyasi nafaqat boshqaruv, xavfsizlik, merosga topshirish huquqlarini qo`shgan
holda huquqlar to`plamini kengaytiradi, balki huquqlarning o`zlarining
aylanuvchanligiga, oldi-sotdi ob’ektlari bo`lib buyumlarning o`zi emas, balki
ularga nisbatan huquq hisoblanishiga e’tiborni qaratadi. Masalan, yer
uchastkasidan foydalanish huquqi; mol-mulkdan foydalanishdan keladigan
daromadni olish huquqi va b.
Xuquqshunoslarning fikricha, mulk – bu mutlaq huquq. Mulkdorga qonun
bilan taqiqlanmagan hamma narsa ruxsat etilgan. Mutlaq huquq ijobiy cheklov
emas, balki salbiy cheklov (nima mumkin emas) bilan yoritiladi.
Agar huquqlarning muayyan to`plami, masalan, A.Onore tomonidan sanab
o`tilgan 11 ta huquqning aksariyati ikkilamchi hisoblanadi. M isol uchun ,
xavfsizlik huquqini olaylik. Uning o`zi yetarli emas, chunki huquq faqat
davlat tomonidan muhofaza qilingan taqdirda, klassik nuqtai nazardan huquq
hisoblanadi. Voz kechish huquqi – bu tasarruf etish huquqining bir qismi.
Javobgarlik huquqi mulkchilik huquqini emas, umuman fuqarolik huquqini
o`zida namoyon etadi.
Iqtisodiy nuqtai nazardan turli huquqlarni hisoblab chiqish texnikasi o`ta
samarali. Mulkdor, mulkdorligicha qolib, foydalanish huquqidan ham,
boshqarish huquqidan ham, daromad olish huquqidan ham vaqtinchalik voz
kechishi mumkin. Tovar esa nafaqat o`zining jismoniy xususiyatlarining
yig`indisi sifatida, balki imkoniyatlar va cheklovlarning ma’lum to`plami
sifatida namoyon bo`ladi. Biroq, boshqa muhim iqtisodiy mavhumlik singari
- qiymat, mulk tarkibiy qismlarga bo`linadi, lekin ulardan tarkib topmaydi.
Shuning uchun mulkchilikni huquqlarning murakkab tutami sifatida ta’riflash
mazmun ga emas, balki texnologik xususiyatga ega.
4

2. Mulkchilik munosabatlarini amalga oshirishning tarixiy shakllari
Iqtisodiyotda, xususan mulkiy munosabatlar shakllarini o`rganishda mulkni
tasniflash muhim o`rin tutadi. Ko`pchilik iqtisodchilar va faylasuflar uchun
tasniflash mezoni sifatida mulk subekti olinadi. Agar mulk bir shaxsga tegishli
bo`lsa, u – xususiy.
Agar u bir necha shaxsga tegishli bo`lsa – jamoaviy. Agar u butun jamiyatga
tegishli bo`lsa – umumxalq yoki davlat mulki hisoblanadi. Bunday yondashuv
G`arbdagi tadqiqotchilar uchun mulkning uchta shaklini ifodalashga asos bo`lgan.:
xususiy, jamoaviy va ijtimoiy. Ba’zan ularga aksiyadorlik (korporativ) va davlat
shakllari ham qo`shimcha qilinadi. Ba’zida aksiyadorlik mulkini jamoaviy shakl
deb, davlat mulkini esa ijtimoiy shakl deb hisoblashadi. Lekin bundan mohiyat
o`zgarmaydi.
 ixtiyoriy shakldagi mulkning namoyon bo`lishi qator omillarga
bog`liq. Jumladan:
 mehnat sharoitlari va natijalarini o`zlashtirib olish usullari;
 mehnat sharoitlari va natijalarini tasarruf etish xususiyatlari;
 mehnat sharoitlarini takror yaratish ;
 faoliyat turlari bo`yicha almashishning asosiy usuli;
 natijalari qayta taqsimlash usullari;
5

Mulkchilik munosabati tarixan qanday shakllarda rivojlanganligi katta
qiziqish uyg`otadi ( 4 .1-rasm).
1. Mulkchilikning eng dastlabki shakli jamoaviy mulk G`arb huquqiy
tizimining asos (antik taraqqiyot)ini tashkil etadi. U uchta asosiy xususiyat bilan
tavsiflanadi:
 jamoaviy mulk jamiyatga – uni to`laqonli a’zolar deb tan oluvchi indvidlar
yig`indisiga tegishli;
 jamoaviy mulkni qayta taqsimlash huquqi mutlaq jamiyatga tegishli;
 jamoaviy mulk jamoaviy huquq normalari bilan tartibga solinadi.
Jamoaviy mulkning asosiy tavsiflari quyidagilardan iborat:
a) boshqarish (taqsimlash) ijtimoiy;
b) egalik qilish xususiy;
v) jamoaviy mulk ob’ektidan voz kechish taqiqlan gan ;
g) ijtimoiy majburiyatlar tizimi;
d) ishlab chiqaruvchining o`z faoliyati natijalariga mulkchiligi.
6Жамоа вий
Олий
Табақали К ў п п оғ онали
Хусусий Тоталитар Бюрократик
Корпоратив Ижтимоий
1-расм. Мулк шаклларининг ривожланиши

Jamoaviy mulk rivojlanishi davlatchilikni yuzaga keltirgan. Ushbu bosqichida
davlat majbur etish apparati sifatida hali jamiyatga qarshi turmaydi.
2. Oliy mulk davlat mulkining dastlabki shaklidir. Davlatni tashkil etish ko`p
hollarda mulkni, masalan, yerni zo`rlik bilan tortib va bosib olishlar oqibati
bo`lgan. Oliy mulkning asosiy tavsiflari quyidagilardan iborat:
a) mulk va hokimiyatning bo`linmasligi;
b) xizmat uchun mukofot sifatida resursni hadya qilish shaklida faoliyat bilan
almashish;
v) mehnat sharoitlarini ishlab chiqaruvchilarga biriktirish (xususiy egalik);
g) biriktirilgan resurslarni tasarruf etish uchun davlat monopoliyasi;
d) ishlab chiqaruvchining o`z faoliyati natijalariga mulkchiligi .
Davlat boshlig`i bunday mulkning «oliy mulkdoriga» aylangan va ularni o`z
fuqarolariga tarqatgan (hadya qilgan). Yerni egalikka olish va undan foydalanish
sharti davlatga xizmat qilishdan iborat bo`lgan. Oliy hokimiyat ixtiyorida eng
muhim ta’sir etish vositasi – tortib olish (tasarruf etish) huquqi qoldirilgan. Bu bir
vaqtning o`zida ikkita o`zaro bog`liq vazifani hal etish imkonini bergan: ishlab
chiqaruvchining ehtiyojlarini qondirish va ishlab chiqaruvchini o`zi
foydalanadigan resursni takror yetishtirishga majbur qilish.
Asta-sekin vaqt o`tishi bilan oliy mulkchilik instituti sharoitida, davlat
monopoliyasi xo`jalik faoliyati mahsulotlari bilan almashuv rivojlanishiga
to`sqinlik qila boshlagan. Iqtisodiy ehtiyojlarning ta’siri ostida mulkchilik instituti
o`zgara boshladi. Natijada turli ishlab chiqarish usullariga xos bo`lgan ikkita turli
institut shakllandi: tabaqali va ko`p pog`onali mulk.
3. Tabaqali mulk – oldingi davrda asosiy mehnat sharoiti bo`lgan tabiiy
resurslarga tabaqali monopoliyalar shakllanishi bilan tavsiflanadi, dvoryanlarning
o`zlariga «biriktirilgan» mol-mulkni tasarruf etish huquqi borgan sayin kengayishi
bilan izohlanadi.
Tabaqali mulkchilikning asosiy xususiyatlari:
a) mulkdorlar sinfining paydo bo`lishi;
7

b) ishlab chiqarish vositalari cheklangan aylanmasining paydo bo`lishi;
v) hokimiyat huquqlariga nisbatan mulkiy huquqlarning cheklangan xususiyati;
g) ishlab chiqaruvchining o`z faoliyati natijalariga mulkchiligi;
d) mulkdan olinadigan daromadni qayta taqsimlash yangi shaklining paydo
bo`lishi. Rivojlanishning Yevropa modeliga xos bo`lgan tabaqali mulkchilik
instituti davlat mulkchiligidan xususiy mulkchilikka o`tish bosqichi sifatida
ta’riflanadi.
4. Xususiy mulkchilik individning jamoaviy xo`jalik faoliyatidan ajralib
chiqishini o`zida namoyon etadi va quyidagi asosiy xususiyatlar bilan tavsiflanadi:
 iqtisodiy agentlarning mustaqilligi;
 mehnt sharoitlari va natijalarining erkin aylanishi;
 hokimiyat huquqlariga qaraganda mulkiy huquqlarning
yetarliligi;
 mulkdorning mulkiy javobgarligi.
Xususiy mulk institutining shakllanishi tobelikning yangi shakli – iqtisodiy
tobelikning paydo bo`lishiga olib keldi. Xodimning ishlab chiqarish vositalaridan
ajralishi bilan bir qatorda ishlab chiqaruvchining o`z mehnatining mahsuliga
bo`lgan huquqidan mahrum etilishi yuz berdi.
5. Korporativ mulk . Ko`plab tadqiqotchilar korporativ mulkni xususiy mulk
bilan tenglashtirib, korxonani tashkil etishning korporativ shaklini mulkiy
majmuani ishonchli boshqarish shakli sifatida talqin etishni taklif qilishadi.
Korporativ mulkchilikning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: mulkning
ayrim shaxslarga taqsimlanganligi; iqtisodiy agentlarning tobelik munosabatlari;
iqtisodiy agentlar javobgarligining cheklanganligi; qayta taqsimlash munosabatlari
sohasida mulkdan keladigan daromadlar rolining keskin ortishi; mulkdor –
korporatsiya huquqlarini bilvosita himoyalash orqali mehnat sharoitlarini takroriy
yaratish.
6. Ijtimoiy mulk . Ijtimoiy mulk yuridik va jismoniy shaxslar mulki bilan birga
mavjud bo`ladi. Jamiyat mulki, ko`p holatlarda davlat tomonidan boshqarilishiga
qaramay, unga tegishli emas. Jamiyatning muammosi resurslarni takroriy
8

yetishtirish va mulkdan daromad – monopol rentani olish ustidan nazorat
o`rnatishdan iborat.
Ijtimoiy mulkchilikning asosiy xususiyatlari quyidagilarni o`z ichiga oladi:
a) jamiyatning hokimiyat apparati sifatida davlatdan ajratilishi;
b) jamiyatning tabiiy resurslarga monopoliyasi;
v) ijtimoiy mulk ob’ektlaridan foydalanishning konsession mexanizmi;
g) ishlab chiqaruvchining o`z faoliyati natijalariga mulkchiligi;
d) ijtimoiy mulkdan keladigan daromadlardan jamiyat a’zolarining ijtimoiy
ahamiyatli ehtiyojlarini qondirish uchun foydalanish.
7. Ko`p pag`onali mulkchilik ning vujudga kelishi mulkdor vakolatlarining
turli xo`jalik yurituvchi sub’ektlar o`rtasida taqsimlanishi jarayonini o`zida
namoyon etadi. Ko`p pag`onali mulkchilikning asosiy xususiyatlari:
a) mol-mulk va hokimiyatning ajratilmaganligi;
b) mol-mulk uchun to`liq huquqlariga ega bo`lgan shaxslarning mavjud
emasligi;
v) mulkdor vakolatlarini amalga oshirishda ishtirok etishning xizmat
xususiyati;
g) ular o`rtasida mulkchilik vakolatlari taqsimlanadigan sub’ektlar o`rtasidagi
tobelik munosabatlari;
d) mehnat sharoitlarining ishlab chiqaruvchilarga biriktirilishi.
Ta’kidlash lozimki, k o`p pag`onali mulkchilik instituti barcha xo`jalik
yurituvchi sub’ektlarning mehnat sharoitlarini tasarruf etishdagi huquqlarini
sezilarli darajada cheklagani holda, mehnat natijalarining erkin aylanishinini
istisno etmadi. Demak, tabiiy resurslar emas, balki xo`jalik faoliyatining
mahsulotlari ishlab chiqarishning asosiy vositalariga aylanishiga qarab mazkur
institutning iqtisodiy asosi nuray boshladi. Lekin bu noiqtisodiy majburlashga
asoslangan hokimiyat o`z mavqeini osongina bo`shatib berganligini anglatmaydi.
Ko`p pag`onali mulkchilik instituti o`z shaklini o`zgartirdi. Tarixga ushbu
o`zgarishning ikkita yo`nalishi ma’lum: totalitar va byurokratiya mulkchiligi.
9

8. Totalitar mulkchilikka sobiq SSSRda mavjud bo`lgan «davlat mulkchiligi»
instituti yaqqol misol bo`ladi.
Totalitar mulkchilikka mos keluvchi rejali-taqsimlash iqtisodiyotida xo`jalik
yurituvchi sub’ektlar o`zlariga biriktirilgan mol-mulkka faqat amalda egalik
qilishadi va o`zlari ishlab chiqargan mahsulotning ham, uni sotishdan olingan
mablag`larning ham egasi hisoblanmaydi. Totalitar mulkchilikning asosiy
xususiyatlari:
 hokimiyat va mulkning ajratilmasligi;
 ishlab chiqarish vositalariga davlat monopoliyasi;
 mehnat sharoitlarining xo`jalik yurituvchi sub’ektlar o`rtasida
markazlashgan tarzda qayta taqsimlanishi;
 ishlab chiqaruvchining o`zi yetishtirgan mahsu l ot va uni
sotishdan olinadigan daromadni tasarruf etish huquqidan mahrum etilishi;
 mehnat sharoitlarini markazlashgan rejalashtirish mexanizmi
yordamida takroriy yaratish .
9. Byurokratiya mulkchiligi k o`p pag`onali mulkchilik rivojlanishining tabiiy
mahsuli hisoblanadi. Ishlab chiqarish emas, balki qayta taqsimlash katta pullarni
paydo qiladi. Uning asosiy xususiyatari:
a) mulkchilik huquqlarini himoya qilishning samarali tizimi mavjud emasligi;
b) resurslar va mahsulotlarni qayta taqsimlash jarayonida amaldorlar
ishtirokining qonunchilikda belgilangan imkoniyati;
v) narxlar va tariflarning byurokratik tartibga solinishi;
g) xufyona iqtisodiyotning katta ulushi;
d) mehnat sharoitlarini takror yaratish samarali mexanizmining mavjud
emasligi.
Hokimiyat va mulkning ajralmasligining rasmana tan olinishi bilan
xususiy mulkchilik huquqini buzmasdan qolmaydi. Noiqtisodiy majburlashga
asoslangan hokimiyat mulkdorning erkin irodasiga qaraganda iqtisodiy hayotning
muhim omili hisoblanadi. Hokimiyat tuzilmalarida ishtirok etish orqali beriladigan
10

imkoniyatlar xo`jalik faoliyatidan kelib chiqadigan imkoniyatlarga qaraganda
ancha yuqori. Hokimiyaga ega bo`lgan amaldorlar shaxsiy boylikni ko`paytirish
uchun hokimiyat imkoniyatidan foydalanishadi. Lekin hokimiyat o`z egasiga
mulkdan ko`ra ko`proq narsani beradi, ularning sa’y-harakatlari birinchi navbatda
hokimiyatni saqlab qolishga yo`naltirilgan. Hokimiyatni yo`qotib, ular, odatda,
mulkni ham yo`qotishadi.
4.3. Mulkiy xuquqlar
1. Mulk-egalik qilish. Mulkdor . Egalik qilish ijtimoiy institut sifatida noyob
resurslarni takroriy yetishtirish vazifasi paydo bo`lgan vaqtda yuzaga keladi.
Dastlab mehnat sharoitl a ri egalik qilish ob’ekti hisoblanadi.
11

2. Mulk-imtiyoz. Monopolist. Vaqti kelib ijtimoiy-iqtisodiy rol ikkita yangi
rolga bo`linadi: tabiiy resurslar mulkdorining roli va ishlab chiqaruvchining roli.
Egalik qilish huquqi foydalanish huquqidan, egalik qilish ob’ekti esa xo`jalik
yurituvchi sub’ektdan ajralib chiqadi. «Mulk-imtiyoz» tushunchasi paydo bo`ladi.
Bu yerda mulkdor-monopolistning renta – o`ziga tegishli resurslardan daromad
olish huquqiga duch kelamiz.
Mulk-imtiyoz aholining ma’lum qismi peshona terisi bilan o`zining tirikchiligi
uchun non topish majburiyatidan ozod bo`lishi uchun imkoniyat, ya’ni fan, san’at
va harbiy ishni rivojlantirish imkoniyati yaratadi.
Ishlab chiqaruvchi. Xo`jalik faoliyatini amalga oshiruvchi -i shlab
chiqaruvchining shaxsiy maqsadi o`z ehtiyojlarini qondirish uchun mahsulot ishlab
chiqarishdan iborat. Ko`plab xo`jalik yurituvchi sub’ektlar shaxsiy maqsadlariga
erishishga intilish natijasida ijtimoiy ahamiyatga molik missiyaning amalga oshishi
– jamiyatni takroriy ishlab chiqarish sodir bo`ladi.
3. Mulk-korxona. Tovar almashuvining rivojlanishi rollarning yangidan
bo`linishiga dastlabki tarixiy sabab hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchining tabiiy
huquqi hisoblangan mahsulotga bo`lgan huquq ishlab chiqarish vositalarining
mulkdori – xo`jayinga o`tadi.
Xususiy mulk majburlashga asoslangan hokimiyatni hamda obro`ga asoslangan
hokimiyatni tarixning chetiga siqib chiqaradi. Mulk-korxonaning paydo bo`lishi
bilan birga yollanma xodim va xo`jayin, ishlab chiqarish vositalariga bo`lgan
mulkchilikdan mahrum etilgan va o`zining mehnat qobiliyatini sotishga majbur
bo`lgan iqtisodiy agent hamda xo`jalikning yangi xili – korxonani tashkil etuvchi
iqtisodiy agentning roli paydo bo`ladi.
Xo`jayin. Xo`jayinning shaxsiy maqsadi - qo`shimcha qiymatni olish uni
iqtisodiy samaradorlikni oshirish imkonini beruvchi barcha yangi narsalarni joriy
etishga undaydi. Xo`jayin o`ta muhim ijtimoiy-iqtisodiy missiya – iqtisodiy
faoliyatni ratsionalashtirish egasiga aylanadi.
12

Yollanma xodim. Xodim – bu faqat o`zining mehnat qilish qobiliyati uning
huquqining ob’ekti hisoblangan individ (ishchi kuchi). Lekin bu qobiliyat , so`zsiz ,
uning o`ziga tegishli, ya’ni xodimning o`zi kimningdir huquqlarining ob’ekti
hisoblanmaydi. U: a) erkin tanlash huquqini qo`lga kirit adi va b) o`z faoliyatining
mahsulotlariga bo`lgan huquqni yo`qotadi. Xodimning ijtimoiy-iqtisodiy missiyasi
mehnatni taqsimlash samaradorligini oshirishdan iborat.
4. Mulk-sarmoya. Mulk-imtiyoz holatida bo`lgani kabi mulk-korxona o`z
egasiga qo`shimcha mahsulotni o`zlashtirib olish huquqini beradi. Albatta, endi
ushbu mahsulot ortiqcha mahsulotda emas, balki qo`shimcha qiymat – korxona
xo`jalik faoliyatining xarajatlari va natijalari o`rtasidagi farq shaklida namoyon
bo`ladi.
Mulk-sarmoya paydo bo`lishi bilan xo`jayinning roli kapitalist va menejer,
taqsimlash jarayonini nazorat qiluvchi iqtisodiy agent hamda ishlab chiqarish
jarayonining o`zining tashkilotchisi rollariga bo`linadi.
Kapitalist. Sarmoya egasi xo`jayin singari qo`shimcha qiymat olishdan
manfaatdor. Lekin ishchi kuchini ishlab chiqarish vositalari bilan birlashtirish
emas, balki sarmoyani to`g`ri sarflash kapitalist uchun ushbu qiymatni olish usuli
hisoblanadi.
Menejer. Kapitalistga menejer – ishlab chiqarish jarayonining rahbari,
xo`jayin funksiyasini bajaruvchi, lekin mulkni yo`qotish xatariga ega bo`lmagan
iqtisodiy agent qarama-qarshi turadi.
Menejerning ijtimoiy-iqtisodiy roli va yollanma xodimning roli o`rtasida o`ta
muhim farq mavjud. Xodim o`z ishchi kuchini – mehnat qobiliyatini, menejer esa
ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilish bo`yicha xizmatni sotadi. Bitim tuzilgach,
xodim ijrochiga, menejer esa korxona rahbariga aylanadi. Menejer daromadining
asosini u rahbarlik qiladigan korxona faoliyatining natijalari uchun mukofot tashkil
qiladi.
13

5. Mulk-biznes. Tadbirkor. Mulk miqdori «qiymat» degan mavhum
tushunchaga aylangan sharoitda sahnaga yangi shaxs – tadbirkor va yangi mulk
ob’ekti – biznes chiqadi. Chunki nafaqat mehnat, yer va sarmoya, balki
faoliyatning alohida turi – tadbirkorlik ham «qiymatni yaratish» xususiyatiga ega.
Shaxsiy boyish masalasini hal etayotib tadbirkor munosib ijtimoiy missiya
iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirishni amalga oshiradi. U topgan yangi
qarorlar asta-sekin ijtimoiy normaga aylanadi. Lekin yangi qarorlar – bu nafaqat
yangi imkoniyatlar, balki yangi xatarlardir. Bir vaqtning o`zida mulkdor va
tadbirkor sifatida ishtirok etuvchi mulkdor-sarmoyador qismlarga ajrala boshlaydi.
Shu tariqa tadbirkor asta-sekin mulkdordan ajralib chiqadi. Unda hatto o`zining,
mulkdordan alohida mulk ob’ekti – biznes paydo bo`ladi.
Sarmoyador . Tadbirkorning o`zga mulkka bo`lgan talabi sarmoyani ijtimoiy
qadr-qimmat - qiymatga ega bo`lgan cheklangan resursga aylantiradi. Bir vaqtning
o`zida tadbirkorlik faoliyatidan voz kechgan va o`zga tegishli cheklangan resurs –
sarmoyadan foydalanish huquqini to`lov evaziga sotuvchi sarmoyador-
mulkdorning ijtimoiy-iqtisodiy roli paydo bo`ladi. Sarmoyadorning shaxsiy
maqsadi mulkdan (sarmoyadan) olinadigan daromadni ko`paytirishdan iborat.
6. Mulk-talab. Sarmoyador rolining ichki qarama-qarshiligi shu narsa bilan
bog`liqki, tadbirkorlik faoliyati yukini ko`tarishni istamagan holda, u istar-istamas
ushbu faoliyat bian bog`liq mulkni yo`qotish xatarini o`z zimmasiga oladi. O`z
navbatida, bu mulkdan oladigan daromadning ikkita tarkibiy qismni o`z ichiga
oladi: cheklangan resurs uchun to`lov va xatar uchun to`lov.
Sarmoyador rolining ushbu ikki taraflamaligi oqibati – yana bir bo`linish:
ishtirokchi roli va kreditor roli, tadbirkorlik faoliyatida ishtirok etish maqsadini
ko`zlovchi sarmoyador va mulkni yo`qotish xatarini kamaytiruvchi sarmoyador
rolining paydo bo`lishi.
Ishtirokchi – bu mol-mulkka nisbatan mulkchilik huquqidan jamiyatga
nisbatan talab huquqi evaziga voz kechuvchi iqtisodiy agent. O`z navbatida
jamiyatning o`zi va uning mol-mulki emas, balki xo`jalik jamiyatiga nisbatan
majburiyat huquqlari ishtirokchining mulki hisoblanadi.
14

Ishtirokchining shaxsiy maqsadi – jamiyatning foydasida ishtirok etishdan
iborat. Tegishlicha u bu bilan bog`liq xatarlarning bir qismini o`z zimmasiga oladi.
Natijada mazkur loyihalar xatarlarini ko`plab ishtirokchilar o`rtasida taqsimlash
asosida o`ta qimmat va uzoq muddatli loyihalarni amalga oshirish mumkin bo`ladi.
Ishtirokchining ijtimoiy-iqtisodiy missiyasi, shu tariqa, xatarlar va javobgarlik
dispersiyasidan iborat.
Kreditor . Agar sarmoyador – bu tadbirkorlik rolidan voz kechgan kapitalist
bo`lsa, u holda kreditor – bu tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liq xatarlardan voz
kechgan sarmoyadordir. Professional moliyaviy vositachilardan foydalanish esa
xatarlarni pasaytirish usuli hisoblanadi.
7. Mulk-aksiya. Jamiyatning ko`p sonli ishtirokchilari nafaqat uning xo`jalik
faoliyati natijalari uchun javobgarlikning, balki boshqaruvchilar tomonidan
ishtirokchilar ishonchining suiiste’mol qilinishi imkoniyatining ham
taqsimlanishini yuzaga keltiradi. Yangi ijtimoiy-iqtisodiy rol paydo bo`ladi:
nazoratchi – xo`jalik jamiyatiga nisbatan alohida funksiyalarni: jamiyat mol-mulki
va daromadlarining tasarruf etilishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi uning
ishtirokchisi.
Nazoratchining shaxsiy maqsadi xo`jalik jamiyatini kapitallashtirishning
o`sishiga erishishdan iborat.
Aksiyador . Jozibadorligini yo`qotayotgan biznesdan chiqish ham xo`jalik
jamiyatlarining faoliyati bilan bog`liq xatarlarni soddalashtirish usuli hisoblanadi.
Ushbu imkoniyat jamiyatda ishtirok etishning alohida vositasi – aksiyalarning
paydo bo`lishi bilan ta’minlanadi.
Rasmiy jihatdan aksiyalar o`z egalariga jamiyatga nisbatan majburiyat
huquqlarini, xususan: boshqaruv organlarida ishtirok etish huquqi, jamiyat
foydasining bir qismini olish huquqi va jamiyat tugatilgan taqdirda uning mol-
mulkining bir qismiga ega bo`lish huquqini beruvchi qimmatli qog`ozlarni o`zida
namoyon etadi.
15

Biroq ushbu huquqlar ko`p jihatdan deklorativ hisoblanadi. Boshqarishda
ishtirok etish huquqini faqat aksiyalarning katta miqdordagi paketlariga egalik
qiluvchi aksiyadorlar – majoritariylar amalga oshirishlari mumkin. Jamiyat
tugatilgan taqdirda uning mol-mulkining bir qismini olish huquqini esa amalga
oshirishning iloji yo`q: jamiyatga nisbatan aksiyadorlar ularning talablari ijro etish
uchun qolgan barcha shaxslar qondirilganidan keyin qabul qilinadigan so`nggi
navbatdagi kreditorlarni o`zida namoyon etishadi.
Aksiyadorlarining kompaniyadan chiqishi tufayli yuzaga kelgan uning
aksiyalari kursining tushib ketishi yangi investitsiyaarni jab etish imkoniyatini
keskin pasaytiradi.
Aksiyadorning shaxsiy maqsadi muayyan kompaniyani kapitallashtirishning
o`sishi emas, balki o`ziga tegishli aksiyalar paketlarining kurs qiymatidan
yutishdan iborat. Ushbu maqsadga aksiyalar bozor kotirovkalarining o`zgarishi
tendensiyalarini doimiy ravishda kuzatish orqali erishiladi. Bu esa, o`z navbatida,
aksiyador ijtimoiy-iqtisodiy missiyasining amalga oshirilishiga olib keladi. Uning
sa’y-harakatlar tufayli sarmoya harakatining tezligi keskin oshadi.
Yuqorida bayon qilingan fikrlarni umumlashtirib, o‘tgan davrda amalga
oshirgan keng ko‘lamli ishlarimiz ham, joriy yildagi va undan keyingi yillardagi
barcha sa’y-harakatlarimiz ham yagona ezgu maqsadga – xalqimizning hayot
darajasi va sifatini yuksaltirishga qaratilganini yana bir bor ta’kidlamoqchiman.
Bu sohada erishilgan real raqam va ko‘rsatkichlar mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan demokratik islohotlar va o‘zgarishlarning samaradorligini yaqqol
namoyon etayotganini har birimiz o‘zimizga aniq tasavvur qilishimiz lozim.
Hech kimga sir emaski, hayot darajasi, birinchi navbatda, aholining
daromadlari miqdori bilan belgilanadi. O‘tgan 2012-yilda bu ko‘rsatkich
yurtimizda 17,5 foizga o‘sdi, eng kam ish haqi 26,5 foizga oshdi.
Umuman olganda, 2000-yil bilan taqqoslaganda, real daromad aholi jon
boshiga 8,6 barobar ko‘paydi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, o‘rtacha ish haqi iste’mol
savatchasi bahosidan 4 barobardan ziyod oshdi.
16

2013-yilda byudjet tashkilotlari xodimlarining ish haqi, pensiyalar, nafaqa va
stipendiyalar miqdorini o‘rtacha 23 foizdan kam bo‘lmagan darajada oshirish,
2013-yilda va keyingi ikki yilda aholi real daromadlarini kamida bir yarim barobar
ko‘paytirish vazifasi qo‘yilmoqda.
Mamlakatimizda aholi daromadlarining oshib borishi bilan uning tarkibi
o‘zgarib, tadbirkorlik faoliyatidan olinayotgan daromad barqaror o‘sib borayotgani
alohida e’tiborga molikdir.
O‘tgan 2012-yilda ushbu ko‘rsatkich 51 foizni tashkil qildi, boshqacha
aytganda, odamlarimiz daromadining yarmidan ko‘pi birinchi navbatda
tadbirkorlik, kichik va xususiy biznes hisobidan shakllanmoqda.
Ana shu davrda aholining banklardagi omonatlari o‘sishi 34,6 foizni tashkil
qildi, so‘nggi o‘n yilda esa 40 barobardan ziyod oshdi. 2012-yilda
mamlakatimizdagi barcha investitsiyalarning 20 foizdan ortig‘ini aholi
investitsiyalari tashkil etgani, ayniqsa, e’tiborlidir.
O‘zbekistonda aholining eng ko‘p ta’minlangan 10 foizi va eng kam
ta’minlangan 10 foiz qatlami daromadlari o‘rtasidagi tafovut 2012-yilda atigi 8,0
barobarni tashkil etganini alohida ta’kidlashni istardim. Bu jahondagi eng past
ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, mamlakatimizda jamiyatning keskin tabaqalanishiga
yo‘l qo‘ymaslik borasida olib borilayotgan ijtimoiy siyosatimizning samarasi,
desak, hech qanday xato bo‘lmaydi.
Odamlarning o‘ziga o‘zi baho berishi, o‘zini aholining muayyan guruhiga
mansubligini anglashi ularning turmush darajasi va sifatining umumiy hamda
yakuniy indikatori hisoblanadi.
Bu borada, albatta, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad bilan bir
qatorda yashash sharoiti va standartlari, aholining obod va zamonaviy uy-joylar
bilan ta’minlangani, odamlar istiqomat qiladigan muhitni rivojlantirish hamda
obodonlashtirish, zarur infratuzilmaning mavjudligi va uning samarasi, aholini
sifatli iste’mol tovarlari, shu jumladan, mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar
bilan ta’minlash, zamonaviy talablar asosida ta’lim olish hamda sog‘liqni saqlash
17

tizimidan bahramand bo‘lish kabi hayot darajasini belgilaydigan muhim
ko‘rsatkichlar inobatga olinadi.
O‘zbekistonda yuqorida qayd etilgan aksariyat indeks va ko‘rsatkichlar
bo‘yicha katta o‘zgarish va yutuqlarga erishildi. Bu haqda so‘z yuritganda, shuni
aytish joizki, ayni paytda oilalarning 97 foizi o‘z uyiga ega, aholining 90 foizi
uzoq muddat foydalaniladigan barcha asosiy tovarlar bilan ta’minlangan, har uch
oiladan biri shaxsiy yengil avtomobilga ega, aholi iste’mol mahsulotlari bilan
yetarli darajada ta’minlanmoqda.
O‘tkazilgan so‘rovlarga ko‘ra, ayni paytda mamlakatimiz aholisining 50 foizga
yaqini o‘zini o‘rta toifaga mansub deb biladi. Holbuki, 2000-yilda atigi 24 foiz
aholi o‘zini shu toifaga mansub deb bilar edi.
Shuni unutmaslik kerakki, o‘rta sinf ulushining yuqoriligi fuqarolik jamiyatini
shakllantirishning zamini va asosi, davlatning barqarorligi va mustahkamligining,
odamlarning o‘z kelajagiga bo‘lgan ishonchining muhim omili sifatida qabul
qilinadi.
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar muvaffaqiyati, aholi turmush
darajasi va hayot sifatini oshirish bo‘yicha erishilgan yutuqlar yetakchi xalqaro
tashkilotlar hamda ekspertlar hamjamiyati tomonidan keng e’tirof etilib, xolisona
baholanmoqda.
2012-yilda Buyuk Britaniyaning xalqaro miqyosda tan olingan Legatum
instituti o‘zining Farovonlik va rivojlanish indeksida O‘zbekistonni dunyo
mamlakatlari orasida haqli ravishda 64-o‘ringa kiritgani e’tiborga loyiqdir.
Ijtimoiy farovonlik, jumladan, umr ko‘rish davomiyligi, oilalarning tinchligi va
osoyishtaligi, ishsizlik darajasining pastligi, ijtimoiy infratuzilmadan foydalanish
darajasi bo‘yicha ham O‘zbekiston jahon hamjamiyatida o‘zgalar havas qiladigan
o‘rinni mustahkam egallab turibdi.
18

Hech shubhasiz, xalqimizning tinimsiz mehnati, mardligi va matonati evaziga
qo‘lga kiritgan bunday yutuqlardan va marralardan har qaysimiz g‘ururlanib,
boshimizni baland ko‘tarib yashashga haqlimiz. 

I.A.Karimov. Bosh maqsadimiz – keng ko`lamli islohotlar va modernizatsiya yo`lini qat’iyat bilan davom
ettirish: Ўzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy
iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor
yo`nalishlariga baғishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so`zi gazetasi 2013 yil 19
yanvar, 13-son.
19

Xulosa
Iqtisodiyotni rivojlantirishning bozor yo’li - bu kup mulkchilikdir yoki
ko’p ukladli iqtisodiyotni va raqobatlashuvchi muhitni shakllantirishdir. Buning
asosida davlat tasarrufida bo’lgan mulkni xususiylashtirib, uni jamoa, ijara
korxonalariga, aktsiya jamiyatlarga, ma‘suliyatli cheklangan jamiyatlarga, davlatga
qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir.
Xususiylashtirish - fuqarolarning va davlatga taaluqli bo’lmagan yuridik
shaxslarning davlat mulki obe‘ktlarini yoki davlat aktsiyali jamiyatlarining
aktsiyalarini davlatdan sotib olishdir.[1] Prezident I. Karimov mulkchilik
masalasini hal qilishni “....bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun tadbirlar
tizimining tamal toshi bo’lib xizmat qiladi”[1] deb ko’rsatadi. Shu sababli
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga
muhim ahamiyat berilib, “Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
to’g’risida”gi Qonuni 1991 yil 19 noyabr qabul qilindi.
Xususiylashtirish davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy
shaxslarga o’tishini bildiradi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish – bu xususiylashtirishdan tashqari,
bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirishning
ham ko’zda to’shadi. U bir qator yo’llar bilan amalga oshiriladi:
1. Davlat korxonalarini hissadorlik jamiyatiga aylantirish;
2. Davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish;
3. Mulkni qiymatga qarab chiqarilgan cheklar (vaucher) bo’yicha fuqarolarga
bepul berish;
4. Mulkni ayrim tadbirkor va ish boshqaruvchilarga sotish;
5. Ayrim davlat korxonalarini chet el firma va fuqarolariga sotish yoki qarz
hisobiga berish;
6. Davlat mol-mulkini auktsionlarda kimoshdi savdosi orqali sotish va hakozo.
Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo’lib, ularni 3-guruhga
ajratish mumkin:
1. Davlat mulkini bepul bo’lib berish orqali xususiylashtirish;
20

2. Davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish;
3. Davlat mulkini bepul bo’lib berish hamda sotishni uyg’unlashtirish orqali
xususiylashtirish .
21

Adabiyotlar :
1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv
qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b.
2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.:
Shar q 2005. 220 b.
3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . :
"IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b.
4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv
qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b.
5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv
qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b.
6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .:
"IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b.
7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с.
8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.
22

O’zbekiston Respublikasida mulk to’g’risidagi qonunga ko’ra faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar turi va ularning tasnifi Reja: 1. Mulkchilik ta’riflarining tahlili 2. Mulkchilik munosabatlarini amalga oshirishning tarixiy shakllari 3. Mulkiy xuquqlar 1

1. Mulkchilik ta’riflarining tahlili O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi jamiyatning iqtisodiy negizlariga oid XII bobda quyidagilar bayon etilgan: “Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini turli shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilar huquqlarining ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan teng muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin (53- modda). Mulkdor mulkiga o`z hoxishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo`riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart (54-modda)”. O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksiga mulkchilikning egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish triadasi (164-modda) asos qilib olingan. Ushbu Kodeksda mulkchilikning xususiy va ommaviy shakllari mavjudligi (167- modda) ta’kidlanadi. Demak, iqtisodiyot va uni tashkil etishning bozor modeli uchun muayyan- tarixiy shakldagi mulkchilik instituti talab etiladi. Mulkchilik institutining negizini mulk tushunchasi tashkil etadi. Mulk – resurslar cheklanganligi sharoitining oqibatidagi noyoblik muammosini hal qilinishining yagona vositasi hisoblanadi. Bu vosita mulkdorga huquqlar tutamini taqdim etadi. Albatta, mulkiy huquqlar tutami egalik qilish va boshqa huquqlar (foydalanish, tasarruf etish va boshqalar) bilan birgalikda tashkil etadi. Huquqlar tizimi xo`jaliklar va shaxslar o`zaro munosabatlarga kirishishlari uchun ham mulkdorni, ham mulkni himoyalaydi. Shaxsning jamiyatdagi erkinligi huquq bilan kafolatlanadi va chegaralanadi. Undagi barcha mavjud huquqlardan eng to`lig`i mulkchilik huquqidir. Ushbu huquq shaxs va jamiyat uchun o`zaro qarama-qarshi bo`lgan begonalashuv xususiyatini ham namoyon etadi. Ilmiy manbalarda mulkchilik 2

munosabatlari umumiy tan olingan yagona ta’rifga ega emasligi sababli qator talqinlar mavjud (4.1-jadval). 1- j adval. Mulkchilik institutiga oid talqinlarni ng turkumlanishi Yondashuv nomi Mulkchilikning asosiy belgilari 1. Klassik yo`nalish Daromad keltirish qobiliyati mujassamlangan sarmoya 2. Faylasuflar va neoklassik lar Tashqi dunyo ob’ektlar ustidan nazoratni ularni o`zlashtirib (egallab) olish asosida amalga oshirish 3. Dialektik usul tarafdorlari Shaxsning tabiatdan ham, ijtimoiy hayot jamoatchiligidan ham begonalashishida hamda ishlab chiqaruvchini ishlab chiqarish vositasidan ajratish da namoyon bo`luvchi ijtimoiy aloqalarni tarkiblash, murakkablashtirish shakli 4. Nemis tarix iy maktabi Ijtimoiy o`zaro hamkorlikning asosiy tamoyili hisoblangan ahloq normasi da jamiyat tomonidan oliy va muqaddas qadriyat hamda individ mustaqiligining kafolati . sifatida tan olish 5. Neoinstitutsional yo`nalish Turli shaxslar o`rtasida bir buyum da turli huquqlarni ng namoyon bo`lish imkoniyati. buyumga qarashli vakolatlar tutami 6. Xuquqshunoslar Shaxsning buyum ustidan hukumronligi va boshqa shaxslar imkoniyatlarini che k lash. 7. Sotsiologla r Iqtisodiy buysundirish asosida i jtimoiy iyerarxiyani o`rnatish usuli 8. Ernando de Soto ( Peru ) Qiymatga aylan ish da ishtirok etish va daromad keltirish qobiliyati Jadvaldan ko`rib turganimizdek, mulkchilikni o`zlashtirib olish bilan tenglashtirish neoklassik iqtisodiy tafakkur vakillariga xos bo`lsa, huquqshunoslar uchun shaxsning buyum ustidan hukumronligi imkoniyatlarini chegaralash 3

mulkdan boshqa shaxslarning ziyoniga foydalanishga ruxsat bermaslik sifatida ta’riflanadi. Mulkchilik – bu shaxs va buyum o`rtasidagi emas, balki insonlar o`rtasidagi munosabat sifatida gavdalanishi kerak. Mulkchilik huquqlari nazariyasi nafaqat boshqaruv, xavfsizlik, merosga topshirish huquqlarini qo`shgan holda huquqlar to`plamini kengaytiradi, balki huquqlarning o`zlarining aylanuvchanligiga, oldi-sotdi ob’ektlari bo`lib buyumlarning o`zi emas, balki ularga nisbatan huquq hisoblanishiga e’tiborni qaratadi. Masalan, yer uchastkasidan foydalanish huquqi; mol-mulkdan foydalanishdan keladigan daromadni olish huquqi va b. Xuquqshunoslarning fikricha, mulk – bu mutlaq huquq. Mulkdorga qonun bilan taqiqlanmagan hamma narsa ruxsat etilgan. Mutlaq huquq ijobiy cheklov emas, balki salbiy cheklov (nima mumkin emas) bilan yoritiladi. Agar huquqlarning muayyan to`plami, masalan, A.Onore tomonidan sanab o`tilgan 11 ta huquqning aksariyati ikkilamchi hisoblanadi. M isol uchun , xavfsizlik huquqini olaylik. Uning o`zi yetarli emas, chunki huquq faqat davlat tomonidan muhofaza qilingan taqdirda, klassik nuqtai nazardan huquq hisoblanadi. Voz kechish huquqi – bu tasarruf etish huquqining bir qismi. Javobgarlik huquqi mulkchilik huquqini emas, umuman fuqarolik huquqini o`zida namoyon etadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan turli huquqlarni hisoblab chiqish texnikasi o`ta samarali. Mulkdor, mulkdorligicha qolib, foydalanish huquqidan ham, boshqarish huquqidan ham, daromad olish huquqidan ham vaqtinchalik voz kechishi mumkin. Tovar esa nafaqat o`zining jismoniy xususiyatlarining yig`indisi sifatida, balki imkoniyatlar va cheklovlarning ma’lum to`plami sifatida namoyon bo`ladi. Biroq, boshqa muhim iqtisodiy mavhumlik singari - qiymat, mulk tarkibiy qismlarga bo`linadi, lekin ulardan tarkib topmaydi. Shuning uchun mulkchilikni huquqlarning murakkab tutami sifatida ta’riflash mazmun ga emas, balki texnologik xususiyatga ega. 4

2. Mulkchilik munosabatlarini amalga oshirishning tarixiy shakllari Iqtisodiyotda, xususan mulkiy munosabatlar shakllarini o`rganishda mulkni tasniflash muhim o`rin tutadi. Ko`pchilik iqtisodchilar va faylasuflar uchun tasniflash mezoni sifatida mulk subekti olinadi. Agar mulk bir shaxsga tegishli bo`lsa, u – xususiy. Agar u bir necha shaxsga tegishli bo`lsa – jamoaviy. Agar u butun jamiyatga tegishli bo`lsa – umumxalq yoki davlat mulki hisoblanadi. Bunday yondashuv G`arbdagi tadqiqotchilar uchun mulkning uchta shaklini ifodalashga asos bo`lgan.: xususiy, jamoaviy va ijtimoiy. Ba’zan ularga aksiyadorlik (korporativ) va davlat shakllari ham qo`shimcha qilinadi. Ba’zida aksiyadorlik mulkini jamoaviy shakl deb, davlat mulkini esa ijtimoiy shakl deb hisoblashadi. Lekin bundan mohiyat o`zgarmaydi.  ixtiyoriy shakldagi mulkning namoyon bo`lishi qator omillarga bog`liq. Jumladan:  mehnat sharoitlari va natijalarini o`zlashtirib olish usullari;  mehnat sharoitlari va natijalarini tasarruf etish xususiyatlari;  mehnat sharoitlarini takror yaratish ;  faoliyat turlari bo`yicha almashishning asosiy usuli;  natijalari qayta taqsimlash usullari; 5

O’zbekiston Respublikasida mulk to’g’risidagi qonunga ko’ra faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar turi va ularning tasnifi

12.08.2023

0

151 KB

Похожие