logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb qilish

O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb qilish

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

358 KB
Скачать
MUNDARIJA Kirish...................................................................................... 3 1-bob. O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb qilishda qo’shma korxonalarning roli va uni tashkil etishning huquqiy asoslari.......…........................................ 7 1.1 - § . O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb qilishda qo’shma korxonalarning roli......……………........................ 7 1.2 - § . Qo’ shma korxonalar tashkil etishning h u q u q iy asoslari........... 12 2-bob. Milliy iqtisodiyotga chet el sarmoyalarini jalb etish va qo’shma korxonalar tashkil qilish h olati ta h lili ............... …..................…..................…...............….... 23 2.1 - § . Milliy iqtisodiyotga chet el sarmoyalarini jalb etishning rivojlanish bos q ichlari ....................…............................................................ 23 2.2 - § . Namangan viloyatida faoliyat ko’rsatayotgan qo’shma korxonalarninng iqtisodiy tahlili ………………................................................... 31 2. 3- § . Marketing faoliyati orqali qo’shma korxonalar tash k il etishni rivojlantirish............................................................................... 36 3 -bob . O’ zbekistonda qo’ shma korxonalar tashkil etishning samaradorligi va ular tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari.............….............…......... 43 3.1 - § . Qo’shma korxonalar tashkil etishning iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlari............................................................................ 43 3.2 - § . Qo’ shma korxonalar faoliyati samaradorligi tahlili............. 50 3.3 - § . Qo’ shma korxonalar tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari......…........................................................ 55 Xulosa va takliflar............….................................................. 61 Foydalanilgan adabiyotlar r o’ yxati......................................... 65 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning «O’zbekiston iqtisodiy islo h otlarni chuqurlashtirish yo’lida» kitoblarida ta’kiddab utilganidek «iqtisodiyot tarkibini qayta qurilishi faol investitsiya siyosatini o’tkazish bilan chambarchas bog’liqdir. Investitsiya bazasini rivojlantirish va chuqurlashtirish - islo h otlar strategiyasining juda mu h im shartidir. Iqtisodiy t u zilishi qayta qurilishining belgilangan yo’nalishlari, eksport imkoniyatining kengaytirishiga baquvvat investitsiya siyosatini o’tkazish yo’li bilangina erishish mumkin. Buning uchun o’ z sarmoyalarimizni ham, tash q i kreditlarni ham, bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalarini ham ishga solish zarurdir» 1 . O’zbekiston Respublikasi mustaqil Davlat sifatida ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va jahon iqtisodiy maydoniga kirish borasida faol ravishda o’zining tash q i iqtisodiy siyosatini amalga oshirmoqda. Tash q i iqtisodiy aloqalarning barcha shakllarini rivojlantirish taqsimlashning ob’ektiv qonuniyatlardan, xorijiy mamlakatlar bilan o’ zaro manfaatdor iqtisodiy aloqalaryu: kengaytirish va ularni Y a ngi bosqichg q a olib chiqish zar u riyatidan kelib chiqadi. Hozirgi kunda halq xo’jaligining muvozanati, undagi turli tarmoqlarning bir- biriga nisbatan o’ rni eksport va import xajmiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq. O’zbekiston hukumati respublika eksport xajmini oshirish, ishlab chiqarish va ijtimoiy strukturani rivojlantirish yo’lida bevosita ishlarni amalga oshirmoqda. Hukumat chet el sarmoyalarini jalb etish uchun kafillikni o’ z b o’ yniga olmoqda, kezi kelganda esa eksport uchun mahsulot yoki xizmat ko’rsatuvchilarga soliqlar bo’yicha imtiyozlar berilmoqda. Bunday imtiyoz va sharoitlar o’ z-o’zidan ma’lumki, xorijiy sarmoyadorlarning O’zbekistonda ishbilarmonlik munosabatlarini o’ rnatishlarida mu h im ahamiyatga ega. 1 Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида. - Т.: Узбекистон, 1995. - 118 бет. 2 O’zbekistonning hozirgi vaqtda Dune iqtisodiyotiga kirib borishida ishlab chiqarishni internatsionallashtirish jarayoni juda mu h imdir. Ishlab chiqarishni internatsionallashtirish - Dune ishlab chiqarish jarayonini hamma bosqichlarida ma’lum darajada birlashishga erishishni ya’ni, birgalikda faoliyat ko’rsatishni k o’ zda tutadi. Hozirgi davrda birgalikda faoliyat ko’rsatishining zamonaviy ko’rinishdagi shakllaridan biri - qo’shma korxonalardir. Qo’shma korxonalar - ikki yoki undan ortiq davlatlarning, ikki yoki undan ortiq mulkdorlari o’ z kapitallarini, tajribalarini, bilimlarini birlashtirgan holda tashkil etilgan korxonalardir. Ayni paytda Respublikamiz o’ z oldiga qo’ ygan maqsadiga erishishning isti q bolli yo’llaridan biri ham - qo’shma korxonalaridir. S h undan kelib chiq q an holda, biz qo’shma korxonalar faoliyatini, maqsadini va o’ z maqsadiga erishishida tanlagan strategiyasini tahlil etishni hozirgi vaqtda respublikamiz uchun juda dolzarb deb hisoblaymiz. Fikrimizning dalili sifatida qo’shma korxonalarni hududlar, tarmoqlar bo’yicha yo’naltirilishidagi tengsizliklar, ularni ish faoliyati jarayonida vujudga keladigan muammolari kabi holatlarni keltirishimiz mumkin. Bo’lar esa, mavzuning dolzarbligini tasdi q laydi. Bitiruv malakaviy ish ining maqsadi. Ilmiy ishning maqsadi O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb qilishda qo’shma korxonalarning rolini va ularning ichki bozorni rivojlantirishdagi ahamiyatini ko’rsatib berishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ish ining vazifalari . Yuqorida keltirilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar qo’ yildi: - O’zbekiston Respublikasip chet el sarmoyasini jalb qilishda qo’shma korxonalarning roli aniqlsh ; - qo’shma korxonalar tashkil etishning huquqiy asoslari o’rganish ; - milliy iqtisodiyotta chet el sarmoyalarini jalb qilish bosqichlarini o’ rganib, yutu q li taraflarini iqtisodiyotga yanada chuqurroq joriy etish ni asosla sh ; - O’zbekistondagi, shuningdek Namangan viloyatidagi qo’shma korxonalar faoliyatlarini tahlil qili sh ; - qo’shma korxonalar tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari ko’rsatib beri sh ; 3 - qo’ shma korxonalar va ularning ichki bozorni rivojlantirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ish ining ob’ekti. O’zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyoti d a tashkil etilgan xorijiy investitsiyali korxonalar, shuningdek Namangan viloyatida tadbirkorlik faoliyati olib borayo t gan qo’shma korxonalarning iqtisodiy va marketing faoliyatlari. Bitiruv malakaviy ish ining yangiligi. Respublikamiz milliy iqtisodiyotida faoliyati chet el sarmoyasi bilan bog’liq bo’lgan xo’jalik sub’ektlarining iqtisodiy ko’rsatkichlari o’ rganildi, tahlil va tad q i q qilindi. Natijada, bugungi kun talabidan kelib chiq q an holda ilmiy takliflar va tavsiyalar ishlab chiqildi. S h ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni qayd etib o’tish maqsadga muvofiqdir: - O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb etishda qo’shma korxonalar tashkil etishning ahamiyati asoslab berildi; - qo’shma korxonalar tashkil etishning huquqiy asoslari o’rganildi ; - milliy iqtisodiyotta chet el sarmoyalarini jalb qilish bosqichlarini o’ rganib, yutu q li taraflarini iqtisodiyotga yanada chuqurroq joriy etish ni asosla ndi ; - O’zbekistondagi, shuningdek Namangan viloyatidagi qo’shma korxonalar faoliyatlarini tahlil amalga oshirildi ; - qo’shma korxonalar tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari ko’rsatib beri ldi ; - qo’ shma korxonalar va ularning ichki bozorni rivojlantirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqi ldi . Bitiruv malakaviy ish ining nazariy va uslubiy asoslari. Chet el sarmoyasiga asoslangan qo’shma korxonalar faoliyati ustida ish olib bora yo tgan olimlar va mutaxassislarning ilmiy izlanishlaridan foydalanildi. Uslubiy yondoshish sifatida esa O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari, Oliy majlis qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining q arorlari, O’zbekiston Respublikasi Moliya va Iqtisodiyot vazirliklarining y o’ ri q nomalari, O’zbekiston Respublikasi tash q i iqtisodiy aloqalar agentligi va Namangan viloyati statistika bosh boshqarmasining yillik hisobot materiallaridan foydalanildi. 4 Bitiruv malakaviy ish ining amaliy ahamiyati. Olingan natijalaridan O’zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotiga, shuningdek, Namangan viloyati y etakchi tarmoqlariga chet el sarmoyasiga asoslangan qo’shma korxonalar tashkil etishga oid dasturlar ishlab chiqishda tavsiya sifatida foydalanish mumkin. S h uningdek, talabalarga iqtisodiy fanlardan ma’ruza va amaliy m a shgulotlarni o’tkazishda yordamchi material tari q asida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ish ining tarkibi va xajmi. Malakaviy ish kirish, uchta bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tarkib topgan. 5 1-Bob. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIGA CHET EL SARMOYASINI JALB QILISHDA QO’SHMA KORXONALARNING ROLI VA UNI TASHKIL ETISHNING HUQUQIY ASOSLARI 1.1. O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb qilishda qo’shma korxonalarning roli O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida qayta qurish jarayonlarining kengayishi va iqtisodiy islskotlarning amalga oshirilishi shuni ko’rsatadiki, halq xo’jaligi ish yuritishining samaradorligini oshirishning asosiy vazifasini hal etish, uni texnika jihatdan qayta jixozlash va rivojlanishning Y a ngi sifatlariga erishishda ham ichki ham tas q ki omillardan mo h irona foydalanishni talab qiladi. Rivojlanishning hozirgi bosqichida O’zbekiston iqtisodiyotini bundan keyin yanada rivojlantirish uchun dunyoda mavjud bo’lgan moliyaviy, material va boshqa resurslarni jalb qilishda r o’ y beradigan masalalarni echishga harakat qilmoqda. Agarda shunday qilinmasa, iqtisodiyotni hozirgi og ’ ir a h voldan olib chiqish uchun eng mu h im bo’lgan - vaqtni boy berib qo’yishi mumkin. Bunday sharoitda ishlab chiqarishni internatsionallashtirish tendensiyasini va uni ob’ektiv qonuniyatlarini ham nazariy, ham Amaliy nuqtai nazaridan o’ z vaqtida baholash va uni iqtisodiyotni rivojlantirishdagi hozirgi bosqich talablariga javob beradigan shakllarga yo’naltirish zarur. Ma’lumki, O’zbekistonning dune iqtisodiyotiga kirib borishida, hozirgi davr ishlab chiqarishini internatsionallashtirish jarayoni juda mu h imdir. Yuqori darajada diversifikatsiya qilingan iqtisodiyot o’zining eng yuqori samaradorligiga faqatgina, umumjahon ishlab chiqarish jarayoniga qo’ shilgan holdagina erishishi mumkin. MDX davlatlari ichida O’zbekiston iqtisodiyoti halqaro me h nat taqsimoti muhitida oldingi o’rinlarda tursada, baribir faqat jahon xo’jaligigina ishlab chiqarishni internatsionallashtirish qonuniyatlari faoliyatining harakat doirasida b o’ lishi mumkin. Ishlab chiqarishni internatsionallashtirish - dunyo ishlab chiqarish jarayonining hamma bosqichlarida ma’lum darajada birlashishga erishishni k o’ zda 6 tutadi, bu narsa birgalikda ishlab chiqarish faoliyatiga ham bog’liqdir. Keyingi vaqtlarda davlatlarda dunyo xo’jaligi sub’ektlari bilan birgalikda ishlab chiqarishni rivojlanishi, birgalikdagi tadbirkorlik bilan yanada bog ’ l a nib bormoqda. Qo’shma korxonalarni - birgalikdagi ishlab chiqarish faoliyatining internatsionallashgan shakllaridan biri deb q arash mumkin. Ishlab chiqarishda hamkorlik qilishning boshqa, ma’lum bo’lgan yaxshi shakllari ilgaridan mavjud bo’lgan. Jumladan: kooperatsiya, texnologiyalarni almashish va boshqalar. S h uning uchun ham qo’shma korxonalarni ishlab chiqarish aloqalarini rivojlantirishning shakllaridan biri sifatida q arash mumkin. S h u bilan birga qo’shma korxonalarni paydo bo’lishi va ular sonining oshishini, halqaro ishlab chiqarish aloqalarini umumdunyo miqyosida rivojlanish jarayonining yangi bir zamonaviy formasi sifatida harakterlash mumkin. O’zbekistonning iqtisodiy munosabatlarda q atnashishida maksimal samaraga erishish vazifasi, hozirgi sharoitda bu munosabatlarni amalga oshirish ko’p yo q lama ekanligini ko’rsatadi. Gap shundaki, dunyo xo’jaligida bir vaqtning o’zida ish l ab chiqarishning ham milliy, ham internatsional ko’rinishdagi turlari mavjuddir. Ular amaliyotda xo’jalik yuritishni faqatgina turli xil shakldagi munosabatlar orqali amalga oshirishlari mumkin. Ularning xech q aysisi yakkalikda eng yaxshi natijalarga erishishga davogar bo’la olmaydi. Munosabat shakllarining kengayishi natijasida ham vaqtinchalik, ham uzoq muddatga m o’ ljallangan ishlab chiqarishni internatsionallashtirish vujudga keladi. MDX davlatlarining tajribalari shuni ko’rsatadiki, chet el firmalari bilan qo’shma korxonalar tashkil qilish milliy iqtisodiyotning tash q i savdosini rivojlantirishga olib keladi. Qo’shma korxona - bu shunda l shakllardan biriki, korxona halqaro hamkorlik q atnashchilari boshqa shakldagi korxonalar orqali bir xil sharoitda amalga oshirolmagan iqtisodiy manfaatlarini hal qilish imkonini beradi. Qo’shma korxonalar hozirgi sharoitda, iqtisodiy munosabatlar muhitida hamkorlikning eng rivojlangan shakli sifatida namoyon bo’lmoqda. 7 Halqaro qo’shma korxonalar deganda shuni tushunish mumkinki, bunda ikki yoki undan ortiq davlatlarning, ikki yoki undan ortiq mulkdorlari o’ z kapitallarini, tajribalarini, bilimlarini birlashtiradilar va k o’ rilgan zarar, foydalarni bir me’yorida taqsimlab, birgalikda korxonani boshqaradilar. Xa l q aro ishlab chiqarish jarayoni q atnashchilari manfaatlari umumiydir. S h u bilan birga mulkdorlik munosabati bu y erda milliy - davlat chegarasida rivojlanadi. Hozirgi sharoitda qo’shma korxonalar, internatsionallashtirishning eng ma’ q ul varianti bo’lishi mumkin. Undan tashqari yagona internatsional iqtisodiy manfaatlar va bunga mos keladigan mol - mulk munosabatlarining yigilishi bilan birgalikda dunyo xo’jaligi miqyosida ishlab chiqarish q atnashchilarining sarmoya fondlari erkin k o’ chib yurishi mumkin. Ishlab chiqarishni internatsionallashtirishning bu shakli yuqori o’rinni egallashi mumkin. Iqtisodiy munosabatlarda qo’shma korxonalar nima bilan namoyon bo’lishini k o’ rib chiqamiz. Ular o’tish davrida dunyo xo’jaligi rivojlanishining zamonaviy o’ziga xos xususiyati bo’lib hisoblanadi. O’tish nafaqat zamonaviy jahon xo’jaligi ijtimoiy - iqtisodiy xususiyatlarida namoyon bo’ladi, balki jahon ishlab chiqarish jarayonining t u zilishida ham namoyon bo’ladi. X alqaro iqtisodiy munosabatlarining hamma bosqichlarida tinchlik bilan xo’jalik yuritish aloqalariga ham makroiqtisodiy, ham mikroiqtisodiy tomondan jalb qilinishi faqat bosqichma- bosqich amalga oshirilishi mumkin. S h uning uchun ham zamonaviy o’tish bosqichi, makrodarajadagi halqaro iqtisodiy munosabatlarning alohida «o’tish» shakllarini talab qiladi. S h unday shakllarning biri bo’lib, qo’shma korxonalarni tashkil etish hisoblanadi. Butun jahon iqtisodiyotini yanada erkinrok bo’lgan, halqaro resurslar, texnologiyalarga, fondlar harakatiga yo’naltirilgan sharoitda, ular samaralirok va «ochiq» iqtisodiyotga loyik bo’lishlari, ishlab chiqarishni ig‘ternatsionallashtirilgan shakli bo’lishi mumkin. Ko’rinib turibdiki, bunday yuqori darajadagi halqaro shakl ishlab chiqarishni transmilliylashtiradi. Kapital olib kiradigan chet ellik q atnashchi uchun qo’shma korxonani paydo bo’lishi qanday ahamiyatga ega bo’lishini k o’ raylik. Bu q atnashuvchi uchun eng mu h im ahamiyat bo’lib, bozorga kirib borish, arzon 8 bo’lgan material va me h nat resurslaridan foydalanish mumkinligi, kapitalni chetga olib chiqish mumkinligi hisoblanadi. Qo’shma korxonaga chet el kapitali texnika va texnologiya ko’rinishida kiritilishi mumkin. Kapitalni qabul qiladigan tomon uchun ham bu qanday ahamiyatga ega bo’lishi aniq: bu ichki bozorni t o’ ldirish, ishlab chiqarishni boshqarish bo’yicha zamonaviy tajribaga ega bo’lish, eksportga m o’ ljallangan va import o’ rnini bosadigan tovarlarni ishlab chiqarish va milliy iqtisodiyotga g ’ arblik sherik ishlab chiqarishining texnik - iqtisodiy parametrlarini ixtisoslashtirishdan iboratdir. Milliy q atnashchilarning iqtisodiy manfaatlari bir muncha q iyinro q , kapital qabul qiladigan davlat manfaati - bu iqtisodiyotda ilg ’ or tarmoqlarni rivojlantirishdir. Qo’shma korxonani o’zining manfaati - bu tashkil etilayotgan korxonaning foydaliligidir. Makroiqtisodiy darajada qo’shma korxonalar - jamiyatning alohida iste’mol - mahsulotlariga bo’lgan talabini kondirish maqsadida, ishlab chiqarish va sarmoyalash jarayonining bir qismi sifatida namoyon bo’ladi. X alq xo’jaligi bir qancha tarmoqlarining ishlab chiqarishini optimallashtirish va sarmoyalash mumkinligini kengaytirish faqatgina qo’shma tadbirkorlik orqali amalga oshirish mumkin. S h uning uchun ham davlat qo’shma korxonalar tashkil qilishni va chet el kapitalini kirib kelishini tartibga solib turadi. Mikrodarajada bozorga o’tish sharoitida foyda olish mumkinligi, korxonani ishlab chiqarish - rentabelligini oshirishga va harajatlarni kamaytirishga undaydi. Bundan tashqari ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqishni ilg ’ or darajasiga chiqish uchun chet el sarmoyasini jalb qilishga harakat qiladi. Korxona jamgarma manbalar shi ko’paytirish uchun harakat qiladi. S h u bilan bir q atorda ishlab chiqarishni rivojlantirish tavakkali chet ellik sherik bilan baham k o’ riladi. Qo’shma korxonalarning ma’kul tomonlaridan biri shundaki - u orqali tash q i bozorga chiqish mumkin bo’ladi va o’ z tajribasini to’g’ridan to’g’ri berishga q izi qq an chet ellik sherikning boshqarish bo’yicha ilg ’ or tajribasini qo’ llash mumkin bo’ladi. Umuman olganda, qo’shma korxona tashkil etishning iqtisodiy manfaatlarini tahlil qilgan holda, shu narsani aytish mumkinki, qo’shma korxonalar umumjahon xo’jaligi rivojlanishining o’tish shakli hisoblanadi. 9 Qo’shma korxonalar xususiyatining yana bir ko’rinishi shundaki - unda q atnashuvchi tomonlar korxonani t u zish uchun juda extiyotkorlik va gumonlar bilan q atnashadilar. Xitoy, Vengriya, C h exiya davlatlarining tajribasi shuni ko’rsatadiki, qo’shma korxonalar bunday xulosalarni inkor etmasdan keng rivojlanishga ega bo’ldilar va shuning uchun ham ko’rsatib o’ tilgan bu tendensiya bardoshligi bilan ajralib turadi. X alqaro aloqalar muhitidan kelib chiqadigan jarayonlarni tushuntirish uchun shu narsani aniqlash kerak bo’ladiki, bu y erda q ana q angi iqtisodiy qonunlar harakatda bo’ladi va hamkorlik tamoyillariga asoslangan holda bu qonunlarni ma’lum bir tartibga keltirish mumkin bo’ladi. Qo’shma korxonalar iqtisodiy qonunlarning faoliyat maydoni hisoblanadi (1.1-rasm) . Manba: Muallif ishlanmasi 1.1-rasm. Qo’shma korxonalar ning iqtisodiy qonunlarning faoliyat maydoni sifatida Umumiqtisodiy qonunlardan: e h tiyojlarning yuksalish qonuni va me h nat unumdorligini o’sish qonuni alohida uzviy bog ’ langan, birinchisi o’ sib borayotgan jamiyat extiyojlarini qo’llab-quvvatlasa, ikkinchisi bu extiyojlarni kondirish vositasidir. Birgalikda olganda bu qonunlar jamiyat rivojining yagona strategik maksidini aniqlab beradi. Korxona samaradorligini asosiy ko’rsatkichi bo’lib, uning foydaliligi hisoblanadi. Mikrodarajada iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishida, qo’shma korxona q atnashchilari iqtisodiy manfaatlarini amalga oshirishning alohida 10Me h nat unumdorligini o’sish qonuni E h tiyojlarning yuksalish qonuni Qiymat qonuniQo’shma korxonalar ning iqtisodiy qonunlarning faoliyat maydoni sifatida bosqichlarida aralashish vujudga keladi. Birinchi o’ringa foyda, qo’shma korxonaning ichki dvigateli sifatida ko’tariladi. Mana shu foyda ishlab chiqarish resurslarining qo’ llanishi samaradorligini belgilovchi yagona ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi. Qo’shma korxonaning asosiy maqsadi bo’lib - ishlab chiqarish resurslari, bilimlari va ularni birgalikda kullanilishi natijasida olinadigan katta iqtisodiy samara hisoblanadi. Qo’shma korxonaga ikkala sheriklarning qilgan sarmoyasi o’zining maqsadi sifatida h ar kaysisini iqtisodiy manfaatlarini amalga oshirishni k o’ zda tutadi. Chuqur iqtisodiy manfaatlar quyidagi maqsadlarda aniqlanadi: 1. C h et ellik sherik uchun kapitalni o’ z-o’zidan ko’payishi bo’lsa, biz uchun ishlab chiqarishni makro va mikrodarajadagi maqsadlariga erishish, ilg ’ or texnologiyani jalb qilish va zamonaviy boshqarish metodlarini 2. Qo’shma korxona q atnashchilarini qo’ shgan xissalari qanday shaklda bo’lmasin, qiymat ko’rinishida tasavvur etish mumkin. Sarmoyalangan fondlar qiymatining yuksalishi harakatdagi me h natni o’tgan me h natga qo’ shilishi natijasida vujudga keladi. Xulosa qilib shuni aytish kerakki, maqsadga erishishning isti q bolli yo’llaridan biri - qo’shma korxonalar tashkil etishdir. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, vaqt o’tishi bilan x orijiy sheriklar bilan aloqa o’ rnatmagan korxona yoki tadbirkorning isti q boli porlo q emas ligi ko’zga ko’rinadi . 1.2. Qo’shma korxonalar tashkil etishning huquqiy asoslari H ar bir davlatdagi sarmoya v iy muhit, avvalo siyosiy barqarorlikka bog’liqdir. Xuddi mana shu narsa xorijiy sarmoyador uchun o’ z faoliyatini rejalashtirishda yordam beradi. O’zbekiston Respublikasida sarmoyaviy muhitning eng muxim ahamiyati ham shundadir, chunki hozirgi kunda butun Markaziy Osi yo mintaqasida O’zbekiston si yo siy jihatdan barqaror bo’lgan davlat hisoblanadi. Mustaqillik yillari davomida xorijiy sarmoyadorlar bilan tashkil etilgan korxonalar faoliyatining huquqiy asoslarini yaratishda juda katta ishlar amalga oshirildi. 11 O’zbekistonda tashqi siyosatga doir tamoyillarimizni belgilab beruvchi konstitutsiyaviy qoidalarga asoslangan holda, «O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosiy faoliyatining asosiy tamoyillari to’g’risidagi», «C h et el investitsiyalari va xorijiy investorlari faoliyatining kafolatlari to’g’risidagi», «Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risidagi» qonunlar, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 30 noyabr 1996 yildagi «Xorijiy sarmoyadorlar bilan birgalikda tuzilgan korxonalarga beriladigan kushimcha imtiyozlar to’g’risida»gi farmoyishi, Vazirlar Maxkamasining 2 iyun 1997 yildagi 336 - sonli «O’zbekiston Respublikasida xorijiy sarmoyadorlar bilan birgalikda korxonalarni tashkil etish, davlat ro’yxatidan o’tkazish va tugatish tartibi to’g’risida»gi q arori tashqi iqtisodiy faoliyatni va chet ellik sarmoyadorlar uchun qulay sharoitlarni yaratish hamda xorijiy mamlakatlar tadbirkorlari bilan savdo iqtisodiy aloqalarni kengaytirish imkonini bermoqda. Bundan tashqari, xorijiy sarmoyadorlarning respublikamizga kelishishini erkinlashtirish uchun Vazirlar Ma h kamasining 21 noyabr 1996 yildagi «O’zbekiston Respublikasiga keladigan xorijiy fukarolar va fukaroligi bo’lmagan shaxslarni mamlakatimizga kelishi va ketishi tartibi to’g’risida»gi q arori mamlakatimiz sarmoyaviy muhitiga ijobiy tomondan q arashga imkon beradi. Mamlakatimizning jahon sivilizatsiyasiga keng ko’lamda integratsiyalashuvi, iqtisodiyotimizga sarmoyalarni olib kirilishi uchun huquqiy va tash k iliy sharoitlar yaratildi. O’zbekistonda «ochiq eshiklar» siyosati olib borilmoqda, xorijiy sarmoyadorlarning tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanishlari uchun ishonchli huquqiy kafolatlar va keng iqtisodiy imkoniyatlar berilmoqda. Xorijiy sarmoyalar uchun eng qulay tartiblar yaratilgan va ular muttasil takomillashtirib borilmoqda. C h et el sarmoyasi ishtirokida ishlab chiqarish korxonalari ochish jarayoni mumkin qadar osonlashtirilgan. Respublikada qabul qilingan qonunlar va qonun asosidagi xujjatlar, chet el firmalari va kompaniyalari O’zbekiston bozorlarida faol ishtirok etish uchun soliq sohasidagi imtiyozlar h a mda rag ’ batlantirish choralarining siyosiy va tijorat sohasidagi xavf-xatarlardan kafolatlarning yaxlit tizimini, qulay qonuniy sharoitlarni yaratib berdi. 12 Amaldagi qonunlar bo’yicha chet ellik sarmoyadorlarga beriladigan asosiy kafolatlarning to’liq bo’lmagan ro’yxati quyidagilardir: 1. O’zbekiston Respublikasidagi xorijiy investitsiyalar natsionalizatsiya va rekvizatsiya qilgnmaydi; 2. Xorijiy investorlarga qonuniy faoliyat natijasida olingan foydani va boshqa mablag’larni xech bir cheklovchiz chet el valyutasida chet elga o’tkazish kafolatlanadi. S h uningdek, import bo’yicha olib kiritilayotgan xom ashyo, butlovchi buyumlar va zamonaviy texnologiyalardan olingan tushumni xech moneliksiz chet el valyutasiga ayirboshlash ta’minlanadi; 3. C h et ellik jismoniy va yuridik shaxslarga davlat mulkini xususiylashtirish jarayonida, shu jumladan kuchmas mulk oldi-sotdisida erkin qatnashishi kafolatlanadi. C h et ellik sarmoyadorlar mulkiy huquqlarni, shu jumladan savdo va xizmat ko’rsatish sohasi ob’ektlariga hamda turar joy binolari va ular joylashgan er uchun mulk huquqini, y er va tabiiy manbalarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqini qo’ lga kiritishga h a q lidir; 4. C h et el sarmoyadorlari ishtirokida tashkil etilgan korxonalar o’ zlari ishlab chiqargan mahsulotni litsenziyasiz eksport qilish va uz ishlab chiqarish e h tiyojlari uchun mahsulotni import qilish hamda qo’shma korxonalarning Nizom fondiga xissa qo’ shish uchun boj to’lamasdan mulk olib kirishga h a q lidir. Amaldagi qonunlar chet ellik sarmoyadorlar uchun kafolatlar bilan bir q atorda soliq sohasida ham keng imtiyozlar beradi (1.2-rasm) Manba: Muallif ishlanmasi 1.2-rasm. Chet ellik sarmoyadorlar uchun soliq sohasida gi imtiyozlar 13Chet ellik sarmoyadorlar uchun soliq sohasida gi imtiyozlar Agar ular davlat investitsiya dasturiga kiritilgan loyihalarni investitsiyalashda q atnashsalar, 7 yil mobaynida foydadan soliq to’lashdan ozod qilinadilar Qo’shma korxonalar daromadlarining ishlab chiqarishini kengaytirishga va texnologiya bilan qayta jixozlashga sarflanadigan qismi ham soliqdan ozod qilinadi qo’ shma korxonalarning qayta moliyalashga hamda sarmoyalarni amalga oshirish uchun olingan kreditlarni to’lashga sarflanadigan mablag’lariga ham soliq solinmaydi Yuqorida keltirilgan rasmda O’zbekiston Respublikasida berilgan imtiyozlardan yana bir qanchasini keltirish mumkin. Jumladan: - chet el sarmoyasi ishtirokidagi ishlab chiqarish korxonalari uchun foydadan soliq olishning tabakalshggirilgan stavkalari joriy etilgan. Bu stavkalar xorijiy investorning qo’shma nizom fondidagi ulushi qanchaligidan kelib chiqib, ular uchun soliq stavkalarining tegishlicha kamaytirilishi nazarda tutiladi; - n izom fondida chet el sarmoyasining ulushi 30% dan orti q bo’lgan, qishloq x o’ jalik ma h sulotini, x al q iste’moli mollarini va q urilish materiallari, tibbiyot uskunalari, qishloq xo’jaligi, y engil va oziq-ovqat sanoati uchun mashina va uskunalarni ishlab chiqarish hamda qayta ishlashga, ik k ilamchi xom ash yo va ro’zg’or chiqindilarini qayta ishlashga ixtisoslashgan qo’shma korxonalar ro’yxatdan o’tkazilgan paytdan boshlab 2 yil mobiynida foydadan soliq to’lashdan ozod qilinadi; - C h et ellik sherikning uz extiyojlari uchun respublikamizga olib kirayotgan mulki, chet el sarmoyalari ishtirokidagi korxonalarning nizom sarmoyasiga mulk bilan qo’shadigan xissasi hamda O’ zbekiston iqtisodiyotiga umumiy xajmi 50 mln. dollardan ortiq miqdorda qilinadigan sarmoyalar ham boj to’lashdan ozod qilinadi. 1997 yil 1 yanvardan xorijiy sarmoyalar bilan tash k il etilgan korxonalar uchun bir nechta imtiyozlar qabul qilindi. - Nizom fondi 150 000 AQSH dollarini va xorijiy sarmoya korxonaning 30 % kapitalini tash k il etsa 7 yil muddatga foyda soligidan ozod qilinadi. - Agarda xorijiy sarmoya 300 kk 000 AQSH dollaridan 1000000 AQSH dollargacha bo’lsa va nizom kapitalining 50% dan oshsa soliq stavkasi 20% ga kisqaradi. - Agar sarmoya 1 mln. AQSH dollardan oshsa va 50 % nizom fondi xorijiy q atnashchi tomonidan amalga oshirilsa, soliq stavkasi 15 % ga pasayadi. B u lardan tashqari, chet el sarmoyasi ishtirokidagi korxonalar respublikaning hamma korxonalariga berilgan imtiyozlardan ham foydalaniladi. 14 Bundan tashqari chet ellik sarmoyadorlariga yordam ko’rsatish maqsadida O’zbekistonda ixtisoslashtirilgan tash k ilotlar va muassalar tarmogi tash k il etilgan (1.3-rasm) . Manba: Muallif ishlanmasi 1.3-rasm. Chet ellik sarmoyadorlariga yordam ko’rsatish ga ixtisoslashtirilgan tash k ilotlar S h unday q ilib, vujudga keltirilgan huquqiy me’yorlar xorijiy hamkorlikning keng investitsiya faoliyati uchun qulay sharoitlarni yaratib, ularning h u q u q larini va sarflangan sarmoyasini h imoya q iladi. Bunday sharoitni xorijiy sarmoyadorlarni o’ zlari guvoxi bo’lib turibdilar. «Petroleks» firmasining maxsus vaqili David Gaon ezishicha «O’zbekistonda iqtisod va siyosat barqaror, xorijiy sarmoyadorlarining huquqlari qonun bilan himoyalangan. Bu erda bizning manfaatlarimizga xavf soladigan kuchlar y o’ k. Bundan tashqari bizga keng miqyosdagi imtiyozlar berilgan. Bu imtiyozlar sarmoyadorlar uchun tez vaqt ichida qilingan harajatlarini qoplash imkonini beradi. Umuman olganda, soliq siyosati bu mamlakatda shundayki, u ishlab chiqarishni kengaytirishga hala q it qilmaydi. O’zbekiston Davlati xorijiy sheriklari oldidagi o’ z majburiyatlarini o’ z vaqtida bajarmoqda va xorijiy sarmoyadorlarning roziligisiz shartnoma shartlarini o’ zgartirmaydi». O’zbekiston iqtisodiyot tarmoqlariga sarmoyalarni jalb etish va ularni o’zaro himoya qilish to’g’risida Germaniya, Turkiya, Misr, Indoneziya, Malayziya, Pokiston, Finlyandiya, Koreya, AQSH, Fransiya kabi dunyoning bir qancha mamlakatlari bilan bitiml a r imzoladi. 15Ch et el sarmoyalari bo’yicha agentlik T ovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi «Uzbek-Invest» Milliy eksport import sug ’ urta kompaniyasidirChet ellik sarmoyadorlariga yordam ko’rsatish ga ixtisoslashtirilgan tash k ilotlar Respublikamiz hukumati tomonidan ko’rsatilayotgan choralar tashqi iqtisodiy aloqalarni va xorijiy sarmoyalarni rivojlantirishga yordam bermoqda. Hozirgi paytda O’zbekistonda 3200 dan ortiq qo’shma korxonalar ro’yxatdan o’tkazilgan, bo’lardan 535 tasi Davlat korxonalari asosida tashkil etilgan. Respublikamiz hukumati Kanada, Xitoy, Turkiya, Gollandiya, Germaniya, S h vetsariya banklari va firmalari bilan respublikamizning aniq ob’ektlarini kreditlash uchun bitimlar tuzdi, hozirda bu bitimlar amalda bo’lib bir nechta yirik korxonalar faoliyat ko’rsatib turibdi. B u lardan: « GeneralMotors », «UzDEUelektroniks», «Samkochavto», «Uzkeysservis», «UzBAT», «Zarafshon- Nyumant», «Zarispark», «Agama», «Kabo’l-Tuytepa-Teksteylz», «Katiks», «Elteks», «Supertekstil», «Koka-kola», «Uzsalaman», «Kibo», «Tufin» va shu kabi bir nechta korxonalardir. Shuningdek, Germaniya va Koreya davlatlarining firmalari ishtirokida ko’pgina tuman va sha h arlar telefon tarmoqlari zamonaviy usulda yangilandi. O’zbekiston Respublikasi hududida qo’shma korxonalar to’zishning huquqiy masalalariga 1992 yilda.asos solingan edi. Ko’rsatilgan me’yoriy xujjatlarda, iqtisodiy integratsiyani yanada rivojlantirish bilan birga, hozirgi sharoitda bo’lgan xo’jalik faoliyatini boshqarish strukturasini rivojlantirish uz aksini topgan. Bu keltirilgan xujjatlarga binoan qo’shma korxonalar, ka sa nashchi - da vla tlarning h ukumatlararo munosabatlari asosida, fa q atgina manfaatdor vazirliklar va tash k ilotlarning taklifi b o’ yicha t u zilishi mumkin. Iqtisodiyot mexanizmining qayta qurish, shu bilan birga xususiylashtirish yo’lidan borayotgan korxonalar mustaqilligini o’ rnatish, ularni huquqlarini rivojlantirish, qo’shma korxonalar huquqiy rejimini tartibga keltirishni va ularga o’ zgartirish kiritishni talab etmoqda. O’zbekistonlik va xorijlik tash k ilotlar va firmalar boshqaruv organlari bilan hamkorlikda O’zbekiston Respublikasi hududida qo’shma korxonalar tuzmo q dalar. H ukumat farmoyishi va q arorlari qo’shma korxonalar t u zish va ularning faoliyati masalasini tartibga solish bo’yicha, ya’ni soliq q a tortish tartibi, faoliyat ko’rsatish uchun y er uchastkalarini berish, korxona tomonidan vujudga keltiriladigan 16 resurslar va bu korxonalar faoliyati jarayonida sodir bo’ladigan baxslarni qurish tartibi bo’yicha umumiy tamoyillar ishlab chiqdi. Farmoyishda ko’rsatilgan huquqiy normalar qo’shma korxonalar ishtirokchilarining ikkalasiga ham bir xilda amal qiladi. S h u bilan birga qo’shma korxsna huquqiy normalarining eng ahamiyatli tomonlari quyidagilar bo’lishi mumkin: 1. Qo’shma korxonalar, ya’ni xorijiy sheriklar bilan tuzilgan korxonalar faoliyati tartibga solingan va aniq - ravshan o’ rganilgan; 2. Hukumat karorlarida qo’shma korxonalarning tashkiliy - huquqiy shakli masalalari chuqurroq tartibga solinadi. Karorlarda gap nafaqat qo’shma korxonalar to’g’risida, balki halqaro tashkilotlar va birlashmalar to’g’risida ham boradi; 3. Xorijiy sheriklar bilan birgalikdagi qo’shma korxonalar ham fuqarolik - huquqiy harakterdagi shartnomalar asosida, ham hukumatlararo va davlatlararo munosabatlar asosida to’zilishi mumkin. Qo’shma korxonalar t u zishda va faoliyatini tartibga solishda, vazirliklar, turli xil idoralarning instruksiyalari, normativ aktlari juda mu h im ahamiyatga egadir. B u larning ichida eng mu h imlari quyidagilardir: O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining «Qo’shma korxonalar mol- mulklarini sugurtalash tartibi to’g’risida»gi instruksiya. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining «Qo’shma korxonalarni soliqka tortish to’g’risida»gi instruksiya. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining «O’zbekiston Respublikasi hududida O’zbekistonlik va xorijiy tashkilotlar, firmalar va boshqaruv organlari bilan birgalikda tuzilgan qo’shma korxonalar, halqaro tashkilotlar va birlashmalarning ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’ g ’ risida»gi instruksiya. S h unday qilib, O’zbekiston Respublikasi hududida tash k il etilgan va faoliyat ko’rsatib kelayotgan qo’shma korxonalar bilan boglangan masalalarni tartibga soladigan huquqiy normalarni aniqlangan holda quyidagi uch xil aktni ajratib ko’rsatish zarur. 17 1. YUridik shaxslar sifatida tan olingan qo’shma korxonalarga tar q atiladigan fuqarolik qonuniyatlari akti. 2. Qo’shma korxonalar faoliyatiga tegishli bo’lgan maxsus harakterdagi normativ aktlari. 3. Umumfuqarolik va maxsus harakterdagi, h ar bir korxonani o’ rnini belgilab boruvchi, q atnashchilar tomonidan t u ziladigan nizomlar va qo’shma korxona t u zish to’g’risidagi shartnomalar. Hukumat karorlariga binoan O’zbekiston Respublikasi hududida to’ziladigan qo’shma korxonalar O’zbekiston yuridik shaxslari bo’lib hisoblanadi. Bu degani - agarda qonun chiqaruvchilar tomonidan qo’shma korxonalarga alohida huquq normalari chiqarilmagan bo’lsa, qo’shma korxonalarga yuridik shaxs sifatida, O’zbekistondagi boshqa korxonalarga kullaniladigan huquqiy normalar qo’ llaniladi. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga asosan qo’shma korxonalarni O’zbekiston Respublikasi yuridik shaxslari sistemasida o’ rnini aniqlab, quyidagiga tayanish mumkin: ya’ni, yuridik shaxslarni: davlat, koorperativ, davlat kooperativ va boshqa turdagi tash k ilotlarga klassifikatsiyalash asosida eng mu h im kriteriya sifatida - bu korxonalarni mol-mulk bilan ta’minlanishi yotadi. O’zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksiga asosan qo’shma korxonalar ro’yxatdan o’tgan kundan boshlab yuridik shaxs makomini oladi. Qo’shma korxonalarni ro’yxatdan o’tkazish tartibi Moliya Vazirligining «O’zbekiston Respublikasi hududida O’zbekistonlik va xorijiy tashkilotlar, firmalar, boshqaruv organlari bilan birgalikda tuzilgan qo’shma korxonalar, halqaro tashkilotlar va birlashmalarni ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risida»gi instruksiyaga asosan aniqlanadi. Xuddi o’ zbek yuridik shaxslari singari qo’shma korxonalar ham maxsus huquq q obiliyatiga egadirlar va shundan kelib chiq q an holda faqat nizomda ko’rsatilgan maqsadlarga mos keladigan kelishuvlarni t u zishlari mumkin. Agarda qo’shma korxonalar nizomda ko’rsatilgan maqsadlarga mos kelmaydigan kelishuvlarni tuzsalar, u holda bu kelishuv xa q i q iy emas deb topiladi. 18 Qo’shma korxonalar yuridik shaxs sifatida yuridik shaxslarning hamma alomatlariga ega bo’ladilar: jumladan, mol-mulkka ham, ko’rsatib o’ tilgan mol- mulk qo’shma korxonaning xususiy mulki va u q atnashuvchilarning umumiy xissaviy mulki bo’lib h isoblanadi. Qo’shma korxonalarning mulki bir xil k o’ rinishda bo’lmaydi. Mol-mulki sifatida quyidagilarni ko’rsatib o’tish mumkin (1.4-rasm) . Manba: Muallif ishlanmasi 1.4-rasm. Qo’shma korxonalarning m ol-mulki Ko’rsatib o’ tilgan mol-mulkni huquqiy rejimi bir xil emas. Birinchi gruppada ko’rsatilgan mol-mulklarga: y er, y er osti boyliklari, suv, o’ rmon - b u lar fa q at davlat mulkidir. Bu mulklar qo’shma korxonalarga davlat tomonidan ham pullik, ham bepul tarzda ishlatish uchun beriladi. Bundan tashqari qo’shma korxonalar asosiy va aylanma fondlarga ham ega bo’ladilar. Mol-mulklarni asosiy va aylanma fondlarga bo’linishi korxona mol- mulkini sug ’ urtalashni majburiyligida ahamiyatga ega bo’ladi. Bu y erda ikki xildagi sug ’ urtalash ko’rsatiladi: asosiy fondlarni sug ’ urtalash va aylanma fondlarni sug ’ urtalash. H isob-kitoblarni olib borish vaqtida qo’shma korxonalar tipovoy formalarni qo’ llashlari zarur. Uzbek davlat tashkilotlarini asosiy mablag’ ’ lardan foydalanishdagi cheklashlarga kelganda, qo’shma korxonalar bunday cheklashlardan mustasnodir. Qo’shma korxonalarda xususiy mulkni borligi yoki u ishlatishi mumkin bo’lgan mulkni borligi u tomonidan xo’jalik faoliyatini yuritishga imkon beradi. 19Qo’shma korxonalarning m ol-mulki Korxona ishlatishi mumkin bo’lgan, ya’ni huquqi bo’lgan mol-mulk Asosiy fondlar Aylanma fondlar O q ibatda huquqiy nu q tai nazardan q araganda qo’shma korxonaning xo’jalik faoliyati ikki xil operatsiyani amalga oshirishi mumkin: 1. Korxonani kerak bo’ladigan xom ashyo va materiallar bilan ta’minlash. 2. Tayyor bo’lgan ma h sulotni sotishni amalga oshirish. Bu operatsiyalarni qo’shma korxonalar ikki xil y o’ l bilan amalga oshirishi mumkin. 1. Tash q i bozor or q ali. 2. Ichki bozor or q ali. Tash q i bozorda qo’shma korxonalar o’ z ma h sulotlarini maxsus tash q i savdo tashkilotlari or q ali sotishi yoki o’ z nomidan sotishi mumkin. S h unday sharoitlar t u zish k o’ zda tutilganki, qo’shma korxonalar uchun xom ashyoni ichki bozordan olib, tayyor ma h sulotni ham ichki, ham tashqi bozorda sotish foydali bo’ladi. Bunday vaqtda qo’shma korxonalar ish faoliyatida valyuta jihatidan o’ z- o’ zini qoplashga erishadi. Qo’shma korxona uchun eng mu h im muammolardan biri bu - soliq q a tortishdir. Bu miqyosga amal qiladigan huquqiy normalar o’ z harakteri bo’yicha ma’muriy - huquqiy bo’lib, h isoblanadi. Qo’shma korxonalarni soliq q a tortishning ko’rsatilgan xujjatlardagi umumiy tamoyillari quyidagicha: 1. Qo’shma korxonalar o’ z faoliyatining birinchi 2 yilida soliqdan ozod qilinadilar. 2. Qo’shma korxonani soliq q a tortish bo’yicha baxslar yuzaga kelsa, bunday korxonalar moliya organlarining bu harakati yuzasidan yuqori tashkilotlarga murojaat qilishlari mumkin. 3. Qo’shma korxonalar soliq imtiyozlariga egadirlar. Ular olinishi mumkin bo’lgan foydani olish kunidan boshlab 3 yilgacha foyda solig ’ idan ozod e t iladilar Qo’shma korxonani faoliyati jarayonida korxonaning o’ zida va o’ zbek tashkilotlari bilan yuzaga keladigan baxslar, davlat xo’jalik sudida k o’ riladi. Agarda, baxslar korxonada q atnashuvchi tomonlari o’ rtasida yuzaga kelsa, bunday baxslar korxona nizomi bo’yicha hal qilinadi. Odatda tomonlar bu 20 baxslarni xo’jalik sudida yoki uchinchi davlat huquqiy tashkilotlari or q ali hal etishadi. Xulosa qilgan holda shuni aytib o’tish kerakki, O’zbekiston Respublikasi hududidagi qo’shma korxonalar faoliyati hozirgi vaqtda etarli darajada tartibga keltirilmagan. K o’ pgina masalalar korxonani o’ zida hal qilish uchun tashlab qo’ yilgan. Hozirda bu narsani y echish mudain bo’lsada, biro q qo’shma korxonalarni respublikamiz hududida tashkil etishni rivojlanib borishi bu to’g’ridagi q onuniyatlarni yanada rivojlantirish kerakligini ko’rsatib turibdi. Bu rivojlantirishning asosiy y o’ nalishlari bizning fikrimizcha quyidagicha bo’lishi mumkin: 1. Qo’shma korxonalar faoliyatini O’zbekiston Respublikasi V a zirlar Ma h kamasi miqyosida nazoratga olish tizimini to’zish. 2. O’ zbekiton Respublikasi hududidagi xorijiy mulklarni samarali himoya qilish tizimini t u zish. («Halqaro shaxsiy huquq» qonuni doirasida). 3. Xo’jalik h isobi sharoytida korxona va tashkilotlar, qo’shma korxonalar manfaatlarini h imoya qiladigan q onuniyatlarini ishlab chiqish. Jumladan: «Girrom ra q obatga q arshi kurash» q onuni. «Ishlab chiqarishning majburiyatlari» q onuni. Umuman olganda, yana bir marotaba ta’kidlab o’tish joizki; qo’shma korxonalarning samarali faoliyati fa q atgina O’zbekiston Respublikasida iqtisodiy islo h otlarni bos q ichma-bos q ich amalga oshirish sharoitida va uni xa q i q iy xo’jalik h isobini rivojgantirishga y o’ naltirilgan vaqtdan amalga oshishi mumkin. 21 2-BOB. MILLIY IQTISODIYOTGA CHET EL SARMOYALARINI JALB ETISH VA QO’SHMA KORXONALAR TASHKIL QILISH H OLATI TA H LILI. 2.1. Milliy iqtisodiyotga chet el sarmoyalarini jalb etishning rivojlanish bos q ichlari Bozor iqtisodi rivojlangan davlatlar tajribasi ko’rsatadiki, ular o’ z iqtisodini yuksaltirish jarayonida u yoki bu turdagi xorijiy investitsiyalardan foydalangan. Bunday tajriba bizning respublikamizga ham xos xususiyat, albatta. Xorijiy investitsiyalar halq xo’jaligi tarmoqlari iqtisodiga jalb etilgan ta q dirda bu tarmoqlar bosqichma-bosqich rivojlanadi, shuningdek q ator iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy samaralar olinadi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: - birinchidan, ishsizlik kamayadi; - ikkinchidan, tovar va xizmatlarning asosiy ulchov mezoni bo’lgan sifat yaxshilanadi; - uchinchidan, mamlakatda import qilinishi lozim bo’lgan tovarlar va xizmatlar urnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqariladi, natijada valyuta zaxiralari tejalishi bilan birga, valyuta daromadlari ko’payadi; - to’rtinchidan, davlatlararo iqtisodiy yaqinlashuv, siyosiy muzoqaralar orqali strategik hamkorlik qilishga tub asos yaratiladi. Y uq orida zikr etganimizdek, ushbu y o’ nalishlar nazariy tomondan asoslab berilgan. Biro q q ator ob’ektiv, sub’ektiv h odisa va h olatlar sababli ularni amalga oshirish jarayoni turlicha kechadi. Mazkur ob’ektiv va sub’ektiv sabablarning tub mo h iyatini ochish uchun tarixiy jarayonlarni qiyosiy o’ rganishi darkor. Prezidentimiz I.Karimov o’ z risolalarining birini: «Tarixiy xotirasiz kelajak y o’q » 1 - deb nomlagan edi. Ushbu risola aynan biz ta h lil qilayotgan mavzuga mazmunan mos kelmasada, biroq uslubiy yo’nalishiga bevosita mos keladi. Biz xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va rivojlantirish tadbirlarini uch bosqichga bo’lib o’rganishni lozim topdik (2.1-rasm) . 1 И. Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йук. Т.: Узбекистон,1999 й. 22 Manba: Muallif ishlanmasi 2.1-rasm. Investitsiyalarni jalb qilish va rivojlantiris hbosqich lari Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va rivojlantirishning birinchi bosqichida «konsessiya» shartnomalari markaziy o’rinda turgan. 1925 yilda sobiq, ittifoqda 92 ta xorijiy konsessiya shartnomasi mavjud bo’lib, ulardan 43 tasi sanoat tarmog ’ ida faoliyat ko’satgan, kolganlari halq xo’jaligining boshqa tarmoqdarida tashkil qilingan. Ushbu korxonalarda 54 mingga yaqin ishchi va xizmatchilar mexnat qilgan 1 . Bu ko’rsatkich uta davr uchun katta hisoblanar edi. Konsessiya shartnomasi asosida faoliyat ko’satgan xo’jalik sub’ektlari xususiy korxonalardan ortda qolsa ham ular iqtisodiy samaradorligi yuqoriligi bilan ajralib turgan. Masalan, amerikalik kapitalist Armand Hammer Moskvada pero va qalam ishlab chiqarish fabrikasi tash k il etib, q is q a davr ichida ushbu tovarlarga bo’lgan ichki talabni q ondirish bilan bir q atorda, xorijga ham eksport qila boshlagan. Albatta o’sha davrdagi ashaddiy kommunistlar tomonidan tabiiy savollar berilgan. Kapitalistik tuzumni ko’p talafotlar evaziga yo’q otgan va yangi sotsialistik tuzum q urayotgan bir davrda, nega yana kapitalistik ishlab chiqarish usuliga imkoniyat yaratib berilmoqda? Kapitalistlarni taklif qilish xavfli emasmi? Konsessiya shartnomalarini rivojlantirish kapitalizmni rivojlantirish degan gap va shunga o’xshashlar. Bunday mazmundagi savollarga o’sha davr raxbarlari quyidagi mazmunda javob qaytarganlar. H a, konsessiya usuli kapitalizmni rivojlantirishga imkon beradi, biroq bu siyosat siz o’ylagancha xavfli emas, chunki 1 Меньшиков С. Катастрофа или катерсис? - Мос ва. «Интер-версо» 1990. Стр.14. 23Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va rivojlantiris hbosqich lari 1- bosqich 2- bosqich 3 - bosqich 1920-1940 yillar 1987-1991 yillar 1991 yildan h.v. xokimiyat ishchi va dexqon qo’ lida, pomeshchi k va kapitalistlar endi xech qachon mulkka egalik qilolmaydi. Konsessiyaning iqtisodiy mazmuniga qaraydigan bo’lsak, u ijara shartnomasini anglatadi. S h artnomaga asosan kapitalist davlat mulkining bir qismini ma’lum shart va muddatga ijaraga oladi va mulk egasi makomiga ega bo’lolmaydi. Davlat mulk egasi bo’lib qolaveradi. Natijada sovet hukumati ijarachi kapitalistning shartnomaga qat’iy rioya qilishini nazorat qiladi. Mu h imi, shartnoma qulay va samaradorligi tufayli ishchi-dexqon axvolini yaxshilashga xizmat qilsin. Ushbu javoblar va fikrlar oddiyligi va jozibadorligi bilan ajralib turgan va quyidagi mazmunni anglatgan. Davlat mulkiga tayangin - u, kapitalistni ijarachi sifatida jalb qil; xususiy mulkdorni nazorat qil va uni sotsializm uchun mexnat qilishga, ishlab chiqarishni ustirishga va ishchi-dexqon extiyojini kondirishga majbur et. Kommunistik davlatning bunday noan’anaviy va tashvi q ot g ’ oyasiga zid harakatlarga yondoshishi mamlakatning iqtisodiy salox h iyat l kuchsiz davrlarda r o’ y bergan edi. Agar, o’sha davrni real baholaydigan bo’lsak, hukumatning bundan o’ zga imkoniyati ham y o’q edi. 1987 yildan xorijiy investitsiyalarni jalb qilish hisobiga moliyaviy tanglikdan va iqtisodiy turgunlikdan chiqishga harakat boshlandi. Mazkur davrni biz xorijiy investitsiyalarnig iqtisoddagi urnining ikkinchi bosqichi deb belgiladik. Sobiq ittifoqda olib borilgan qayta qurish jarayoni xorijiy kapitalga ham uz ta’sirini o’tkazdi. Zotan 20-30-yillardagi konsessiya shartnomalari yuksak rivojlani sh iga o’ z ta’sirini ko’rsatmasa-da, xorijiy investitsiyalarni rivojlantirishning nazariy va siyosiy yo’nalishlarini belgilab bergan edi. Sotsialistik lagerdagi davlatlarda xorijiy investitsiyalar ilk bor Polsha, Vengriya, Xitoy X alq Respublikalariga va s o’ ng sobiq ittifoq davlatiga ham y etib keldi. Dastlabki xorijiy investitsiyali korxonalar 1987 yilning yanvar oyidan boshlab tashkil qilina boshladi. Bu jarayon qayta qurishning dastlabki davrlariga tutri kelgan, hali bu vaqtda «To’la xo’jalik hisobi haqida»gi qonun qabul qilinmagan edi. Biroq harakatlar qattiq va qat’iy bo’lsa-da, kutilgan natija olinmadi. Xo’jalik yuritishning yangi yo’nalishi kuchga kirgan birinchi yilda bor-y o’ gi 23 ta qo’shma 24 korxona ro’yxatdan o’ tdi. Ikkinchi yili qariyb 200 ta va keyingi yili yana 800 ta xorijiy investitsiyali xo’jalik sub’ekti tashkil qilindi. Qo’shma korxonalar to’zish bo’yicha hamkor GFR, Italiya va Finlandiya davlatlari bo’lib, AQSH va Y a poniya davlatlarining ulushi deyarli y o’q edi. Ro’yxatdan o’tgan qo’shma korxonalar Ustav fondida xorijiy sherikning ulushi juda kam bo’lib, 15 mln. rubldan oshmas edi. Buning ustiga ro’yxatdan o’tgan korxonalarning bor-y o’ g ’ i 10% faoliyat ko’satgani ham bu borada muhit yaxshi emasligidan dalolat berar edi. 1 Xorijiy investitsiyaning kelishiga va qo’shma korxonalar tashkil etishga salbiy ta’sir ko’satgan omillar fikrimizcha quyidagilar edi. Huquqiy cheklashlar dastlabki sabab bo’ldi; ya’ni qo’shma korxona ustav fondida xorijiy hamkorning ulushi k o’ pi bilan 49% qilib belgilangan, buning ustiga korxonaga albatta mahalliy fu q aro bosh ra h bar etib tayinlanishi lozim. 1988 yilning dekabriga kelib qo’shma korxonada xorijiy kapital ulushi bo’yicha cheklovlar qisman olib tashlandi; korxona raxbari albatta mahalliy kadr bo’lishi t o’g’ risidagi qoida bekor qilindi; korxona tash k il qilish va ro’yxatdan o’tkazish tartib-qoidalari soddalashtirildi; qo’ shimcha soliq, imtiyozlari berila boshladi. Endi faqat davlat tash k ilotlarigina emas, balki, kooperativlar ham xorijiy sherik bilan qo’shma korxona qurish imkoniga ega bo’ldi. Y a ngi qonun va qoidalar bir oz bo’lsa-da xorijiy investitsiyalarning kirib kelishini tezlashtirdi. Biroq iqtisodiyotda mavjud ayrim ob’ektiv omillar bu jarayonni sustlashtirishga sabab bo’ldi. Masalan, tash q i siyosiy omillarni alohida ko’rsatish lozim. Xususan, Y a poniyaning «Matsusita elektrik» kompaniyasi videomagnitofon ishlab chiqarish h a q ida shartnoma tuzgan edi. Ammo Y a poniya bilan sobiq ittifo q ning shimoliy hududlar masalasidagi siyosiy kelishmovchiligi natijasida imzolangan shartnoma bekor qilindi. 90-yillar boshida xorijiy sarmoyadorlar ittifoqdagi siyosiy-iqtisodiy isloxotlarning barqarorligiga ishonchsizlik bilan qaradilar. Garchi ular mamlakatdagi demo g ratik harakatlar va oshkoralikni qo’llab-quvvatlasalar-da, lekin eski vaqtlarga q aytish extimoli borligi uchun shoshilmasdan qulay siyosiy 1 Меньшиков С. Катастрофа или катерсис? - Москва. «Интер-версо» 1990. Стр.337-338. 25 ob-xavoni k u tishdi. Isti q bolli xorijiy sarmoyadorlarning asosiylari sobiq ittifoq davlatidagi ma’muriy buyruqbozlik usuli sa q lanib q olganligi va ayrim idoralarda ustivor ahamiyat kasb etayotganligini sezishardi. Sobiq ittifoqda tomonlar manfaatlarining uygunlashmaganligi va rejali iqtisodning bozor iqtisodiga mos kelmasligi, qolaversa sovet mutaxassislarining bozor qonunlarini tan olmasligi ham xorijiy sarmoya solishga t o’ si q bo’ldi. Ushbu fikrni isbotlash uchun bir misol keltiramiz. Amerikalik bir firma egasi oziq-ovqat xom-ashyosini qayta ishlaydigan zavod dastgo h larini sotish niyat ida ittifoqdagi oziq-ovqat sanoati vazirligi bilan shartnoma tuzgach , u shbu zavod jamiyatga xavodek zarur bo’lib, zararlarni qisqartirishga va importga talabni tubdan bartaraf etishga xizmat qilishi lozim edi. S h artnomaga binoan dastgo h larini qulay bino bilan ta’minlash vazirlikka yuklatilgan. Biroq taklif etilgan bino dastgo h lar uchun mos bo’lmagan. Agarda bu binodan foydalaniladigan bo’lsa uni ko’tarish yoki dastgo h larni kichraytirish kerak edi. Xorijiy va k ilning boshqa bino berish yoki yangi binoni tez q urib olish uchun bir parcha y er beringlar, degan murojaatlariga rad javobi berilgan. Zotan rejali iqtisod uchun bunday tezkorlik yot edi. S h unday qilib, ma’muriy-buyruqbozlik tizimining byurokratik illatlari sababli foydali loyiha barbod bo’lgan edi. Binobarin, iqtisodiy, siyosiy manfaatlarining uyg ’ unlashmaganligi ko’plab tushunmovchiliklarga olib kelgan. S h u sabab 1990 yilning oxirida sobiq, ittifoq, davlatida qariyb 3900 ga yaqin qo’shma korxona ro’yxatga olingan bo’lsa-da, ulardan bor-y o’ g ’ i 1,3 qismigina faoliyat ko’satgan, holos. Mazkur qo’shma korxonalarning asosiylari sobiq, ittifoqning Evropa qismida tash k il qilingan, Markaziy Osiyo respublikalari manfaatlari bu masalalari ham e’tibordan chetda dolgan. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va rivojlantirish asosan ikki mezon bo’yicha tash k il qilinadi: 1. Ustuvor tarmoqlarni qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish. 2. Me h nat resurslari ko’p hududlarda qo’ shimcha ish joylari tash k il qilish. 26 Sobiq ittifoqda birinchi mezon bo’yicha y etarlicha tadbirlar amalga oshirildi, ikkinchi mezon bo’yicha ham faqat ittifoqning Evropa qismlarida ishlar olib borildi. Ish joylari tash k il qilish bo’yicha Kavkazorti va O’ rta Osiyo respublikalar iqtisodiyotiga deyarli sarmoya solinmadi. Pirovardida iqtisodiy tanglikka uchragan mamlakatda moliyaviy inqiroz yanada kuchaydi. Endilikda ittifoqda a’zo bo’lgan respublikalarning h ar biri o’ z kuchi va irodasi ila tanglikdan chiqishi lozim edi. C h unki yirik imperiyadagi iqtisodiy tanglik shu qadar kuchaygan ediki, uni iqtisodiy siyosat orqali bartaraf etish mushkul edi. Mustaqillikka erishganidan s o’ ng h ar bir respublika tashqi iqtisodiy aloqalarini o’zi erkin hal qila boshladi. Respublikalarning siyosiy va iqtisodiy mustaqillikka erishishi xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va rivojlantirishning uchinchi bosqichini boshlab berdi. Isti q lol sharofati ila O’zbekiston rejali iqtisoddan ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlariga o’tishi asosiy maqsad qilib oldi. Biz sobiq ittifoq davridagi rejali iqtisodiyotda yashayotgan davrimizda qo’shma korxonalarning afzalligi sezilgan edi. O’sha davrdan boshlab to iqtisodiyotni yangi shaklga o’tkazgunga q adar qo’shma korxonalar soni ittifoq bo’yicha salmoqli bo’lsa-da, biroq O’ zbekistan sharoitida bu ko’rsatkich ittifoqnikidan bir necha bor kam edi. Albatta, buning q ator sabablar bo’lgan lekin, fikrimizcha, ob’ektiv sabablarga nisbatan sub’ektiv sabablar ko’pro q edi. Keyingi yillarda, hukumat raxbarlari tomonidan qo’shma korxonalarga alohida e’tibor berila boshlandi va hozirgi kunga kelib bu korxonalar uchun Hamd o’ stlik davlatlariga q araganda y etarli iqtisodiy hamda huquqiy infrastrukturalar yaratib berildi. Bugungi kunda respublikamiz Moliya vazirligida ro’yxatdan o’tgan va faoliyat k o’ rsa ta yotgan qo’shma korxonalar sonining to’rt mingga yaqinligi mamlakatimizdagi investitsiya ishtirokidagi xo’jalik sub’ektlarini tashkil etishda ishtirok etmoqdalar. Qo’shma korxonalarning eng ko’p miqdori Rossiya Federatsiyasi, Turkiya, Janubiy Koreya, AQSH va Pokiston davlatlari bilan hamkorlikda tuzilgan. «C h et el investitsiyalari to’g’risida» 1 va «C h et ellik 1 Солик туловчининг журнали, - 1998 й. 6-сон 27 invetorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari t o’g’ risida»gi qonunlarning qabul qilinishi hamda hayotga tadbiq, etilishi ham muxim ahamiyat kasb etdi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va rivojlanish bosqichlarini o’rganish natijasida quyidagi xulosaga keldik. Sarmoyadorlarni jalb qilishni maqsad qilgan rivojlanayotgan davlatning ham, investitsiyalarni yo’naltirayotgan rivojlangan mamlakatlarning ham o’ziga xos strategik maqsadlari bo’ladi. Bizning fikrimizcha, ularni quyidagicha izo h lash mumkin. Rivojlangan mamlakat sarmoyadorlarining rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiga sarmoya solishdan asosiy manfaatlari quyidagi 2.2-rasmda keltirilgan. Manba: Muallif ishlanmasi 2.2-rasm. Sarmoyadorlarining sarmoya solishdan asosiy manfaatlari Rivojlanayotgan mamlakatlarning xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilishdan asosiy strategik maqsadlari: - xorijiy zamonaviy texnika va texnologiyadan foydalanish; - ichki jamgarmani kushimcha manbalar bilan tuldirish; - ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun xorijiy boshqaruv tajribasidan foydalanish; - importni qisqartirish hisobiga valyutani tejash; 28Sarmoyadorlarining sarmoya solishdan asosiy manfaatlari Tabiiy boyliklardan foydalanish imkonini olish hamda yangi bozorlar kashf etish va iqtisodiga kirib borish Malakali ishchi resurslariga kam xarajat sarf qilib, yuqori iqtisodiy samara olish Dunyo bozorida rakobatga bardosh beradigan tovarlarning yangi turlarini yaratish uchun ilmiy izlanish va texnik yangiliklar natijasidan foydalanish Iqtisodiy va moliyaviy imtiyozlarga ega bo’lish - asosan tayyor sanoat mahsulotlari h isobiga eksportni kengaytirish; - ma h alliy iqtisodiyotni muvozanatlashtirishga erishish. H ar qanday xorijiy sarmoyador qo’shma korxona tash k il qilishdan oldin bu tadbir uning uchun qanday va qancha iqtisodiy, ijtimoiy samara berishi xa q ida oldindan tahlil qilib k o’ radi. Agarda sarmoyador ixtiyoridagi boylik iqtisodiy s a mara bermas ekan, u xech qachon o’ zga bir davlatda qo’shma korxona ochmaydi. Binobarin, xorijiy sarmoyador uchun shunday iqtisodiy va huquqiy shart-sharoit yaratib berish kerakki, pirovardida, ular ham, mamlakat ham iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy samara olsin. Milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarni jalb etishning s o’ nggi bosqichini biz Respublikamizni mustaqillikka erishgan davridan keyingi vaqtni tahlil qilish ob’ekti sifatida oldik ( 2.3 -jadval) . 2.3 -jadval Korxonalar va tashkilotlarning mulkchilik shakllari bo’yicha taqsimoti Ko’rsatkichlar 2012 yil 2013 yil 2014 yil 214 yilning 2012 yilga nisbatan o’zgarishi Ozbekiston Respublikasi bo’yicha jami 283,4 298,9 301,6 18,2 SHundan Davlat 39,4 39,3 39,4 - Nodavlat 244,0 259,6 262,2 18,2 Qo’shma korxonalar soni 4,6 4,6 4,7 0,1 2.3 -jadval ma’lumotlaridan shu narsa ma’lum bo’lyaptiki, Ozbekiston Respublikasi bo’yicha jami korxona va tashkilotlar 2014 yilda 2012 yilga nisbatan 18 ming 200 taga oshib, 301 ming 600 taga yetdi. Shundan Davlatga qarashli korxona va tashkilotlar soni o’zgarishsiz qolgan bo’lsada nodavlat korxona va tashkilotlar soni 2014 yilda 262 ming 200 tani tashkil etdi. Bu daqvrda mamlakatda faoliyat ko’rsatayotgan q o’shma korxonalar soni 4 ming 700 taga yetdi. Ushbu jadval ma’lumotlaridan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Ozbekiston Respublikasi da faoliyat ko’rsatayotgan qo’shma korxonalar soni 2012 29 yilga nisbatan 100 taga oshganligini ko’rish mumkin. Aslida ko’rsatkichlar ni bu darajada o’sishi Respublikada investitsion muhitning nisbatan yaxshi yo’lga qo’ yil ayotganligidan dalolat beradi. Yuqorida qayd etganimizdek, mamlakatimiz milliy iqtisodiyotga xorijiy investitsiyalarning kir i b kelishini uch bosqichga bo’lib tahlil qildik. Tahlillar natijasiga tayanib sh u narsani aytishimiz mumkinki, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish jarayoni jadallashi, ya’ni xorijiy investitsiyalarning qiymat ko’rinishi bilan birga davlatlar geografiyasi ham kengaydi. Umuman olganda, bizning fikrimizcha, respublika masshtabiga q araganda viloyat lar masshtabida xorijiy investorlar bilan hamkorlikda ishlash natijalari xavas qiladigan darajada emas. O’zbekiston Respublikasid a , nisbatan qulay investitsion muhit mavjud deyishimizga asos bor, albatta. C h unki, oldingi yuqorida qayd etib o’tganimizdek, xorijiy va mahalliy investorlar uchun y etarlichi me’yoriy xujjatlar qabul qilinib hayotga tadbiq etilgan. S h uning uchun ham respublikamiz iqtisodiyotida xorijiy investorlarning xajmi ortib bormoqda. 2.2. Namangan viloyatida faoliyat ko’rsatayotgan qo’shma korxonalarninng iqtisodiy tahlili O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2013 yil 18 noyabrdagi “O’zbеkiston Rеspublikasining 2014 yilgi Invеstitsiya dasturi to’ g’ risida”gi PQ-2069 sonli qarori asosida viloyat hokimining 2014 yil 11 yanvardagi “Namangan viloyatining 2014 yil h ududiy invеstitsiya dasturi to’g’risida”gi 11-sonli qarori qabul qilingan. Hududiy invеstitsiya dasturiga asosan 2014 yilda 12 ta asosiy va 6 ta ustivor loyihalar bo’yicha 16,3 mln.dollar mi q dorida to’g’ridan-to’g’ri xorijiy invеstitsiyalar jalb q ilinishi ko’zda tutilgan. Xisobot yakuni bilan amalda dastur doirasidagi hamda q o’shimcha loyihalar bilan birgalikda 16,6 mln.doll. mi q dorida to’g’ridan-to’g’ri xorijiy invеstitsiyalar jalb etildi. Jumladan, Namangan tumanidagi "AISHA HOME TEXTILE" Qkda 1379,3 ming dollar, "SOLAR ENERGY GRAND" QKda 105,0 ming dollar, “VOLNA 30 EKO” QKda 52,5 ming dollar, Namangan shahridagi “PURE LINE LUX” QKda 282,1 ming dollar, "AVTO PLAST PART" QKda 160,1 ming dollar, Uychi tumanidagi "VODIY IPAK GILAMI" QKda 80,0 ming dollar, To’ra q o’rg’on tumanidagi "FT TEXTILE GROUP" QKda 807,8 ming dollar, Uch q o’rg’on tumanidagi “UCHKURGAN TEXTILE” QKda 4656,2 ming dollar, Yangi q o’rg’on tumanidagi "NATURAL JUICE" MChJda 63,4 ming dollar hamda 8 ta q o’shimcha loyihalar doirasida 9,0 mln.dollar jami 16,6 mln.dollar mi q dorida to’g’ridan to’g’ri horijiy invеstitsiyalar o’zlashtirildi. Viloyatni 2013-2015 yillarda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish Dasturiga asosan 2014 yil davomida 204,7 mlrd so’m miqdorida mablag’ o’zlashtirish hisobiga 1347 ta loyihalarni ishga tushirib, (sanoat sohasida 392 ta, xizmat ko’rsatish sohasida 592 ta, qishloq xo’jaligi sohasida 363 ta) 11115 ta ish o’rni yaratildi. 2014 yil da 1347 ta (rеjaga nisbatan 100,0%) loyihalar (sanoat sohasida 392 ta, xizmat ko’rsatish sohasida 592 ta, qishloq xo’jaligi sohasida 363 ta) amalga oshirilib, 11182 ta (100,6%) ish o’rinlari barpo etildi. Ushbu maqsadlar uchun 215,3 mlrd so’m mablag’lar (shundan, 135,3 mlrd so’mi tashabbuskorlarning o’z mablag’lari, 79,8 mlrd so’mi bank krеditlari, 100,0 ming dollar xorijiy invеstitsiyalar) sarflandi. 2.4-jadval Namangan viloyatining “2014 yil h ududiy invеstitsiya dasturi to’g’risida”gi 11-sonli qarori bo’yicha bajarilgan ishlar T/r Tarmoqlar Ajratilgan mablag’lar ( mlrd so’m ) Loyiha soni Yaratigan ish o’rni 1 Yengil sanoat 41,1 127 3771 2 Oziq-ovqat 20,7 70 672 3 Qurilish matеriallari 27,9 124 1681 4 Charm boyabzali 1,5 8 86 5 Mashinasozlik va mеtalni qayta ishlash 12,2 17 337 6 Mеbеl va qog’oz 3,0 24 243 7 Kimyo va nеftkimyo 9,6 16 259 8 Farmotsеvtika 8,4 2 107 Manba: Namangan viloyati statistika bosh boshqarmasi ma’lumotlari 31 Umuman olganda sanoat yo’nalishida 392 ta (100,0%) loyihalar, amalga oshirilib, 7200 ta ish o’rinlari (100,0%) yaratildi. Ushbu loyihalarga 124,9 mlrd so’m mablag’lar (shundan, 54,4 mlrd so’mi bank krеditi va 100,0 ming dollar xorijiy invеstitsiyalar) yo’naltirildi. Buni quyida keltirmo q chi bo’lgan omillar va ko’rsatkichlar bilan izo h lab berish mumkin . Birinchidan, xorijiy investitsiyalarni respublikamiz milliy iqtisodiyotida to’tgan urni be qi yosdir. Yqorida x orijiy investitsiyalarni davr o’ zgarishiga bog ’ lab uch davrga bo’lib, o’rganish natijasida shunday xulosaga keldikki, xorijiy investitsiyalarni kirib kelishining jadallashishi uchinchi bosqichga t o’ g ’ ri kelgan. Bu davr Respublikamiz mustaqillikni qo’ lga kiritgan davrdan to hozirgi kunga qadar bo’lgan davrni q amrab olgan. Bu ijobiy ko’rsatkich Respublikamizning mustaqilligini asosiy xususiyati deb bilamiz. Ikkinchidan, Respublikada xorijiy investitsiyali korxonalarning ro’yxatdan o’tgani 3600 ta bo’lsa, viloyatda 64 tani tash k il etmoqda . Ulush jihatdan 0,9 foiz holos. Bizning fikrimizcha, bunga ob’ektiv va sub’ektiv sabablar mavjud, albatta. Ob’ektiv t o’ si q larning mavjudligi, ma h alliy h okimiyat organlarining qanchalik ko’p xatti-harakat qilmasinlar, baribir xorijiy investorlarni jalb qilishni jadallashtirish imkoniyati cheklanganligini namoyon qilmo q da. S h unga muvofi q Namangan viloyatida investitsion muhitni qanday tash k il etilganligi haqida iqtisodiy o’rganish, tahlil va tal q in ishlarini olib borishni ma q sadga muvofi q deb topdik. 2.5-jadval Namangan viloyatida faoliyat ko’rsatayotgan qo’shma korhonalar № K o’ rsatkichlar nomlari O’ lchov birligi 2013 y. yakuni, 2014 yil yakuni 2014 yil ning 2013 yilga nibatan o’zgarishi % 1 R o’ yxatdan o’ tgan xorijiy invеstitsiya asosida tashkil etilgan korxonalar soni birlik 6 3 ,0 6 4 ,0 101,6 2 shu jumladan: 3 Faoliyat yuritayotganlar birlik 58,0 60,0 103,4 4 Va q tincha ishlamayotganlar birlik 5,0 4,0 80,0 5 Tashkil etilayotganlar birlik 2,0 2,0 100,0 6 Butunlay faoliyatini t o’ xtatganlar birlik 5,0 5,0 100,0 Manba: Namangan viloyati statistika bosh boshqarmasi ma’lumotlari 32 2.5-jadval ma’lumotlariga ko’ra Namangan viloyatida 2014 yilda ro’ yxatdan o’ tgan xorijiy invеstitsiya asosida tashkil etilgan korxonalar soni 2013 yilga nisbatan 1,6 foiz o’sib 64 taga yetdi. faoliyat ko’satayotgan qo’shma korxonalar soni 3,4 foizga oshib 60 tani tashkil etdi. Vaqtincha ishlamayotganlar korxonalar soni 4 ta bo’ldi. Viloyatda 2014 yil yakuni bilan 2900 dan ziyod faoliyat ko’rsatayotgan sanoat korxonalari tomonidan hisobot davrida 1965,0 mlrd.so’mlik (112,5%) sanoat mahsulotlari, 1205,0 mlrd. so’m (113,7%) xalq istе'moli mollari ishlab chiqarilib, prognoz (112,5% va 112,0%) paramеtrlari to’liq ta'minlandi. Viloyatda iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash maqsadida eng avvalo yuqori salmoqqa ega еngil sanoat, oziq-ovqat, mashinasozlik va qolgan sanoat tarmoqlarini jadal rivojlantirish dasturlari bo’yicha qator tadbirlar amalga oshirilmoqda. Shu davrda aholi jon boshiga sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmlari 776,9 ming so’m va aholi jon boshiga xalq istе'moli mollari ishlab chiqarish 476,5 ming so’mni tashkil etib, 2013 yilning shu davriga nisbatan mos holatda 248,4 ming so’m va 140,7 ming so’mga k o’ p yoki 118,3 foiz va 116,6 foizga o’sishiga erishildi. 2.6-jadval Namangan viloyatidagi qo’shma korhonalarning ishlab chiqarish haqida ma’lumot № K o’ rsatkichlar nomlari O’ lchov birligi 2013 yil 2014 yil 2014 yil ning 2013 yilga nibatan o’zgarishi % 1 Ishlab chiqarish xajmi va xizmat ko’rsatish mln. s o’ m 375600,0 403246,0 107,4 2 Mintaqada jami ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbatan ulushi % 48,8 49,5 х 3. Eksport xajmi Ming $ 45367,2 48792,6 107,6 4 . Mintaka jami eksportiga nisbatan ulushi % 41,5 43,3 х 5 . Import xajmi Ming $ 74652,0 75862,4 101,6 Manba: Namangan viloyati statistika bosh boshqarmasi ma’lumotlari 33 Namangan viloyatidagi qo’shma korhonalarning ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish xajmi 2014 yilda 2013 yilga nisbatan 7,4 foizga oshib 403 mlrd. 246 mln. so’mni tashkil etib, mintaqada jami ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbatan ulushi 49,5 foizga teng bo’ldi. Qo’shma korhonalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot e ksport xajmi 2014 yilda 2013 yilga nisbatan 7,6 foiz o’sib 48 mln. 792 ming 600 AQSh dollarini tashkil etib, m intaka jami eksportiga nisbatan ulushi 43,3 foizga etdi. Qo’shma korhonalarning importdagi hajmi 2014 yilda 2013 yilga nisbatan 1,6 foizga o’sib 75 mln. 862 ming 400 AQSh dollarini tashkil etdi. Bu esa o’z navbatida viloyatda mahalliylashtirish dasturini amalga oshirish lozimligini keltirib chiqaradi. Bu borada O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2014 yil 4 fеvraldagi “2014-2016 yillarda sanoat koopеratsiyasi asosida tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va matеriallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni yanada chuqurlashtirish to’g’risida”gi PQ-2120-sonli qarorini viloyatda ijrosini ta'minlash maqsadida viloyat hokimining 2014 yil 18 fеvraldagi 50-sonli qarori qabul qilinib, dasturga asosan 2014 yilda jami 10 ta xududiy tasarrufdagi korxonalarning 18 ta loyihasi bo’yicha 35,8 mlrd. so’mlik mahsulot ishlab chiqarilish bеlgilab olingan. Dastur doirasida amalga oshirilgan ishlar natijasida yanvar-dеkabr oylari davomida 47,4 mlrd. so’mlik mahsulotlar ishlab chiqarildi hamda 52,4 mlrd. so’mlik mahsulotlar ichki bozorlarga sotildi. Shu davrda iqtisod qilingan valyuta miqdori 9,5 mln.dollarni tashkil etib, 34 ta nafar yangi o’rinlari yaratildi. Keltirilgan yutuqlarmiz bilan bir qatorda viloyatdagi yirik korxonalardan 7 tasida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi oldingi yilning shu davriga nisbatan 47,2 mlrd.so’mga pasaygan. Ushbu korxonalar qatorida bir qator qo’shma korxonalarni ham ko’rish mumkin. Jumladan, Namangan shahridagi "Nеstlе O’zbеkiston" QKda 22,3 mlrd so’mga (81,4%), “Pop Fеn” QKda 1,2 mlrd. so’mga (92,6%) Uychi tumanidagi “Mеga tеkstil” QKda 1,7 mlrd so’mga (72,1%) mahsulot ishlab chiqarish hajmlari o’tgan yilga nisbatan kamaygan. 34 2. 3 . Marketing faoliyati orqali qo’shma korxonalar tash k il etishni rivojlantirish Hozirgi kunda, mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti tarmoqlarida minglab xorijiy investitsiyali koronalar tashkil etilib, ular ishlab chiqargan tovarlari, ko’rsatayotgan xizmatlari va bajarayotgan ishlari bilan respublikaning jahon integratsiyasiga qo’ shilishida o’ z xissalarini qo’ shib kelmo q da. Ularning unumli va samarali faoliyat ko’rsatishining asosi - bu bozor munosabatlari qonunlariga rioya qilishlaridadir. C h unki, jahon bozoriga o’ z ma h sulotlarimizni olib chiqib, ma’lum miqdorda iqtisodiy samara opishi uchun bozordagi ra q obatni y engishimizga t o’ g ’ ri keladi. Aks h olda, foyda o’ rniga katta miqdorda zarar ko’ rishimiz mumkin. Bizning fikrimizcha, ja h on bozorida iste’molchilar va haridorlarga mos tovarlarni ishlab chiqarishimiz uchun marketing faoliyatini qonun va qoidalariga rioya qilib, undan unumli foydalana bilish hozirgi bozor iqtisodiyotining asosiy talablaridan biri hisoblanadi. Marketing iqtisodiy kategoriyasi bizning leksikamizda yaqinda paydo bo’lishiga q aramay butun milliy iqtisodiyotimizning barcha tarmoqdarida samarali foydalanib kelinmo q da. Ko’plab ishbilarmonlar va tadbirkorlar marketing faoliyati va tadqiqotlaridan uz tadbirkorlik hamda tijorat faoliyatida foydalanib yuqori iqtisodiy samaralarga erishmoqda. Marketingni iqtisodiy mo h iyati va mazmuni haqida juda ko’plab fikrlar aytilgan, albatta. Ammo umumiy fikrdan shunday xulosa chiqarish mumkinki, bu asosan bozorni o’rganishni bildiradi. Bizning fikrimizcha, marketing eng muvofiq narxlardagi mahsulotlarni ishlab chiqarish, haridorga ijobiy, ruxiy ta’sir etish bilan yuqori darajada iqtisodiy samara olishni rejalashtirishdir. S h u bois, aytishimiz mumkinki, marketing faoliyatining yaxshi va to’g’ri tashkil etilganligi alohida mamlakatda tadbirkorlar, investorlar uchun qulay investitsiya mu h itining mavjudligidan dalolat beradi. H a q i q atda, bizning respublikamizda xorijiy investorlar uchun investitsion mu h it qisman ta’miplanganligini guvo h i bo’lyapmiz, albatta. Ammo mazkur investitsion muhit jahon integratsiyasiga keskin kirib borishimizga hamon tupik sharoit yaratib bermayapti. Ushbu holat haqida Prezident I.Karimov quyidagi 35 fikrlarni bildirgan: «S h u narsani qayta-qayta takrorlashga to’g’ri kelmoqda: O’zbekiston iqtisodiyotining jahon iqtisodiy tizimi bilan integratsiyalashuviga erishmasdan turib, tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirmasdan va mustahkamlamasdan turib, eng muximi, xorijiy investitsiyalarni mamlakat iqtisodiyotiga jalb etmasdan turib, ya’ni men aytmoqchimanki, bank va moliya sohalarida, real iqtisodiyotda, birinchi galda y etakchi tarmoqlarda chet el kapitalining ishtirokini kengaytirmasdan turib, iqtisodiyotimizning barqaror tarakkiyotini ta’minlash kiyin» 1 . Bizning fikrimizcha, Prezident, I. Karimov bildirgan fikrlarini t o’ li q va o’ z vaqtida amalga oshirish uchun investitsion muhitning dastlab nazariy masalalarini, s o’ ngra amaliyotdagi real h olatni imkon qadar tahlil qilamiz. Hozirgi kunda respublikamiz milliy iqtisodiyotida bevosita investitsiyalarning asosiy qismi mahsulot eksportiga muljallangan sohalarga, yoqilgi energetika majmuasiga, neft, kimyo, oltin q azib olish, paxtani qayta ishlash sanoatiga, q oplanish muddatlari q is q a bo’lgan va katta mablag’ talab qilmaydigan yuqori samaradorli investitsion loyihalarga yo’naltirilmoqda. Xorijiy investitsiyalarning ana shunday tarmoqlarga taqsimlanishi tarixiy omillar va ijtimoiy ishlab chiqarishning tarkib topgan tuzilmasi bilan bog’liq. Bugungi kunda mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlari tuzilmasi takomillashib borayotganligi yangi ishlab chiqarishlardagi bevosita xorijiy investitsiyalarning o’sish tendensiyasini kuchaytirilmoqda. Jumladan, avtomobilsozlik, elektronika sanoati rivojlandi. Q urilish industriyasi, aloqa korxonalarida va qishloq xo’jaligida yangi texnika- texnoligiyalar joriy qilinmoqda. H ar yili mamlakatda qabul qilinadigan investitsion dasturni amalga oshirish orqali tarmoqlarda va hududlarda tuzilmaviy qayta qurish vazifasini hal etish, xorijiy investitsiyalar samaradorligini oshirishga erishish mumkin. Dasturning asosiy xususiyati ayrim tarmoqlarda va mintaqalarda xorijiy investorlar uchun real amal qiluvchi imtiyozlar tizimini yarati sh , yuridik shaxslar yuqori turuvchi idoralar va mahalliy xokimiyatlar o’ rtasida mulk va vakolatni aniq chegaralab qo’yish, 1 Каримов И. Озод ва обод Ватан Эркин ва фаровон хаёт пировард максадимиз. Т.: «Узбекистон», 2000, 53- бет. 36 barqaror iqtisodiy tashqi savdo qonunchiligini jumladan, erkin iqtisodiy hudud va konsessiyalar bo’yicha me’yoriy bazani yarati sh, soliq t u zilmasini soddalashtiri sh dan iborat. Bugungi kungacha mamlakat hukumati tomonidan milliy valyuta q adrini mustahkamlash uning erkin ayirboshlanish q obiliyatini oshirit maqsadida q ator xujjatlar qabul qilindi, pul-kredit siyosati kuchaytirildi, inflyasiya sur’atla r ini kamaytirish bo’yicha chora-tadbirlar k o’ rildi, valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qonuniy xujjatlar bilan tartibga solindi. Biroq bu bilan milliy pul birligi s o’ mning erkin ayirboshlanishiga to’liq erishildi deb bo’lmaydi, albatta. Milliy valyutani muomalaga kiritish uning barqarorligi va mustahkamligi bilan bog ’ li q ko’plab masalalarni hal qilishni talab etadi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek: «Bugungi eng mu h im vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obr o’ li valyutaga aylantirishdir. U yuksak qiymatga va katta kuchga ega bo’lishi lozim. S o’ mning barqarorligini ta’minlash va q adrini oshirish umummilliy vazifa. Respublikamizdagi barcha fu q arolarning farovonligi ana shu vazifaning hal etilishiga bog ’ li q ». Bu muammoni ijobiy hal qilish bo’yicha respublika hukumati tomonidan q ator chora-tadbirlar ishlab chiqilib amalga oshirilmoqda, ya’ni respublikada valyuta siyosatini erkinlashtiri sh siyosati amalga oshirilmoqda. Bunda valyuta kurslarini unifikatsiyalash jarayonini chuqurlashtirish, birjadan tashqari valyuta bozorlarini kengaytirish, valyuta ayirboshlash operatsiyalari miqyosini ko’paytirish ishlari o’tkazilmoqda. Qilinayotgan ishlardan asosiy maqsad esa, joriy operatsiyalar bo’yicha to’liq konvertatsiyaga tezroq o’tish uchun zarur shart- sharoitlar yaratishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun: - birinchidan, milliy valyutaning to’la konvertatsiyalashuviga o’tish jarayoni ijobiy kechishini ta’minlash va kafolatlash maqsadida valyuta resurslarini izlab topish uchun barcha halqaro moliyaviy tuzilmalar bilan amaliy hamkorlik qilish; - ikkinchidan valyuta ayirboshlash operatsiyalarida qatnashuvchi banklar va ayirboshlash shaxobchalari sonini keskin ko’paytirish shu tari q a ayirboshlash 37 shaxobchalari orqali valyuta sotish xajmini oshirish uchun zarur bo’lgan ra q obatlantiruvchi omillarni vujudga keltirish; - uchinchidan, ayirboshlash shaxobchalarida valyuta ayirboshlash operatsiyalari xajmining o’sishig‘i nisbatga olgan holda, valyuta sotish shartlari va talablarini erkinlashtirish, ya’ni valyuta sotishdagi cheklashlarni bosqichma- bosqich kamaytirib borish talab etiladi. Mamlakatda reklama - informatsiya ta’minotdagi taqchillikda mahsulot bozori potensial raqobatchilarning narx va ishlab chiqarish siyosati, xom ashyo va materiallarga bo’lgan imkoniyatlar, yangi ishlab chiqarishni tashkil etish natijasida kelib chiqishi mumkin bo’lgan ekologik holatni baholash kuyicha ma’lumotlarning etishmasligi kuzatilmoqda: - mamlakatda qulay investitsion faoliyatni yaratish bo’yicha amal qilib kelayotgan qonuniy-huquqiy bazani, xorij sarmoyasi uchun yaratilgan imtiyoz va qulayliklarni targ ’ ibot-tashvi q ot qilishning sust kechayotganligi; - joylardagi huquqni muxofaza qilish muassasalari tomonidan respublikada investitsion faoliyatni tartibga solish va himoya qilish qonuniy bazasining to’g’ri amalga oshirilishiga erishish. Iqtisodiyotning har bir tarmogida qonun ustivorligiga to’la rioya etish talab etiladi, jumladan xorijiy investorlar faoliyatini tartibga solish huquqiy bazasiga rioya qilish, ularning huquqlarini poymol qilmaslik va himoya qilish o’zaro kelishuvlar va shartlarning bajarilishiga olib keladi. Xorijiy investorlar mablag’lari bu kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga beriladigan beg ’ araz insonparvarlik yordami emas, h ar bir tadbirkor loyihaning moliyaviy rejasini to’zishda xorijiy investor o’ rnida o’zini xis qilish va shunga yarasha mablag’lar harakati prognozini to’g’ri hisoblab chiqish zarur. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak xorijiy investor ham mahalliy hamkorga o’xshagan holda ma’lum vaqtdan s o’ ng foyda olish maqsadida mablag’larni ma’lum bir sohaga joylashtiradi. Agar u investitsiya rentabelligiga erishmasa, xorijiy investorning loyihaga bo’lgan qiziqishi susayadi bu holat boshqa investorlarning kichik biznes 38 va xususiy tadbirkorlik sohasiga bo’lgan fikri munosabatiga salbiy ta’sir etishi mumkin. S h u o’rinda respublikamizda o’ z ish faoliyatini oshirmoqchi bo’lgan xorijiy investorlarning o’ z maya j buriyatlarining bajarmaslik holatlari ham uchramoqda. Ularni xorijiy investorlarning o’ z zimmasiga olgan majburiyatlarining bajarmaslik hollarida, jumladan qo’shma korxona ustav fondiga o’ z vaqtida badallarni kiritmaslik, badal kiritish va asbob-uskuna etkazib berish bo’yicha kafolatlarni o’ z vaqtida ta q dim etmasligi, asbob-uskunani etkazib berish va montaj qilishda kamchilik va xatolarga yo’l qo’yishlarida ko’ rish mumkin. Albatta, respublikamizda xorijiy investorlar ishtirokida amalga oshiriladigan loyihalarni moliyalashtirishda muammolar, hal qilinmagan masalalar mavjud. Investitsion loyihalarni tayyorlash va amalga oshirishning barcha fazalarini muvaffa q iyatli r o’ yobga chiqishi xorijiy investorlar va ularning investitsiyalarini iqtisodiyotga jalb qilish va ular bilan o’zaro manfaatli hamkorlik qilish istikbollariga bog’liq. Respublikada qulay investitsion muhitni shakllantirish bo’yicha ishlarni yanada kuchaytirish bundan bu yo n ham mamlakatda uzoq muddatga muljallangan strategik amalga oshirishga zamin bo’ladi. Biz yuqorida qayd etib o’tgan materiallar investitsion muhitning nazariy kirralarini ochib beruvchi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, investitsion muhit qanchalik yaxshi yo’lga qo’ yilsa, investitsion resurslarning qo’nim topishi va rivojlanishi shunchalik yaxshi kechadi. Qulay investitsion muhitni tashkil etish alohida bir davlatda, mintaqada, tarmoqda va alohida korxona miqyosida ham amalga oshirish mumkin. S h uni alohida ta’kidlab o’tish joizki agar alohida davlatning butun hududida investitsion muhit yaxshi bo’lsa, butun davlatda mahalliy va xorijiy investitsion resurslar qo’nim topib tez rivoj topishi mumkin. Ammo davlatning joylashgan hududi ko’lamining katta yoki kichikligiga bog’liq holda butun davlatda yaxlit qulay investitsion muhitni yaratish imkoni bo’lmasligi ham mumkin. SHunday hollarda alohida mintaqa yoki alohida tarmoqlarda investitsion muhitni yaxshi yo’lga qo’yish lozim. Biroq alohida mamlakat uchun ustuvor tarmoqlar ham mavjud 39 bo’ladiki, ular uchun davlatning o’zi qulay investitsion muhitni maxsus yaratib beradi. Umuman olganda, respublika tarmoqlar iqtisodiyotining barcha ustuvor tarmoqlari xorijiy investitsiyalarning kirib kelishidagi ulushini qo’llab-quvvatlasa bo’ladi. Ayni q sa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik ni rivojlantirishga 10 foizni kirib kelishini juda yaxshi investitsion muhit tashkil etilgan deyishimizga asos bor. Ammo, bizni to’liq q oni q tirmaydigan tarmoq - bu agrosanoat tarmog ’ idir. Statistik ma’lumotlarga q araganda, bugungi kunda qishloq xo’jaligi tarmog ’ ida me h natga layo q atli aholini q ar i yb yarmi faoliyat ko’rsatadi, umumiy aholining 64 foizi qishloqlarda yashaydi. S h u jumladan, mamlakatga valyuta tushumining 50 foizidan ortiqrog ’ i paxta, pilla va q orak o’ lchilik mahsulotlarini eksport qilishni hisobiga shakllanmoqda. Agrosanoatni mana shunday ustuvor tomonlarini hisobga oladigan bo’lsak, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish boshqa tarmoqlarga nisbatan ancha past deb hisoblaymiz. Yuqorida i nvestitsion muhitni Namangan viloyatida qanday tashkil etilganligi , xorijiy investitsiyali korxonalarning soni haqida to’xtalgan edik . Hozirgi kunda qo’shma korxonada bozor kon’yunkturasini o’ rganib, mavsumiy va talab yo’nalishlariga mos mahsulot lar ishlab chiqarilmoqda. Xulosa sifatida quyidagilarni ta’kidlab o’ tm ish maqsadga muvafiqdir : Respublikada xorijiy investitsiyalarni muxim qo’nim topishi uchun qulay investitsion muhitni nisbatan yaratilgan desak bo’ladi. C h unki respublikada «Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida», «Konsessiya t o’g’ risida», «C h et el investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari t o’g’ risida»gi qonunlar qabul qilinib milliy iqtisodiyotga muvaffakiyatli joriy etilgan; Respublikamiz tarmoqlari bo’yicha xorijiy investitsiyalarni taqsimlanishi nisbatan yaxshi yo’lga kuyilgan. Ammo respublika iqtisodiy va sotsial jihatining yarmini ta’minlab turgan agrosanoatda xorijiy investitsiyalarni kirib kelishini kuchaytirish uchun marketing masalalarini to’g’ri yo’lga qo’ yib, marketing tadqiqotlarini jadal suratlar bilan olib borishni ta q azo etadi; 40 - Viloyat masshtabida investitsion muhit respublikamizning boshqa viloyatlariga nisbatan yax sh i deb bo’lmaydi. S h unga muvofiq viloyatda tadbirkorlik faoliyati bilan shugullanmoqchi bo’lgan xorijlik investorlarga moliyaviy va bank kreditlari bo’yicha maxsus imtiyozlarni berish zarur. Bugungi kunda faqat moliyaviy imtiyozlar orqali viloyatda investitsion muhitni keskin yaxshilash mumkin; - Tahlillar shuni ko’rsatdiki, viloyatda ro’yxatdan o’tgan qo’shma korxonalarning 1 0 foizi faoliyat ko’rsatmasdan turibdi. Bunday bo’lishiga olib kelgan sabablarni yaxlit o’rganishni ta’minlovchi tadbirlarni amalga oshirish lozim va mahalliy xokimiyat xodimlarining faoliyatini oshirish zarur. Ushbu bobga xulosa qilish orqali xorijiy investitsiyalar va O’zbekiston Respublikasining investitsiyalar orqali jahon integratsiyasiga kirishida ularning ahamiyatini Prezidentimiz so’zi bilan yakunlamoqchimiz. U kishi shunday yozadi: «S h u narsani qayta-qayta takrorlashga to’g’ri kelmoqda: O’zbekiston iqtisodiyotining jahon iqtisodiy tizimi bilan integratsiyaga erishmasdan turib, tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirmasdan va mustahkamlamasdan turib, eng muximi, xorijiy investitsiyalarni mamlakat iqtisodiyotiga jalb etmasdan turib, ya’ni men aytmoqchimanki, bank va moliya sohalarida, real iqtisodiyotda, birinchi galda etakchi tarmoqlarda chet el kapitalining ishtirokini kengaytirmasdan turib, iqtisodiyotimizning barqaror taraqqiyotini ta’minlash kiyin» 1 . Namangan viloyati ham mamlakatimiz milliy iqtisodiyotining jahon integratsiyasiga kirishida munosib xissa qo’shayapti, albatta. Ammo xorijiy investitsiyalarni jalb qilib yangi xo’jalik sub’ektlarini tashkil qilish borasida Respublikaning o’rtacha ko’ rsatkichlaridan ham ortda q olmoqda. Bu o’ z navbatida, viloyatdagi ijtimoiy infrat u zilmaning ham keskin rivojlanishiga nisbatan salbiy ta’sirini ko’rsatmoqda. Isti q bolda, bu nu q sonlarni tezda bartaraf etish davr talabidir. Mavjud muammolarni bartaraf etish borasidagi mulo h azalarimizni malakaviy ish aning keyingi bobida aks ettirishni maqsadga muvofiq deb topdik. 1 Каримов И. Ислохотлар ва инвестициялар буйича идоралараро мувофиклаштирувчи кенгаш йигилишидан маъруза.. «Халк сузи» 2000 йил 2 феврал. 41 3 -BOB. O’ ZBEKISTONDA QO’ SHMA KORXONALAR TASHKIL ETISHNING SAMARADORLIGI VA ULAR TANLAGAN STRATEGIYASIGA ERISHISHINING ASOSIY YO’NALISHLARI 3.1. Qo’shma korxonalar tashkil etishning iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlari O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirish uchun bozor infrastrukturasini yaratishda chet el sarmoyadorlarini jalb etish juda mu h im ahamiyatga egadir. Barcha davlatlardagi investitsion muhit, chet el sarmoyadorlari uchun eng mu h im ahamiyatga ega bo’lgan omillardan biridir. Chunki faqat mana shu omil sarmoya tavakkali qanchalik yuqori ekanligiga javob beradi. Uning t u zilishi O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotiga chet el kapitalini, zamonaviy texnologiya, boshqaruv malakasini jalb etishga sharoit yaratib beradi. S h undan kelib chiq q an holda, O’zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan chet el sarmoyadorlari uchun ma’ q ul sharoit yaratib berish yuzasidan siyosat olib borilmoqda. Buning asosida quyidagi 3.1-rasmda keltirilgan tamoyillar yotadi . Manba: Muallif ishlanmasi 3.1-rasm. Chet el sarmoyadorlari uchun ma’ q ul sharoit yaratib berish tamoyillari 42Chet el sarmoyadorlari uchun ma’ q ul sharoit yaratib berish tamoyillari Tash q i iqtisodiy faoliyatni yanada erkinlashtirish maqsadiga yo’naltrilgan siyosatni olib borish Respublikamiz iqtisodiyotiga chet el sarmoyasini keng ko’lamda, to’g’ridan- to’g’ri jalb qilishga q aratilgan huquqiy, ijtisoiy-iqtisodiy sharoitlarni yanada takomillashtirish Respublikamiz halq xo’jaligini zamonaviy tizimini yaratishda, yangi, jahon andozalariga javob beradigan texnologiyalarni olib kelishda yordam beradigan chet el sarmoyadorlari uchun, "Ochiq eshiklar" siyosatini yurgizish Respublikamiz mustaqilligini ta’minlash, shuningdek ra q obatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan zaruriy yo’nalishlarga mablag’larni t o’ plash O’zbekiston investitsiya siyosatida quyidagi soha va ishlab chiqarishning turlari aniqlanganki, bo’larning barchasi mahalliy xom ashyoni qayta ishlash va davlatimkz eksport saloxiyatini riojlantirishga yo’naltirilgan. Bu sohalarga sarmoyalarni kiritish muximdir: - qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash; - mineral - xom eshyo resurslarini qayta ishlash va ularni ekologik toza ishlab chiqarishni tashkil etish, jumladan neft va gazni ham; - zamonaviy axborot va telekommunikatsiya sistemalarini tashkil etish, kosmik tadqiqotlarni olib borish; - dori-darmonlar ishlab chiqarish, tibbiyot asbob-uskunalarini ishlab chiqish; - sayo h lik sanoatini rivojla n tirish va qishloq xo’jalik mashinalarini ishlab chiqarish; - aloqa xizmatini rivojlantirish va qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlaydigan uskunalarni ishlab chiqarish. X alq xo’jaligini rivojlantirishdagi mana shu strategik yo’nalishlarni hisobga olgan O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan investitsiya siyosatining asosiy yo’nalishlari quyidagilar bilan harakterlanadi; O’zbekiston Markaziy bankining qayta moliyalashtirish tariflarini, inflyasiya darajasini yanada pasaytirishga yo’naltirilgan samarali makroiqtisodiy siyosatni yurgizish; - Xususiylashtirish va Davlat tasarufidan chiqarish jarayonini tezlashtirish, qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlanishini jadallashtirish, portfelli sarmoyalarni jalb qilish h ajmini o’ s h irish; - Ishlab chiqilgan qonuniy aktlarni samarali kullanishini ta’minlovchi mexanizmlarni yaratish va avvalambor, O’zbekiston bozorida biznes olib borayotgan sarmoyadorga «sarmoyaviy xavfsizligi»ni ta’minlash; - Sarmoyalar xajmini oshirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlarni yaratish va qo’ llash; - Ishlab chiqarish sohasida sarmoyalar samaradorligini oshirish va kapital samaradorligini oshirish orqali kapital qo’ yilmalarni foydaligini oshirish. 43 - Ham mahalliy, ham chet el sarmoyadorlari uchun yagona mukobil «Milliy sarmoyalash rejimi»ni b( skichma-bosqichma yaratish. Bizning fikrimizcha, chet ellik sarmoyador bilan birgalikda korxona qurishda investitsiya siyosatini olib borish uchun asosiy e’tiborni quyidagi muammolarni y echishga q aratish lozim. Sarmoyalarning kirib kelishining eng zaruriy omili bu - sarmoyadorning boshqa davlatlardagiga nisbatan bu erda yuqori foyda olish mumkinligidir. S h uning uchun ham shunday kuchli raqobatda preferensional rejimni tashkil qilishga to’g’ri keladi, bu degani bir davlatning ikkinchi davlatga bojxona t o’ lovlari, imtiyozli kreditlash, tash q i savdo operatsiyalarini sug ’ urtalash, valyuta rejimi, moliyaviy yordam miqyosida o’ zaro shartnomalar t u zish orqali, uchinchi davlatga yoymasdan turib, imtiyozli sharoitlarni yaratib berish. Umuman olganda huquqiy - me’yoriy munosabatlarda quyidagi yondashuvlarga e’tibor berish di qq atga sazovordir. Manba: Muallif ishlanmasi 3.2-rasm. Huquqiy - me’yoriy munosabatlar g a yondashuvlar Qo’shma korxonalarning tarmoqlardagi faoliyatiga e’tiborni q aratadigan bo’lsak, b u larning 37,2% sanoatga yo’naltirilgan, savdo va umumiy ov q atlanish korxonalarida 37,9% tashkil etgan bo’lsa, qishloq xo’jaligi, sog ’ li q ni sa q lash, maorif, madaniyat, san’at, sayyo h lik, fan va ilmiy xizmat, elektron hisoblash 44Huquqiy - me’yoriy munosabatlar g a yondashuvlar C h et el sarmoyasini shunday tartibga solish kerakki, hozirda va kelajakda korxonani ichki bozordan milliy kapital bilan birgalikda si q ib chiqarmaslik kerak. C h et el sarmoyadorlari huquqlarida ikki yo q lama kelishuvlarga mu h im ahamiyat berish kerak. Ayrim hollarda, agarda zarur bo’lsa, sarmoyaviy kontraktlarni qonunda ko’rsatilganiga nisbatan bir muncha imtiyozli sharoitlarda amaliyotda qo’ llash mumkin. C h et el sarmoyasini jalb etnshda shu narsaga e’tibor berish lozimki, ko’pgina faoliyat ko’rsatib turgan chet el korxonalari ham ma’naviy, ham jismonan eskirgan, kam rentabelli, ishlab chiqarish darajasi juda pastdir xizmatiga yo’naltirilgan qo’shma korxonalarning salmog ’ i hammasi birgalikda 4,2%ni tashkil etadi. 3.4-jadval Sanoat tarmoqlari ichida qo’shma korxonalrni salmogi T/r Yo’nalishlar Sanoatdagi ulushi % 1 Oziq-ovqat sanoatida 8,8 2 Y engil sanoatda 7,8 3 Mashinasozlikda 6,5 Ishlab chiqarilgan mahsulotning xajmi bo’yicha 4 Mashinasozlikda 31,4 5 Oziq-ovqat sanoatida 17,2 6 Rangli metallurgiyada 7,9 Qo’shma korxonalarning hududlar bo’yicha joylashganini k o’ rib | chiq q animizda, 4-jadvaldan ko’rinib turganidek, faoliyat ko’rsatib turgan 'qo’shma korxonalarning 75,2% ni Toshkent shaxrida , atiga 2,2%i Namangan viloyatida joylashgan. Bu o’ z vaqtida ishlab chiqarish kuchlarini iqtisodiyotga ratsional holatda joylashtirishga tus q inlik qiladi. 3.5 -Jadval. 2014 yilda O’zbekiston Respublikasida faoliyat ko’rsatayotgan qo’shma korxonalar soni, ular ishlab chiqargan mahsulot va xizmatlar xajmi. Viloyatlar Ishlab turgan korxonalar soni Mahsulot, ishlar, xizmatlar xajmi Mln.sum.hisobida 2001 ga nistaban, foiz hisobida O’zbekiston Respublikasi bo’yicha 1951 176637,6 143,0 Korakalpogiston Respublikasi 5 267,3 32,2 Andijon 51 52725,9 143,4 Buxoro 39 600,9 134,1 Jizzax 29 462,6 2,9 m Kashqadaryo 21 955,4 2,1 m Navoi 24 15594,5 118,7 Namangan 43 2387,8 144,9 Samarkand 85 6995,8 2,5 m Surxandaryo 28 851,6 2,6 m Sirdaryo 13 309,4 1,7 m Toshkent 107 10107,0 1,6 m Fargona 49 4457,4 1,7 m Xorazm 23 2173,4 96,4 Toshkent sh. 1434 78748,6 139,3 Manba: Uzbеkiston Rеspublikasi Statistika davlat kumitasi ma'lumotlari 45 Hozirgi vaqtda viloyatlardagi qo’shma korxonalar ishlab chiqarish faoliyatining umumiy ko’rsatkichlari asosan katta korxonalar hisobiga to’g’ri kelmoqda. Masalan, «UzDEUavto» qo’shma korxonasini Asaka shaxrida tashkil etilishi Andijon viloyatidagi qo’shma korxonalar ishlab chiqaradigan mahsulotining xajmini o’sishiga olib keldi. Bundan tashqari Navoiy viloyatida «Zarafshon-Nyumont», «Zarispark», «Agama» qo’shma korxonalarining tashkil etilishi, qo’shma korxonalar ishlab chiqargan mahsulotning o’sishiga olib keldi. Quyidagi 5-jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston Respublikasining 20 14 yildagi eksport xajmining 31,6 % i Navoiy viloyatiga, 22,9% i Andijon viloyatiga, 16,0 % i Toshkent sha h riga, 14,4% i Toshkent viloyatiga, atigi 15,1% i q olgan viloyatlar xissasiga to’g’ri kelgan. Bu tengsizlikni samarali hal etish uchun chet el sarmoyasini kiritishga ma’ q ul bo’lgan soha, hududlarni konkretlashtirish uchun juda keng miqyosda ishlar olib borishga to’g’ri keladi. Bu ishlarni amalga oshirishda nafaqat siyosiy, iqtisodiy tomonlardan kelib chiqkan holda, balki sarmoyadorlarga mumkin qadar ko’pro q imtiyozli sharoitlarni yaratib berish lozim. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, b oshqa davlatlarda qo’ yilggn kapital foydasi asosida faoliyat ko’rsatayotgan imtiyozli sharoitlar natijasida, ma’lum miqdorda marja h osil bo’ladi. Buning ancha qismini umumiy asoslarda qo’ yiladigan boshqa sarmoyali tushumlarga kafolat bo’ladigan maxsus fondlarga yo’naltirish mumkin bo’ladi. Buna q angi konsorsiumlik jamiyatiga o’xshash jamiyatlarni konkurs yoki auksionlar asosida t u zish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu konkurslarga har xil shakldagi xususiy tadbirkorlarni keng ko’lamda jalb qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. Hozirgi zamon iqtisodiyotida kapitalning bir davlatdan ikkinchi davlatga kirib kelishi, q immatbaxo q ogozlarning, chet el sarmoyalarining umumiy xajmida o’sishiga olib keladi. S h uning uchun ham q immatbaxo q ogozlar bozorini rivojlanishini jadallashtirish maqsadga muvofiqdir. Bu yo’nalishdagi davlat 46 siyosati bir qancha ketma-ket bosqichlarga m o’ ljallanishi kerak. Avvalambor obligatsiya, o’ rta muddatli veksellar chiqarishni taxminlash, Davlatni xususiy va shaxsiy korxonalar aksiyalarini sotib olishda qatnashishi, bu qimmatli qog’ozlarni likvidligini yanada oshiradi. C h et el portfellik sarmoyalarni jalb qilishadagi samarali mexanizm hisoblangan innovatsiya fondlari, sarmoya kompaniyalari, o’ zaro pul bozori fondlarini tashkil etish mu h imdir. Hozirgi vaqtda q immatli qog’ozlar bozorining rivojlanishida alohida rol respublikada q immatli qog’ozlar emissiyasining asosiy bazasi hisoblangan, Davlat mulkini bosh taqsimlovchisi bo’lgan Davlat mulki Qo’ mitasi zimmasiga yuklangan. Ko’pgina davlatlarda chet el sarmoyalarini jalb etishda davlat mulkidan asosiy omil sifatida samarali foydalanilmoqda. Lekin uni bu yo’nalishga kullash mumkin bo’lmaydi, agarda bu uchun sharoitlar bo’lmasa. Buning uchun Davlat kuzgalmas mulki ishlab chiqarishda va maishiy xizmat sohasini kengaytirishga xizmat qilishi, ijaraga berilishi va kredit oladigan vaqtda kafolat sifatida ishlatilishi kerak. Hozirgi sharoitda zarur bo’lgan komponentlarni yukligi qo’ zg ’ almas mulkni olishga g ’ arb sarmoyadorlari juda extiyotkorlik b ilan yondashishadi. Bizning sharoitda bu masala yuzasidan tajribani y o’q ligi, chet el tajribasini o’rganishga undaydi. Respublikamizga chet el sarmoyalarini jalb etishda yana bir yordamchi mexanizm sifatida sayyo h likni tashkil etish uchun davlat obligatsiyalarini chiqarish va alohida iste’mol talabiga ega bo’lgan mahsulotni sotib olishni ko’rsatish mumkin. Obligatsiyalar ma’lum vaqtda nominal qiymati bo’yicha (qoplash asosida chiqariladi yoki diskont bilan va bu bilan birgalikda milliy ishlab chiqarish mahsulotlarini sotib olishda va safar uchun k u ponlar ham chiqariladi. Respublikaga sayyo h larni kelishiga q izi q tirish, qo’ shimcha kapitallarni sarmoyalash bilan bog’liqdir. Mana shunday kuchli ra q obat sharoitida kapitalni jalb qilish uchun ko’pgina mamlakatlar, jumladan: Ispaniya, Gretsiya, Irlandiya, Turkiya davlatlari uz iqtisodiyotlarida davlat marketing siyosatini yuritadilar. Mana shu y erda O’zbekiston iqtisodiy salo h iyatining marketing siyosatini amalga oshirishni 47 yaratish va qo’ llash, dunyoga respublikamizning mana shu sohani boshqarishda yaxshi tomonga yoy ish, O’zbekiston iqtisodiyoti imkoniyatlarini, o’ zbek mahsulotlarini dunyo bozorlarida ra q obatbardosh ekanligini reklama qilishdan iborat. Bundan tashqari hozirning o’zidayo q quyidagi muammolarni hal etish kerak bo’ladi: - milliy korxonalar va millatlararo korporatsiyalar birgalikdagi faoliyati; - dunyo kapital bozorida milliy qimmatli qog’ozlar bozorining teng huquqlik asosida integratsiyani ta’lshnlash; - chet el tadbirkorlik sarmoyasini jalb etishda ichki va tash q i axborot infrastrukturasini to’zish. Bunday muammolarni hal qilish uchun chet davlatlarda shunga mos keladigan vakolatxonalarni ochish, axborot tizimlarini rivojlantirish va ularni halqaro axborot sistemasiga ulash, halqaro bank sistemasi bilan o’ zaro aloqalarni rivojlantirish kerak. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, biznes dunyosida yangidan tashkil etilgan korxonalarni hammasi ham hayotga yaro q li bo’lavermaydi. B u larga ham ob’ektiv, ham sub’ektiv sabablar mavjuddir. Lekin b u larni tabiiy jarayon ekanligi tushunish mu h imdir. Eng mu h imi - korxona faoliyati uchun normal sharoit yaratib berish kerak. Bu o’ z vaqtida kredit, xom a shyo, valyuta va boshqa resurslardan foydalanishga ruxsat etilganidan dalolat beradi. Boshqacha qilib aytganda, hamma uchun bir xil ra q obat muhitini yaratib berish kerak, ana shunda kim kuchli ek anligi ma’lum bo’ladi. Albatta, ro’yxatdan o’tkazish protsedurasiga boshqacha yondashmoq kerak, uni maksimal darajada qisqartirish, bor kuchni esa yangidan tashkil etiladigan korxonalarni faoliyati uchun sharoit yaratishga karatish kerak. Hozirgi paytda yuridik shaxslarni ro’yxatdan o’tkazishni yagona tartibini tashkil etish zarurligi vujudga keldi. Bu avvalambor shu bilan aniqlanadiki, kachonki biz sarmoya uchun ma’kul muhit yaratish to’g’risida gapirar ekanmiz, xech qachon mahalliy ya’ni o’zimizning sarmoyadorlarimizni unutmasligimiz kerak. Albatta bunday yagona yonlashuv ro’yxatdan o’tishdan boshlab amalgaoshirilishi kerak. 48 Y a ngidan t u zilayotgan korxonani ro’yxatdan o’tkazishga, chet el kapitali qatnashadimi, y o’q mi bundan qat’iy nazar yuqorida ko’rsatlganidek yagona va maksimal darajada qisqartilgan bo’lishi kerak. Bugungi kunda ish yuritayotgan bank tizimi yanada takomillashtirishga mu h tojdir. Real sarmoyalarni rivojlantirishga k o’ mak beradigan xizmatlar to’rini ko’paytirish kerak. Bundan tashqari chet el kapitalini kirib kelishini ragbatlantirishga extiyoj vujudga keldi. Bu, birinchidan, O’zbekistonda ilgor bank texnologiyalarini kullashga imkon yaratadi, ikkinchidan, chet el sarmoyadorlarini bizning bozorga bo’lgan ishonchini kuchaytiradi, uchinchidan, bu banklar moliyaviy resurslarini O’zbekistonga sarmoya qilishishi uchun foydalanishga imkon yaratadi. Bu siyosat juda chuqur k o’ rib chiqilgan choralar asosida olib borilishi kerak. 3.2. Qo’shma korxonalar faoliyati samaradorligi tahlili . Qo’shma korxonalarni tashkil etishda, avvalo O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti uchun konkret loyihani amalga oshirishda h ar tomonlama chuqur tahlil qilib, uning yaxshi va yomon tomonlarini o’ rganib chiqish kerak; qo’shma korxonalar ish yuritishdan olinadigan o h irgi samarasini hisoblab chiqish kerak. S h u bilan bir katorda, bu korxonani nafaqat faoliyatining natijalarini, balki qo’shma korxonaning rivojlanish strategiyasini, bizning davlatimiz extiyojlariga maksimal darajada javob berishini ham hisobga olishi kerak. Bu masalalarning hammasini qo’shma korxonalar texnik iqtisodiy asoslarini tayyorlash paytida k o’ rib chiqish kerak. C h et el sarmoyalari bilan t u ziladigan qo’shma korxonalar, avvalo ma’lum bir iqtisodiy maqsadlarga erishish uchun yo’naltiriladi. S h u bilan birga h ar bir aniq qo’shma korxona alohida bir vazifani y echish uchun tanlanadi. Loyihalashtirilgan qo’shma korxona yoki ish yuritib turgan qo’shma korxonaning bu vazifalarni y echishdagi talabni q ondirish darajasi, uning samaradorligi oxirgi ko’rinishida aniqlanadi. Qo’shma korxona samaradorligini tahlil qilishni, ham bu loyihani tayyorlash vaqtida, ham uning faoliyati jarayonida olib borish zarur. 49 Biro q , birinchi bosqichda ko’pro q qo’shma korxonaning samarali loyihasini aniqlash to’g’risidagi masala emas, balki chet ellik sheriklar bilan shu sharoitga mos keladigan hamkorlikni optimal shaklini tanlash vazifasi turadi. S h unday shakllardan biri sifatida qo’shma korxonalarni tashkil etish mumkin. S h uning uchun, avvalambor shu narsaga e’tibor berish kerakki, bu holatda boshqa variantlarga nisbatan, ya’ni masalan, kerak bo’ladigan mahsulotni import qilish uchun bir martalik kelishuvlar yoki shu mahsulotni ishlab chiqish uchun litsenziya yoki chet ellik sherik bilan kooperatsiya aloqalari urnatishga karaganda, xakikatan ham qo’shma korxona t u zish makb u lligiga ishonch h osil qilish kerak. H ar xil variantlar orqali hamkorlik qilish samaradorligini takkoslashni oldindan hisoblash juda mu h imdir. C h unki faqatgina shu holatda tanlovning to’g’riligiga ishonch h osil qilish mumkin. Agarda, chet ellik sheriklar bilan qo’shma korxona misolidagi hamkorlik qilish ma’kul bo’lsa, qo’shma korxonani o’zini tashkil etish samaradorligini aniqlash zarurdir. Bunda shu narsani e’tiborga olish kerakki, tanlangan sherik bilan qo’shma korxonalarni tashkil etishda, har xil variantlarni hisoblagandek, qo’shma korxonani tashkil etishda qanday sheriklarni tanlashga ham e’tibor berish zarur. Qo’shma korxonani tashkil etishda uning faoliyati samaradorligini hisoblashga, O’zbekiston Respublikasi umumiqtisodiy manfaatlari nazaridan kelib chiq q an holda aniqlash mu h im ahamiyatga egadir. Umumiy ko’rinishdagi iqtisodiy samaradorlikni aniqlashda, bu shaklning tashqi iqtisodiy operatsiyalarini amalga oshirish va qiymat shaklida olinadigan samara o’ rtasidagi harajatlar far q i orqali aniqlanadi. SHunday qilib, eng samarali variant eng yaxshi natijani berish kerak va shu bilan birga bu shaklni halqaro me h nat taqsimotiga q atnashish foydaliligini aniqlash zarur. Qo’shma korxonani tashkil qilish va ish yuritishdan olinadigan to’g’ridan-to’g’ri samara bu shaklning halqaro iqtisodiy aloqalaridan olingan kushimcha sof foydasi orqali aniqlanadi. Biro q , zamonaviy va arzonrok mahsulotni ishlab chiqarishdan olinadigan to’g’ridan-to’g’ri va aniq-ravshan ko’rinishdagi iqtisodiy samarani oldin ichki bozorda bo’lmagan yangi turdagi mahsulotlarni olib kelishni, qo’shmakorxonalar 50 tashkil etishning yagona ijobiy natijasi deb bo’lmaydi. Bir xil natijalar unchalik samara bermasada, lekin ular muxim ahamiyatga egadir. Gap ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaradigan qo’shma korxonalar mahsuloti ustida bormoqda. Bu mahsulotlarni mamlakat ichkarisida qo’ llanilishini hisobga olgan holda zamonaviy texnikalarni kullash natijasida olinadigan iqtisodiy samarani hisoblab chiqish mumkin. S h u bilan birga import urnini bosishini unutmaslik kerak, bundan tashqari aniq son jihatdan tahlil qilishga kiyin yon beradigan k o’ rgazmali samara vujudga keladi. Bu narsa ichki bozorda qo’shma korxonalarni O’zbekiston Respubliksi iqtisodiyotidagi shartnomaviy aloqalar va xo’jalik hisoboti rivojlanishi sharoitida, jahon bozorining qattiq kriteriyasiga mos keluvchi mahsulotlarini paydo bo’lishida namoyon bo’ladi va uz navbatida butun mamlakat miqyosida ishlab chiqarishni texnika jihatdan rivojlanipshga ob’ektiv yordam beradi. Bundan tashqari ekologiya va ijtimoiy (qo’shma korxonalarda ishlab chiqarish madaniyati, ichki bozorda mahsulot assortimentini kengayishi) samaralarni hisobdan chiqarmaslik zarur. Hozirgi vaqtda O’zbekiston Respublikasi hududida qo’shma korxonalar tashkil etish va ish yuritish faoliyati iqtisodiy samarasini son jihatdan aniqlashda kullanmaga mos ravishda, faqatgina to’g’ridan-to’g’ri harajatlar va samara hisobga olinadi. Bu qo’ llanma qo’shma korxonada chet ellik va O’zbekistonlik sheriklarining qatnashish samaradorligini aniq baholashga imkon beradi. Qo’shma korxona samaradorligini aniqlash vaqt omillarini hisoblash majburiyligini talab q iladi. Bu degani hisob-kitoblarda aniq ma’lumotlar, xakikiy harajatlar va bashorat qilinadigan miqdorlar qo’ llaniladi. Bashorat qilinadigan miqdorlarga: masalan qo’shma korxonalarga kerak bo’ladigan xom ashyo, yoqilgi, yarim fabrikatlarning baxosi, yillar bo’yicha ishlab chiqarish xajmi, ichki bozorda va tashqi bozorda sotuvlarning farki va boshqalar kiradi. Bu miqdorlarning un yildan keyin ahamiyati qanday bo’lishni aniqlab bo’lmaydi. S h uning uchun ham bu holda hisob-kitoblarning natijasi taxminiy bo’ladi va hamma vaqt ham ijobiy ishni h a q i q iy tomondan ko’rsatmaydi. Boshqa bashoratlar singari, ular konkret loyihani amalga oshirish samarasini taxminiy 51 baholaydilar. Bunday tekshiruvlarga qancha vaqt ko’p ketsa, shuncha aniqlik natijasidan chetga chiqilishi mumkin. S h unga karamasdan bunakangi hisob kitoblar juda foydali va ular qo’shma korxonalar tashkil etish vaqtida to’g’ri vaqtni tanlashga imkon beradi. Vaqt omilini hisobga olish zarurligi qo’shma korxonalarni tashkil etish va ularning ish yuritishdagi samaradorligini aniqlashda, mu h im ahamiyatga egadir. Agarda import operatsiyalari samaradorligini aniqlash bilan ta qq oslasak, qo’shma korxonalar oldi-sotdilarga q araganda uzoq hamkorlikni k o’ zda tutadi. Aniq hisob- kitoblarni olib borishda birinchidan, q o’shma korxonaga kuyiladigan kapitalning turli vaqtliligi, bu degani harajatlar bir tomondan va ikkinchi tomondan uning ish faoliyatidan olinadigan samara hamda, ikknchidan, q o’shma korxona qatnashchilari harajatlarining ko’p marotabaligi va tugrli vaqtligi bir tomondan, ikkinchi tomondan iqtisodiy samara olish davrning uzoqligi ga e’tibor berish kerak: Bunday holatda faqat ko’rsatilgan momentlarni hisobga oladigan va har xil vaqt ichida harajatlar va olingan samaralarning puldagi ifodasi urtasidagi xakikiy farkni hisobga oladigan dinamik tahlil metodikasini qo’ llash mumkin. Qo’shma tadbirkorlikni tahlil qilishda shu narsaga e’tibor be shsh kerakki, qilingan sarmoyalarni va ulardan olinadigan xakikiy daromadni vaqt bo’yicha to’g’ri kelmasligi juda katta aspektdir. Qo’shma korxonalarni tashkil etishni amalga oshirish avvalo, kurilish va ishlab chiqarish quvvatlarini ta’minlashga ketadigan kapital harajatlardan boshlanadi. Bunday harajatlarni ham O’zbekistonliklar ham chet elliklar ko’taradi. Faqat ma’lum bir muddatdan keyin qo’shma korxona mahsulot bera boshlaydi. Biroq yana ikki holatni jumladan, q o’shma korxonalar ishlab chiqarish jarayonining dastlabki vaqtlarida hamma vaqt ham rentabellik bo’la olmaydi, chunki mahsulot sotilishning boshlanishi bu iqtisodiy samara olindi degan gap emas , ikkinchi holatda k o’pgina qo’shma korxonalar kredit olib faoliyat yuritadilar. S h uning uchun ham dastlabki ishlab chiqarish jarayonida olingan foydalar foizlarni to’lashga keti shini hisobga olishga to’g’ri keladi . 52 Turli yillar davomida qilingan harajat va yil davomida olingan iqtisodiy samaraning umumiy summasini oddiy mexaniq tarzda takkoslaganda aniq bir natijani berishi kiyin. Bundan tashqari nominal miqdorlarga suyanmaslik kerak, balki turli yillardagi turli baholarda ekanini hisobga olgan holda tuzatishlar kiritish kerak. Bu maqsadga erishishi uchun diskontlash metodini kullash kerak. Diskontlash -ma’lumotlarni yagona bazaga keltirishdir. Hisoblar, keltirilgan harajatlar formulasiga asosan amalga oshiriladi. S h unday qilib, qo’shma korxonalar tashkil etish va faoliyatini samaradorligini baholash okibatda amalga oshirilgan va oshirilishi mumkin bo’lgan xakikiy harajatlarga va samara beradigan kushimcha harajatlarga takkoslashga takaladi. Qo’shma korxonalarni tashkil qilishda qabul qilinadigan karorlarning eng muxim kriteriyasi bo’lib, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va mamlakat miqyosida iqtisodiyotda maksimal yutuklarga erishishdir. Optimal variantni tanlash halq xo’jaligini integral samarasidan kelib chiqadi. S h u bilan birga bu variant qo’shma korxonalarga o’ zbek va chet ellik sheriklarning qatnashishi samarasini amalga oshirishni kondirishi zarur. S h unday qilib, qo’shma korxonalar tashkil etish va ish yuritish faoliyatining samaradorligini aniqlashdagi vazifalarni echish quyidagi 3.3-rasmda keltirilgan bosqichlarga bo’linadi . Manba: Muallif ishlanmasi 3.6-rasm. Qo’shma korxonalar tashkil etish va ish yuritish faoliyatining samaradorligini aniqlashdagi vazifalarni y echish bosqichlar i 53Qo’shma korxonalar tashkil etish va ish yuritish faoliyatining samaradorligini aniqlashdagi vazifalarni y echish bosqichlar i Tashqi iqtisodiy muhitda turadigan alternativ variantlar dagi vazifalarni y echishining samaradorligini ta qq osiy tahlilini qilish. Qo’shma korxonalar tashkil etish va ish yuritish faoliyatidan olinadigan halq xo’jaligini integral samarasini aniqlash Butun bir qo’shma korxonaning samaradorligini aniqlash Valyuta jihatdan o’ z-o’zini qoplash sharoitlarini aniqlashQ atnash uv chilar uchun qo’shma korxonada ishtiroki i samaradorligini aniqlash Bunda shuni aytib o’tish kerakki, qo’shma korxona tashkil etish va faoliyatining samaradorligini h is o blashdagi hamma ishlar kerakli bo’lgan ma’lumotlarni yi g’ ish va ularni qayta k o’ rib chiqishdan boshlanadi. O’zbekiston Respublikasi hududida hamkorlikda qo’shma korxona to’zishdagi oxirgi q aror, halq xo’jaligi samaradorligi bilan qo’shma korxonada O’zbekistonlik va chet ellik sheriklarning qatnashish samaradorligi mos kelganda qo’ llaniladi. 3.3. Qo’shma korxonalar tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy isloxotlarning tub negizini tadbirkorlik, omilkorlik va ishbilarmonlik xislatlarisiz tasavvur etish q iyin. Erkin bozor munosabatlarning keng ravnak topishi insonlar hayotida, turmush tarzida, ma’naviy va amaliy k o’ nikmalarida namoyon bo’lyapti. Respublikamiz fu q arolari rivojlangan Evropa davlatlari, AQSH, Y a poniya kabi davlatlarning boy amaliy tajribasi xususida etarli axbor o tga ega bo’lib bormoqdalar. Biznesning dastlabki vujudga kelish sharoitida uni bir kator ko’lamda yoki jabhalarda talkin etilishi, uni sistemali tarzda o’rganish, izlanish ob’ekti, hamda amaliy faoliyat yo’nalishi sifatida tartibga solish zarur. Biznes tushunchasi keng maxnodagi tushuncha bo’lib - kasb, mashgullik, ish, tadbirkorlik, shartnoma, ishbilarmonlik doirasi yoki hayoti, kompaniya va aksariyat hollarda daromad undirish manbai sifatida q araladi. S h u bilan birga uning kelgusidagi istikbolini belgilash, kuyilgan maqsad sari intilish, doimil uzgarishlar sharoitiga moslanish, tavakkalchilik qilish kabi bir kator nazariy va amaliy tomonlarni k o’ rib chiqish maqsadga mvofi q dir. Strategiya - tub ma’noda mujassamlashgan rejalashtirish siyosatidir, xo’jalik va harbiy jihatdan esa harakat yo’nalishi ma’nosini anglatadi. Amerikalik y etuk iqtisodchi I.Ansoffning fikricha, strategiya – o’ z mo h iyati jihatidan tashkilotning uz faoliyatida karor qabul etish jarayonida kullashi uchun mavjud bo’lgan qoidalar majmuiga aytiladi. 54 Amaliy faoliyatda va amaliy boshqarish tajribasida strategiya mazmunan va mantikan qanday namoyon bo’ladi. Ushbu strategiya xususiyatlarini I.Ansoff quyidagicha tizimda tartibga solish mumkin deb 1. Strategiya aniq-konkret harakatlarda namoyon bo’lmaydi. U odatda, firmaning mavkeini va o’sishini ta’minlovchi asosiy yo’nalishlarni belgilash bilan cheklanadi. 2. Ifodalangan yalpi strategiya - loyihalar strategiyasini tavakkalchilik asosida ishlab chiqish va foydalanish imkonini yaratadi. Y a ’ni strategiyaning urni - muammolarni hal etishda imkoniyatlarni baholash, hal etish jarayonida unichg yo’nalishiga to’g’ri kelmaydigan boshqa yo’nalishlarni uz vaqtida bartaraf etishdan iborat. 3. Agar real vo q ealar va h odisalar rivojlanishish tashkilotni ma’kul bo’lmagan holatlarga boshlasa, qabul qilingan strategiyaga bo’lgan zarurat yukoladi. 4. Strategiyani ifodalash jarayonida konkret loyihalarni amalga oshirish imkoniyatlarini dastavval to’la kura bilishning imkoni yukligi. 5. Tanlayotgan loyihalarni strategiyalar sifatida qurilishi, ularni orientir tarzda bo’lishini anglatish mumkin. Lekin ular urtasidagi tafovut mavjud. Orientir - bu maqsad turidirki, unga firma erishish uchun harakat qiladi. Orientir - karor qabul qilishning yuqori darajasi. Orientirni tanlashda esa bir kator strategiyalar va ularning uzgarishi nazarda tutiladi. Strategiya esa - maqsadga erishish vositasidir. Strategiya va orientirlar o’zaro bir-birlarini tuldiruvchan hisoblanadilarki, boshqarishning turli buginlarida va muddatlarda ular yuzaga kelishi mumkin. Masalan, samaradorlik ulchovi bo’lmish - bozordagi ulush ko’rsatkichi bir firma uchun orientir, boshqa firma uchun esa tanlangan strategiya bo’lishi mumkin. Hozirgi sharoitda yuz berayotgan keskin uzgarishlar tadbirkorlikning kay jihatlari va intilishlari strategiyasi tanlashga va amalga oshirishga ko’prok ta’sir etkazmoqda degan savol vujudga keladi. 55 Birinchidan, korxonaning ichki imkoniyatlarini talab, texnologiya va mahsulotning hayotiy davrlarini "uzaytirish" bilan bog’liq bo’lgan o’rinish, ya’ni korxona ichki saloxiyati hisoblangan texnologiya va mahsulotning hayotiy davrlarini yangi bozorlar, yangi iste’molchilarni topishga. Ikkinchidan, korxona rivojlanishi uchun geografik yoki milliy joylashuvning etakchi ahamiyatga ega bo’lmay kolishi va transmilliy korporatsiya tarzida rivojlanishda yangi va keng imkoniyatlarning mavjudligi. Uchinchidan, mahalliy sanoat bozor extiyojlarini kondirishdan halqaro bozor extiyojlarini kondirish uchun harajatlarning samaradorligi va istikboliy porlokligi. S h unday ekan, korxona ichki salo h iyatining asosiy elementi bo’lgan texnologiyani q ay tarzda talab va mahsulotning hayotiy davrlarni uzaytirishdagi ta’sirini oshirish mumkinligini k o’ rib chiqishimiz kerak. Bu uning hayotiy davrlar o’ rtasidagi bog’liqligi bilan aniqlanadi, bu hayotiy davrlar quyidagicha: Manba: Muallif Ishlanmasi 3.7-rasm. Mahsulotning hayotiy davrlari Biznes strategiyasi - korxonaning tegishli davr mobaynida kechayotgan fan texnika tarakkiyoti zaminida belgilanadi, aniqlashtiriladi va samarali yo’nalishlari bilan boyitiladi. Keling, endi O’zbekistonda sut mahsulotlari ishlab chiqarishga 56Mahsulotning hayotiy davrlari Vujudga kelish, tugilish davri, ya’ni tarmoqning bozorga kirib kelish davri O’sishning jadallashish davri. Mahsulotga bo’lgan talabning eng yuqori sur’atlarda yuzaga keli sh i va ishlab chiqarish quvvatlarini oshirishga zaruratning vujudga kelishi O’sishning pasayishi davri - talabni dastlabki tuyinishi va taklifning uta yuqori rivojlanish davrining boshlanishi Ye tuklik davri - talabning to’liq tuyishi va quvvatlari ortiqchaligining sezilishi Sunish davri - talabning yalpi pasayishi, iqtisodiy ijtimoiy va demografik omillar ta’sirida mahsulotning eskirishi, iste’molning yalpi pasayishi yo’naltirilgan " Nestle " qo’shma korxonasi qatnashchilarining, bu biznesda tanlagan strategiyasi to’g’risida t o’ xtalib o’ t ish maqsadga muvofiqdir . Bundan oldingi bo’limlardp ko’rsatib o’tganimizdek, bu korxonani tashkil etishdan asosiy maqsad, O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirishda, u ning eksport saloxiyatini oshirishda o’zining xissasini qo’ shib kelayotgan Na mangan viloyatini valyutaga bo’lgan extiyojini q ondirishdir. Buning o’ziga yarasha sabablari bor; hammaga ma’lumki hozirgi davrda mamlakat aholisining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabini qondirishga o’z hissasini qo’shmoqda. Buni amalga oshirish juda katta ma’suliyatni yangi texnika va asbob-uskunalar talab qiladi. Mana shu yangi texnika va asbob-uskunalarni chetdan olib kelish uchun katta miqdordagi valyuta mablag’lari talab qilinadi. O’zbekiston da qo’shma korxonalarni tashkil etilishidan asosiy maqsadi ham yangi texnika va asbob- uskunalarni sotib olish uchun valyutaga ega bo’lishdir. " Nestle " qo’shma korxonasi O’zbekiston bozorini o’rganish natijasida o’ z o’ rnini tezda aniqlab, mahalliy bozorga joylashishga harakat qildi. Ushbu firma dunyoga mash h ur bo’lgan va mahsuloti jahon talablariga darajasiga javob beradigan oziq-ovqat mahsulotlarini O’zbekiston bozorida reklama qilishdan boshladi. Ko’p yillar davomida qo’shma korxona barcha iste’molchilarning o’ sib borayotgan talablariga mos keluvchi mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan o’zining raqobat ga q odirligini ta’minlab kelmoqda. Qo’shma korxona o’ z ravna q ini va asosiy raqobat bozorini iqtisodiyoti tez rivojlanayotgan yoki rivojlanishi mumkin bo’lgan davlatlardan topib, o’ z strategik mav q eini aniqlashga kirishdi. O’zbekistonni tanlashi bejiz emas edi, chunki bu y erda mahsulot ishlab chiqarish uchun eng foydali bo’lgan: 1. Arzon ishchi kuchi. 2. Arzon xom ashyo mavjuddir. S h uning uchun kompaniya tanlagan strategiyaga erishish uchun quyidagi yo’nalishlarga ega bo’lish kerak: 1. Mahsulot assortimenti strategiyasi bo’yicha: - yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish; 57 - Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifatini va tashqi ko’rinishini qattiq nazorat ostiga olish . 2. Ishlab chiqarish startegiyasi bo’yicha : - Ishlab chiqarish texnologiyasi bilan uzviy bog’liq bo’lgan mahsulotlarga qattiq talab (standart) o’ rnatish. - Foydaning bir qismini texnologik yangiliklar ixtiro etishga yo’naltirish; - Dizayn sohasida ish olib boradigan yaxshi mutaxassislarni ishga jalb etish. 3. Mahsulotlarni sotish strgtegiyasi bo’yicha: - " Nestle " korxonasining ishlab chiqarish borasida imidjini mustahkamlash; - Dunyo bozoridan mustahkam o’rin egallash, tashqi mamlakatlarda savdo uylarini tashkil etish; - Haridorlar sonini ko’paytirish uchun qulay baholarni va sharoitlarni qo’ llash; - S h u mahsulot turi b o’yi cha halqaro yarmarka va k o’ rgazmalarda qatnashishi; - Ommaviy axborot vositalari orqali reklamani rivojlantirish. 4. Personal tanlash va tayyorlash strategiyasi bo’yicha: - Adolatli ish h a q i ta’riflarini tashkil etish. - xizmat pogonasida ko’tarishni taklif etish. - Xa qiqi y, k o’ ngli pok bo’lgan ishchilarni ishga yo llash; - Mutaxassilar tayyorlash uchun ularni o’q uv yurtlarida ta h sil oldirish. 5. Ijtimoiy soha strategiyasi bo’yicha: - Korxona xodimlarini yaxshi xordi q chiqarishlari uchun shart-sharoitlar yaratib berish; - Ishlab chiqarishda yuz beradigan falo k atlardan xodimlarni sug ’ urtalash. - Xodimlarga va ularning oila a’zolariga tibbiy xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish. - Foyda hisobidan korxon a ning madaniy-maishiy, sport sohasini rivojlantirish va boshqalar. 58 S h unday qilib korxonaning tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari bilan bir q atorda quyidagi vazifalarni bajarishi lozim. 1. Uz mahsulotlarini sotishda bozorlarni segmentlarga bo’lish. 2. Korxona mahsulotiga bo’lgan talabni maqsadli yo’naltirilgan holda o’rganish. 3. Iste’mol bozorida mavjud bo’lgan raqobatchilarni o’rganish. 4. Mahsulotlarni sotish uchun muljallangan savdo uylari va maxsus d o’ konlarni tashkil etish. 5. Sotishga m o’ ljallangan mahsulotlarni sug ’ urtalash. 6. Korxona mahsulotlarini tash q i yarmarka va k o’ rgazmalarda reklama qilish va boshqalar. 59 Xulosa va takliflar Bugungi kunga kelib respublikamizda iqtisodiyotga sarmoya y etkizish va qo’shma korxonalar tashkil etishni jadallashtirishga alohida e’tibor berilmoqda. O’tgan 20 14 yilning o’zida 42 trillion 599 mlrd. 630 mln. 79 ming s o’ mdan ortiq mablag’ investitsiya qilindi. Hozirgi kunga qadar tashkil etilgan qo’shma korxonalar soni 3200 tadan oshdi va bu qo’shma korxonalarni chuqur o’rganish va tahlil qilishni hayot takozo etmoqda. Bizning bu mavzuga qo’ l urishimizdan maqsad, ushbu qo’shma korxonalarni tashkil etish va ularning ish yuritishining samaradorligini, korxonalarning maqsadiga, strategiyasiga erishish jarayonlarida vujudga keladigan muammolarni hal etish uchun vazifa va yo’nalishlarni ishlab chiqishdan iboratdir. S h unday qilib, qo’shma korxonalar hozirgi sharoitda, iqtisodiy munosabatlar muhitida hamkorlikning eng rivojlangan shakli sifatida namoyon bo’lmoqda. Bu korxonalar shunday shakllardan biriki, bunda halqaro hamkorlik q atnashchilari boshqa shakldagi korxonalarda bir xil sharoitda, amalga oshirolmagan iqtisodiy manfaatlarini hal etish mumkin bo’ladi. Qo’shma korxonalarning maqsadi: mahalliy sherik uchun yuqori texnologiyalarni iqtisodiyotga olib kirish, ishlab chiqarishni dunyo standartlariga javob beradigan holda rivojlantirish, yuqori boshqaruv ilmini egallash va foyda olishdir. C h et ellik sherik uchun asosiy maqsad -yuqori foydaga erishishdir. Qo’shma korxonalarni tashkil etish va ish faoliyatini olib borishida, k o’ zlagan maqsadga, tanlagan strategiyaga erishish jarayonida bir nechta muammolar vujudga keladi. Bizning fikrimizcha asosiy e’tiborini mana shu muammolarni echishga q aratish lozim. 1. Sarmoyalarning kirib kelishini eng zaruriy omili bu - sarmoyadorning boshqa davlatlardagiga nisbatan bu erda yuqori foyda olish mumkinligidir. S h uning uchun ham shunday kuchli ra q obatda preferensional rejimini tashkil qilishga to’g’ri keladi. 2. Mahalliy korxonalar tarkibida qo’shma korxonalar to’zishda shunga e’tiborni karatish lozimki, ko’pgina faoliyat ko’rsatib turgan chet el korxonalari 60 ham ma’naviy, ham jismonan eskirgan, kam rentabelli, ishlab chiqarish darajasi juda pastdir. Bu korxonalarni iqtisodiyotga olib kirilishi kam samarali bo’ladi. 3. Qo’shma korxonalarni tarmoqlar va hududlar bo’yicha yo’naltirilishi bir xilda emas. Respublika miqyosida tashkil etilgan qo’shma korxonalarning 37,9 %i savdo va umumiy ovkatlanish korxonalarida, 37,2%i sanoatda va bor y o’ g ’ i 4,2%i qishloq xo’jaligi, sog ’ likni sa q lash, maorif, madaniyat, san’at, sayyo h lik, fan va ilmiy xizmat, elektron xizmatiga yo’naltirilgan. Qo’shma korxonalarni hududlar bo’yicha yo’naltirilganini qarab chiqsak, 2 ,2%i Namangan viloyat ida joylashgan. Bu o’ z vaqtida ishlab chiqarish kuchlarini iqtisodiyotga ratsional holatda joylashtirishga t o’ s q inlik qiladi. 4. Q immatli q og ’ ozlar bozorini rivojlanishini jadallashtirish maqsadga muvofiqdir. C h unki, hozirgi iqtisodiyotda, chet el sarmoyasining umumiy xajmida kapitalning bir davlatdan ikkinchi davlatga o’tishida q immatli q og ’ ozlarning roli o’ sadi. 5. X alqaro masshtabdagi mu h im sohalarda (paxta tozalash, oziq-ovqat, resurslarni qayta ishlash) konsorsiumlar tashkil etish va ularga mahsulotni chetga chiqarish uchun kvotalar berish maqsadga muvofiq bo’lardi. 6. Qo’shma korxonalarni ro’yxatdan o’tkazish jarayoniga boshqacha yondoshmoq kerak, uni maksimal darajada qisqartirish, bor kuchni esa yangidan tashkil etiladigan korxonalarni faoliyati uchun sharoit yaratishga q aratish kerak. 7. Respublikamizga xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilishda iqtisodiyotni rivojlantirish uchun ular bilan sheriklik asosida korxonalar tashkil etishda va ularning texnologiyalaridan unumli foydalanib, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun valyuta konvertatsiyasi muammosini hal etish kerak. 8. Bugungi kunda ish yuritayotgan bank sistemasi yanada takomillashtirishga mu h tojdir. Real sarmoyalarni rivojlantirishga kumak beradigan xizmatlar to’rini ko’paytirish kerak. 61 Qo’shma korxonalar o’ z maqsadlari va strategiyalarini amalga oshirishlarida vujudga keladigan muammolarni hal etish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirishlari lozim. 1. O’ z mahsulotlarini sotishda tashqi bozorlarni segmentlarga bo’lish. 2. Korxona mahsulotiga bo’lgan talabni maqsadli yo’naltirilgan holda o’rganish. 3. Iste ’ mol bozorida mavjud bo’lgan raqobatchilarni o’rganish. 4. Mahsulotlarni sotish uchun muljallangan savdo uylari va maxsus d o’ konlarni tashkil etish. 5. Sotishga muljallangan mahsulotlarni sugurtalash. 6. Korxona mahsulotlarini tashqi yarmarka va kurgazmalarda reklama qilish. Bundan tashqari tanlangan strategiyaga erishish uchun quyidagi yo’nalishlarga e’tibor berish kerak. 1. Mahsulot assortimenti strategiyasi bo’yicha: - yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish; - Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifatini va tashqi ko’rinishini qattiq nazorat ostiga olish . 2. Ishlab chiqarish startegiyasi bo’yicha : - Ishlab chiqarish texnologiyasi bilan uzviy bog’liq bo’lgan mahsulotlarga qattiq talab (standart) o’ rnatish. - Foydaning bir qismini texnologik yangiliklar ixtiro etishga yo’naltirish; - Dizayn sohasida ish olib boradigan yaxshi mutaxassislarni ishga jalb etish. 3. Mahsulotlarni sotish strgtegiyasi bo’yicha: - " Nestle " korxonasining ishlab chiqarish borasida imidjini mustahkamlash; - Dunyo bozoridan mustahkam o’rin egallash, tashqi mamlakatlarda savdo uylarini tashkil etish; - Haridorlar sonini ko’paytirish uchun qulay baholarni va sharoitlarni qo’ llash; - S h u mahsulot turi b o’yi cha halqaro yarmarka va k o’ rgazmalarda qatnashishi; 62 - Ommaviy axborot vositalari orqali reklamani rivojlantirish. 4. Personal tanlash va tayyorlash strategiyasi bo’yicha: - Adolatli ish h a q i ta’riflarini tashkil etish. - xizmat pogonasida ko’tarishni taklif etish. - Xa qiqi y, k o’ ngli pok bo’lgan ishchilarni ishga yo llash; - Mutaxassilar tayyorlash uchun ularni o’q uv yurtlarida ta h sil oldirish. 5. Ijtimoiy soha strategiyasi bo’yicha: - Korxona xodimlarini yaxshi xordi q chiqarishlari uchun shart-sharoitlar yaratib berish; - Ishlab chiqarishda yuz beradigan falo k atlardan xodimlarni sug ’ urtalash. - Xodimlarga va ularning oila a’zolariga tibbiy xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish. - Foyda hisobidan korxon a ning madaniy-maishiy, sport sohasini rivojlantirish va boshqalar. S h unday qilib korxonaning tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari bilan bir q atorda quyidagi vazifalarni bajarishi lozim. 1. Uz mahsulotlarini sotishda bozorlarni segmentlarga bo’lish. 2. Korxona mahsulotiga bo’lgan talabni maqsadli yo’naltirilgan holda o’rganish. 3. Iste’mol bozorida mavjud bo’lgan raqobatchilarni o’rganish. 4. Mahsulotlarni sotish uchun muljallangan savdo uylari va maxsus d o’ konlarni tashkil etish. 5. Sotishga m o’ ljallangan mahsulotlarni sug ’ urtalash. 6. Korxona mahsulotlarini tash q i yarmarka va k o’ rgazmalarda reklama qilish va boshqalar. Xulosa qilib aytganda, biz yuqorida ko’rsatib o’tgan muammo va takliflar u yoki bu xujjatlarda o’ z aksini topsa, nafaqat qo’shma korxonalar ish faoliyatining samaradorligini oshirishga, balki Respublikamiz iqtisodiyotini rivojlantirishda qisman bo’lsa ham o’ z xissasini qo shgan bo’lar edi. 63 Foydalanilgan adabiyotlar I. O’zbеkiston Rеspublikasi qonunlari 1. O’zbеkiston Rеspublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkеnt: O’zbеkiston, 2010. 2. O’zbеkiston Rеspublikasining Mеxnat Kodеksi. T.: «Sharq», 1998 (yangi tahrir). O’zbеkiston Rеspublikasining Soli q kodеksi.–T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi, 2005. –B. 344. 3. O’zbеkiston Rеspublikasining 2003 yil 11 dеkabrdagi “Xususiy korxona to’g’risida”gi qonuni. O’zbеkiston Rеspublikasi qonun h ujjatlari to’plami. № 3 - T.: Adolat, 2004. – 7-9 b. 4. Ozi q -ov q at ma h sulotlarining sifati va xavfsizligi to’g’risida” O’zbеkiston Rеspublikasi qonuni 1997 yil 30 avgust. 5. “Invеstitsiya faoliyati to’g’risida”gi O’zbеkiston Rеspublikasining 1998 yil 24 dеkabrdagi qonuni. // Soli q lar va bojxona. gazеtasi. 1999, №4.–B. 1-2. 6. “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida”gi O’zbеkiston Rеspublikasining 2000 yil 25 maydagi qonuni. O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. 2000. II. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti farmonlari va q arorlari 7. «Tadbirkorlik sub'еktlarini h u q u q iy h imoya q ilish tizimini yanada takomillashtirish tadbirlari to’g’risida» O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti farmoni. Xal q so’zi, 2005 yil, 16 iyun. 8. 2011-2015 yillarda O’zbеkiston Rеspublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining q arori P Q -1442. 15.12.2010 y. 9. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining “Tadbirkorlik sub'еktlarini tеkshirishlarni yanada q is q artirish va ular faoliyatini nazorat q ilishni tashkil etish tizimini takomillashtirish borasidagi q o’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi 2011 yil 4 aprеldagi Farmoni. // Xal q so’zi, 2011 yil 5 aprеl. 64 10. “Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlik” Davlat dasturi. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining q arori. 07.02.2011 y. № P Q -1474. 11. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 2011 yil 24 avgustdagi “Kichik biznеs va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun q ulay ishbilarmonlik mu h itini shakllantirishga doir q o’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-4354-sonli Farmoni. 12. “Monopoliyaga q arshi ishlarni tartibga solish va ra q obatni rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2010 yil 26 f е vraldagi PF-4191-son Farmoni // O’zb е kiston R е spublikasi qonun h ujjatlari to’plami – 9 son – 2010- 9 mart. 13. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor ma h sadimizdir. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi va Senatining q o’shma majlisidagi ma'ruzasi // Xal q so’zi, 2010 yil 28 yanvar. 14. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. O’zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karimovning Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma'ruzasi 2010 yil 29 yanvar. B-8. 15. “2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modеrnizatsiya va divеrsifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka kеng yo’l ochib bеrish – ustuvor vazifamizdir”. O’zbеkiston Prеzidеnti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma'ruzasi. // Xalq so’zi. № 11. 17.01.2015 III. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti asarlari 16. Islom Karimov. Bosh ma h sadimiz–kеng ko’lamli islo h otlar va modеrnizatsiya yo’lini q at'iyat bilan davom ettirish. T. “O’zbеkiston”, 2013. – 23 b. 65 17. Islom Karimov. 2012 yil Vatanimiz tara qq yotini yangi bos q ichga ko’taradigan yil bo’ladi. T.: “O’zbеkiston”, 2012. – 36 b. 18. Karimov I.A. «Yuksak bilimli va intеllеktual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni bar q aror tara qq iy ettirish va modеrnizatsiya q ilishning eng mu h im sharti» mavzusidagi xal q aro konfеrеntsiyaning ochilish marosimidagi nut q . // Xal q so’zi, 2012 yil 18 fеvral. 19. Karimov I.A. Dеmokratik islo h otlarni yanada chu q urlashtirish va fu q arolik jamiyatini shaklantirish - mamlakatimiz tara qq iyotining asosiy mеzonidir.–T.: 19.T. O’zbеkiston, 2011. 20. Karimov I.A. Mamlakatimizda dеmokratik islo h otlarni yanada chu q urlashtirish va fu q arolik jamiyatini rivojlantirish kontsеptsiyasi (O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi va Sеnatining q o’shma majlisidagi ma'ruza), “Xal q so’zi”, 2010 yil 12 noyabr (№ 220). 21. Karimov I.A. Ja h on moliyaviy-iqtisodiy in q irozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbеkiston, 2009. IV. O’ q uv q o’llanmalar va darsliklar 22. Sh.Sh.Shodmonov, U.V.G’afurov Iqtisodiyot nazariyasi.T:2007 y. B.--302. 23. Xaydarov M.T, Ashurova D.S. Bo’stonov M «Iqtisodiy o’sish» – T.: TDIU, 2007 – 141 bеt. 24. Grеgori Mеnkyu. “Makroekonomika”. M.: MGU. 2003 g., 327 str. 25. Saks D.J., Larr е n F. Makroekonomika Global yondashuv M., 2001. – 599 . 26. Makkon е ll K.R. Bryu S.L. “Ekonomiks”: printsipo’, probl е mo’ i politika. Tallin 2001. 27. Gradov A.P. Natsionalnaya ekonomika. Kurs lеktsiy M. 2001. 28. Ishmu h amеdov A.E., A h mеdov D. Q . va bosh q alar “Makroiqtisodiyot” O’ q uv q o’llanma, T.:TDIU,2004 y. 66 29. Grеgori Mеnkyu. “Makroekonomika”. M.:MGU.2003 g. 30. Pod.rеd K.A. Xubiеva “Ekonomichеskiy rost i faktor razvitiya sovrеmеnnoy Rossii”, M. TЕTsS. 2004 g, 726 str. 31. G.A. Kutorshеvskiy “Ekonomika” osnovo’ tеorii. Uchеbnoе posobiе, izd. “Ekonomika” 2004 g. 382 str. 32. Nomirov Z.N. O’zbеkistonda iqtisodiy o’sish omillari va ulardan unumli foydalanish yo’llari. BMI. T. 2004 y. 33. Eff е ktivno’y ekonomich е skiy rost: T е oriya i praktika. Uch е bno е posobi е dlya stud е ntov ekonomich е skix vuzov Pod. r е d. T.V. Chеchеlovoy, M: Ekzamеn, 2003 g. 320 str. VI. Intеrnеt saytlari 32. www.gov.uz–O’zb е kiston R е spublikasi Davlat h okimiyati portali 33. www.mfer.uz–O’zb е kiston R е spublikasi Tash q i iqtisodiy alo q alar, inv е stitsiya va savdo Vazirligining rasmiy sayti 34. www.UzA.Uz–O’zb е kiston milliy axborot ag е ntligi rasmiy sayti 35. www.review.uz – “Ekonomich е sko е obozr е ni е ” jurnalining rasmiy sayti 36. www.cer.uz – Iqtisodiy tad q i q otlar Markazining rasmiy sayti 37. www.uzreport.com – bizn е s axborotlari portali 38. www.vip.lenta.ru – Int е rn е t nashriyoti 39. www.InternetNews.com – yangiliklar sеrvеri 67

MUNDARIJA Kirish...................................................................................... 3 1-bob. O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb qilishda qo’shma korxonalarning roli va uni tashkil etishning huquqiy asoslari.......…........................................ 7 1.1 - § . O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb qilishda qo’shma korxonalarning roli......……………........................ 7 1.2 - § . Qo’ shma korxonalar tashkil etishning h u q u q iy asoslari........... 12 2-bob. Milliy iqtisodiyotga chet el sarmoyalarini jalb etish va qo’shma korxonalar tashkil qilish h olati ta h lili ............... …..................…..................…...............….... 23 2.1 - § . Milliy iqtisodiyotga chet el sarmoyalarini jalb etishning rivojlanish bos q ichlari ....................…............................................................ 23 2.2 - § . Namangan viloyatida faoliyat ko’rsatayotgan qo’shma korxonalarninng iqtisodiy tahlili ………………................................................... 31 2. 3- § . Marketing faoliyati orqali qo’shma korxonalar tash k il etishni rivojlantirish............................................................................... 36 3 -bob . O’ zbekistonda qo’ shma korxonalar tashkil etishning samaradorligi va ular tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari.............….............…......... 43 3.1 - § . Qo’shma korxonalar tashkil etishning iqtisodiy samaradorligi ko’rsatkichlari............................................................................ 43 3.2 - § . Qo’ shma korxonalar faoliyati samaradorligi tahlili............. 50 3.3 - § . Qo’ shma korxonalar tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari......…........................................................ 55 Xulosa va takliflar............….................................................. 61 Foydalanilgan adabiyotlar r o’ yxati......................................... 65 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning «O’zbekiston iqtisodiy islo h otlarni chuqurlashtirish yo’lida» kitoblarida ta’kiddab utilganidek «iqtisodiyot tarkibini qayta qurilishi faol investitsiya siyosatini o’tkazish bilan chambarchas bog’liqdir. Investitsiya bazasini rivojlantirish va chuqurlashtirish - islo h otlar strategiyasining juda mu h im shartidir. Iqtisodiy t u zilishi qayta qurilishining belgilangan yo’nalishlari, eksport imkoniyatining kengaytirishiga baquvvat investitsiya siyosatini o’tkazish yo’li bilangina erishish mumkin. Buning uchun o’ z sarmoyalarimizni ham, tash q i kreditlarni ham, bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalarini ham ishga solish zarurdir» 1 . O’zbekiston Respublikasi mustaqil Davlat sifatida ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va jahon iqtisodiy maydoniga kirish borasida faol ravishda o’zining tash q i iqtisodiy siyosatini amalga oshirmoqda. Tash q i iqtisodiy aloqalarning barcha shakllarini rivojlantirish taqsimlashning ob’ektiv qonuniyatlardan, xorijiy mamlakatlar bilan o’ zaro manfaatdor iqtisodiy aloqalaryu: kengaytirish va ularni Y a ngi bosqichg q a olib chiqish zar u riyatidan kelib chiqadi. Hozirgi kunda halq xo’jaligining muvozanati, undagi turli tarmoqlarning bir- biriga nisbatan o’ rni eksport va import xajmiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq. O’zbekiston hukumati respublika eksport xajmini oshirish, ishlab chiqarish va ijtimoiy strukturani rivojlantirish yo’lida bevosita ishlarni amalga oshirmoqda. Hukumat chet el sarmoyalarini jalb etish uchun kafillikni o’ z b o’ yniga olmoqda, kezi kelganda esa eksport uchun mahsulot yoki xizmat ko’rsatuvchilarga soliqlar bo’yicha imtiyozlar berilmoqda. Bunday imtiyoz va sharoitlar o’ z-o’zidan ma’lumki, xorijiy sarmoyadorlarning O’zbekistonda ishbilarmonlik munosabatlarini o’ rnatishlarida mu h im ahamiyatga ega. 1 Каримов И.А. Узбекистон иктисодий ислохотларни чукурлаштириш йулида. - Т.: Узбекистон, 1995. - 118 бет. 2

O’zbekistonning hozirgi vaqtda Dune iqtisodiyotiga kirib borishida ishlab chiqarishni internatsionallashtirish jarayoni juda mu h imdir. Ishlab chiqarishni internatsionallashtirish - Dune ishlab chiqarish jarayonini hamma bosqichlarida ma’lum darajada birlashishga erishishni ya’ni, birgalikda faoliyat ko’rsatishni k o’ zda tutadi. Hozirgi davrda birgalikda faoliyat ko’rsatishining zamonaviy ko’rinishdagi shakllaridan biri - qo’shma korxonalardir. Qo’shma korxonalar - ikki yoki undan ortiq davlatlarning, ikki yoki undan ortiq mulkdorlari o’ z kapitallarini, tajribalarini, bilimlarini birlashtirgan holda tashkil etilgan korxonalardir. Ayni paytda Respublikamiz o’ z oldiga qo’ ygan maqsadiga erishishning isti q bolli yo’llaridan biri ham - qo’shma korxonalaridir. S h undan kelib chiq q an holda, biz qo’shma korxonalar faoliyatini, maqsadini va o’ z maqsadiga erishishida tanlagan strategiyasini tahlil etishni hozirgi vaqtda respublikamiz uchun juda dolzarb deb hisoblaymiz. Fikrimizning dalili sifatida qo’shma korxonalarni hududlar, tarmoqlar bo’yicha yo’naltirilishidagi tengsizliklar, ularni ish faoliyati jarayonida vujudga keladigan muammolari kabi holatlarni keltirishimiz mumkin. Bo’lar esa, mavzuning dolzarbligini tasdi q laydi. Bitiruv malakaviy ish ining maqsadi. Ilmiy ishning maqsadi O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb qilishda qo’shma korxonalarning rolini va ularning ichki bozorni rivojlantirishdagi ahamiyatini ko’rsatib berishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ish ining vazifalari . Yuqorida keltirilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar qo’ yildi: - O’zbekiston Respublikasip chet el sarmoyasini jalb qilishda qo’shma korxonalarning roli aniqlsh ; - qo’shma korxonalar tashkil etishning huquqiy asoslari o’rganish ; - milliy iqtisodiyotta chet el sarmoyalarini jalb qilish bosqichlarini o’ rganib, yutu q li taraflarini iqtisodiyotga yanada chuqurroq joriy etish ni asosla sh ; - O’zbekistondagi, shuningdek Namangan viloyatidagi qo’shma korxonalar faoliyatlarini tahlil qili sh ; - qo’shma korxonalar tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari ko’rsatib beri sh ; 3

- qo’ shma korxonalar va ularning ichki bozorni rivojlantirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ish ining ob’ekti. O’zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyoti d a tashkil etilgan xorijiy investitsiyali korxonalar, shuningdek Namangan viloyatida tadbirkorlik faoliyati olib borayo t gan qo’shma korxonalarning iqtisodiy va marketing faoliyatlari. Bitiruv malakaviy ish ining yangiligi. Respublikamiz milliy iqtisodiyotida faoliyati chet el sarmoyasi bilan bog’liq bo’lgan xo’jalik sub’ektlarining iqtisodiy ko’rsatkichlari o’ rganildi, tahlil va tad q i q qilindi. Natijada, bugungi kun talabidan kelib chiq q an holda ilmiy takliflar va tavsiyalar ishlab chiqildi. S h ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni qayd etib o’tish maqsadga muvofiqdir: - O’zbekiston Respublikasiga chet el sarmoyasini jalb etishda qo’shma korxonalar tashkil etishning ahamiyati asoslab berildi; - qo’shma korxonalar tashkil etishning huquqiy asoslari o’rganildi ; - milliy iqtisodiyotta chet el sarmoyalarini jalb qilish bosqichlarini o’ rganib, yutu q li taraflarini iqtisodiyotga yanada chuqurroq joriy etish ni asosla ndi ; - O’zbekistondagi, shuningdek Namangan viloyatidagi qo’shma korxonalar faoliyatlarini tahlil amalga oshirildi ; - qo’shma korxonalar tanlagan strategiyasiga erishishining asosiy yo’nalishlari ko’rsatib beri ldi ; - qo’ shma korxonalar va ularning ichki bozorni rivojlantirish bo’yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqi ldi . Bitiruv malakaviy ish ining nazariy va uslubiy asoslari. Chet el sarmoyasiga asoslangan qo’shma korxonalar faoliyati ustida ish olib bora yo tgan olimlar va mutaxassislarning ilmiy izlanishlaridan foydalanildi. Uslubiy yondoshish sifatida esa O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari, Oliy majlis qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining q arorlari, O’zbekiston Respublikasi Moliya va Iqtisodiyot vazirliklarining y o’ ri q nomalari, O’zbekiston Respublikasi tash q i iqtisodiy aloqalar agentligi va Namangan viloyati statistika bosh boshqarmasining yillik hisobot materiallaridan foydalanildi. 4

Bitiruv malakaviy ish ining amaliy ahamiyati. Olingan natijalaridan O’zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotiga, shuningdek, Namangan viloyati y etakchi tarmoqlariga chet el sarmoyasiga asoslangan qo’shma korxonalar tashkil etishga oid dasturlar ishlab chiqishda tavsiya sifatida foydalanish mumkin. S h uningdek, talabalarga iqtisodiy fanlardan ma’ruza va amaliy m a shgulotlarni o’tkazishda yordamchi material tari q asida foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ish ining tarkibi va xajmi. Malakaviy ish kirish, uchta bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tarkib topgan. 5

Похожие

CHET EL PSIXOLOGIYASIDA SHAXS NAZARIYALARI
CHET EL PSIXOLOGIYASIDA SHAXS TARAQQIYOTI MUAMMOSI
O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tish yo’li,iqtisodiy isloh qilish tamoyillari.
TURLI OʻQUV YURTLARIDA CHET TILI TA’LIM TASNIFI
MUSTAQILLIK YILLARIDA SUVEREN QORAQALPOGʻISTONNING IJTIMOIY-IQTISODIY TARAQQIYOTI