Qirgʻiz xalqining turmush tarzi va anʼanaviy xoʻjaligi, zamonaviy antropologiyasi
![Mavzu:Qirg iz xalqining turmush tarzi vaʻ
an anaviy xo jaligi, zamonaviy antropologiyasi
ʼ ʻ
Reja:
1. Qirg iz xalqining tarixi, turmush tarzi va
ʻ
xo jaligi
ʻ
2. Qirg iz xalqining urf-odatlari va
ʻ
an anaviy marosimlari
ʼ
3. Qirg iz xalqining zamonaviy
ʻ
antropologiyasi](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_1.png)
![Markaziy Osiyoning eng qadimgi etnoslaridan biri bo‘lgan qirgizlar Tangritog,
Po m ir-Oloy, qisman Hi ndiqush tog tizmalari oraligida joylashgan- hududlarda yashaydi.
Qirg'iziston Respublikasida Milliy Statistika qo ʼ mitasi ma'lumotlariga ko ʼ ra, 2019- yilda
Respublika aholisining umumiy soni 6389500 nafami tashkil etib, shundan 4695646
nafari qirg ʼ izlardir. Shuningdek, qirg ʼ izlar 0 ‘zbekiston, Tojikiston, Rossiya
Federatsiyasi, shuningdek, Xitoyda ham yashaydi. yer shari bo ʼ yicha taxminan 6 mln.
nafar qir gʻi zlar mavjud. Aksariyati o ʼ z ona tili b oʻl gan qir gʻ izchada s oʻ zlashadi. Ular
asosan, islom dinining sunniy mazhabiga e'tiqod qiladi. 1920-yilgacha qir gʻi zlar
qoraqir gʻ iz” deb atab kelingan. Qir gʻ iziston - Markaziy Osiyoning shimoliy-sharqida
joylashgan davlat bo ʼ lib, sharqdan gʻ arbga tomon Tangritog ʼ va Pomir-Oloy bo‘ylab
cho ʼ zilgan. Shimolda Qozog ʼ iston, janub va janubiy-sharqda Xitoy, janubiy- g‘arbda
Tojikiston, g ʼ arbda esa O ʼ zbekiston bilan chegardosh. Chegaralarining umumiy uzunligi
4500 kmni tashkil etadi. Hududi 198500 ming kv. km bo ʼ lib, uning katta qismini
Tangritog ʼ tog ʼ li hududi (yuqori cho ʼ qqisi - G ʼ alaba 7439 m.) va Xon-Tangri (6995 m)
egallaydi. Mamlakatning qariyb 90% hududi dengiz sathidan 1500 m balandlikda
joylashgan. Poytaxti Bishkek shahri boiib, 1887-yilda tashkil topgan. Yirik shaharlari:
O ʼ sh, Jalolobod, Norin va Qorak oʻl. Qirg ʼ izlar tarixiga oid voqyealar bir necha asrlardan
beri Yevropa, Rossiya va Xitoy olimlari e'tiborini o ʼz iga jalb qilib kelmoqda. Qir gʻi zlar
tarixini o‘rganishga N. F. Miller, V. Shott, V. V. Radlov, V. V. Bartold, S. V. Kiselev, A.
N. Bemshtam, S. M. 150 Abramzon, R. A. Abdumannopov, A. Baytur va boshqa olimlar
katta hissa qo‘shgan. v Q irg‘iz xalqi etnogenezi masalasi .miloddan aw algi I asrdan
boshlab tarixchilarni qiziqtira bosh lagan. Ushbu masala xususida ilk ma'lumotlami xitoy
tarixchisi Sima Syanning (mil. a w . 201) Tan imperiyasi tarixiga oid asarida uchratish
mumkin. Shundan so‘ng xitoy tadqiqotchilari qirg‘iz xalqining shakllanishida ishtirok
etgan qabilalar to ‘g ‘risida ma'lumot bergan. Shuningdek, bu borada ko‘pgina
ma'lumotlami arab va turk manbalarida ham uchratish mumkin: “Hudud ul-olam”
Rashiddiddinning “Yilnomalar to ‘plami”da qirg‘izlar mamlakati to ‘g ‘risida so‘z
yuritiladi (X II-X III asrlar). XI asrda yashagan Gardiziyning V III-IX asrlar manbalariga
asoslab yozilgan “Zayn ul-axbor” Sayftiddin Axsikentning XVI asrda yozilgan “Majmu-](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_2.png)
![attavorix” asarida Tangritog* qirg‘izlari to ‘g ‘risida j ma'lumotlar to‘plangan. XIX asr
oxiri - XX asr boshlarida qirg‘izlar etnogenezmasalasiga qiziqish yana qayta tiklanadi.
Qirg‘izlaming kelib chiqishi haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar F. Miller va E. Fisherlar
tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, ular qirg‘izlar jung‘orlar tomonidan XVII asrda
Yeniseydan hozirgi Qirg‘iziston hududiga ko‘chirilgan, deb ta’kidlaydi. Ushbu fikmi A.
I. Levshin ham qo‘llab-quwatlagan. Qirg‘izlar etnogenezining o ‘rganishda xitoyshunos
olim N. Ya. Bichurin munosib hissa qo‘shgan bo‘lib, u o‘z ishida qirg'izlaming
Tangritog1 va Sharqiy Turkistonda yashaganlar, deb qayd etgan bo‘lsa, N. Aristovning
nazariyasiga ko‘ra esa, qirgMzlar Usun nomi bilan tanilgan. V. V. Radlov qirg‘izlar
mo‘g‘ul bosqini davrida dastlabki hududlaridan siqib chiqarilgan deb yozgan edi va o‘z
navbatida ushbu fik rni Cho'qon Valixonov hamda O. Qoraev, M. Kojobekovlar ham
ma'qullagan edi. Akademik V. V. Bartold qirg‘izlami Tangritog‘ga ilk ko‘chishlari
to‘g‘risida gap bo‘lishi mumkin emas, deb ta'kidlaydi va u bunday xulosaga kelish uchun
xitoy hamda arab manbalariga tayanadi. A. Bemshtam esa qirg‘izlami Tangritog‘ga
ko‘chishi sekin-asta sodir bo‘igan deb qayd etgan bo‘lsa, K. Petrov esa ushbu etnos
(qirg‘iz)ning Tangritog'da m o‘g‘ullar bosqinidan keyingi davrda uchta etnik komponent
asosida shakllanganligi borasidagi g‘oyani ilgari suradi. S. M. Abramzon K. Petrovning
fikriga qo‘shilmasdan, ayni paytda Tangritog‘ga qirg‘izlar emas, turkiy qabilalar kelgan
edi, degan edi. Yu. Xudyakoy o‘zining “ История енисейских кыргызов ” (Abakan,
2000) asarida qirg‘izlaming Tangritog‘ga ko‘chishi ikki bosqichda bo‘lganligini
tasdiqlaydi. Umuman olganda, qirg‘izlaming etnik tarixiga oid muammo fanda o‘z
yechimini to‘la-to‘kis topgan, deb bo‘lmaydi. Qirg‘izlaming Yenisey bo‘ylarida
yashaganliklari to‘g‘risida qadimgi va o‘rta asrlar manbalarida ham ma’lumotlar
uchraydi. Hozirgi qirg‘iz xalqining etnomadaniy kelib chiqish jarayonini tushunishda
ushbu manbalar muhim ahamiyat kasb etadi. Qirg‘izlar turkiy tilda so‘zlashuvchi
qadimiy xalqlardan biri bo‘lib, ular to‘g‘risida ilk bora miloddan oldingi III asr oxirlarida
xitoy tilidagi Xan manbalarida eslatiladi. Qirg‘izlaming etnik guruhlari ko‘pgina turkiy
va mo‘g‘ul tillarida so‘zlashuvchi xalqlaming shakllanishiga olib kelgan jarayonlarda
ishtirok etgan edi. “Buyuk davlatchilik” davri qirg‘izlaming Sharqiy Turkistonda paydo
bo‘lishiga olib keldi va ulaming G ‘arbiy Tangritog1 tomon siljishlarida muhim bosqich](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_3.png)
![bo‘ldi. Qirg‘iz xonliklari yettisoyda XVIII asr boshlarigacha, ya'ni qirg‘izlar jung‘orlar
tomonidan Jung‘oriyaga olib ketgunga qadar mavjud bo‘ldi. Jung4orlar xonligi
manchjurlar tomonidan tor-m or etilgach, qirg‘izlaming bir qismi Manchjuriyaga
ko‘chirilgan bo‘Isa, bir qismi esa qalmiqlar bilan birga Volga bo‘ylariga qochgan va
hozirgi Ural xalqlari tarkibiga kirgan. Qirg izlar asosan, mongoloid irqiga mansub.
Ma'lumki, m o‘g ‘ul irqiga xos alomatlar: tana terisining sarg‘ishligi, qattiq to‘g‘ri soch,
badandagi sochning uncha ko‘p bo‘lmasligi, iyagining bo‘rtib chiqqanligi, burunning
yassiligi (pachoqroqligi), me’yordagi qalinlikda lab hamda mo‘g‘ul qovoq
(epikantus)dan iborat. Odatda, qirg‘izlaming sochi qattiq va to‘g‘ri, badandagi sochi
uncha ko‘p emas, yuzi yassi, bumi bo'rtib chiqmagan, yuqori qovog‘i epikantus (o‘g‘il va
qiz bolalarda) ko‘rinishda bo‘ladi. Ammo, oltoy, tuva va buryat xalqlari bilan
solishtirganda, yuqoridagi hamma belgilar qirg‘izlarda yanada yaqqolroq namoyon
bo‘lgan. Shuning uchun qirg‘izlar sof mo‘g ‘ul irqiga xos emas. Yenisey-Irtish daryo
oralig‘i (zamonaviy Tangritog4 qirg‘izlarining avlodlari yashagan hudud) aholisi
yevropeoid irqiga mansub bo‘lganligiga e'tiborimizni qaratamiz. 0 ‘sha paytda mo‘g‘ul
irqiga mansub odamlar Bayko‘lbo‘yi va Sharqiy M o‘g‘ulistonda yashar edi, lekin II-IV
asrlarda mo‘g‘ul irqiga mansub qabilalaming Yenisey va Oltoyga ko‘chishi avtoxton
aholining qiyofasini o‘zgarishiga olib keldi. M o‘g ‘ul irqiga mansub qabilalaming asta-
sekinlik bilan Tangritog‘ga qarab siljishi, II ming yillikning birinchi yarmida Tangritog*
aholisi qiyofasining o‘zgarishiga sabab bo‘Idi va pirovardida, zamonaviy qirg‘izlamikiga
o‘xshab shakllandi. Ushbu o'zgarishlar qirg‘izlaming Janubiy Sibir irqiga mansub
ekanligi so‘z yuritishga asos ЬоЧа oladi. Qirg‘iz tili Oltoy til oilasini turkiy tili
guruhining shimoliyg ‘arbiy til shoxobchasiga mansub. Ushbu til bilan bir qatorda xalq
dialektikasining ikki guruhi: shimoliy dialekt guruhi va qirg‘iz hamda o ‘zbek tilining o
‘zaro ta'siri natijasidagi aralash dialektlaming janubiy guruhi mavjud. Taniqli tilshunos
B. Yunusaliev til tarixidagi uch davmi ajratib ko‘rsatadi: qadimgi davr, ya'ni VU-XII
asrlar; o'rta davr - XII-XV asrlaming o‘rtalari (Oltoy davri deb ham ataladi). Ushbu
davrda qirg‘iz tilining qipchoq tili bilan o‘zaro ta'siri natijasida asta-sekinlik bilan g
‘arbiy til ko‘rinishiga ega bo‘ladi: yangi davr - XV asming o‘rtalari — XVI asr. Shu
davrdan boshlab qirg‘iz tili yagona xalq tili shakllana boshlaydi. Olim qirg‘iz tilini](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_4.png)
![zamonaviy Qirg‘iziston hududida emas, balki undan shimoliy-sharqda, ya'ni Sharqiy
Turkistonda paydo bo‘lgan, deb hisoblaydi. Zamonaviy qirg‘iz tilining paydo boMishi
so‘nggi davrga taalluqli, holbuki, milodiy I asrda Yenisey da yashagan qadimgi qirg‘iz
qabilalarining tili uning shakllanishida asos bo‘lib xizmat qilgan. So‘nggi davrlarda
qirg‘iz tili qipchoq tili bilan assimiliyasiyalashgan, shu bilan birga, boshqa til va til
guruhlari, xususan, m o‘g ʼ ul tili ham uning shakllanishida muhim rol o ‘ynagan, degan
qarashlar ham ilgari surilmoqda. Qirg‘iz tili leksikasi m o‘g‘ul elementlari bilan birga
arab va eron tillaridan so‘zlaming kam o‘zlashtirilganligi bilan farqlanadi. “Qirg‘iz”
nomi ilk bor geegun shaklida xitoycha “Xanshu” (Xan sulolasi tarixi) yilnomasida.mil. a
w . 203-yilda gi voqyealar bayonida tilga olingan. Qirg‘izlaming eng qadimgi ajdodlari
gun, shak, usun va dinlin qabilalari ittifoqiga borib taqaladi. “Qirg‘iz” etnonimining kelib
chiqishi to‘g‘risida bir qancha qarashlar mavjud. Jumladan, “qirg‘iz” nomi haqida keng
tarqalgan talqinlaming birida ushbu atama “qirq urug‘li xalq” degan ma'noni bildiradi,
deyiladi. Boshqa bir taxminga ko‘ra, qirg‘iz etnonimi “qirilgis” - “yengilmas”,
“qo‘rqmas” degan ma'nolami bildiradi, deb qayd etilsa, taniqli tilshunos olim K.
Petrovning fikricha, “Q irg‘iz” atamasi etimologiyasi qadimgi turk sifat so‘zi “qirig” -
“qizil”dan kelib chiqqan. “Qirg‘iz” atamasi shu so‘zning ko‘plikdagi ma'nosi bo‘lib,
mazkur so‘z xalq yashagan hudud bilan bog‘liq, xalqning nomi esa shu so‘zdan olingan.
Yenisey bo‘yidagi Qirgun mamlakati (“Qizil mamlakat”) mil. aw . 1 ming yillikdayoq
mavjud edi. O lsha paytda “Qirgut” atamasi paydo bo‘lgan, keyinchalik esa “qirg‘iz”
atamasiga o‘zgargan. Abulg‘oziy Bahordirxonning “ Шажарайи турк ” asarida
qirg‘izlaming kelib chiqishi haqida ma'lumot berilgan bo‘lib, ushbu manbada qayd
qilinishicha, 0 ‘g‘uzxonning Qirg‘iz degan nabirasi bo‘lgan. Aynan mana shu nabirasidan
qirg‘izlar tarqalgan ekan. Xullas, qirg‘izlaming kelib chiqishi to‘g‘risida turlicha
qarashlar mavjud. Xususan, ulaming Yenisey qirg‘izlaridan tarqalganligi biroz bahsli
masala hisoblanadi. Qirg‘izlaming ilk etnik tarixi va qadimgi qabila ittifoqlari (xunnlar,
dinlinlar, saklar va usunlai) bilan bog‘liq. VI—X asrlarda Sayan-Oltoy va Tangritog‘
etaklarida yashovchi turkiy qabilalar qirg‘izlar yerlariga ko'chib kelib, mahalliy aholi
bilan qo‘shilib, Qirg‘iz davlatini tuzadi. Turk xoqonligi va ko‘chmanchi davlat
uyushmalari davri (VI-X asrlar)da keyinchalik qirg‘izlar tarkibiga kirgan qabilalar](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_5.png)
![Sayan-Oltoy, Irtishbo‘yi va Sharqiy Tangritog‘ning turkiy aholisi orasida shakllangan.
Hozirgi hududga IX-X asrlarda ko‘chib kelgan eroniy tilli, kichik turklashgan mahalliy
elatlar hisoblangan qarluqlar va o‘g‘uzlar bilan aralashib ketgan. XIII asrgacha
Tangritog ʼ aholisi irqiy jihatdan yevropeoidlarga mansub edi. Qirg‘izlaming bir qismi IX
-X II asrlarda, katta qismi esa oʻr ta asrlar davomida g ʼ arbga ko ʼ chib, Issiqko‘l atroflari,
Y ettisuv havzasi, Tangritog ʼ yon bag‘irlari, Farg‘ona vodiysining tog‘oldi mintaqalari va
Dashti Qipchoq hududlariga borib joylashgan. Qirg*izlaming asosiy qismi Tangritog ʼ va
Issiqko‘l oralig ʼ ini makon tutib, bu yerdagi bir nechta turkiy qabilalar bilan birgalikda
hozirgi qirg*iz xalqini tashkil qilgan. Qirg*iz xalqi tarkibiga, shuningdek, Y ettisuv va
Movarounnahming turkiy qabilalari, jumladan, qarluqlar hamda uyg‘urlar, keyinchalik
m oʻgʻ ul qabilalari qo ʼ shilgan. Ushbu davrda qirg ʼ izlaming tipi bo ʼ yicha m oʻ g‘ullashuvi va
tili bo ʼy icha turkiylashish jarayonlari nihoyasiga yetgan. XV-XVII asrlarda esa, kelib
chiqishi qozoq no*g*oylar bilan bog‘liq qabilalar kirib kelgan. Qozoqlarning bir qismi
boshqa turkiy xalqlaming etnogenezi singib ketgan. XVI-XVII asrlarda qirg*izlarga
qozoqn oʻgʻ oy qabilalari kelib qo‘shilgach, Tangritog ʼ qirg ʼi zlarining etnik jihatdan
shakllanish jarayoni nihoyasiga yetgan. Keyingi ikki asr davomida Jun gʻ or xalqlari
qir gʻi zlami talab keldi. Ular XJX asr birinchi yarmigacha Qo*qon xonligiga tobe
bo*lgan. XIX asming 60-70-yillarga kelib qirg*iz yerlarining aksariyat qismi Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olinadi. Qirg‘izlaming urug‘-aymoqlari asosan, uchta yirik
guruhga bo‘linadi: o'tiz ugul (o‘ttiz о ‘ gʻil) ning o'ng va so 'ng qanotlari, ichkilik. 0 ‘ng
qanot uch avloddan iborat: tog1 ay, adigine va mungush. Eng yirigi tog‘ay avlodi bo‘lib,
uning tarkibiga sari, bag'ish, bug'u, solta, tinimseyit, sayoq, chekir, cheriq, jedigir, aziq,
bag'ish, munguldor, suu, murun, baarin urug‘lari kiradi. So‘l qanot qo ‘shchi (qutchu),
saruu, munduz, jetigem, kitay, basiz, tubey, cho ‘ngbag‘ish urug‘laridan tashkil topgan.
Ichkilik guruhiga qipchoq, qayman, teyit, keseko, jos kesek, qanrdi, bo 'ston, moygut,
avagat (avat), to ‘ylus (do‘ylus) urug‘lari birlashgan. Tog‘ay guruhi Tangritog‘ning
asosiy qismida, adigine bilan mungush guruhlari esa Janubiy Qirg‘iziston yerlarida
joylashgan. Tog‘ay guruhining eng yirik qabilasi bo‘lgan bug‘ular Issiqko‘lning shimoliy
va sharqiy sohillari hamda butun janubiy chegaralaridagi hududlarda yashagan. Chu](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_6.png)
![daryosining janubiy qirg‘oqlari bo‘ylab Qirg‘iz tog‘ tizmasi daralarida solto qabilasining
yerlari bo‘lgan. Norin daryosining o‘rta oqimi, Dungal va Susamir vodiylari chekir
hamda sayoq qabilalariga qarashli yerlar hisoblangan. Farg‘ona past tekisligining sharqiy
qismi, Oltoy vodiysi va sharqiy Pomir, shuningdek, Farg‘ona hamda Oltoy tog‘ tizmalari
etaklarida adigine bilan mungush hamda ichkilik qabilalari yashagan. K. Petrovning
ta'biriga ko‘ra, m o‘g‘ul tilli xalqiar orasida oyratmo'g'ul, bar gut, baarin, kerey it, mar
kit, dug ‘lat, barlos, jaloyir va boshqalar qirg‘iz xalqining shakllanishida muhim rol
o‘ynaganlar. Mazkur olim qirg‘izlaming shakllanishida mo‘g ‘ullamirig muhim o‘mi bor,
lekin ulaming birlashuvi turkiy tilli qabila va xalqiar orasida sodir bo‘ldi, deb hisoblagan
edi. Muallif tomonidan qirg‘iz xalqining etnik qiyofasi va ulaming tarkibiga kirgan turkiy
xalqlaming urug‘- qabilaviy guruhlari aniqlandi. Qirg‘izlarga mo‘g‘ullar bosqiniga qadar
Tangritog‘ni egallagan Yenisey-Irtish daryo oralig‘i qabila va xalqlari - qipchoq, tokuz-
o‘g‘uz, qarluq hamda og‘uz-uyg‘urlar eng ko‘p ta'sir ko‘rsatgan. Mazkur muallifning
fikricha, Tangritog‘ qirg‘izlari xalq sifatida uchta katta mavze asosida shakllangan.
Tangritog‘ning mahalliy aholisi mo‘g‘ul bosqiniga qadar mil. aw . I ming yillikda
OltoyXangay qabilalarining Tangritoqqa siljishi natijasida shakllangan. Ilk bor
ko‘chmanchilar milodiy asr arafasida Tangritog‘da mahalliy aholini o‘ziga singdirib,
ulami bo'lib yuborgan edi. Tangritog‘da Ashina boshchiligidagi turklar yetakchi r o lni
egallagan bo‘lsa, VII - XII asrlarda esa qarluq va o‘g‘uz-uyg‘ur qabilalari yetakchi rol
o‘ynagan. Tangritoqqa ko‘chib o‘tgan barcha qabilalar (ham mo‘g ‘ul, ham turk) qarluq-
uyg‘urlaming tarkibiga singib ketgan edi, lekin xalq sifatida shakllanish jarayonida vaqti-
vaqti bilan boshqa turli qabilalaming bostirib kirishi hisobiga uzilishlar sodir bo‘ldi.
Shunday qilib, Х l asr boshlarida ko‘pgina o‘g‘uz-qarluq qabilalari ino‘g ‘ullar tomonidan
G'arbiy Tangritoqqa siqib chiqarilgan edi. . M o‘g‘ullar qirg‘izlaming shakllanishida
ikkinchi qatlam hisoblanadi. Ushbu holat qirg‘izlarda bugungi kunda mo‘g‘ul tilli urug‘-
qabilaviy nomlaming saqlanishi bilan tasdiqlanadi (mo‘g ‘ul, baarin, kereit, markit va
boshqalar). Irtish-Yenisey daryolari oralig'ida qimoq-qirg‘iz qabilalari hamda ularga
yaqin qarindosh bo‘lgan sharqiy qipchoq qabilalari uchinchi, ya'ni asosiy guruh
hisoblanadi. Mazkur guruhning harakatlari XIII asrda mo‘g‘ullar bosqiniga qadar mavjud
mahalliy aholining qoldiqlari va kelgindi mo‘g‘ullaming siqib chiqarilishi yoki singib](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_7.png)
![ketishiga sabab bo‘ldi. Aynan qimoq-qipchoq qabilalari so‘nggi ikki massiv asosida xalq
sifatida Tangritog4 qirg‘izlarining qiyofasini belgilab berdi. K. Petrovning ma'lumot
berishicha, qirg‘iz xalqining etnik qiyofasini qimoq-qirg‘iz qabilalari belgilab bergan,
qaysiki, ulami Yenisey qirg‘izlarining chekka qabilalari deb, shartli ravishda atash
mumkin. Chingizxon tomonidan ushbu hududlaming bosib olinishi va uning o‘g‘illariga
bo‘lib berilishi hamda uluslaming tashkil topishi natijasida Irtish-Yenisey daryolari
oralig‘ining sharqiy qismidagi qipchoq-qirg‘iz qabilalari alohida mavqyega ega bo‘ladi.
Ular “davlat qabilalari” mavqyeida bo‘lib, hyech kim ularga egalikka davo qilolmas edi.
Ushbu qabilalaming Ob daryosining yuqori qismidan Tangritog‘ga qarab siljishi 0 ‘rda
davridayoq boshlangan edi. Qirg‘iz qabilalari buyuk xonga bo'ysunar, uning o‘g‘ilIari esa
ulus yo‘lboshchilari bilan yaqin aloqada edi. Bir muddat o‘tgach, Chingizxonning
nabirasi Xaydu sharqiy Tangritog‘dan Yeniseygacha bo‘lgan barcha turk-mo‘g‘ul
qabilalari hamda tarkibida qirg‘izlar kam bo ʼ ganlami ham qo‘shib, o‘zining boshqaruvi
ostida birlashtirgan edi. 1340-yilda yangi davlat - M o‘g‘uliston paydo bo‘ladi, qaysiki,
uning etnik tarkibi Tangritog‘ning mo‘g‘ul bosqiniga qadar mahalliy aholi qoldiqlari,
mo‘g‘ul va qipchoq-qir gʻi z qabilalaridan iborat edi. Qirg‘izlarning G ‘arbiy
Tangritog‘gacha tarqalishi dastlab boshqa mo‘g‘ul-turk aholisi bilan birgalikda kichik
guruhlaming ham kolchishi orqali ro‘y berdi. Ushbu jarayon Amir Temuming siyosiy
maydonga kelishi bilan yanada kuchaydi. XV asrning ikkinchi yarmida Axmadxon
boshchiligida Qirg‘izxonligi tashkil topdi. Uning tarkibiga Tangritog‘da qolgan m
o‘g‘ulturk qabilalari ham kirdi. Mazkur davlat uzoq faoliyat ko‘rsatmasa-da, muhim
oqibatlar: qipchoq-qirg‘iz qabilalarining birlashuvi va ularga mo‘g‘ul-turk qabilalarining
qo‘shilishi, ya'ni tarkibi unchalik o‘zgarmagan qirg‘iz xalqining birlashishiga sabab
bo‘ldi. Shu tariqa, Tangritog ʼ bo‘ylab qipchoq-qirg‘iz qabilalarining tarqalishi jarayonida
qirg‘iz xalqining shakllanishi sodir bo‘ldi. Irtish-Yenisey daryolari oralig‘ida juda ko‘p
qirg‘iz, alachin, kuban, qipchoq hamda turkiy va m o‘g‘ul tilli qabilalar yashar edi.
Bulaming birortasi ham xalq sifatida shakllanmagan bo‘lib, ulami “ Лесные народы ” (“O
crmon xalqlari”) deb atashar edi. Diqqatga sazovor jihati shundaki, ba'zi qabilalar ХШ
asrda Tangritog‘da boshqa qirg‘iz qabilalari bilan birga o ‘z nomlarini saqlab qolgan.
Shular qatorida bulgacha va keremuchi qabilalari ichkilik guruhining yadrosini tashkil](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_8.png)
![etadi. Ayni shu paytda Irtish-Yenisey daryolari oralig‘ida qipchoq va oyrat qabilalari
qirg‘izlar bilan aralashgan holda yashar edi. Oltoy-Xangay tog‘oldi aholisi uyg‘ur va
tokuz-o‘g‘uz qabilalari qirg‘iz xalqi tarixida muhim rol o ‘ynagan. Muallifi noma'lum
“ Худуд ул - олам ” asarida qimoqlaming yashash joyi to‘g‘risida XI asrga oid ma'lumotlar
uchraydi, aynan undan sharqda qirg‘iz qabilalaridan biri, janubda Irtish daryosi, g‘arbda
qipchoqlaming ba’zi qismi, shimolda esa inson yashamaydigan hududlar borligi
yozilgan. Bunga ko‘ra, Qipchoq hududi qimoqlar o‘lkasi, uning aholisi esa qirgMzlarga o
‘xshaydi. 0 ‘rta asrlaming mashhur tarixchisi Gardiziy qimoqlaming asosiy qabilalari imi,
imek, tatar, boyandar, qipchoq va boshqalar ekanligini ta'kidlagan edi. Qimoqlar xalq
sifatida shakllanmagan edi, ular orasida VII asrda tilga olingan qipchoqlar alohida ajralib
turar edi. “Qimoq” nomi X asr oxiri - XI asr boshlarigacha mavjud bo‘lib, shundan so‘ng
XI asrda qipchoqlar asosiy rol o‘ynay boshlagan edi. К . Petrov qir gʻi z xalq eposi -
“Manas” va uning bosh qahramon nomini qirg‘iz qabilalari yuqori Ob havzasidan olib
kelgan. “Manas” eposi faqat o‘ng va so‘l qanot qabilalarda keng tarqalgan. Bu faqat
Obning yuqoridagi qimoq va qimoq-qirg‘iz qabilalari qirg‘iz xalqining o4ng hamda so‘l
qanot qabilalarining avlodi ekaniigi to‘g‘risida fikrlashga asos bo4ladi. Ichkilik guruhi
esa Yenisey qirg‘izlari tarkibining asosini tashkil etadi. K. Petrov Ob daryosining yuqori
qismida Oltoy va Yenisey qabilalari madaniyatining o‘zaro aralashuv jarayoni juda keng
hududda sodir bo‘lgan, deb hisoblaydi. Etnogenezda qimoq va Yeniseybo4yi qirg'izlari
bevosita ishtirok etgan. Bular “chekka” qirg‘izlari, ulaming o ‘ziga xosligi keyinchalik
aynan “qirg‘iz” nomining kelib chiqishiga asos bo‘lgan edi. XII asrda Yenisey-Ob
daryolari oralig‘ida oyrat-mo‘g4ul, ulardashimolda qirg4 iz-qirgu va “chekka” qirg‘iz-
burutlar yashar edi. K. Petrov Yenisey-Ob daryolari oralig‘i Tangritog ʼ qirg‘izlari
avlodlarining ilk etnogenez hududi, deb hisoblaydi. Qirg‘izlar etnogenezida qimoq va
Yenisey qirg‘izlari tarkibidagi qabilalar ham qatnashgan. Yenisey-Ob daryolari
oralig‘idagi mahalliy aholi va kelgindi qabilalaming etnik birlashuv jarayoni I ming
yillikning o‘rtalarida sodir bo‘lgan edi. Mazkur davrda qirg‘izlarda patriarxal-urug'chilik
tuzumining yemirilishi ro‘y bergan. Qirg'izlaming hududiy-davlat birlashuvining paydo
boMishi VI-VII asriarda qabilalararo jamoalar shakllanishining ma'lum bir darajasini o
‘zida aks ettirar edi. Uyg ʼ urlar 748-yilda qirg‘izlar ustidan hukmronligini o‘matgan edi.](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_9.png)
![Ushbu jarayonda qirg‘izlar qisqa muddat o‘zlarining davlat birlashmalarini e'lon qildi,
shu bilan birga yagona xalq sifatida namoyon bo‘la olmadi. 0 ‘sha paytda qirg ʼ izlar
birlashmasiga furii (xori, kori), qosim va boshqa qabilalar kirar edi. Xitoy manbalariga
ko4ra, X-asrga kelib qimoq-qirg ʼ iz qabilalarining so ʼ nggi birlashuv jarayoni ro4y berdi.
Xl-XII-asrlarda ushbu qabilalar naymanlar tomonidan siqib chiqarildi. Qirg4izlaming
asosiy qismini bukara va charbalar tashkil qilgan (nisbatan ozgina mol-holga ega bo4lgan
kishilar ana shunday nom bilan atalgan). Aholiga biylar bilan manaplar boshchilik qilgan.
Manaplik juda qadimdan mavjud bo4lib, saribag ʼ ish qabilasidan bo‘lgan barcha kishilar
ilgari “manap” deb atalgan (Manap ismli qabila boshlig‘i nomidan kelib chiqqan).
Manaplar uch guruhga bo‘lingan: og‘a yoki cho‘ng manap, o ‘rta manap hamda chala
manap. Mol-holidan ayrilgan kambag‘allar biy va manaplar xo‘jaligida malay, cho‘pon-
qo‘ychi, jilqichi, jalchi (kunbay ishlovchi mardikor) sifatida ishlab, kun kechirishga
majbur bo‘lgan. Shuni ta'kidlash kerakki, 92 o ‘zbek urug‘iga oid shajaralaming
barchasida “qirg‘iz” etnonimi uchraydi. Qirg‘iz xalqining an'anaviy xo‘jaligi Ko‘p asrlar
davomida qirg'izlaming asosiy mashg‘uloti chorvachilik bo‘lgan. Mahalliy chorvadorlar
ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi hayot kechirgan. Qirg‘izlar juda qadimdan ardoqlab
va e'zozlab kelayotgan chorvachilik tarmog‘i mintaqaning janubida keng tarqalgan.
Shuningdek, ular qo‘sh o ‘rkachli tuya urchitgan, ushbu kasb 0 ‘sh viloyatining tog‘li
hududlarida rivojlangan edi. Qirg‘izlar m o‘g‘ul zotli otlami boqqan, eshak va xachir kabi
uy xayvonlaridan ham keng foydalangan va Qirg‘izistonning barcha hududlarida
tarqalgan. Har bir urug‘-aymoq va qabila chorvadorlari mol-holini o ‘zlariga ajratilgan
yerlarda boqqan. Q o‘y-qo‘zi va yilqilar olis yaylovlardagi otarlarda parvarish qilingan.
Dehqonchilik. Qirg‘izlarda dehqonchilik Farg‘ona pasttekisligi va uning atroflaridagi
yerlarda olib borilgan. Issiqko‘1, Chuy hamda Talas daryolari, shuningdek, boshqa
hududlarda ham dehqonchilik bilan shug‘ullanib kelgan. Qolgan mintaqalarda
dehqonchilik yaxshi rivojlanmagan, asosan, sug‘orma dehqonchilik qilingan. Ariq, nov
va to‘g‘onlar qurilib, suv keltirilgan, lalmikor yerlardan ham dehqonchilikda
foydalanilgan. yerlar bursun va isfar (omoch) bilan haydalgan. Urug‘ qo‘lda sepilgan va
uni qalpoq (telpak), to‘nning etagi va chelak to‘rvaga solganlar. Otda yurib urug ʼ sepish
usulidan ham foydalanilgan va yemi shoxmola bilan tekislaganlar. Hosilni o‘roq va](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_10.png)
![mangal bilan o‘rib, yig‘ib olingan g‘alla mola bilan yanchilgan. A w alo, panshaxa, ya'ni
beshlik, so‘ngra kuraklar bilan sovurilgan. Dehqonchilikda paxta, bug‘doy, arpa, tariq,
makkajo‘xori, jo ‘xori, sholi, beda va poliz ekinlari yetishtirilgan. Mamlakatning
shimoliy tumanlarida asosan, bug‘doy, аф а va tariq, ayrim joylarda esa qisman suli ham
ekilgan. Shimoliy Qirg‘izistondagi muqim yashash sharoitining vujudga kelishi va uning
rivojida mahalliy hamda ko‘chmanchilar o‘rtasidagn o ‘zaro aloqalar muhim rol
o‘ynagan. Farg‘ona vodiysidagi dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi joylashgan
maydonlar yaxlit hisoblanib, yagona davlat boshqaruviga ega bo‘lgan. Arxeologik
tadqiqotlar tufayli ilk o‘rta asrlardagi hozirgi Shimoliy Qirg‘iziston shahar va
qishloqlarining tashkil topishi xususida bugungi kungacha saqlanib qolgan ma'lumotlar
to‘plangan. Yozma manbalar bilan birgalikda ular, o'tmish to‘g‘risida muayyan
ma'lumotga ega bo‘lishni ta'minlaydi. I—II asrlarda mintaqada dehqonchilik, savdo va
hunarmandchilik bilan shug‘ullangan bir qator vohalar vujudga kelgan bo‘lsa, VI-IX
asrlarda esa qishloq xo‘jaligidan hunarmandchilik, shahardan qishloqning ajralib chiqish
jarayoni nihoyasiga yetmagan edi. Shimoliy Qirg‘izistonda janubdagidek aholining
qishloq joylarida muqim turib qolishi uchun shart-sharoitlar yetarli bo‘lmagan. Yirik
aholi manzilgohlari yaqinida himoya istehkomlari, turarjoylar oraligida esa
karvonsaroylar mavjud bo‘lgan, Eng katta istehkomlar hozirgi Qirg‘izistonning Olatog*
qoyalaridan boshlanadigan Chuy daryosining so‘l qirg‘og‘idagi daralarga kirish qismida
qurilgan edi. Mazkur himoya istehkomlari tog‘dan keladigan dushman yo‘liga g‘ov
bo‘lishi bilan birga, daryo suvi bilan sug‘oriladigan yerlarni muhofaza kilish vazifasini
ham bajarar edi. X—XII asrlarda Markaziy Osiyoda ishlab chiqaruvchi kuchlaming
rivojlanishi kuzatilgan edi. Ushbu davrda mazkur hudud hayotida muhim o‘rin tutgan
yirik hunarmandchilik va savdo markazlari rivojlangan. Ammo, qishloq xo‘jaligi, XIII
asrgacha, ya’ni mo‘g‘ullar tomonidan hozirgi Shimoliy Qirg‘izistonning muqim
yashovchi qishloq aholisiga qaqshatqich zarba berganga qadar, hyech qanday o
‘zgarishsiz qolib ketgan edi. Ovchilik. Qirg‘izlarda qadimdan ovchilik rivojlamb kelgan.
Ov qushlari, miltiq yordamida, shuningdek, qopqon qo‘yish orqali ov qilingan. Asosan,
tog‘ echkilari, bug‘u, ayiq, bo‘ri va tulki ovlangan. Tog‘-toshlarda bemalol yurish uchun
turli xil moslamalar: toy tuyoq, japqaq va temir chukalardan foydalanilgan. Qirg‘iz](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_11.png)
![ovchilari ov jarayonida it, burgut, lochin va qirg‘iylardan keng foydalangan. XIX asming
oxiridan boshlab qirg‘izlaming kundalik hayotidbaliqchilik muhim rol o‘ynay boshlagan.
Suv havzalariga yaqin yerlarda yashayotgan qirg‘iz oilalari baliq ovlash bilan mashg‘ul
bo‘lgan. Keyinchalik asalarichilik va pillachilik vujudga kelgan. Hunarmanchilik.
Mintaqaning boshqa chorvador xalqlarida bo‘lgani singari, qirg‘izlarda ham ko‘proq
chorvachilik bilan bog'liq kasb-hunarlar taraqqiy etgan. Masalan, bahor va kuzda
qirqilgan qo‘y junidan urchuq, ya'ni iyiq yordamida ayollar uyda ip yigirgan va
oddiygina qop xalta hamda tasma tikish uchun zarur matolar to‘qilgan. . Yog‘ochsozlik
va duradgorlik ham keng tarqalgan hunarlardan hisoblangan. 0 ‘tov, egar va idish-tovoq
yasalgan, ulami tayyorlovchi ustalar jigach usta deb atalgan. Bunday ustalar qirma va
duko‘n kabi dastgohlarda ishlagan. Qadimiy kasb-hunarlardan aksariyati hozirda ham
butun o‘lka bo‘ylab keng qo‘llanilib kelinmoqda. Shahar va qishloq hunarmandlari
temirdan ish qurollari, uy jihozlari, shuningdek, harbiy qurol-aslahalar tayyorlagan.
Afsuski, arxeologik qazishmalar tayyorlangan barcha temir uskunalaming turlari
xususida to‘liq ma'lumot bermaydi. Chunki temir yer ostida yomon saqlanadi, shunga
qaramay, ko‘plab ma’lumotlar to‘plangan. Qishloq xo‘jaligi uchun omoch uchiga
kiydiriladigan tish, ketmon, o ‘roq, bog‘dorchilik va qo‘y junini qirqadigan qaychilar,
nag‘al, ishga yaroqli hayvonlar abzali hamda aravaga zarur bo‘ladigan jihozlar
tayyorlangan. Shuningdek, temir idishlar, qozon, tarozi, tosh, qaychi, pichoq, qoshiq,
beshlik, qulf-kalit, zanjir va boshqa buyumlar yasalgan. Badiiy quyma buyumlar orasida
juda ko‘plab bronzadan yasalgan listunlar va zinapoyachalar muhim ahamiyatga ega.
Ustunlar silindr shaklida ishlangan, balandligi 30 sm, diametri 15 sm. bo‘lib, usti
o ʼ ymakor naqshlar bilan qoplangan. Yuqori badiiy saviyada bajarilgan ikki ustun sirti,
turli xil naqshlar (har xil o ‘simliklar, gajaklar, geometrik shakllar va yozuvlar)da cho‘lda
borayotgan to‘rt yo‘lbars tasviri o‘ta mohirlik bilan ishlangan. Oqbeshim (To‘qmoq
shahri yaqinida) shaharchasidagi budda ibodatxonasidan topilgan juda ko4plab tilla
qoplangan nozik qirqma bronza nishonlar qadimdan oltinni eritib ishlash usuli
rivojlanganligidan dalolat beradi. Rangli va qimmatbaho metallardan ayollar uchun turli
xil bezak va buyumlar yasalgan. Jumladan, bilakuzuk, isirg‘a, uzuk, qo‘ng‘iroqcha,
hayvonlar shakli tushirilgan osma tumorlar va oynachalami misol qilib keltirish mumkin.](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_12.png)
![Shoshtepa manzilgohi va hozirgi Krasnorechensk shaharchasidan topilgan kumush
bilakuzuklar o‘zining badiiy qiymati yuqoriligi bilan ajralib turadi. Bilakuzuklar
tayyorlash usuli bitta bo‘lgan: uchta silliq kumush sim bir bog‘lam qilingan, ikki yo‘g‘on
sim o ‘rtasidan nozik kumush sim o ‘tkazilgan. Bilakuzuk uchi yuqalashtirilib, shunga
o‘xshash maxsus jihoz bilan : hay von boshlari ulangan. Kulolchilik hunari hammadan
ko‘proq o ‘rganilgan. Mahalliy kulollar idishlarga boMgan talabni qondirishga harakat
qilgan, shu bois bunday mahsulotlardan keng foydalanilgan. Kuydirilgan loydan yasalgan
buyumlar qurilish, jamoat va madaniy binolami me'moriy bezash hamda diniy
marosimlami o ‘tkazishda keng qo‘llanilgan. Kulolchilik VI—XII asrlarda bir nechta
bosqichda rivojlannb kelgan. VI-VIII asrlarda kulolchilik mahsulotlarining asosiy qismi
uyda, qo‘lda bajarilgan. Idishlar va yoritqichlar uncha takomillashmagan, shakllar bilan
ishlov berilgan holda, uning ustiga bo‘yoq surtilgan, so‘ngra pardoz qilingan. 0 ‘choq
tirgaklari hayvonlar boshini eslatuvchi shaklda jihozlangan. Shuningdsk, kulolchilik
buyumlaridan loy tobutlar sifatida foydalanilgan. Ular ko‘pincha badiiy jihozlarda
ishlatilgan, masalan, inson qiyofasi va hayvonlar shaklida yasalgan bezaklar dsvorlarga
yopishtirilgan. Shaharlik kulollar tomonidan bino peshtoqlarini bezovchi g ‘ishtlar ham
yasalgan. Kulollar faqat tor doirada ish ko‘rmagan, idish yasash bo‘yicha kuzatishlar
shuni ko‘rsatadiki, ulami uy sharoitida tayyorlash keng y o‘lga qo‘yilgan. Xalqlaming bir
yerda muqim yashashi, dehqonchilik bilan shug‘ullanishi va ular bilan ko‘chmanchi
qabilalar o‘rtasida aloqalaming rivojlanishi kuzatilgan. Maxsus uskunalarda tayyorlangan
idishlar ko‘paygan, ayrim joylarda ular o‘z ustunligiga ega bo‘lgan. Ushbu davrda
kulollar yasagan buyumlar ko‘plab uchrashini ta'kidlash o‘rinlidir. O ʼ troq aholi
hunarmandchiligining ko‘pgina turlari to‘g‘risida yozma manbalarda deyarli ma'lumot
uchramaydi. Hunarmandlaming mehnat quroli va mahsulotlari ga u yoki bu darajada
tavsif berish uchun arxeologiya materiallari ham yetarli emas. Masalan, yog‘ochga
ishlov berishni buyumlar (so‘qa)ning namunasi va qurilish buyumlari (ustun qoldiqlari va
kuygan to‘sin yog‘ochlari), duradgorlik asboblari (iskana, randa va bolta) orqali tasavvur
qilish mumkin. 8 иф 1 аг , shuningdek, gazmol qoldiqlarining topilganligi yigiruv va to‘quv
ishlari keng rivojlanganligidan dalolat beradi. Teri oshlash va hay von suyaklaridan
anjomlar yasash haqida deyarli hyech qanday ma'lumotlar mavjud emas. K o‘rinib](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_13.png)
![turganidek, VI—XII asrlar mobaynida hozirgi Q irg‘iziston hududida hunarmandchilik
ishlab chiqarish va texruk taraqqiyoti yuksak darajasiga yetgan. Bunda shubhasiz,
hunarmandlaming yuqori kasbiy mahoratini kuzatish mumkin. Qirg‘iziston hududida
aholining doimiy yashab qolishida yana bir sababi, oldinlari Farg‘ona va Oloydan o‘tgan
savdo yo‘lining VI—VII asrlarda yettisuv hamda Tangritog4 orqali Uzoq Sharq, 0 ‘rta
yer dengizi bo‘yidagi mamlakatlar hamda Yevropa bilan bog‘lanishi muhim rol o
‘ynagan. G ‘arbiy turk xoqonligining yettisuvda o‘z hokimiyatini o‘matishi va
qarorgohini bu yerga ko‘chirishi ham muhim savdo yo‘lining yo‘nalishining o
‘zgarishiga sabab bo‘lgan. Mazkur yo‘ldan foydalangan Sug‘d savdogarlari o ‘z
faoliyatlarini yanada rivojlantirgan. yettisuv va Sug‘dning aholisi muqim yashay
boshlagan davrda iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish taraqqiy eta boshlagan. Shu bois
qadimgi solnomalarda yozilishicha, Siyobdan to Amudaryogacha bo‘lgan turkiylar yeri
bitta nom bilan atalib, odamlar bir xil yozuv va tilga ega bo‘lgan, shuningdek, bir-biriga
o ‘xshash ho Ida kiyingan. Bu shundan dalolat beradiki, Sug‘d va Shoshdan kelgan
savdogarlar hozirgi Shimoliy Qirg‘iziston vohasi hayotida muhim rol o‘ynagan. Ammo,
keyingi davrlarda sug‘d tili turkiy tilda so zlovchi mahalliy aholi tilidan farq qilgan.
Ushbu yettisuv tarixidagi muhim voqyeani Mahmud Koshg‘ariy qoldirgan ma'lumotlar
ham tasdiqlaydi: “Sug‘diylar — Bolasog‘unga ko‘chib kelgan odamlar guruhi. Ular
Buxoro va Samarqand o‘rtasidagi Sugtddan bo‘lib, turkiylar ko‘rinishiga ega va ulaming
odatlarini qabul.qilgan”. Muqim aholi yashovchi markazlaming vujudga kelishi va
rivojlanishida mahalliy turkiy xalqlaming o‘mi beqiyos bo‘lganligini turar-joylarining
turkiycha nomlanishida ham ko‘rsa bo‘ladi. Jumladan, VII—X asrlarda Sariq, Jo‘l,
Xo‘rran-Juvon, Bolaspg‘un va hokazo nomlar bunga misol bo‘la oladi. Arxeologik
tadqiqotlarda shu narsa aniqlanganki, Shosh va Sug‘ddan kelgan savdogarlaming moddiy
madaniyati mahalliy aholi ta'siri ostida o‘zgarib borgan. Moddiy va ma’naviy
madaniyati Turar-joylarL Qirg* izlar qadimdan alohida, bir-biridan ancha olisda, 2-3 ta
oila bo‘lib yashagan. Chorva mollarini yaylovlarga olib chiqib ketib, har bir xo‘jalik
ajralgan holda kun kechirgan. Sovuq tushib, yog‘ingarchilik boshlanadigan vaqtlarga
kelib qishloq joylariga qaytilgan. Qarindosh-urug‘lar bir ovul bo‘lib yashagan, ushbu
ovullaming orasi bir chaqirimgacha borgan. Qirg‘izlaming hammasi o ‘tovlarda](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_14.png)
![yashashni ma'qul ko‘rgan. 0 ‘tovni qirg‘izlar bo‘z uy, qora uy yoki qirg‘iz uy deb atar
edi. Biy va manaplaming o‘tovlari bilan kambag‘al aholining o‘tovlari orasida juda katta
farq b oʻl gan. Biylar, manaplar va o‘ziga to‘q, badavlat qirg‘izlar xonadonlarining
o‘tovlari ancha katta, baland hamda chiroyli bo‘lib, usti va atrofi qalin hamda sifatli
kigizlar bilan yopilgan, shuningdek, bezaklari ko‘p bo‘lgan. Qirg‘iziston hududidagi
o‘tovlar hamma joyda bir xil ko‘rinishga ega bo‘lmagan. Aftidan, o ‘tovlar tabiiy, iqlim
sharoitlari, urf-odat va an'analarga qarab xilma-xil ko‘rinishda qurilgan. 0 ‘tovlar asosan,
usti va gumbazi bilan farqlangan. Qirg‘izistonning shimolida o ‘tovning gumbazi
qonussimon ko‘rinishda bo‘lsa, Talas hamda Chotqol vodiylarida sal yalpoqroq, bir
muncha tekis qilib qurilgan. 0 ‘tovlar, qanday va qancha qavat kigiz bilan yopilganligi
bilan ham bir-biridan farqlangan. Ko‘p hollarda o‘tovning ustiga ikki qavat kigiz
yopilgan. Birinchi qavat o ‘tovlaming atrofini yopsa, ikkinchi qavat uning ustiga
yopilgan. Nihoyat, o‘tovlar nafaqat tashqi, shu bilan birga ichki bezaklari bilan ham
farqlangan.’ 0 ‘tovning ichi bir necha bo‘laklarga bo‘lingan. 0 ‘tovga o ‘choq joylashgan
qismi (kolomta) markazi hisoblangan. 0 ‘choq orti, eshikdan kiraverishda ro‘paraga
yog‘och tosh yoki egalar ustiga sandiq, ko‘rpa-yostiq, gilam, namat, kigiz kabi uy-
ro‘zg‘or buyumlari, xaltalar, va kiyimlar joylangan. Bu yerda idish-tovoq, ro‘zg‘or
anjomlari, oziq-ovqat mahsulotlari solingan qop va xaltalar turgan. Erjakda egar-jabduq,
arqon, miltiq va boshqa buyumlar saqlangan. Qirg‘izlar o'tovdan tashqari chayla va
alachiq uylarda ham yashagan. Chaylada yog‘ochlaming uchlari yuqoridan bitta qilib
bog‘lab qo‘yilgan va xoda, ya'ni yog‘ochlarining ustiga kigiz yopilgan. Sharqiy Pomir
qirg‘izlarida chayla xodalami hay von terilari bilan yopilgan. 0 ‘tovlarda qishlash uchun
atrofida baland qor uyumi hosil qilinib, o ‘tovning usti poxol, ba'zan qamish bilan
yopilgan. Qirg‘izlar keyinchalik sinch va paxsa devorli uylar qura boshlagan. Ko‘pgina
qirg‘iz oilalari devorlari xom g‘ishtdan ko‘tarilgan, tomi tekis, bir necha xonali uylarda
yashagan. Bunday uylaming hovlisida yonma-yon yordamchi xo‘jalik binolari (molxona,
otxona, qo‘yxona, somonxona va boshqalar) joylashgan. 0 ‘rta asrlaming rivojlangan
davridagi qurilgan uylar tadqiqotchilar tomonidan batafsii o ‘rganilgan. X -X II asrlarga
oid hunarmandning uyi Krasnorechensk shaharchasidan topilgan. Bu yerdagi turar-joylar
devor bilan o‘ralgan, 15x17 metr hajmli to‘g ‘ri burchakli hovlida barpo etilgan. Hovli](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_15.png)
![xom g‘ishtli devor bilan ikkiga bo‘lingan: sharq tomonida xo‘jalik inshootlari joylashgan,
g ‘arb tomonida esa turar-joy imoratlari qurilgan. Turar-joy kompleksi oltita xonadan
iborat bo‘lgan. Barcha xonalardagi 50x20x10 sm. hajmli xom g‘ishtdan, devorlaming
qalinligi 25 sm. xonalaming hajmi katta emas - 4,5 dan 8,5 m2 gacha bo‘lgan. Ulardan
birida Markaziy Osiyoga xos boMgan oddiy bir pech (tandir) bo£lgan. Boshqa uchta
xonani sharob tayyorlash ustaxonasi egallagan: ikkitasida ishlab chiqarish moslamalari,
uchinchisida esa omborxona joylashgan. Х - ХП asrda shahar zodagonlari o ‘z uylarini
eski arxitektura an'analari bo‘yicha qal'a ko‘rinishida Ьафо etganlar. Shunday uylardan
biri, Talas vodiysidagi Oqtepa shaharchasida qazilma paytida topilgan 40x60 metr
hajmida to‘gcri burchakli qo‘rg‘onda joylashgan bo‘lib, u 6 ta 2,4x10 metrli uzun
xonalardan tashkil topgan. Devorlari xom g‘isht va paxsadan ishlangan va eshikning o‘mi
xom g‘ishtdan ark shaklida qurilgan. Imoratdan qocrg‘on hovlisiga chiqilgan. Tomning
to‘sim xom g‘ishtdan gumbazli ko‘rinishda bo‘lgan. Qurilish uyumining ko‘pligidan
qurilma bir qavatli bo‘lganligini bilish mumkin. Imorat boy manzarali jihozlar bilan
bezatilgan va hovli tomondan tashqi devoming yuqori qismigacha xom suvoqqa
naqqoshlik bezaklari tushirilgan friz saqlanib qolgan. Uslubga solingan uzun novdalar va
to‘qima usulidagi geometrik naqshlar bilan to‘ldirilgan to‘g‘ri burchaklaming o‘zaro bir-
biriga tutashib ketgan bezaklar motivi bo'lgan. Ichki devorlarga aftidan, suvoq paytida
naqshlar ishlangan, buni vayronalar ichidan topilgan devor parchajari ham isbotlab
turibdi. Ammo, Х - ХП asrlarda qal'a inshootlari o‘mida to‘la jihozlangan shahar uylari
vujudga kelgan. Ulaming atrofida turli hajmda 8-9 ta xona joylashgan keng markaziy zal
joylashgan edi. Bunday uylaming umumiy maydoni 200 m kvga yaqin bo‘lgan. Binoning
ichi yuksak mahorat bilan ishlangan ganchli o‘yma naqshlar bilan bezatilgan. 0 ‘simlik
nihollari, geometrik to‘qimalar va hayvonlar tasviri ham uning mazmunini tashkil etgan.
Devorlariga o‘yma naqshlar ishlangan. Janubiy Qirg‘izistonda kattaligi jihatidan ikkinchi
o‘rinda turadigan shahar 0 ‘zgan bo‘lib, o‘z vaqtida ushbu shahar joy Movarounnahr o
‘lkasining poytaxti bo‘lgan. Unda ham qo‘rg‘on bo‘lib, shahriston va bir qancha rabotiar
joylashgan to‘rtta darvozaga ega edi. 0 ‘zgan katta savdo-sotiq markazi hisoblanib, u
yerdan chiqqan karvonlar Yassi dovoni orqali Markaziy Tangritog‘ va undan keyin
yettisuv hamda G ‘arbiy Turkistonga yo‘l olgan. Qadimgi 0 ‘zgan shahrining qoldiqlarini](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_16.png)
![bugungi kunda ham uchratish mumkin. Xarobalar Qoradaryoning o ‘ng qirg‘og‘ida
joylashgan bo‘lib, har biri alohida mudofaa qudratiga ega, uch qismdan iborat xandaqlar
mavjud. Daryo qirg‘oqlari va xandaqlar beqiyos mohirlik bilan tarashlanganki, ushbu
holat shahami dushmandan himoya qilishda ayniqsa, qo‘l kelgan. Xarobaga aylangan
shaharda uylaming qoldiqlari saqlanib qolgan. Shahaming o ‘rtasida bir vaqtlar saroylar
bo‘lganligini anglatuvchi vayronaliklar uchraydi va uning ayrim joylarida kulolcliilik
qoldiqlarini ko‘rish mumkin. Qator paxsa va katta g‘ishtdan qurilgan devor va xalqa
minoralar qoldiqlarini ham kuzatish mumkin. Bu yerda pishirilgan g‘ishtdan qurilgan
devorlar к am uchraydi. Bugungi zamonaviy 0 ‘zgan shahrining chekkasida o‘rta
asrlaming ajoyib me'morchilik yodgorliklari bo‘lgan, Х l-Xll asrlarga oid minora va uchta
maqbara saqlanib qolgan. 0 ‘shdan uncha uzoqda bo‘lmagan Medva ham o‘z mavqyeiga
ko‘ra Janubiy Qirg‘izistondagi uchinchi shahar bo‘lgan. Bugungi kunda u yerda shahar
qal'asining bir qancha mustaxkam himoya qoldiqlari saqlanib qolgan. Uning qolgan
qismida zamonaviy uyjoylar qurilgan. Pomirga olib boradigan yo‘l bo‘ylab borilganda,
bir kilometrcha masofada ko‘hna shahar markazi xarobalari ko‘zga tashlanadi. Xaroba
qirralarining balandligi 12 metrgacha yetadi. Qirg‘iz xalqining an'anaviy turar-joylari
deganda, avvalo, o ‘tov tushuniladi. 0 ‘tov - qirg‘iz xalqi milliy madaniyatining muhim
tarkibiy qismini tashkil etadi. Qirg‘izlarda o‘tov oila, yurt, vatan va insonning
tug‘Ugandan tortib vafotigacha bo‘lgan hayoti ramzi hisoblangan. Aynan o ‘tov orqali
qirg‘iz xalqining eng muhim an'anaviy marosimlaridan tortib moddiy madaniyatigacha
bo‘lgan ko‘rinishlari namoyon bo‘ladi. Shu bois Qirg‘izistonning davlat bayrog‘ida ham
o‘tov aks etgan. Jumladan, o ‘tov markazidagi tunduk oila va koinot ramzi bo‘lganligi
bois ham milliy bayroqda aks etgan. Aynan o‘tov turkiy xalqlar orasida ham keng
tarqalgangan bo‘lib, qurilishining qulayligi va mustahkamligi bilan ajralib turgan. 0
‘tovdagi har bir ashyo o ‘ziga xosligi, naqshlari va qo‘llanishilish bilan ajralib turgan.
An'anaga ko‘ra, o‘tovning o‘ng tomoni ayollar tomon “epchi-jak” deb atalib, u yerda
idish-tavoqlardan iborat oshxona anjomlari, turli kiyimlar va oziq-ovqatlar solingan
sandiq joylashgan. Chap tomon erkaklar bilan bog‘lanib, “er-jak” deb atalib, ushbu
tomonda asosan, otning egar va boshqa anjomlari bilan birga ov uchun zarur bo‘lgan
qurollar hamda pichoq bo‘lgan. 0 ‘tovning markazida o‘choq bo‘lgan. Mehmonlar uchun](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_17.png)
![alohida joy ajratilgan b o iib , o‘tovning ushbu qismi to ‘ri, o‘tovga kiraverishdagi eshik
oldi esa bo‘sag‘a deb yuritilgan. Oldinlari badavlat qirg‘izlar katta va kichik bo‘lgan bir
qancha o‘tovlar sohiblari bo‘lgan. Ulaming kichiklari “ashkana-uy (oshxona va ombor)”,
Umeyman-uyu (mehmonxona)”, “yerge (to‘y o‘tovi)” va uyiangan o‘g‘illarining alohida
o ‘tovlari bo‘lgan. 0 ‘tovning oldi belgili bo‘lganligi bois doimiy ravishda yangi oila
qurilganda yangi o‘tov tiklangan. O ltroq turmush tarziga o‘tilishi bilan birga tom uylar,
ya'ni yog‘och va loysuvoqdan qurilgan xonadonlar ko‘paygan. Uylarni o‘tovga o ‘xshatib
qurilgan holatlari bo‘lsa-da, qo‘shni bo‘lgan o‘zbeklaming ta'siri kuchli edi. Zamonaviy
qirg‘izlaming turar-joylari birmuncha takomillashgan bo‘lib, hozirda ko‘p hollarda
pishgan g‘ishtdan ko‘p xonali uylar qurilmoqda. Uylarda oshxona, mehmonxona va
yotoqxonalar mavjud. Kiyim-kechaklari. Qirg‘izlaming kiyimlari nihoyatda xilma-xil
bo‘lib, o‘ziga xos milliy jihatlari bilan ajralib turadi. Erkaklaming kiyimi asosan, ishton,
ko‘y!ak, to‘n, chopon, bosh kiyimlar va poyafzaldan iborat. Ko‘ylaklari ochiq
ko‘rinishda bo‘lib, bichilishi va tikilishi jihatdan to‘nga o‘xshaydi. Keyinchalik oldi faqat
ko‘kragigacha ochiq tik yoqali ko‘ylak kiyilgan, bu ko‘rinish qozoq tatarlarining
ko‘ylagini eslatadi. Ko‘pgina qirg‘iz erkaklari boshida oppoq namat telpagini ko‘rish
mumkin. Erkaklaming ishtoni charmdan tikilgan bo‘lib, uning turli qismlari har xil nom
bilan atalgan: chalbar, qanday, jargaq shim. Qirg‘izlaming milliy an'analari asosan,
ayollar kiyimkechaklarida yaxshi saqlanib kelmoqda. Hozirgi ayollar ko‘ylagi (ko‘ynuk)
bichimi bo'yicha avvalgilardan keskin farq qiladi: ancha kalta, ochiq, ba'zan esa tik
yoqali, burma, ko‘proq, qizil, pushti rangli gazlamalardan tikiladi. Ko‘ylak ustidan turli
xil gul va bezaklar solib tikilgan o‘ngur kiyiladi. Xotin-qizlar albatta, nimcha va kamzul
(poyjen, kamzur, ba'zi yerlarda kiyamzur deb ham ataladi) kiygan. Ushbu kiyim yoqasiz,
o‘mizi keng yoki tik yoqali qilib tikiladi, ayrim hollarda kumush tugmachalar qadaladi.
Qirg‘iziston tog‘li o‘lka bo‘lganligi sababli ko‘p hududlarning iqlimi va tabiati ancha
salqin bo‘ladi. Shuning uchun qishin-yozin issiqroq kiyinib yurishlariga to‘g‘ri kelgan.
Ko‘pincha duxoba paltoda yuriladi. Qirg ʼ iz ayollari bosh kiyim sifatida odatda, yorqin,
rangdor chit ro‘mol, bayram kunlari esa shohi ro‘mol o‘raydi. Ko‘pchilik yosh juvonlar,
ayniqsa, qizlar do‘ppi kiyadi. Qirq kokil qilib sochlarini o ‘rish hozir ancha urfdan
qolgan. Ko‘pincha sochlarini qo‘sh kokil qilib o‘rib, ustidan do‘ppi kiyadilar. Qizlaming](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_18.png)
![eng sevimli bosh kiyimi ikki cheti mo‘ynali telpakdir. Bunday telpakning uchiga chiroyli
qush patlarini bog‘ich bilan tikib qo‘yiladi. Kospincha qirg‘iz ayollari quloqchin kiyadi
va uning tashqi ko‘rinishi hamda bezagi bilan bir-biridan farq qiladi. Qirg‘izistonning
shimoliy tumanlarida ayollar quloqchinini takiya kop, g ‘arbiy va janubiy tumanlar,
jumladan, 0 ‘sh viloyati atroflarida esa chachqop nomi bilan ataydi. Takiya qopning
orqasi yelkaga osilib turadi, qop ustidan yupqa oq mato yoki dokadan salla (elechik)
o‘raladi. Quloqchining ikki tomoniga sochpopuk osiladi. Ayollar kiyimining noyob
elemetlaridan biri tugma qadalmaydigan yubka - “beldemchi” va bosh kiyim “elechek”
hisoblangan, uni asosan, keksa ayollar kiygan. Issiqko‘1, Chuy va Tangritog‘ atroflarida
yashaydigan qirg'iz qizlari sallani o‘rama ko‘rinishda o ‘raydi. Sallaning uchi chap
tomondan o ‘rama ichiga qistirib qo‘yiladi. Talas vodiysi va 0 ‘sh viloyatning shimoliy
tumanlarida sallaning iloq turi keng tarqalgan (yumaloq yoki yalpoq ko‘rinishda bo‘ladi).
Ayrim hollarda salla ustidan duriya, ya'ni chiroyli ro‘mol tashlab olinadi. Ba'zi joylarda
naqshdor hoshiya va kumush taqinchoqlar (tanga, maijon hamda dur) bilan bezaladi.
Ushbu odatni ko‘proq ichkilik guruhiga kiruvchi qirgliz qizlarda uchratish mumkin.
Qirg‘iz ayollari, xususan, janubiy tumanlaridan yashaydigan xotin-qizlar ko‘ylak ustidan
belga taxlangan guidon ro‘mol yoki keng tasma (beldik) yoki bezkur bog‘lab oladi.
Qirg‘izlaming oyoq kiyimlari orasida echki tivitidan ishlangan namat etik keng tarqalgan.
Ulaming namat etikdan tashqari choqoy deb ataladigan pastak etigi ham bor. Keksalar
poshnasiz massi (maxsi)ni kalish bilan kiyib yuradi. Etik va maxsining ichidan namat
paypoq hamda guldor jorob kiyadilar. Milliy taomlari Qirg‘izlar mavsumga qarab xilma-
xil tartibda ovqatlanishga odatlangan, lekin taomlaming turlari unchalik ko‘p emas.
Qadimda ko‘pincha un va donning yetishmasligi sababli asosan, sut va go‘sht
mahsulotlari bilan tirikchilik qilingan. Kun issiq kezlari asosan, sut va sut mahsulotlari,
qishda esa un, don, shuningdek, pishloq, sariyog4 va sho‘rtak suzma iste'mol qilingan.
Qirg‘izlarda mehmonga alohida hurmat ko‘rsatiladi. Boshqa turkiy xalqlarda bo‘lgani
singari qirg‘izlarda ham mehmonni hurmati uchun qo‘y so‘yilib, qo‘noq osh
tayyorlanadi. Qo‘noq osh tarzida qo‘yning tanasi qozonga solib pishiriladi va eng shirin
joyi mehmonga tortiq qilinadi. Ko‘pchilikning kundalik taomi har xil suyuq oshlardan
iborat bo‘lgan. Qirg‘iz tili bilan ifodalaganda, maqsim bilan jarm a ichilgan. Maqsim -](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_19.png)
![suli talqoni yoki tuyilgan аф а unidan tayyorlansa, jarma pishirish uchun esa аф а yoki
bug‘doyni yog‘och kelida qaynab turgan suvga solingan. Atala sovuganidan keyin ozgina
solod, ya’ni ko‘kat va un qo‘shilgan. Oshqovoqdan sho‘rva va chuchvara pishirilgan
yoki o‘zini qaynatib dimlat) istemol qilingan. Tandirda non yopilib, buursoq pishirilgan,
kurd (suzma), pishloq tayyorlangan. Kul qo‘rida kumuch, choymo tokoch, jupqa, non,
qattama (qatlama), toytokoch, quymoq, kesma osh, sirguruch va boshqa taomlar
pishirilgan. Sho‘rva, beshbarmoq, quuroq, quurma, kuygan o‘pka, olobo va kulchatoy
taomlari ham sevib iste’mol qilingan. So‘nggi vaqtiarda jarkop, manti va lag4mon
pishirish keng tarqalmoqda. Oila va ma'naviy madaniyati Qirg‘izlarda yaqin-yaqingacha
o ‘zida patriarxal an'analarning ba'zi qirralarini saqlab qolgan alohida (kichik) oila
hukmron hisoblangan. Qirg‘izlarda oilaning asosini oila boshligi, xotini va farzandlari,
ba'zan esa ota-ona tashkil etgan. Nikoh tuzish sovchilikdan boshlangan. Shu bilan
birgalikda beshikkerti, bola tug‘ilishi bilan yoki tug‘ilmasidan unashtirib qo‘yilishi bilan
bog‘liq urf-odatlar mavjud bo‘lgan. Shuningdek, ushbu xalq vakillari orasida levirat va
sororat ham keng tarqalgan. Ba’zan opa-singillar yoki qarindoshlar o‘rtasida qalin
toMamasdan almashtirish hollari ham bo‘lgan. Qizlar o‘z roziligi bilan o‘g‘irlangan,
lekin qiz o ‘g‘irlash bilan kuyov qalin to‘lashdan ozod bo‘lmagan. Qalin miqdori turli xil
bo‘lib, kuyov tomonning iqtisodiy holatiga bog‘liq edi. Qalin asosan, chorva hayvonlari
bilan to‘langan, keyinroq esa kiyim va sep buyumlari bilan o‘mi qoplangan. Qirg‘izlarda
qizlar 13-15 yoshda turmushga berilgan. 0 ‘tmishda ota urug‘i tomonidan yetti
pushtigacha yaqin boim agan qarindoshligi bor oiladan xotinlikka olingan bo‘lib,
keyinchalik ushbu udumga amal qilinmay qo‘ydi. Xullas, oila ko‘p hollarda patriarxal
tartiblar asosiga qurilgan. Oila boshlig‘i oiladagi barcha holatlar va hatto farzandlaming
taqdirini ham hal qilgan: Oiladagi barcha yumushlar: bola tarbiyasi, hayvonlarga qarash,
kiyim tikish va boshqa mayda-chuyda ishlar ayollaming zimmasiga yuklangan. Agardia,
o‘tmishga yanada teranroq nazar tashlansa, ayollaming jamiyatdagi roli boshqacharoq
namoyon bo‘ladi. Chunonchi, qirg‘iz xalq dostoni bo‘lgan “Manas”da o‘z eriga hatto
qiyin harbiy ishlarda ham ko‘maklashgan jasoratli ayollar timsoli saqlanib qolgan
(masalan, Manasning xotini qiyofasida). Xalq ijodiyoti Qirg‘iz xalqi o‘z tarixi davomida
ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan xalq ijodiyoti va madaniyati bilan bog‘liq](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_20.png)
![bo‘lgan xazinani bugungi kungacha saqlab kelmoqda. Qirg‘iz xalq og‘zaki ijodiyoti
xalqning ko‘p asrlik yorqin tarixiy taqdiri va madaniyati, tabiatan shoirona qarashlari,
ozodlikka intiluvchi va mardlik kabi xislatlarini ifodalagan. Xalq ijodiyoti orqali qirg‘iz
xalqining qahramonliklari va go‘zal romantik kechinmalari yoritib berilgan. Chunonchi,
“Manas” dostoni qirg‘iz xalqining durru gavharidir. “Manas” misoli bir epik asar bo‘lib,
dastlab X l X-asming 50-yillarida Cho‘qon Valixonov tomonidan yozib olingan, lekin rus
tiliga faqat 1904-yilda tarjima qilinib, nashr etilgan. “Manas”ning qisqartirilgan varianti
akademik V. V. Radiov tomonidan nemis tilida chop etilgan. “Manas” xalq orasida
yuksak poetik esdalik sifatida nafaqat xotira tufayli, shu bilan birga xalq orasida mashhur
boiganligi sababli ham hozirgi vaqtgacha saqlanib qolgan. “Manas” eposi qirg‘iz
folklorining barcha janrlarini o ‘z ichiga qamrab olgan, ya'ni afsona, qo‘shiq, ertak,
aytishuv va masallardan iborat edi. “Manas”ning xalq ichida keng tarqalishida irchi
(bip4bi)laming roli katta b o iib , ular dostonni mashhur bo‘limlarini aytib, keng
tarqatgan. “Manas”da asosiy 9 ta qo‘shiqlar uziviyligi ko‘rish mumkin: Manasning
tug‘ilishi va bolalik yillari, Manasni xon sifatida tanilishi, Manasni Qoshg‘ar xonligiga
qarshi birinchi yurishi, mintaqa hududlariga yurishidan iborat. Doston Xitoy poytaxti
(Beypin)ga yurish va Talas vodiysida Manasning o‘limi bilan yakunlanadi. Manasning
qimmati shundaki, unda tarixiy, etnologik, geografik va boshqa ma'lumotlami o‘z ichiga
olganligi sababli qirg‘iz xalqi hayotining qomusi deb ham atash mumkin. Dostonda juda
katta ijtimoiy-maishiy hayotga doir ma’lumotlar: to‘ylaming tavsifi, dafn marosimlari,
xalq o‘yinlari va mashg‘ulotlari o‘rin olgan. Shu boisdan ham “Manas” qirg‘iz xalqining
tarixi va etnografiyasiga oid bebaho manbadir. Qolaversa, ushbu doston o‘ziga xosligi
bois dunyodagi eng uzun epos sifatida Ginnesning “Rekordlar kitobi” va 2013-yil
YUNESKOning nomoddiy madaniy merosi ro‘yxatiga kiritilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1. Kabirov A. Ibtidoiy jamiyat tarixi.(ma’ruzalar matni). Toshkent. 2005.](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_21.png)
![2. Bobobekov A.”Ibtidoiy jamiyat tarixi”.(ma’ruzalar matni).
3. Алексеев В.П.Першиц “История первобытного общества”. М. 2001.
4. Алексеев В.П.Першиц.” История первобытного обшества”.М. 1999.
5. Алексеев В.П.” Становление человечества”. М. 1984.
6. Рогинский Я.Я. Левин М.Г. “Антропология”. М. 1978.
7. Борисковский П.B.”кишиликнинг енг кадимги хаёти”. М.1980.
8. Составител автор Е.Кют. “Древние люди”. Санк-Петербург. 2007.
9. Philip Stein, Bruce Rowe. “Physical Anthropology” 1996. 10.Intenet ma’lumotlari:
www. Википедия .](/data/documents/367af438-c5af-47cb-b811-b035601676a1/page_22.png)
Mavzu:Qirg iz xalqining turmush tarzi vaʻ an anaviy xo jaligi, zamonaviy antropologiyasi ʼ ʻ Reja: 1. Qirg iz xalqining tarixi, turmush tarzi va ʻ xo jaligi ʻ 2. Qirg iz xalqining urf-odatlari va ʻ an anaviy marosimlari ʼ 3. Qirg iz xalqining zamonaviy ʻ antropologiyasi
Markaziy Osiyoning eng qadimgi etnoslaridan biri bo‘lgan qirgizlar Tangritog, Po m ir-Oloy, qisman Hi ndiqush tog tizmalari oraligida joylashgan- hududlarda yashaydi. Qirg'iziston Respublikasida Milliy Statistika qo ʼ mitasi ma'lumotlariga ko ʼ ra, 2019- yilda Respublika aholisining umumiy soni 6389500 nafami tashkil etib, shundan 4695646 nafari qirg ʼ izlardir. Shuningdek, qirg ʼ izlar 0 ‘zbekiston, Tojikiston, Rossiya Federatsiyasi, shuningdek, Xitoyda ham yashaydi. yer shari bo ʼ yicha taxminan 6 mln. nafar qir gʻi zlar mavjud. Aksariyati o ʼ z ona tili b oʻl gan qir gʻ izchada s oʻ zlashadi. Ular asosan, islom dinining sunniy mazhabiga e'tiqod qiladi. 1920-yilgacha qir gʻi zlar qoraqir gʻ iz” deb atab kelingan. Qir gʻ iziston - Markaziy Osiyoning shimoliy-sharqida joylashgan davlat bo ʼ lib, sharqdan gʻ arbga tomon Tangritog ʼ va Pomir-Oloy bo‘ylab cho ʼ zilgan. Shimolda Qozog ʼ iston, janub va janubiy-sharqda Xitoy, janubiy- g‘arbda Tojikiston, g ʼ arbda esa O ʼ zbekiston bilan chegardosh. Chegaralarining umumiy uzunligi 4500 kmni tashkil etadi. Hududi 198500 ming kv. km bo ʼ lib, uning katta qismini Tangritog ʼ tog ʼ li hududi (yuqori cho ʼ qqisi - G ʼ alaba 7439 m.) va Xon-Tangri (6995 m) egallaydi. Mamlakatning qariyb 90% hududi dengiz sathidan 1500 m balandlikda joylashgan. Poytaxti Bishkek shahri boiib, 1887-yilda tashkil topgan. Yirik shaharlari: O ʼ sh, Jalolobod, Norin va Qorak oʻl. Qirg ʼ izlar tarixiga oid voqyealar bir necha asrlardan beri Yevropa, Rossiya va Xitoy olimlari e'tiborini o ʼz iga jalb qilib kelmoqda. Qir gʻi zlar tarixini o‘rganishga N. F. Miller, V. Shott, V. V. Radlov, V. V. Bartold, S. V. Kiselev, A. N. Bemshtam, S. M. 150 Abramzon, R. A. Abdumannopov, A. Baytur va boshqa olimlar katta hissa qo‘shgan. v Q irg‘iz xalqi etnogenezi masalasi .miloddan aw algi I asrdan boshlab tarixchilarni qiziqtira bosh lagan. Ushbu masala xususida ilk ma'lumotlami xitoy tarixchisi Sima Syanning (mil. a w . 201) Tan imperiyasi tarixiga oid asarida uchratish mumkin. Shundan so‘ng xitoy tadqiqotchilari qirg‘iz xalqining shakllanishida ishtirok etgan qabilalar to ‘g ‘risida ma'lumot bergan. Shuningdek, bu borada ko‘pgina ma'lumotlami arab va turk manbalarida ham uchratish mumkin: “Hudud ul-olam” Rashiddiddinning “Yilnomalar to ‘plami”da qirg‘izlar mamlakati to ‘g ‘risida so‘z yuritiladi (X II-X III asrlar). XI asrda yashagan Gardiziyning V III-IX asrlar manbalariga asoslab yozilgan “Zayn ul-axbor” Sayftiddin Axsikentning XVI asrda yozilgan “Majmu-
attavorix” asarida Tangritog* qirg‘izlari to ‘g ‘risida j ma'lumotlar to‘plangan. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida qirg‘izlar etnogenezmasalasiga qiziqish yana qayta tiklanadi. Qirg‘izlaming kelib chiqishi haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar F. Miller va E. Fisherlar tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, ular qirg‘izlar jung‘orlar tomonidan XVII asrda Yeniseydan hozirgi Qirg‘iziston hududiga ko‘chirilgan, deb ta’kidlaydi. Ushbu fikmi A. I. Levshin ham qo‘llab-quwatlagan. Qirg‘izlar etnogenezining o ‘rganishda xitoyshunos olim N. Ya. Bichurin munosib hissa qo‘shgan bo‘lib, u o‘z ishida qirg'izlaming Tangritog1 va Sharqiy Turkistonda yashaganlar, deb qayd etgan bo‘lsa, N. Aristovning nazariyasiga ko‘ra esa, qirgMzlar Usun nomi bilan tanilgan. V. V. Radlov qirg‘izlar mo‘g‘ul bosqini davrida dastlabki hududlaridan siqib chiqarilgan deb yozgan edi va o‘z navbatida ushbu fik rni Cho'qon Valixonov hamda O. Qoraev, M. Kojobekovlar ham ma'qullagan edi. Akademik V. V. Bartold qirg‘izlami Tangritog‘ga ilk ko‘chishlari to‘g‘risida gap bo‘lishi mumkin emas, deb ta'kidlaydi va u bunday xulosaga kelish uchun xitoy hamda arab manbalariga tayanadi. A. Bemshtam esa qirg‘izlami Tangritog‘ga ko‘chishi sekin-asta sodir bo‘igan deb qayd etgan bo‘lsa, K. Petrov esa ushbu etnos (qirg‘iz)ning Tangritog'da m o‘g‘ullar bosqinidan keyingi davrda uchta etnik komponent asosida shakllanganligi borasidagi g‘oyani ilgari suradi. S. M. Abramzon K. Petrovning fikriga qo‘shilmasdan, ayni paytda Tangritog‘ga qirg‘izlar emas, turkiy qabilalar kelgan edi, degan edi. Yu. Xudyakoy o‘zining “ История енисейских кыргызов ” (Abakan, 2000) asarida qirg‘izlaming Tangritog‘ga ko‘chishi ikki bosqichda bo‘lganligini tasdiqlaydi. Umuman olganda, qirg‘izlaming etnik tarixiga oid muammo fanda o‘z yechimini to‘la-to‘kis topgan, deb bo‘lmaydi. Qirg‘izlaming Yenisey bo‘ylarida yashaganliklari to‘g‘risida qadimgi va o‘rta asrlar manbalarida ham ma’lumotlar uchraydi. Hozirgi qirg‘iz xalqining etnomadaniy kelib chiqish jarayonini tushunishda ushbu manbalar muhim ahamiyat kasb etadi. Qirg‘izlar turkiy tilda so‘zlashuvchi qadimiy xalqlardan biri bo‘lib, ular to‘g‘risida ilk bora miloddan oldingi III asr oxirlarida xitoy tilidagi Xan manbalarida eslatiladi. Qirg‘izlaming etnik guruhlari ko‘pgina turkiy va mo‘g‘ul tillarida so‘zlashuvchi xalqlaming shakllanishiga olib kelgan jarayonlarda ishtirok etgan edi. “Buyuk davlatchilik” davri qirg‘izlaming Sharqiy Turkistonda paydo bo‘lishiga olib keldi va ulaming G ‘arbiy Tangritog1 tomon siljishlarida muhim bosqich
bo‘ldi. Qirg‘iz xonliklari yettisoyda XVIII asr boshlarigacha, ya'ni qirg‘izlar jung‘orlar tomonidan Jung‘oriyaga olib ketgunga qadar mavjud bo‘ldi. Jung4orlar xonligi manchjurlar tomonidan tor-m or etilgach, qirg‘izlaming bir qismi Manchjuriyaga ko‘chirilgan bo‘Isa, bir qismi esa qalmiqlar bilan birga Volga bo‘ylariga qochgan va hozirgi Ural xalqlari tarkibiga kirgan. Qirg izlar asosan, mongoloid irqiga mansub. Ma'lumki, m o‘g ‘ul irqiga xos alomatlar: tana terisining sarg‘ishligi, qattiq to‘g‘ri soch, badandagi sochning uncha ko‘p bo‘lmasligi, iyagining bo‘rtib chiqqanligi, burunning yassiligi (pachoqroqligi), me’yordagi qalinlikda lab hamda mo‘g‘ul qovoq (epikantus)dan iborat. Odatda, qirg‘izlaming sochi qattiq va to‘g‘ri, badandagi sochi uncha ko‘p emas, yuzi yassi, bumi bo'rtib chiqmagan, yuqori qovog‘i epikantus (o‘g‘il va qiz bolalarda) ko‘rinishda bo‘ladi. Ammo, oltoy, tuva va buryat xalqlari bilan solishtirganda, yuqoridagi hamma belgilar qirg‘izlarda yanada yaqqolroq namoyon bo‘lgan. Shuning uchun qirg‘izlar sof mo‘g ‘ul irqiga xos emas. Yenisey-Irtish daryo oralig‘i (zamonaviy Tangritog4 qirg‘izlarining avlodlari yashagan hudud) aholisi yevropeoid irqiga mansub bo‘lganligiga e'tiborimizni qaratamiz. 0 ‘sha paytda mo‘g‘ul irqiga mansub odamlar Bayko‘lbo‘yi va Sharqiy M o‘g‘ulistonda yashar edi, lekin II-IV asrlarda mo‘g‘ul irqiga mansub qabilalaming Yenisey va Oltoyga ko‘chishi avtoxton aholining qiyofasini o‘zgarishiga olib keldi. M o‘g ‘ul irqiga mansub qabilalaming asta- sekinlik bilan Tangritog‘ga qarab siljishi, II ming yillikning birinchi yarmida Tangritog* aholisi qiyofasining o‘zgarishiga sabab bo‘Idi va pirovardida, zamonaviy qirg‘izlamikiga o‘xshab shakllandi. Ushbu o'zgarishlar qirg‘izlaming Janubiy Sibir irqiga mansub ekanligi so‘z yuritishga asos ЬоЧа oladi. Qirg‘iz tili Oltoy til oilasini turkiy tili guruhining shimoliyg ‘arbiy til shoxobchasiga mansub. Ushbu til bilan bir qatorda xalq dialektikasining ikki guruhi: shimoliy dialekt guruhi va qirg‘iz hamda o ‘zbek tilining o ‘zaro ta'siri natijasidagi aralash dialektlaming janubiy guruhi mavjud. Taniqli tilshunos B. Yunusaliev til tarixidagi uch davmi ajratib ko‘rsatadi: qadimgi davr, ya'ni VU-XII asrlar; o'rta davr - XII-XV asrlaming o‘rtalari (Oltoy davri deb ham ataladi). Ushbu davrda qirg‘iz tilining qipchoq tili bilan o‘zaro ta'siri natijasida asta-sekinlik bilan g ‘arbiy til ko‘rinishiga ega bo‘ladi: yangi davr - XV asming o‘rtalari — XVI asr. Shu davrdan boshlab qirg‘iz tili yagona xalq tili shakllana boshlaydi. Olim qirg‘iz tilini
zamonaviy Qirg‘iziston hududida emas, balki undan shimoliy-sharqda, ya'ni Sharqiy Turkistonda paydo bo‘lgan, deb hisoblaydi. Zamonaviy qirg‘iz tilining paydo boMishi so‘nggi davrga taalluqli, holbuki, milodiy I asrda Yenisey da yashagan qadimgi qirg‘iz qabilalarining tili uning shakllanishida asos bo‘lib xizmat qilgan. So‘nggi davrlarda qirg‘iz tili qipchoq tili bilan assimiliyasiyalashgan, shu bilan birga, boshqa til va til guruhlari, xususan, m o‘g ʼ ul tili ham uning shakllanishida muhim rol o ‘ynagan, degan qarashlar ham ilgari surilmoqda. Qirg‘iz tili leksikasi m o‘g‘ul elementlari bilan birga arab va eron tillaridan so‘zlaming kam o‘zlashtirilganligi bilan farqlanadi. “Qirg‘iz” nomi ilk bor geegun shaklida xitoycha “Xanshu” (Xan sulolasi tarixi) yilnomasida.mil. a w . 203-yilda gi voqyealar bayonida tilga olingan. Qirg‘izlaming eng qadimgi ajdodlari gun, shak, usun va dinlin qabilalari ittifoqiga borib taqaladi. “Qirg‘iz” etnonimining kelib chiqishi to‘g‘risida bir qancha qarashlar mavjud. Jumladan, “qirg‘iz” nomi haqida keng tarqalgan talqinlaming birida ushbu atama “qirq urug‘li xalq” degan ma'noni bildiradi, deyiladi. Boshqa bir taxminga ko‘ra, qirg‘iz etnonimi “qirilgis” - “yengilmas”, “qo‘rqmas” degan ma'nolami bildiradi, deb qayd etilsa, taniqli tilshunos olim K. Petrovning fikricha, “Q irg‘iz” atamasi etimologiyasi qadimgi turk sifat so‘zi “qirig” - “qizil”dan kelib chiqqan. “Qirg‘iz” atamasi shu so‘zning ko‘plikdagi ma'nosi bo‘lib, mazkur so‘z xalq yashagan hudud bilan bog‘liq, xalqning nomi esa shu so‘zdan olingan. Yenisey bo‘yidagi Qirgun mamlakati (“Qizil mamlakat”) mil. aw . 1 ming yillikdayoq mavjud edi. O lsha paytda “Qirgut” atamasi paydo bo‘lgan, keyinchalik esa “qirg‘iz” atamasiga o‘zgargan. Abulg‘oziy Bahordirxonning “ Шажарайи турк ” asarida qirg‘izlaming kelib chiqishi haqida ma'lumot berilgan bo‘lib, ushbu manbada qayd qilinishicha, 0 ‘g‘uzxonning Qirg‘iz degan nabirasi bo‘lgan. Aynan mana shu nabirasidan qirg‘izlar tarqalgan ekan. Xullas, qirg‘izlaming kelib chiqishi to‘g‘risida turlicha qarashlar mavjud. Xususan, ulaming Yenisey qirg‘izlaridan tarqalganligi biroz bahsli masala hisoblanadi. Qirg‘izlaming ilk etnik tarixi va qadimgi qabila ittifoqlari (xunnlar, dinlinlar, saklar va usunlai) bilan bog‘liq. VI—X asrlarda Sayan-Oltoy va Tangritog‘ etaklarida yashovchi turkiy qabilalar qirg‘izlar yerlariga ko'chib kelib, mahalliy aholi bilan qo‘shilib, Qirg‘iz davlatini tuzadi. Turk xoqonligi va ko‘chmanchi davlat uyushmalari davri (VI-X asrlar)da keyinchalik qirg‘izlar tarkibiga kirgan qabilalar