1MAVZU: QADIMGI OSSURIYA DAVLATI REJA: I. KIRISH. II. ASOSIY QISM. 1. Qadimgi Ossuriya davlatini yuzaga kelishi , o’rta ossuriya va yangi ossuriya podshaliklari 2. Qadimgi Ossuriya davlatida harbiy islohotlar va harbiy qo’shin 3. Qadimgi Ossuriya ma’daniyati III. XULOSA. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. KIRISH

2Ossuriya   —   Mesopotamiyaning   shimolida,   Dajla   daryosi yuqori  oqimi  bo ylarida ʻ qadimda  mavjud  bo lgan  davlat  (miloddan  avvalgi  XX-VIIasrlar).   ʻ Ashshur  (Assur) shahardavlati  nomidan  olingan.  Ossuriya  aholisi,  asosan,  somiy-akkad  xalqlariga mansub  bo lgan.  Miloddan  avvalgi  XVII  asr  boshida  Ashshur  yirik  davlatning ʻ markazi  edi.  Keyinchalik  Bobil,  16—15-asrlarda  Mitanni  davlatlari  qo l  ostiga ʻ o tgan.  Ashshur  hukmdori  Ashshuruballit  I (miloddan  avvalgi  15-asr  oxiri ʻ   —  14- asrboshi)  Mitannining  zaiflashganidan  foydalanib,  mustaqil  bo lib  olgan  va  kuchli ʻ davlat  tuzgan.  U  Bobilni  ham  o ziga  buysun-dirgan.  Uning  nabirasi  Arikdenilu ʻ birinchi  bo lib  „Ossuriya  podshohi“  unvonini  olgan.  Ossuriya  Shimoliy ʻ Mesopotamiyaning  bu-un  hududini  hamda  Bobilga   Furot   va   Dajla   orqali  boradigan daryo  yo lini  egallab  olishga  muvaffaq  bo lgan.  Shuningdek,  Arrapxa  (hozirgi ʻ ʻ Kirkuk)  davlati  ham  bosib  olingan.  Miloddan  avvalgi  16—  13-asrlar  oralig ida ʻ bizning  davrimizgacha  yetib  kelgan  Ossuriya  sud  qarorlari  (oilaviy,  yer,  qarzdorlik huquqiga  doir  va  boshqalar)  tuzilgan.  13-asrdan  podsho  hokimiyati  bilan zodagonlar  o rtasida  ziddiyat  kuchaya  boshlagan.  12-asrda  Ossuriya  vaqtinchalik ʻ zaiflashgan  bo lsada,  ammo  Tiglatpalasar  I davrida  (12-asr  oxiri ʻ   —  11-asr  boshi) yangidan  qudratli  davlatga  aylangan.  U  Bobil,  Shimoliy   Suriya   va  Finikiyada zafarli  urushlar  olib  borgan.   Armanistonga   tez-tez  yurishlar  qilib  turgan.  Biroq Tiglatpalasar  I hukmronligining  2-yarmida  oromiy  kabilalarining  Suriya  dashtidan Shimoliy  Suriya  va  Shimoliy  Mesopotamiyaga  siljishi  bilan  Ossuriya  davlati zaiflashib,  parchalanib  keta  boshlagan.  Zodagonlar  bilan  kurash  natijasida Ossuriya  podsholarining  qarorgohi  imtiyozli  Ashshur  shahridan  boshqa shaharlarga   —  dastlab,  Kalxuga  (hozirgi   Nimrud   shahri  harobasi),  8   —  7-asrlarda bo lsa  Dur-Sharrukin  (Xorso-bod)  va  Nineviya  (Kuyunjik)  ga  ko chirilgan.  10-asr ʻ ʻ oxiri   —  9-asrlarda  Ossuriya  podsholari  Shimoliy  Mesopotamiya  va  Ossuriyaning sharqidagi  tog li  o lkalarda  o z  hokimiyatlarini  tiklashga  erishganlar.  Ossuriya ʻ ʻ ʻ qo shinlari  bir  necha  bor  Janubga ʻ   —  Bobilga,  Shimolga   —  Urar-tuga,  Sharqqa   — Midiyaga,  G arbga ʻ   —  Suriyaga  bostirib  kirganlar.  9-asr  oxiridan  Ossuriyada ijtimoiy-siyosiy  tanazzul  boshlangan,  u urushlar  natijasida  xo-navayron  bo lgan ʻ qishloq  xo jaligi  rayonlari  bilan  bog liq  edi.  Yirik  davlatlar  va  ittifoqlar,  ayniqsa, ʻ ʻ

3Urartu bilan  bo lgan  kurashda  Ossuriya  bosib  olgan  bir  qancha  viloyatlardan ʻ ajralgan.   Mamlakat  ichkarisida  sodir  bo lgan  fuqarolar  urushi  natijasida  taxtga ʻ Tiglatpalasar  III  (745—727)  o tirgan.  Uning  davrida  Ossuriya  yana  bosqinchilik ʻ siyosati  yurgizgan.  100-yil  mobaynida  G arbiy  Osiyoning  butun  hududi  (Urartu  va ʻ ba zi  chekka  viloyatlardan  tashkari)  bosib  olingan.  Bu  hududlardagi  xalqlar  qirib ʼ tashlanmasdan,  balki  bir  rayondan  ikkinchi  rayonga  ko chirilgan;  noyibliklar ʻ kichik  qismlarga  bo lib  tashlangan  va  noyiblar  huquqi  cheklangan;  davlat ʻ tomonidan  ta minlanadigan  doimiy  armiya  tuzilgan.  Tiglatpalasar  III,  o g li ʼ ʻ ʻ Salmanasar  V  (727—722),  keyinchalik  Sinaxerib  (705—680)  harbiylarga  ko proq ʻ yon  bosib,  oqsuyaklar,  kohinlar  huquqini  cheklagan.  679—672  yillarda  Ossuriya Shimolida  va  Sharqda  kimmeriylar,  skiflar  va  midiyaliklar  bilan  og ir  urushlar  olib ʻ borgan.  Miloddan  avvalgi  8-asr  oxiridan  boshlab  Ossuriyaga  qarshi  bo lgan ʻ davlatlar  (Bobil,   Elam ,  ba zan ʼ   Misr ,  Suriya,   Finikiya ,   Falastin )  va  kabilalar (xaldey,  arab  va  boshqalar)  ittifoqi  tuzilgandi.  Ashshurbanipal  davrida  (669—633) bu  ittifoqqa  qarshi  olib  borilgan  urushlar  natijasida  Ossuriyada  ozod  dehqonlar ahvoli   og irlashgan,   qo shinning   ma naviy-ruhiy   ahvoli   yomonlashgan. ʻ ʻ ʼ Ossuriyaning  harbiytexnikaviy  yutuklarini  7-asrga  kelib  boshqa  davlatlar  ham o zlashtirganlar.  Uzoq  muddatli  urushdan  so ng  Bobil  va  Midiya  ittifoqi ʻ ʻ Ossuriyani  tormor  keltirgan,  uning  asosiy  shaharlarini  vayron  qilib,  Ossuriya davlatini  tugatgan  (605).  Urush  davrida  Ossuriya  zodagonlari  yoppasiga  qirib tashlangan,  qolgan  aholi  Mesopotamiya  oromiylari  bilan  aralashib  ketgan. 1.Qadimgi Ossuriya davlatini yuzaga kelishi , o’rta ossuriya va yangi ossuriya podshaliklari Qadimgi  Ossuriya  daviatchiligi  mil.  avv.  II  ming  yillikda  Ashshur  shahri asosida  M  esopotamiyaning  shimoli  y a’ni  yuqori  Dajla  qirg‘oqlarida  paydo bo‘ladi.  Dastlab  shahar-davlatga  nisbatan  “alum  Ashshur”  ya’ni  Ashshur  jam

4oasi (yoki  Ashshur  xalqi)  sifatida  tilga  olinadi.  Ossuriyada  ziroatchilik  va savdo-sotiq  yetakchi  o ‘rin  egallagan.  Bu  yerga  qadimda  semit  xalqlari Arabiston  yarim  orolidan  ko‘chib  kelganlar  va  mahalliy  etnoslar  bilan  aralashib ketadilar.  Ossuriyaliklar  Akkad  tilining  shimoliy  lahjasida  so  ‘zlashganligi manbalarda  keltiriladi.  Ossuriya  orqali  savdogarlar  Kavkazortidan  Dajla  daryosi bo‘ylab,  Janubiy  Mesopotamiga  va  Elamga,  so‘ngra  0  ‘rtayer  dengizi qirg‘oqlariga  chiqqanlar.  Qadimgi  Ossuriya  jam  iyatida  evolyutsion  ravishda mulkiy  tabaqalanish  jarayoni  quldorlikni  yuzaga  kelishiga  olib  keldi.  Podsho  va ibodatxona  yerlarida  jamoachi  va  qullar  mehnat  qilgan.  Ossuriyada  yem  ing asosiy  qismini  jam  oa  yer  egaligi  tashkil  qilgan.  X  o'jalikda  qullam  ing  asosiy qismi  m  ulkiy  tabaqalanish  natijasida  ozod  jam  oachilarning  qarzi  uchun  qul qilish  va  urushlar  natijasida  chetdan  mamlakatga  keltirilgan.  Boshqaruvda hokimiyatning  yuqori  organi  yirik  quldorlardan  tu/ilgan  oqsoqollar  kengashi bo‘lgan.  Kengash  a ’zolari  ichidan  bir  yil  muddatga  alohida  lavozimli  shaxs “limm  u”  tayinlangan,  aynan  u shahar  xazinasini  nazorat  qilgan.  Yangi  yil hisobi  uning  ismi  bilan  yuritilgan.  Ashshur  shahar-davlatda  m  a’muriy  ishlar  va sud  bilan  oqsoqollar  kengashi  shug'ullanadigan,  mansabdor  amaldor l‘ukulluma”ni  aynan  ular  tayinlagan.  Ashshurda  yana  en  (‘ishshiakkum  ”) lavozimi  ham  bor  edi.  Uning  asosiy  vazifasi  diniy  marosimlarini  o ‘tkazish bo‘Igan.  Davlat  xavf  ostida  qolganda  (harbiy  bosqin  paytida)  u  harbiy qo‘mondon  hisoblangan.  Mil.  avv.  XIX  asr  oxirlarida  M  esopotamiyaning shimolida  muhim  savdo  markazlaridan  biri  bo‘lgan  Mari  shahar-davlatiga egalik  qilishga  Terka  shahri  hokimi  Belkabi  urinib  ko‘radi.  Ammo mag‘lubiyatga  uchrab,  o ‘z  mulklariga  qaytadi,  so‘ngra  Mari  podshosi  Yaggid- Lim,  Terka  shahrini  egallaydi.  Belkabini  o‘g‘li  Shamshi-Adad  dastlab Ekallatum  shahriga  qochib  ketishga  majbur  bo‘ladi.  Bu  yerda  u 3 yilga  yaqin hukmronlik  qiladi.  Mil.  avv.  1807-yil  Ashshur  shahri  hokimi  Erishum  II  ni taxtdan  qulatadi.  0 ‘zini  esa  Ashshur  podshosi  deb  e ’lon  qiladi.  K  o‘p  o ‘tmay Nineviya  ham  zab  etiladi  va  ShamshiAdad  I davlati  tarkibiga  kiritiladi.  0 ‘z bitiklarida  unga  Ossuriya  ustidan  hukumronlikni  Enlil  xudosi  taqdim  etganligini

5alohida ta’kidlaydi.  Ko‘p  o ‘tmay  Mari  yerlariga  ham  yurish  uyushtiradi  va shahami  egallaydi.  Mari  podshosi  Yaxdun-Limni  o‘g  ‘li  Zimrilim,  Yamxad davlatiga  qochishga  muvaffaq  bo'ladi.  Marini  shahrini  bo‘ysundirib,  u yerga kichik  o ‘g  ‘li  Yasma-Adadni  hokim  qilib  qo‘yadi.  Karxemish  shahri  bilan  o ‘zaro  ittifoq  tuzadi.  Natijada  Shamshi-Adad  I, Yamxad  podshosi  Sumuepux bilan  doimiy  urush  holatiga  tushib  qoladi.  Shunday  bo‘lsa-da  Shamshi-Adad  I, Yamxad  davlatini  0 ‘rtayer  dengiziga  chiqish  yoMidan  biroz  vaqt  bo‘lsa-da mahrum  qilishga  muvaffaq  bo‘ladi.  So‘ngra  xurritlardan  bo‘lgan  turrukku (Zagros  tog‘lari  aholisi)larga  qarshi  yurishlar  uyushtiradi.  Unga  qadar  shahzoda Ishme-Dagan  turrukkular  bilan  uzoq  urush  olib  borgan  edi.  ShamshiAdad  I turrukkular  sardorlari  Bin-Adad,  Vilanum,  Liday  va  Zaziylami  mag‘lub  qilsada, lekin  turrukkulam  i butunlay  yenga  olmadi.  Shamshi-Adad  I Ashshur  shahrini  o ‘zining  Yuqori  Mesopotamiyadagi  davlati  markaziga  aylantiradi.  Ashshur,  Ikki daryo  oralig‘ining  shimolidagi  shaharlami  bosib  oladi.  Shamshi-Adad  I ko‘proq katta  farzandi  Ishme-Daganni  taxt  vorisi  sifatida  tarbiyalab  boradi.  Aksariyat Suriya  shaharlarini  zabt  etishga  erishadi.  Ashshur  g‘arb  savdosida  vositachilikni o  ‘z  qo‘liga  oladi.  Davlat  boshqaruvida  podshoning  mavqeyi  kuchayadi. Shamshi-Adad  I davlat  boshqaruvini  bevosita  o ‘z  qo‘liga  olib,  mutloq hukmdor  sifatida  davlat  boshlig‘i,  oliy  harbiy  boshliq  va  sudya  vazifasini o‘taydi.  Boshqaruvni   takomillashtirishga  zaruriyat  tug‘iladi.  M  amlakat  hududi, aholisi  tumanlarga  boMinib,  ularni  boshqarish  uchun  podsho  hokimlari yuboriladi.  Shamshi-Adad  mil.  avv.  1774-yilda  vafot  etishi  bilan  6 yildan  so'ng, M  ari  shahri  shahzodasi  Zimri-Lim  qaynotasi  Yarnxad  podshosidan  ko‘mak olib,  Yasma-Adaddan  taxtini  qaytarib  oladi.  Ashshur  podshosi  Ishm  e-Dagan ukasiga  yordam  ko‘rsatmaydi.  Mil.  avv.  1757-yilda  kuchsizlanib  qolgan Ossuriya  podsholigi  IshmeDagan  davrida  Bobilning  qudratiga  bas  kela  olmadi. Ashshur  Xamurappi  tomonidan  zabt  etildi.  Mil.  avv.  1740-yil  atrofida ko‘chmanchi  kassit  qabilalarining  M  esopotamiyaga  hujumi  davrida  Shamshi- Adad  I ning  avlodlari  hokimiyatni  yana  o ‘z  qo‘llariga  oladilar.  Ammo  tez orada  taxm  inan  mil.  avv.  1700-yillarda  hokimiyatni  Adasilar  sulolasi  egallaydi.