logo

QO‘SHMA GAPLARNI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARNING O‘RNI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1603.953125 KB
QO‘SHMA GAPLARNI O‘QITISHDA PEDAGOGIK
TEXNALOGIYALARNING O‘RNI
Mundarija:
KIRISH
I BOB.Tilshunoslikda qo‘shma  gaplarni o‘rganilishi
1.1.  Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilish tarixi.
1.2. Maktabda  qo‘shma  gaplarni o‘rganilishi.
Bob bo‘yicha xulosa
II BOB.Bog‘lovchisiz hamda bog‘langan qo‘shma gaplar haqida 
ba’zi mulohazalar.
2.1. Bog‘langan qo‘shma gaplarni hosil qiluvchi vositalar.
2.2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar o‘rtasidagi munosabatlar.
Bob bo‘yicha xulosa
III   BOB. Ergashgangan   qo‘shma   gaplarni   o‘qitishda   zamonaviy
pedagogik texnologiyalardan foydalanish
3.1.  Mavzuni o‘qitishda zamonaviy yondashuv.
3.2. Ergashgangan qo‘shma gaplarni “Klaster” metodi orqali o‘qitish.
Bob bo‘yicha xulosa
Umumiy xulosa
Adabiyotlar ro‘yxati
1 KIRISH
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi hamda dolzarbligi
O‘zbekistonning   2017-2021–yillarga   mo‘ljallangan   “Harakatlar
strategiyasi”da  ham   IV bo‘lim   “Ijtimoiy  sohani   rivojlantirish  bo‘yicha  ustuvor
yo‘nalishlar”da qayd etilganidek: ” Biz yosh avlodni har tomonlama sog‘lom va
barkamol   etib   tarbiyalash   borasida   ishlarimizni   yangi   bosqichga   ko‘tarish
maqsadida “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonunni yangi tahrirda
qabul qildik”. 1
Zero,   Prezidentimiz   Sh.   Mirziyoyevning   “Buyuk   kelajagimizni   mard   va
oliyjanob   xalqimiz   bilan   birga   quramiz”   nomli   asarida   ta’kidlaganlaridek,
“Farzandlarimizni   mustaqil   fikrlaydigan,   zamonaviy   bilim   va   kasb-hunarlarni
chuqur   egallagan   ,   mustahkam   hayotiy   pozitsiyaga   ega,   chinakam   vatanparvar
insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun hamisha dolzarb masala hisoblanadi”. 2
 
Tom   ma’noda   to‘g‘ri   aytilgan   yuqoridagi   fikrlarning   isboti   o‘laroq,
mamlakatimizda     til   ta’limiga   ham   katta   e’tibor   berilmoqda.   2017-yildan
boshlangan   ta’limni   tubdan   isloh   qilish,   amaldagi   darsliklar   sifatini   qaytadan
ko‘rib   chiqqan   holda   jahon   standartlari   talablariga   moslashtirish   borasidagi
harakatlar   natijasi   sifatida   umumiy   o‘rta   ta’limda   eski   davlat   ta’lim   standarti
o‘rnini bosadigan va ta’limgao‘zgartirish kirita oladigan Umumiy Milliy o‘quv
dasturi   ishlab   chiqilmoqda.   Umumiy   o‘rta   ta’limning   Milliy   o‘quv   dasturi   o‘z
ichiga   fanlarning   o‘quv   reja   va   dasturlarini,o‘qitish   metodologiyasi   va
baholashni   qamrab   oladi.   Bu   dastur   bo‘yicha   yaratilayotgan   yangi   darsliklar,
o‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanmalar, mavzularning mustahkam egallanishi
uchun yaratilayotgan mashq daftarlari, o‘quv-uslubiy materiallar  ta’lim  sifatini
yanada oshirishga xizmat qiladi.
1
  O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyayevning Oliy majlisga murojaatnomasi.-
Toshkent: “O’zbekiston” N.M.U.I, 2018, 72-b.
2
Buyuk   kelajagimizni   mard   va   oliy   janob   xalqimiz   bilan   birga   quramiz.Toshkent:
“O‘zbekiston” N.M.I.U, 2017, 485-b. 
2 Ma’lumki, bugungi kungacha til materiallari semantik-gammatik maqsadga
ko‘ra   o‘rganildi.   Biroq   ularning   nutqqa   ko‘chirilishi   bilan   masalalar   nazardan
chetda qoldi. Masalan, gap va unung sintaktik shakllanishi qonun qoidalari ana
shunday   muammolardan   biridir.   Zero,   gap   nutqda   shakllanadi   va   shu   sababli
uo‘zida tilning nutqda qo‘llanilishini taqozo etadi
Shunday   ekan,   dissertatsiyamiz   mavzusini   tashkil   etgan   qo‘shma
gaplarning   sintaktik   shakllanishi   qonun-qoidalarini   o‘rganish   ham   hozirgi
tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biridir.
Tadqiqot obyekti.
O‘zbek   tilida   qo‘shma   gaplarning   birikish   yo‘llari,   ularda   ifodalangan
mazmuniy   munosabatlar,   qo‘shma   gaplarni   o‘qitish   muammolari,   ularni
o‘qitishga zamonaviy yondashuv masalalari tadqiqot obyekti sifatida olingan.
Tadqiqot predmeti.
O‘zbek   tilshunosligi   fanini   o‘qitishda   qo‘shma   gaplarning   grammatik
xususiyatlari,   semantik   sinonimiyasi   va   ularni   izchil   yoritish,   darsliklarda
berilish   holati,   mavzuni   o‘qitishda   yuzaga   keladigan   muammolarni   interfaol
metodlardan foydalangan holda bartaraf etish.
Tadqiqot ishining maqsadi.
Qo‘shma   gaplarning   tilshunoslik   fanida   o‘rganilishi   ma’lum   darajada
yangilikdir.   Shunga   asoslangan   holda,   dissertatsiyamizning   maqsadini
belgiladik:   o‘zbek   tilidagi   qo‘shma   gaplani   o‘qitishda   yuzaga   keladigan
muammolarni   interfaol   metodlardan   foydalangan   holda   bartaraf   etish,
o‘zlashtirish samaradorligini oshirish.
Tadqiqot vazifalari:
1.O‘zbek  tilida  qo‘shma  gaplarning, jumladan,  ergashgangan,  bog‘langan,
bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tadqiqi holatini o‘rganish.
2.Qo‘shma gaplarning shakllanishi qonun-qoidalari nazariyasini o‘rganish.
3.Qo‘shma gaplarning darsliklarda berilish holatlarini yoritish.
3 4.Qo‘shma   gaplarni   o‘qitishda   samara   beradigan   interfaol   metodlarni
tanlash va ta’lim jarayonida qo‘llab ko‘rish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi.
Tahlil   etilgan   faktik   materiallarga   tayangan   holda   qo‘shma   gaplarning
grammatik xususiyatlarini o‘quvchiga innivatsion va xorijiy tajribalar asosidagi
interfaol metodlar bilan tez, oson va qulay usulda o‘qitish.
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazi.
Qo‘shma   gaplarni   shakllantiruvchi   vositalar,   ularda   ifodalangan
mazmuniy   munosabatlar,   bunday   gaplarni   o‘qitishda   yuzaga   keladigan
muammolarni bartaraf etishda zamonaviy yondashuvlarga munosabat bildirish.
Tadqiqotning metodologik asosi.
Hozirgi   kunda   tadqiqot   olib   borilayotgan   ilg‘or   metodlar,   tilshunoslikda
o‘z   o‘rnini   topayotgan   yangicha   nazariyalar   asos   sifatida   olinib,   zamonaviy
ta’lim metodlaridan foydalanildi.
Tadqiqotda qo‘llaniladigan metodikaning tavsifi.
Ma’lumki,   har   bir   darsning   maqsadi,   vazifasi   bo‘ladi.   Darsda   muayyan
topshiriqni   bajarib   biror   natijaga   erishish   uchun   ma’lum   usullar   majmuasidan
foydalaniladi. U turli vositalar orqali amalga oshiriladi. Badiiy matnlarni lisoniy
tahlil qilish, undagi qo‘shma gaplarning qanday yo‘l bilan tuzilganini sharhlash,
ijodiy   tafakkurni   rivojlantirish   bilan   birga   nutqiy   mahoratning   shakllanishiga
ham   yordam   beradi.   Darsliklarimizda   qo‘shma   gaplarning   tahlili   ancha
murakkab.
Ona   tili   o‘qitish   metodikasida   qo‘shma   gaplarnio‘rganish   yuzasidan
an'anaviy   darslikdagi   mashqlar,   savol   va   topshiriqlar   hozirgi   kunga   qadar
amalda   qo‘llanilayotgan   dastur   doirasida   qolib   ketgan   edi.   o‘zbek
tilshunosligining   so‘nggi   yillarda   qo‘lga   kiritgan   yutuqlariga   tayangan   holda
yangi interfaol metodlarga asoslanib o‘rganishni tavsiya qilamiz.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati:
Turkiy   tillarning   qo‘shma   gaplari   haqida   fikr   yuritilar   ekan,   bu   tilning   o‘z
ichki   xususiyatidan   kelib   chiqish   zarur   bo‘ladi.   Tilshunoslik   taraqqiyotidagi
4 erishilgan   yutuqlar   ta’limning   samaradorligini   oshirish   uchun   xizmat   qiladi.
Ta’limning   uzluksizligini   ta’minlash   uchun   nazariy   tadqiqotlar,   tahlillar
muhimdir.   Bugungi   kunda   tayyorlanayotgan   mutaxassislar   jahon   andozalariga
javob   bera   oladigan,   chuqur   bilimli,   bilimini   amaliyot   bilan   bog‘lay   oladigan
yetuk   kadrlar   bo‘lishi   lozim.   Ta’lim   jarayonida   qo‘shma   gaplarnio‘qitishda
innovatsiyalar   va   ilg‘or   xorijiy   tajribalar,   mavzuni   o‘qitishga   zamonaviy
yondashuv   materiallarni   puxtao‘zlashtirish   uning   samaradorligini   ta’minlaydi.
Ana   shu   nuqtayi   nazardan   magistrlik   dissertatsiyasi   materiallaridan   talabalar
kurs ishi, referat yozish va mustaqil ish jarayonlarida foydalanishlari mumkin.
5 I BOB.Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilishi
1.1.Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilish tarixi.
Sintaksisning   o‘ rganish   tariхi   qadimgi   asrlarga   borib   taqaladi.   Sintaksis
ostida   gap   va   uning   qismlari   haqida   ta’limot   tushuniladi.   Bu   nazariya   antik
davrning lisoniy an’analarini ifodalashdan kеlib chiqqan. “Sintaksis (grеk tilidan
sintaksis   —   birlashtirish,   tuzilish)   til   tizimining   bir   sathi   hisoblanib,   so‘z
shakllaridan   iborat   bo‘ladi”. 3
  Sintaksis   masalasi   antik   davrdan   o‘rganilib
kеlinmoqda   va   hanuzgacha   sintaksis   masalalari   dolzarb   hisoblanadi.   Sintaksis
grammatika   fanining   bir   bo‘lagi   sifatida   ko‘riladi.   Ma’lumki,   grammatika   fani
ikki   qismdan,   ya’ni   morfologiya   va   sintaksis   yo‘nalishlaridan   iborat.   Sintaksis
ta’rifiga ingliz, rus va o‘zbеk olimlari har tomonlama   yondoshgan.   Jumladan,   rus
olimi   V.V.Vinogradov   sintaksis   so‘zning   so‘z   birikmasi   va   gap   tarkibidagi
birikish   qoidalarni   va   usullarni   hamda   so‘z   birikmalarini,   ularning   tuzilishini,
funktsiyasi, rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganuvchi fan dеb hisoblaydi. 
“Olimning   ta’kidlashicha,   sintaksisning   xaraktеrli   xususiyati   shundaki,
uning har bir o‘rganish ob’yеkti o‘zidan yuqoriroq bo‘lgan grammatik birlikning
struktur   еlеmеnti   sifatida   funktsiyalashadi:   so‘z   va   uning   shakllari   so‘z   va
gapning, so‘z birikmasi  turli yoyiq gaplarning, gap doirasida еsa,  o‘z navbatida,
sodda   gap   qo‘shma   gapning   struktur   еlеmеnti   sifatida   xizmat   qiladi”. 4
  Shunday
qilib,   sintaksisningo‘rganish   ob’yеkti   gapligini   tasdiqlaydi.   Hozirgi   kunda,
V.Vinorgadovning   nazariyasi   o‘rta   ta’lim   maktablarning   darsligida   o‘z   o‘rnini
topgan,  ya’ni,   maktab  o‘quvchilarini   o‘qitishda   aynan   ushbu   olimning  fikrlariga
tayaniladi.  
Tilshunoslik   fanida  qo‘shma   gap  mavzusi   azaldan  muammoli  bo‘lib  keldi
va   bugungi   kunda   ham   uni   muammolardan   xoli   deb   bo‘lmaydi.   Buning   asosiy
boisi   shundaki,   qo‘shma   gap   fikr   ifodasi   sintaktik   shaklining   eng   yuqori   va
murakkab pog‘onalaridan birini tashkil etadi. Jahon tilshunosligida qo‘shma gap
3
  Nurmonov А. Tаnlаngаn аsаrlаr.-Toshkent”аkаdemik nаshr”,2012.-B.288 
4
  B иноградов   В.В.   O сновн ые   вопросы   синтаксиса   предложения   (на   материале   русского   языка)   //
Исследования по русской грамматики.– М. 1975  -С.154.
6 talqiniga bag‘ishlangan ilmiy-monografik tadqiqotlar ko‘p bo‘lishiga qaramay, bu
sohada hali yechilmagan jumboqlar anchagina ko‘rinadi. Shular qatoriga qo‘shma
gap   qismlarining   atalishi,   ularning   tub   strukturaga   munosabati,   tarkibiy
qismlarning   o‘zaro   bog‘lanishini   ta’minlovchi   grammatik   va   ekstralingvistik
omillarning   funksional   salmog‘ini   aniqlash,   qo‘shma   gapning   ustpredikativ
belgisi,   uning   sintaktik   derivatsiyasiga   taalluqli   muammolarni   va,   umuman,
«qo‘shma   gap»   terminining   qo‘llanilishi   bilan   bog‘liq   ko‘plab   munozarali
masalalarni kiritish mumkin.
Qo‘shma   gap   komponentlarining   munosabati   turlarini   o‘rganish   XX
asrning   yigirmanchi   yillarida   tilshunoslik   fanida   asosiy   mavzulardan   biri   bo‘ldi
va bu sohada tilshunoslar o‘rtasida ilmiy bahs va munozaralar boshlandi. Bunday
munozaralarning   boshlanishiga,   masalan,   rus   tilshunosligida,   M.N.Petersonning
«Ocherk sintaksisa ruskogo yazika» nomli asarida qo‘shma gap haqida bildirilgan
mulohazalari sabab bo‘ldi. M.N.Peterson qo‘shma gap  qismlarining tobe va teng
bog‘lanishi   xususida   tilshunoslar   tomonidan   aytilayotgan   fikrlarning   g‘oyat
chalkash va chuqur ilmiy asosga ega emasligini ta’kidlaydi. 
M.N.Peterson   nafaqat   komponentlari   teng   bog‘lanishli,   balki   tarkibiy
qismlari   ergashgan   bog‘lanishli   qo‘shma   gapning   ham   mavjudligini   inkor   etadi.
Uning   fikriga   ko‘ra,   qo‘shma   gapga   taalluqli   sintaktik   tadqiqotlarda   teng   va
ergashgan   bog‘lanishlar   xususida   emas,   balki   so‘z   birikmalarining   o‘zaro
munosabati   haqida   mulohaza   yuritish   lozim.   Bu   o‘rinda,   albatta,   so‘z   birikmasi
keng ma’noda tushuniladi va gapning ham so‘zlarning o‘zaro birikuvidan tashkil
topishi nazarda tutiladi. 
Masalaning   bunday   qo‘yilishi,   albatta,   tilshunoslardan   javob   kutardi.
Mazkur tanqidiy mulohazaga birinchilardan bo‘lib A.M.Peshkovskiy izoh beradi
va teng hamda ergashgan bog‘lanish tushunchalarining zamirida lingvistik ma’no
borligini  atroflicha yoritib berishga  harakat  qiladi. Olim  teng bog‘lanish  asosida
shakllanuvchi  bog’langan qo‘shma  gaplar  tobe bog‘lanish  asosida  shakllanuvchi
ergashgangan   qo‘shma   gaplardan   birinchi   galda   bog‘lovchi   vositalar   orqali
farqlanishini   va   mazkur   vositalarning   qo‘shma   gap   strukturasidagi   sintaktik
7 o‘rinlari   hamo‘ziga   xosligini   alohida   ta’kidlaydi.   Bunda   teng   bog‘lovchilar
bog‘langan   qo‘shma   gapning   ikkala     qismida   yana   qo‘llanishi   yoki   tarkibiy
qismlar   oralig‘ida   kelishidan   qat’inazar,   biror   tarkibiy   qismning   muchasi
sanalmasligini,   ergashgantiruvchi   bog‘lovchi   esa   ergashgan   gapning   nafaqat
ritmik nuqtai nazardan, balki uning organik tuzilishi jihatidan ham ajralmas qismi
ekanligini   to‘g‘ri   eslatadi.   O‘zbek   tilshunosligida   ham   sintaktik   muammolar
talqiniga   ta’siri   kuchli   bo‘lgan   A.M.Peshkovskiyning   eng   muhim   xulosalaridan
biri   shunda   ko‘rinadiki,   u   qo‘shma   gap   xususida   so‘z   yuritganida   ohangni   til
unsuri   hisoblanuvchi   bog‘lovchi   bilan   hech   qachon   tenglashtirib   bo‘lmasligini,
ohang bunda yordamchi vosita ekanligini to‘g‘ri ta’kidlaydi.
A.M.Peshkovskiy   qo‘shma   gap   tushunchasining   ba’zi   g‘aliz   tomonlari
borligini   eslatadi   va  bu   haqda   quyidagilarni   yozadi:   «U  bir   necha   gapni   bir   gap
deb atagani uchun turli anglashilmovchiliklarga sabab bo‘lmoqda».
A.M.Peshkovskiy   bog‘langan   va   ergashgangan   qo‘shma   gaplarni   teng   va
ergashgan   bog‘lanishli   so‘z   birikmalariga   o‘xshatadi,   zotan,   mazkur
birikmalarning   ham   birinchisining   komponentlari   muno   sabatlari   teng
huquqlilikka,   ikkinchisiniki   esa   ergashgan   bog‘lanishga   asoslanadi.   Bundan
tashqari,   olim   o‘z   tadqiqotlarida   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   tabiati   xususida
ham so‘z yuritadi va ularni qo‘shma gapning alohida bir turi sifatida tavsiflaydi.
A.M.Peshkovskiy   garchi   o‘z   tadqiqotlarida   qo‘shma   gap   tushunchasini
asoslab berishga uringan bo‘lsa ham, aslida «qo‘shma gap» terminiga qarshi edi.
Uning fikriga ko‘ra, til birliklari o‘z-o‘zi bilan qorishib yangi pog‘onani hosil qila
olmaydi.   Masalan,   morfema   tarkibiga   ikkinchi   morfema,   so‘z   tarkibiga   ikkinchi
so‘z sig‘maydi. Demak, gap tarkibiga ham ikkinchi gap sig‘maydi. Darhaqiqat, til
sistemasining asosiy birliklari munosabatiga e’tibor berganimizda ham, morfema
aktualizatsiyasi so‘z doirasida, so‘zning real qo‘llanishi esa gap qolipida iyerarxik
(pog‘onali)   tarzda   voqelanishini   ko‘ramiz.   Bu,   o‘z   navbatida,
A.M.Peshkovskiyning   «qo‘shma   gap»   termini   xususidagi   e’tirozi   asosli   ekanini
ko‘rsatadi.   Chunki   har   bir   til   birligining   qo‘llanishi   (faollashuvi)   o‘zidan   katta
birlik og‘ushida amalga oshadi. 
8 Demak,   gapning   faollashuvi   gap   sathida   emas,   balki   mikro   -   yoxud
makromatn   tarkibida   sodir   bo‘ladi.   Ana   shu   nuqtayi   nazardan   «qo‘shma   gap»
terminining nechog‘lik noto‘g‘ri yoki to‘g‘ri ekanligini chuqur ilmiy mushohada
yuritib   o‘ylab   ko‘rishga   to‘g‘ri   keladi.   Nemis   tilshunosi,   yosh   grammatikachilar
maktabining   yirik   vakillaridan   biri   X.Paul   bog‘langan   qo‘shma   gapni   parataktik
qurilma   deb   ataydi   va   bunday   qurilma   komponentlari   biri   ikkinchisini
aniqlamasligini,   balki   har   ikkalasi   ham   bir-birini   aniqlashini   ta’kidlaydi.   Bunda,
albatta, u qo‘shma gap parataktik xarakterda bo‘lganda komponentlarining o‘zaro
tenglik   asosida   birikuvini   nazarda   tutadi.   Hozirgi   lingvistik   adabiyotlarda
qo‘shma   gaplar   gramatik   qo‘shimchalar   va   qismlarining   munosabatiga   qarab
bog‘lovchisiz,   ergashgangan   va   bog‘langan   qo‘shma   gaplarga   bo‘lib
o‘rganilyotganini ko‘ramiz. Ushbu ishimiz bog’langan va bog’lovchisiz qo‘shma
gaplar haqida bo‘lganligi bois uning turlari haqida gap boradi.
Akademik V.V.Vinogradovning fikriga   qaraydigan bo‘lsak, bog‘lovchisiz
va bog‘langan qo‘shma gaplarning zaruriy qismlari struktur-sintaktik va mazmun
tomonidan   bir-biri   bilan   aloqada   bo‘ladi.   Bog‘langan   qo‘shma   gap   zaruriy
qismlari,   ergashgangan   qo‘shma   gap   zaruriy   qismlaridan   farqli   holda,   teng
bog‘lanishli,   teng   munosabatli   ko‘rinsa   ham,   bu   zaruriy   qismlarning   faqat
birinchisini   ixtiyoriy   qurilishli   deb   hisoblasak   bo‘ladi,   ikkinchisi   struktur
ko‘rinishi va sintaktik tomoniga ko‘ra birinchisiga qaysidir ma’noda tobe bo‘ladi.
Bog‘lovchisiz qo‘shma gap zaruriy qismlari esa ritm va melodik vositalar, leksik
vositalar ishtirokida bog’landi va shunda ham analogik vaziyat kuzatiladi.
Ehtimol,   V.V.Vinogradovning   mazkur   fikri   to‘liq   asoslidir.   Sababi
bog‘langan   va   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   qismlarining   o‘zaro   ma’noviy   va
sintaktik   munosabatlari   shundan   dalolat   beradi.   Bu,   ayniqsa,   qo‘shma   gapning
kommunikativ vazifa bajarishida to‘laqonli nomoyon bo‘ladi deb o‘ylaymiz.
Ammo,  V.Vinogradov   tomonidan  ishlatilgan   «tobelik»  tushunchasini   ayni
paytda   ergashgan   gapning   bosh   gapga   ergashganish   darajasi   bilan
tenglashtirmasligimiz kerak. Qo‘shma gap ikki yoki undan ortiq sodda gaplarning
tuzilmaviy   tarzdagi   birikishini   emas,   balki   ma’lum   kommunikativ   vazifa
9 bajarilishi   uchun   xizmat   qiluvchi   shakliy   va   mazmuniy   yaxlitlikni   tashkil   etgan
sintaktik   qurilmalar   birikishini   talab   etadi.   Shu   sababli   qo‘shma   gap   o‘ziga   xos
murakkab shakl, ma’no va ohang butunligi mahsuli hisoblanadi. 
Rus olimi A.G.Rudnevning fikriga ko‘ra, teng munosabatli qo‘shma gaplar
ikki   yoki   undan   ortiq   mustaqil   sodda   gaplarning   tenglik   asosida   birikuvidan
tashkil topadi. Bizningcha, bu mulohaza bilan qo‘shilish qiyin. Sodda gaplarning
mustaqilligi to‘g‘risida faqat bu gaplar qo‘shma gap tarkibiga kiritilishidan avval
gapirish   mumkin.   Ular   qo‘shma   gap   tarkibiga   kiritilgach,   biri   ikkinchisi   bilan
ma’no   va   grammatik   jihatdan   bog‘langan   bo‘ladi.   Bu   esa,   o‘z   navbatida,   teng
munosabatli   qo‘shma   gaplar   zaruriy   qismlarining   nisbiy   mustaqilligidan   dalolat
beradi. Shu bois «teng komponentli» tushunchasini ham nisbiy deb bilmoq lozim.
Biroq   A.G.Rudnev   teng   munosabatli   qo‘shma   gaplar   komponentlarining   o‘zaro
bog‘liqligi quyidagilarga asoslanishini to‘g‘ri ko‘rsatadi: 
1.Ular   bir   paytda   sodir   bo‘layotgan   voqea-hodisa   ifodasiga   ko‘ra   o‘zaro
bog‘langan bo‘ladi. 
2.Zamon oqimida ketma-ket ro‘y berayotgan voqea-hodisa voqelanadi.
3.Ikkinchi   komponent  birinchisida  berilayotgan xabarning  natijasi   bo‘lishi
mumkin. 
4.Ro‘y berayotgan voqea-hodisalar ma’nolari o‘zaro zid bo‘ladi. 
5.Hodisalar   voqelanishining   galma-galligi   kuzatiladi.   Bunda   qo‘shma   gap
komponentlari munosabati ayiruv bog‘lovchilariga asoslanadi. 
6.Ikkinchi   komponent   birinchisida   voqelanayotgan   xabarning   alohida
ta’kidlanishi uchun xizmat qiladi. 
A.G.Rudnev   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   qo‘shma   gapning   alohida   turi
emasligini,   ular   yo   bog‘langan,   yoki   ergashgangan   qo‘shma   gaplarning
bog‘lovchi   vositalar   ishtirok   etmagan   ko‘rinishini   taqozo   etishini   alohida
ta’kidlaydi.
Olimning   fikriga   ko‘ra,   bog‘lovchisiz   munosabat   qadimda   ham,   hozirgi
kunda     ham   mustaqil   ma’noga   ega   bo‘lmaganini   ta’kidlaydi.   Bizningcha,   bu
o‘rinda   A.G.Rudnevning   fikri   bilan   qo‘shilish   qiyin.   Zotan,   bog‘lovchisiz
10 qo‘shma   gaplarni   mustaqil   ma’noga   ega   emas   deb   bo‘lmaydi   va   shu   bois   uni
bog‘langan yoki ergashgangan qo‘shma gapning bog‘lovchisiz turi tarzida talqin
etish   masala   tavsifini   ancha   chigallashtiradi.   A.N.Gvozdev   tilshunoslikda
qo‘shma gaplarni bog‘langan va ergashgangan deb ataluvchi turlarga bo‘lish XIX
asrlarda kun tartibiga qo‘yilganligini, ammo buning ilmiy asoslanishi hanuzgacha
mukammal talqin etilmaganligini aytadi. 
A.N.Gvozdev   mazkur   tasnifni   ilmiy   asoslash   uchun   bog‘langan   va
ergashgangan qo‘shma gaplarning har birining o‘ziga xos sintaktik xususiyatlarini
puxta   o‘rganish   lozimligini   ta’kidlaydi   va   faqat   shu   orqali   ularning   alohida
grammatik   kategoriyalar   sanalishi   mumkinmi   yoki   yo‘qmi   ekanligini   dalillasa
bo‘ladi,   degan   xulosaga   keladi.   A.N.Gvozdevning   fikriga   ko‘ra,   bog‘langan
qo‘shma  gaplar  bilan ergashgangan  qo‘shma  gaplarning asosiy  tafovuti  ularning
sintaktik   strukturalarida,   bog‘lovchi   vositalarda   ko‘zga   tashlanadi.   Bog‘langan
qo‘shma   gaplarda   ham   uyushiq   bo‘laklarda   ko‘zga   tashlanadigan   sintaktik
vositalar   kuzatiladi   va   ular   tarkibida   qo‘llanadigan   bog‘lovchilar   ham   bir   xildir.
Shu   bois   bog‘langan   qo‘shma   gaplar   komponentlari   munosabatlari,   gapning
uyushiq bo‘laklarida bo‘lganidek,  biriktiruvchi , zidlovchi va ayiruvchi ma’nolarni
taqozo   etadi.   Bundan   tashqari,   A.N.Gvozdev   “bog‘langan   qo‘shma   gaplarda
bog‘lovchi   vosita   tarkibiy   qismlarining   birortasiga   taalluqli   emasligini   va   u   ikki
komponentning   oralig‘ida   sintaktiko‘rinlashuvini,   ergashgangan   qo‘shma
gaplarda   esa   bog‘lovchi   yoki   uningo‘rnida   qo‘llanilgan   grammatik   vosita
ergashgan gap tarkibida kelishini ta’kidlaydi”.
A.N.Gvozdev   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   haqida   gapirganida,   ularning
hozirgi   tilshunoslikda   munozarali   ekanligini,   zotan,   bunday   qo‘shma   gaplar
tarkibiy   qismlari   munosabati   ergashgan   bog‘lanishga   asoslanishi   ham
mumkinligini   aytadi.   Ko‘rinadiki,   A.N.Gvozdev   ham   bog‘lovchisiz   qo‘shma
gaplar   tarkibiy   qismlari   ergashgan   bog‘lanishga   asoslanishi   mumkinligini
ta’kidlab   masala   tavsifini   ancha   chigallashtiradi.   V.G.Admoni   bog‘langan
qo‘shma gap xususida mulohaza yuritar ekan, uning tarkibiy qismlarini mustaqil
sodda gaplar bilan qiyoslaydi va biri ikkinchisi bilan mazmunan zich bog‘langan
11 mustaqil   qo‘llanilgan   sodda   gaplar   bilan   bog‘langan   qo‘shma   gap   tarkibida
faollashgan   sodda   gaplaro‘rtasidagi   farq   nisbiy   ekanligini   ta’kidlaydi.
V.G.Admonining   ko‘rsatishicha,   mustaqil   qo‘llangan   sodda   gaplar   grammatik
jihatdan avtosemantik  xarakterga ega ekanligi, bog‘langan qo‘shma gap tarkibiy
qismlari tarzida kelayotgan sodda gaplar grammatik jihatdan sinsemantik sifatga
ega ekanligi ularo‘rtasidagi asosiy farqlardan biri sanalishini aytadi. 
Olim   bog‘langan   qo‘shma   gap   komponentlarining   sinsemantik   belgilari
quyidagilarda ko‘rinishini eslatadi: 1. Grafik rejada. 2. Ritmik-intonatsion rejada.
3. Mantiqiy-grammatik rejada. 
Bizningcha,   bu   o‘rinda   V.G.Admoni   fikrida   ba’zi   g‘alizliklar   ko‘zga
tashlanadi.   Buni   birinchi   galda   «avtosemantika»   va   «sinsemantika»
terminlarining  qo‘llanilishida   qayd  etish  mumkin.  Boshqacha   aytganda,  gapning
avtosemantik   yoki   sinsemantik   xarakterda   bo‘lishi   grammatik   jihatdan   emas,
balki semantik jihatdan belgilanadi. Bu o‘rinda «avtosemantika» termini ko‘pgina
hollarda,   mustaqil   sodda   gaplardan   tashqari,   bog‘langan   va   bog‘lovchisiz
qo‘shma   gap   komponentlariga   bevosita   taalluqlidir,   zotan,   ularning   har   biri
mazmuniga ko‘ra nisbiy mustaqil bo‘lishi mumkin. Ana shu jihatdan bog‘langan
qo‘shma   gap   komponentlari   ergashgangan   qo‘shma   gap   komponentlaridan
semantik strukturasiga ko‘ra farqlanadi. 
Yuqoridagilar   bilan   bir   qatorda,   bu   o‘rinda   shuni   ham   aytish   lozimki,
ergashgangan   qo‘shma   gap   komponentlari   sinsemantik   xarakterda   bo‘ladi.   Bu
haqda   YE.V.Guliganing   «Hozirgi   nemis   tilida   qo‘shma   gaplar   nazariyasi»
monografiyasidan   kerakli   ma’lumotlarni   olish   mumkin.   Avtosemantik   va
sinsemantik gaplar xususida N.S.Valgina ham asosli ma’lumot beradi. 
Unga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining teng huquqlililik
asosida bog‘lanishi sintaktik sathda ko‘rinadi, mazmuniy nuqtai nazardan esa ular
nisbiy   mustaqildir,   zotan,   har   ikki   komponent   bir-biriga   bog‘liqdir.   Bog‘langan
qo‘shma   gap   qismlarining   mazmunan   nisbiy   mustaqilligi   ularning   avtosemantik
xarakterda   ekanligidan   dalolat   beradi.   Bunday   vaziyatda   qismlarning   har   biri
leksik   nuqtai   nazardan   to‘liq,   bekamiko‘st   bo‘ladi   va   shu   bois   ular   mustaqil
12 qo‘llanilishi   mumkin   bo‘lgan   sodda   gaplarni   taqozo   etadi.   Bog‘langan   qo‘shma
gapning   dastlabki   komponenti   avtosemantik   tarzda,   ikkinchisi   esa   sinsemantik
xususiyatda   bo‘lishi   ham   mumkin.   Sababi   ko‘p   paytlarda   ikkinchi   komponent
mazmuniga   ko‘ra   birinchi   komponentga   uzviy   bog‘langan   holda   voqelanadi.
Ba’zan   esa   qo‘shma   gapning   birinchi   komponenti   ham   leksik   jihatdan   to‘liq
emasligi kuzatiladi. 
Bu   esa,   o‘z   navbatida,   uning   mazmunan   nisbiy   mustaqil   bo‘lishiga
monelik   qiladi.   N.Valgina   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplaro‘tgan   asrning   50-
yillaridan   boshlab   mustaqil   tur   sifatida   o‘rganilayotganini   aytadi   va   bunday
qo‘shma   gap   tarkibiy   qismlari,   asosan,   intonatsiya,   fe’l-kesimning   grammatik
shakli   yoki   so‘z   tartibi   vositasida   munosabatga   kirishishini   ta’kidlaydi.   Aytish
lozimki,   N.Valgina   bog‘langan   qo‘shma   gap   qismlarining   avtosemantik   va
sinsemantik   xarakteri   haqida   ilmiy   e’tiborga   molik   fikr   aytgan   bo‘lsa   ham,
bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   sintaktik   tabiati   xususida   biror   yangi   fikr
bildirmaydi.
  V.A.Beloshapkovaning   mas`ul   muharrirligida   chop   etilgan   «Hozirgi   rus
tili»   darsligida   bog‘langan   qo‘shma   gaplar   teng   bog‘lovchili   so‘z   birikmalariga
qiyosan o‘rganiladi va bu haqda quyidagi mulohazalar bildiriladi: «Qo‘shma gap
komponentlari   o‘rtasidagi   teng   bog‘lanish   tarkibiy   qismlari   teng   munosabatli
bo‘lgan   so‘z   birikmalaridagi   bog‘lanish   bilan   mushtarakdir.   So‘z   birikmalari
(so‘z   formalari)   va   qo‘shma   gap   sathida   (predikativli   birliklar)o‘zaro
bog‘lanayotgan komponentlar bir xil sintaktik vazifa bajaradi».
Ko‘rinadiki,   bu   o‘rinda   komponentlari   teng   bog‘lanishli   bo‘lgan   so‘z
birikmasi bilan bog‘langan qo‘shma gap sathidagi sintaktik munosabat aynan bir
xil   deb   ko‘rsatiladi.   Lekin   shu   fikr   bilan   to‘laligicha   qo‘shilish   qiyin,   negaki
bog‘langan   qo‘shma   gap   komponentlarining   sintaktik   shakllanishi   alohida   tub
qurilishga   asoslanishi   bois   ular   o‘rtasidagi   sintaktik   bog‘lanish   ham   o‘ziga
xoslikka egadir. So‘z birikmasi esa har doim hosila qurilmani taqozo etadi, unga
tub struktura begonadir. Bundan tashqari, yuqoridagi fikrda ta’kidlangan sintaktik
vazifalar   bir   xil   ekanligi   ham   ilmiy   asoslanmagan.   Biroq   mazkur   darslikda
13 bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar taqozo etadigan sintaktik sistema ko‘p jihatdan hali
ilmiy izohlarga ehtiyojli ekanligi, ularning tadqiqi tilshunoslik fani oldida turgan
galdagi vazifalarni taqozo qilishi to‘g‘ri qayd etiladi. 
A.P.Komarovning   mulohazasiga   ko‘ra,   bog‘langan   qo‘shma   gap
komponentlari   o‘rtasida   mantiqiy   bog‘lanish   mavjudligi   sababli ,   bunda
kuzatiladigan   sintaktik   aloqa   kuchsiz   bo‘ladi.   Ergashgangan   qo‘shma   gap
komponentlarining   o‘zaro   munosabati   esa   predmetga   asoslanadi   (predmetnaya
svyaz).   Bunda   mantiqiy   bog‘lanish   kuzatilmaydi.   Lekin   A.P.Komarov   bu   bilan
“logik bog‘lanish faqat bog‘langan qo‘shma gap komponentlari uchun, predmetga
asoslangan   munosabat   ergashgangan   qo‘shma   gaplar   uchun   xarakterli   degan
xulosaga   kelmaslik   kerakligini,   bunda   qat’iy   korrelyatsiya   (chegara)   yo‘qligini
ham ta’kidlaydi”. 5
YE.A.Referovskayaning   ilmiy   mushohadalariga   ko‘ra,   bog‘langan
qo‘shma gap komponentlari ma’no jihatdan o‘z mustaqilligini saqlaydi. Ularning
o‘zaro   bog‘lanishi   natijasida   qo‘shma   gapning   umumiy   mazmuniy   salmog‘i
shakllanadi. Demak, bog‘langan qo‘shma gapning mazmuni har doim ikki xabar
ifodasining majmuini taqozo etadi.
YE.A.Referovskayaning   fikri   bilan   qo‘shilish   mumkin.   Lekin,   shuni   ham
aytish kerakki, bog‘langan qo‘shma gap komponentlarining mustaqilligi semantik
jihatdan   ham,   sintaktik   jihatdan   ham   nisbiydir.   YE.A.Referovskaya   bog‘langan
qo‘shma   gaplarni   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplardan   keskin   farqlash   lozimligini
aytadi. Olimning fikriga ko‘ra, bog‘langan qo‘shma gaplarning tarkibiy qismlari
mazmunan   yagona   bir   butunlikni   tashkil   etadi,   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar
komponentlari esa bunday imkoniyatdan mahrumdir. 
Bizningcha,   YE.A.Referovskayaning   mazkur   fikriga   ijobiy   yondashib
bo‘lmaydi.   Negaki,   nafaqat   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarda,   balki   qo‘shma
gaplarning   barcha   turlarida   ham   umumiy   mazmun   ifodasi   kuzatiladi.   Fransuz
tilshunosi J.Antuan teng bog‘lanish muammosini talqin etishga o‘zining ikki jildli
5
  hhtps||azkurs.org  Hozirgi tilshunoslikda qo`shma gap talqini va sintaktik derivatsiya nazariyasi
14 monografiyasini   bag‘ishlaydi.   Asarning   birinchi   jildida   muallif   mavzuga   oid
lingvistik   adabiyotlar   tahlilini   beradi,   ikkinchi   jildida   esa   bog‘langan   qo‘shma
gaplarning semantik va sintaktik rejalar asosidagi talqini o‘z aksini topadi. 
J.Antuan   bu   asarida   bog‘langan   qo‘shma   gapni   mantiqiy   reja   zamirida
o‘rganish   lozimligini   tavsiya   etgan   tilshunoslar   fikriga   qo‘shilmaydi   va   teng
bog‘lanish   tushunchasining   mantiq   bilan   aloqador   emasligini,   ergashgan
bog‘lanishning   esa   mantiq   nuqtai   nazaridan   izohlanishi   mumkinligini   aytadi.
J.Antuan   teng   bog‘lanishning   asosiy   belgisi   qo‘shma   gap   komponentlarining
o‘zaro muvozanat holati ekanligini ta’kidlaydi. J.Antuanning bog‘langan qo‘shma
gap   komponentlarining   o‘zaro   tenglik   asosida   bog‘lanishini   (bog‘langan   va
bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarni)   mantiqiy   nuqtai   nazardan   izohlash   noo‘rinligi
haqidagi   fikri   bilan   qo‘shilish   mumkin,   biroq   ergashgan   bog‘lanishning   mantiq
bilan   bog‘liqligi   xususidagi   mulohazasi,   bu   o‘rinda,   izoh   talabdir.   To‘g‘ri,
tilshunoslik fani mantiq bilan bog‘langandir. 
Lekin   bundan   mantiqiy   qonun-qoidalar   bilan   tilshunoslik   qonun-qoidalari
bog‘liqdir, degan yanglish xulosaga kelib bo‘lmaydi, zotan, tilshunoslik fanining
til   sistemasi   elementlarining   faqat   o‘z   doirasida   amal   qiladigan   qonun-qoidalari
mavjuddir. Yanada oydinlashtiradigan bo‘lsak, lingvistik hodisalarning semantik
tahlili   mantiqiy   qoidalar   bilan   hisoblashishi   lozim   bo‘lsa   ham,   ularning   formal-
sintaktik tahlili sof lingvistik qoidalarga tayanishi lozim. Aks holda, mantiq bilan
tilshunoslik fanlari o‘rtasidagi chegara buziladi. 
Turk   tilshunosi   prof.   Leyla   Karaxan   bog‘langan   qo‘shma   gapning
komponentlari   quyidagi   vositalar   orqali   o‘zaro   munosabatga   kirishuvini
ko‘rsatadi: “ve, veya, da, ne, fakat, ama, läkin, halbuki, meĝer.” 6
Olim bog‘langan
qo‘shma   gapning   har   bir   komponenti   mustaqil   jumlani   taqozo   etishini   va   ular
mazmunan bog‘lovchi vositalar orqali aloqada bo‘lishini ta’kidlaydi:
Hava   bulutlu   ve   durduĝumuz   tepe   rüzgârli   idi.   Gönlümle   oturdumda
hüzünlendim o yerde. Ne doĝan güne hükmüm geçer, ne hâlden anlayan bulunur.
6
 hhtps||azkurs.org  Hozirgi tilshunoslikda qo`shma gap talqini va sintaktik derivatsiya nazariyasi
15 Ko‘rinadiki, L.Karaxan bog‘langan qo‘shma gap komponentlarini mutlaqo
mustaqil jumlalar tarzida talqin etadi. 
Bizningcha,   ularni   nisbiy   mustaqil   jumlalar   sifatida   izohlash   maqsadga
muvofiq   bo‘lar   edi,   zotan,   umumiy   bir   ma’no   ifodasini   berish   uchun   birikkan
jumlalar qandaydir tarzda mustaqilligini yo‘qotadi. Turk tilshunosi Tahsin Bangu
o‘g‘lu   bog‘lovchisiz   va   bog‘lovchili   qo‘shma   gaplarni   alohida   turli   qo‘shma
gaplarga ajratmaydi va ularni umumlashtirib, bog‘langan qo‘shma gap nomi bilan
ataydi.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   bunda   biriktiruv   (ulama)   jumlalar   sirasiga
kiritiladi va biriktiruv bog‘lovchili qo‘shma gaplar qatorida tahlil etiladi. 
A.N.Baskakov   turk   tilida   bog‘lovchisiz   bog‘langan   qo‘shma   gaplarni   ikki
yoki   undan   ortiq   sodda   gaplarning   intonatsiya   vositasida   birikuvidan   tashkil
topgan   mazmuniy   butunlik   sifatida   talqin   etadi.   Bunda,   olimning   fikriga   ko‘ra,
qo‘shilayotgan   sodda   gaplar   mazmunidan   farqlanuvchi   yangi   ma’no   vujudga
keladi.   Bizningcha,   A.Baskakovning   mazkur   fikri   e’tiborga   molikdir,   zotan,
qo‘shma   gapning   har   qanday   turida   ham   komponentlari   mazmunidan   kelib
chiqadigan yangi bir mazmuniy butunlik shakllanadi.
M.Qurbonovaning   fikriga   ko‘ra,   ergashgangan   qo‘shma   gaplarning
tilshunosligimizda amalda bo‘lgan tasnifi nosintaktikdir. 
Bog‘langan   qo‘shma   gaplarni   S.Solixo‘jayeva   ochiq   va   yopiq   strukturali
turlarga bo‘libo‘rganadi. 
Bunda   komponentlari   sirasini   shu   gapning   grammatik   formasi   orqali
davom   ettirish   mumkin   bo‘lgan   sintaktik   qurilmalarni   ochiq   strukturali
bog‘langan   qo‘shma   gaplar   deb   atash,   komponentlari   sirasini   bog‘lovchilar
(grammatik  forma)   orqali  davom  ettirib  bo‘lmaydigan   sintaktik  qurilmalarni   esa
yopiq   strukturali   bog‘langan   qo‘shma   gaplar   deb   atash   lozimligi   ta’kidlanadi.
Boshqacha   aytganda,   biriktiruv   va   ayiruv   bog‘lovchili   qo‘shma   gaplar   ochiq,
zidlov   bog‘lovchili,   bo‘lsa,   esa   so‘zlari,   faqat   bog‘lovchisi   hamda   -u   (-yu)
yuklamalari yordamida shakllangan qo‘shma gaplar yopiq strukturali bog‘langan
qo‘shma   gaplar   sanaladi.   Bundan   tashqari,   S.Solixo‘jayeva   -i   (-ib)   qo‘shimchali
ravishdosh   shaklli   va   fe’lning   shart   shakli   qo‘shimchasi   -sa   orqali   shakllangan
16 bog‘langan qo‘shma gaplar ham mavjudligini dalillashga harakat qiladi. 
Shubhasiz,   S.Solixo‘jayeva   bog‘langan   qo‘shma   gaplar   muammosini
yoritishga   barakali   hissa   qo‘shgandir.   Lekin   -i   (-ib)   hamda   -sa   qo‘shimchalari
bog‘langan   qo‘shma   gap   komponentlarining   birinchisi   tarkibida   kelsa,   u   holda
mazkur   komponentning   kesimi   mustaqilligini   yo‘qotadi   va   bu   gap   ikkinchi
komponentga,  hech   bo‘lmaganda,   ma’lum   darajada   tobe   bo‘lib   qoladi.  Shu   bois
S.Solixo‘jayevaning   yuqorida   bu   haqda   bildirgan   fikri,   bizningcha,   ancha
munozaralidir.   Shunday   qilib,   bog‘langan   va   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar
o‘zbek   tilshunosligida   ham,   umumiy   tilshunoslik   doirasida   ham   ergashgangan
qo‘shma gaplarga nisbatan kam o‘rganilganini ko‘ramiz. 
Boshqacha aytganda, bog‘langan va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar talqiniga
bag‘ishlangan   ilmiy   monografik   tadqiqotlar   juda   oz.   Mavjud   darslik   va   o‘quv
qo‘llanmalarining ham aksariyatida ular haqida qolipga tushib qolgan bir xil fikr
va   mulohazalar   takrorlanadi.   Vaholanki,   bog‘lovchili   hamda   bog‘lovchisiz
qo‘shma   gaplarning   (murakkab   sintaktik   qurilmalarning)   semantik   hamda
sintaktik   talqini   bilan   bog‘liq   o‘rganilishi   lozim   bo‘lgan   muammolar   anchagina
ko‘rinadi.   Bunday   muammolardan   biri   mazkur   turlardagi   murakkab
qurilmalarning sintaktik derivatsiyasi masalasidir. Bu o‘rinda sintaktik derivatsiya
nazariyasi haqida qisqacha ma’lumot berishdan oldin «qo‘shma gap» tushunchasi
haqida o‘z fikrlarimizni ma’lum darajada ayta oldik.
  Aytish lozimki, nafaqat o‘zbek tilshunosligida, balki jahon tilshunosligida
ham «qo‘shma gap» terminidan (shu jumladan « bog‘langan» va «bog‘lovchisiz»
atamalaridan)   foydalanib   kelinmoqda.   Masalan,(rus   tilida   «slojnoye
predlojeniye», ingliz tilida «complex sentence», nemis tilida «Satzreihe», fransuz
tilida   «phrase   complexe»   va   h.k.).   Biroq   hozirgi   tilshunoslikda   mazkur
terminlarning   qo‘llanish   darajasi   qandaydir   ma’noda   pasayib   bormoqda.   Buning
asosiy   boisi,   bizningcha,   ular   masalaning   tub   mohiyatini   to‘liq   ochib   bera
olmayotganidadir.
«Qo‘shma   gap»   termini   bugungi   kunda   ko‘pchilik   tilshunoslarni
qoniqtirmayapti.
17 Chunki   «qo‘shma   gap»   tushunchasi   til   birliklarining   iyerarxik   (pog‘onali)
munosabati   prinsiplarining   buzilishiga   olib   kelmoqda.   M.V.Lyapon   ta’biri   bilan
aytganda:   «Agar   qo‘shma   gap   (murakkab   jumla)   ikki   yoki   undan   ortiq
(kommunikativ salmoqli) tugal fikr anglatayotgan xabarlar birikuvini taqozo etar
ekan,uning sathida matn ifodasining jiddiy belgilari kuzatiladi».
Nutqni   mikromatn   tarzidao‘rganish   haqida   aytilgan   ba’zi   mulohazalar
R.Sayfullayevaning   tadqiqotlarida   ham   uchraydi.   Ana   shulardan   kelib   chiqib,
mazkur   ishda   «bog‘langan   qo‘shma   gap»   va   «bog‘lovchisiz   qo‘shma   gap»
tushunchalari   o‘rniga   mikromatn   tushunchasini   taqozo   etuvchi   «komponentlari
teng bog‘lanishli murakkab sintaktik qurilma» terminidan foydalanmoqdamiz.
Monografiyada   teng   bog‘lanishli   murakkab   sintaktik   qurilmalarning
derivatsion   xususiyatlarinio‘rganish   asosiy   maqsad   bo‘lgani   uchun   quyida
sintaktik   derivatsiya   nazariyasi   xususida,   uning   mohiyati   va   asosiy   prinsiplari
haqida   ba’zi   zaruriy   ma’lumotlarni   keltiramiz.   Sintaktik   derivatsiya   nazariyasi
Praga   tilshunoslik   maktabining   yirik   namoyandalaridan   biri   Yeji   Kurilovich
tomonidan   ilmiy   asoslab   berildi.   Uning   1936   yilda   fransuz   tilida   chop   etilgan
«Leksik   derivatsiya   va   sintaktik   derivatsiya»   nomli   maqolasida   «sintaktik
derivatsiya»   tushunchasi   birinchi   bor   qo‘llanilgan   edi.   Aslida   «derivatsiya»
tushunchasi   tilshunoslikda   mohiyatan   yangi   emas.   Chunki   bu   tushuncha   so‘z
yasalishi   ma’nosida   ovrupa   tilshunosligida   ko‘p   yillardan   beri   qo‘llanilib
kelmoqda.   Biroq   tilshunoslik   fanida   sintaktik   derivatsiya   tushunchasining   faol
qo‘llanilishi   60-yillardan   boshlandi.   Boshqacha   aytganda,   Yeji   Kurilovichning
yuqorida   eslatib   o‘tilgan   maqolasi   1962   yilda   rus   tilida   nashr   etilgandan   so‘ng,
dastlab   rus   tilshunosligida   bu   sohada   ilmiy-tadqiqot   ishlari   boshlandi   va   vaqt
o‘tishi bilan yirik monografik tadqiqotlar ham bajarildi.
O‘zbek tlshunosligida qo‘shma gaplarning o‘rganilishi.
O‘zbеk   tili   sintaksisi   tilshunoslikning   alohida   bo‘limi   sifatida   dastlab   Fitrat
tomonidan   “nahv”   atamasi   ostida   o‘ rganildi.   Shundan   so‘ng   H.Qayumiy   va
S.Dolimov   ham   ikki   qismli   “Grammatika”   asarini   yozib,   ikkinchi   qismini
18 “nahv”   dеb  nomlaganlar. 7
Gap   nazariyasi   ham   turli   tadqiqotchilar   tomonidan   kеng   o‘ rganilgan.   Til
o‘z kommunikativ vazifasini sintaktik qurilma — gap vositasida amalga oshiradi.
Tildagi   barcha   —   fonеtik,   lеksik,   morfologik   hodisa   ana   shu   sintaktik   qurilishga
xizmat   qiladi.   Biroq   bular   sirasida   lеksika   va   morfologiyaning   til   grammatik
qurilishidagi   ishtiroki   o‘ziga   xos.   Zеro,   har   qanday   sintaktik   hodisada   so‘z   va
morfologik  ko‘rsatkichni   ko‘ramiz.  Shu   boisdan   sintaktik   mohiyatni   bеlgilashda
lеksik   va   morfologik   omilga   tayaniladi.   Gap,   aslida,   so‘zning   еrkin   birikuviga
ham   asoslanganligi   tufayli   so‘zning   bog‘lanish   qonuniyati,   so‘z   birikmasi   ham
sintaksisda   o‘rganiladi.   So‘z   birikmalarini   o‘rganish   gap   ta’limotining   tarkibiy
qismi,   undan   ajratilgan   holda   qaralishi   mumkin   еmas.   Sintaksis   so‘zning   har
qanday birikuvini еmas, balki hokim-tobеlik munosabatiga kirishgan еrkin nutqiy
birikuvning   lisoniy   mohiyatini   tеkshiradi.   Qaysidir   yo‘sindagi   so‘zning   birikuvi
bo‘lgan   qo‘shma   so‘z   (uchburchak,   еrtapishar,   sotib   olmoq),   frazеologik   birlik
(ilonning yog‘ini yalagan, po‘konidan   yеl   o‘ tmagan,   ko‘ngli   bo‘sh)   sintaksisning
tadqiq   doirasidan   chеtda   qoladi. 
Chunki   ular   еrkin   bog‘lanishga   еga   еmas.   Sintaksis   atamasi   grammatika
atamasining   o‘zi   kabi   ikki   ma’noli:   1)   tilning   sintaktik   qurilishi;   2)
grammatikaning   tarkibiy   qismi.   Atamani   ana   shu   ikkinchi   ma’nosida   qo‘llab,
birinchi ma’no ifodasi  uchun sintaktik qurilish atamasini  ishlatamiz. Gap barcha
tillarda   grammatikaning   asosiy   tarkibiy   qismlaridan   biri   hisoblanadi.   Gap
turlarinining  o‘ rganilishiga,   gap   tadqiqi   bilan   bog‘liq muammolar va turli tillarda
gaplarning   taqqoslash   va   qiyoslash   masalalariga   alohida   е’tibor   qaratiladi.
Shuning   uchun   turli   oila   va   guruhlarga   mansub   tillardagi   gaplarni   va   ularning
turlarini qiyoslash va farqlash bugungi kun dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Bugungi   kunda   gaplar   tilshunoslikning   turli   yo‘nalishlarida   o‘rganilib
kеlmoqda,   jumladan,   kontrastiv   tilshunoslik,   arеal   tilshunoslik,   qiyosiy
tipologiya,   kognitiv   tilshunoslik,   lingvokulturologiya   va   pragmatik   tilshunoslik.
Albatta,   tilshunoslikning   har   bir   yo‘nalishida   gaplar   va   ularning   muammolarini
7
  Nurmonov А. Tаnlаngаn аsаrlаr.-Toshkent”Аkаdemik nаshr”, II jild, 2012.-B.418
19 tahlil   qilish   yangicha   yondashuvlarni   va   usullarni   talab   qiladi.   Shuning   uchun,
gaplarning   asosiy   til   birligi   sifatida   alohida   o‘ rganish   mavzusi   diqqatga
sazovordir.   O‘ zbеk   tili   sodda   gap   sintaksisning   takomillashuvida
B.O‘rinboyеvning “Hozirgi o‘zbеk tilida vokativ katеgoriya”, N.Mahmudovning
“O‘zbеk tilidagi sodda gaplarda mazmun va shakl assimеtriyasi” monografiyalari
ahamiyatli   bo‘ldi.   O‘zbеk   tili   qo‘shma   gap   sintaksisi   shakllanishida   akadеmik
G‘.Abdurahmonov va M.Askarovlarning xizmati kattadir.
“O‘zbеk   tili   qo‘shma   gaplarning   tadqiqiga   bag‘ishlangan   “Hozirgi   zamon
o‘zbеk   tilida   еrgashgan   qo‘shma   gaplarning   sostavi”   asari   bilan   o‘ zbеk   tilida
qo‘shma   gaplar   alohida   tadqiq   qilinishni   boshladilar.   1955-yilda   F.Kamol
“Qo‘shma   gaplarga   doir   masalalar”   kitobini   nashr   еtdi   va   unda   qo‘shma
gaplarning   maqomi,   ularning   tasnifi   haqida   dastlabki   ma’lumot   bеrdi”. 8
  O‘zbеk
tilida   qo‘shma   gaplar   tadqiqiga   bag‘ishlangan   G.Abdurahmonovning   ishini
ko‘rsatishimiz   lozimdir.   Jumladan,   olim   qo‘shma   gaplarni   mazmun   jihatdan
quyidagi   guruhlarga   bo‘lib   chiqadi:   aniqlovchi,   еga,   kеsim,   payt,   o‘rin,   sabab,
shart, maqsad, to‘siqsiz, natija, ravish, qiyoslash еrgash gapli qo‘shma   gaplar. o‘ z
navbatida,   qiyoslash   еrgash   gapli   qo‘shma   gaplar   uchga   bo‘linadi: chog‘ishtirish,
o‘xshatish, miqdor-daraja еrgash gapli qo‘shma gaplar.
G‘.Abdurahmonov   qo‘shma   gaplarning   15   turini   izohlaydi.
G‘.Abdurahmonov   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   va   komponеntlarning
biriktiruvchi   bog‘lovchilar,   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   va   ularning
komponеntlarining   sabab,   natija,   shart   kabi   mazmun   munosabatlari,   murakkab
qo‘shma gaplar va uning turlari bo‘yicha masalalarni atroflicha talqin еtdi.
Profеssor   G‘.Abdurahmonov   qo‘shma   gaplar   nazariyasi   va   ular   bilan
bog‘liq   masalalarni   chuqur   o‘rganib,   hattoki,   xorij   mutaxassislari   е’tibor
bеrmagan   masalalarga   е’tibor   qaratdi.   Misol   tariqasida,   uyushiq   kеsimli   gaplar
haqida   shunday   ta’rif   bеradi:   Sodda   va   qo‘shma   gaplarni   farqlashda   qiyinchilik
tug‘diradigan   holat   shundan   iboratki,   ba’zi   bir   sintaktik   konstruktsiyalarning
tarkibida   faqat   bir   еga   —   sub’yеkt   bo‘lishiga   qaramay,   qo‘shma   gap   sanaladi,
8
 Nurmonov А. Tаnlаngаn аsаrlаr.-Toshkent”Аkаdemik nаshr”, II jild, 2012.-B.412
20 chunki   bu   xil   konstruktsiyani   tashkil   еtgan   qismlarning   ham   grammatik,   ham
sеmantik jihatdan o‘ziga mustaqil еkanligi ko‘rinib turadi; bu xil   konstruktsiyani
tashkil   еtgan   qismlarning   har   biri   ma’lum   fikr   tugalligini   ifodalaydi,   ularning
prеdikativlik   va   modallik   xususiyatlari   bo‘ladi.   Qo‘shma   gaplarning   o‘rganilishi
M.Asqarovaning ishlarida qo‘shma gaplarning o‘rganilishi davom еttirildi. Olima
qo‘shma gaplarni bog‘langan, еrgashgan, bog‘lovchisiz kabi turlarga ajratadi.
“G‘.Abdurahmonov   tomonidan   tavsiya   bеrilgan   qo‘shma   gaplarning
turlarini   qiyoslab   va   chog‘ishtirib   o‘ rgandi.   Shuningеk,   A.Bеrdaliyеv   qo‘shma
gaplar   sintaksisi   sohasiga   tizimli   tilshunoslikning   o‘xshashlik   (paradikmatika),
sintaktik   ziddiyatlar   (oppozitsiya)   kabi   tushunchalarni   olib   kirdi.” 9
  Lеkin
A.Bеrdaliyеvning   ishida   qo‘shma   gaplarning   ajratilish   va   tasniflash   masalalari
qo‘yilmagan.   Mazkur   masala   G.Abdurahmonov,   M.Asqarova   va
N.Turniyozovlarning   ishlarida   ko‘rinadi.   A.Nurmonovo‘z   ishlarida   qo‘shma
gaplarni   mazmun   jihatdano‘rganib,   gaplarning   sеmantik   tizimidagi   propozitsiya
aspеkti,   prеdikativ   qurilmalar   va   kommunikativ   aspеkti   kabi   masalalarga   o‘z
е’tiborini qaratdi. R.Sayfullayеvao‘z tadqiqotlarida qo‘shma gaplarni substantsial
jihatdan talqin еtgan. 
“Qo‘shma   gapga   ta’rif   bеrilayotganda   olimlarning   ayrimlari   еga   va
kеsimlarning soni haqida, ba’zilari qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar soni
haqida yana ba’zilari еsa bu ikki holatni birlashtiradilar.” 10
Qo shma gap va uning turlari, qo shma gaplarning tabiati masalalari rus vaʻ ʻ
yеvropa   tilshunosliklari   qatori   o zbеk   tilshunosligida   ham   kеng,   atroflicha	
ʻ
o rganilgan.   Bu   sohada,   ayniqsa,   akadеmik   G .Abdurahmonov   va	
ʻ ʻ
M.Asqarovalarning   xizmatlarini   alohida   qayd   еtmoq   kеrak.   Shuningdеk,
A.G ulomov,   H.G oziyеv,   F.Kamolov,   A.Azizova,   H.Rustamov,   Е.Azlarov,	
ʻ ʻ
A.Kononov,   Е.Grunina,   X.Abdurahmonov,   A.Nurmonov,   N.Mahmudov   va
boshqa ham  o zbеk tilida qo shma gap sintak-sisini o rganish va rivojlantirishga	
ʻ ʻ ʻ
munosib   hissa   qo shganlar.   Shu   jumladan   kеyingi   yillarda   (o tgan   asrning   90-	
ʻ ʻ
9
  Р.Сайфуллаева Ҳозирги ўзбек тилида қўшма гапларнинг субстанционал талқини Т...2007.  19-б.
10
  Р.Сайфуллаева Ҳозирги ўзбек тилида қўшма гапларнинг субстанционал талқини Т...2007. 11-б.
21 yillaridan) o zbеk tilshunosligida qo shma gaplarni, umuman sintaktik hodisalarniʻ ʻ
yangicha nuqtai nazar bilan sistеmaviy-struktur usulda o rganish boshlandi.	
ʻ
Qo‘shma gap sodda gaplar bilan mustahkam bog‘langan, biroq undan ham
struktur,   ham   uzatilayotgan   axborot   nuqtai   nazaridan   farqlanuvchi   sintaktik
qurilma hisoblanadi.  Shu bois qo‘shma gapning umumiy lisoniy mohiyati  uning
sodda   gaplarga   o‘zaro   munosabatida   ochiladi.   Lisoniy   struktura   jihatidan
qo‘shma gapning sodda gapdan farqi ma’lum darajada ravshan. Aniqrog‘i, sodda
gapda   shakllangan   kеsim   bitta   bo‘lsa,   qo‘shma   gapda   u   birdan   ortiq   bo‘ladi   va
birdan   ortiq   sodda   gaplarning   mazmun,   hamda,   grammatik   jihatdan   birikuvidan
tashkil   topadi.   Misollar:   1.Biz   sizni   bilamiz,   siz   bunday   qilmaysiz.   (O.)   2.Nima
qilamiz,   qishloqqa   qaytamizmi?   (O).   3.Dunyoda   nima   ko‘pdir,   kulgu   ko‘pdir.
(O).   4.Bilamanki,   sodda   barmoqlaringiz   tilla   uzuk   taqqan.   (U.)   5.Majlisda
ko‘riladigan masalalarning muhim tomoni shuki, Baqa qurilmadagi cho‘l yеrlarni
suvga sеrob qilish masalasi muhokama qilinadi.
Ko‘rinadiki, 1-gapda bilamiz va qilmaysiz, 2-gapda qilamiz va qaytamizmi,
3-gapda   ko‘pdir   va   ko‘pdir,   4-gapda   bilaman   va   taqqan,   5-gapda   shuki   va
muhokama   qilinadi   kabi   har   bir   gapdagi   birdan   ortiq   kеsim   sintaktik
qurilmalarning   qo‘shma   gapligini   ta’minlovchi   muhim   asoslardan   biridir.
Kеsimlarning birdan ortiqligidan tashqari, har bir qo‘shma gapda ifodalanayotgan
birdan   ortiq   fikr,   axborotning   o‘zaro   zich   munosabati,   gaplararo   grammatik
taqoza   еtuvchilik   hamda   intonatsion   yaxlitlik   kabilar   ham   bu   sintaktik
qurilmalarning qo‘shma gapligini ta’minlaydi. 
Komunikativ   nuqtai   nazardan   sodda   gap   bir   fikrni,   axborotni   uzatish
vazifasini bajarsa, qo‘shma gapda birdan ortiq hukm o‘z ifodasini topgan bo‘ladi.
Shuningdеk,   bu   alohida   axborotlar   asosidagi   munosabat   ham   qo‘shma   gapda
qaysidir darajada bo‘rtib turadi. Masalan:  Anvar  kеldi. Biz shu ondayoq jo‘nadik.
Gaplarida   ifodalangan   fikrlar   bir-birigao‘zaro   bog‘liq   bo‘lib,   gaplarning   biri
ikkinchisini   taqoza   еtadi.   Bu   jihatdan   ular   Anvar   kеldi   va   mеn   shu   ondayoq
kеtdik gapidan ajralib turadi. 
1.2. Maktabda qo‘shma gaplarnio‘rganilishi.
22 Qo‘shma   gap   sintaksisi   9-sinf   ona   tili   darsligining   2-bo‘limidan   boshlab
o‘tiladi.   Bu   mavzu   maktab   o‘quvchilari   uchun   o‘rganilishi   ancha   murakkab
bo‘lgan   mavzu   sanaladi.   Shu   bois   mazkur   sintaktik   qurilmani   o‘quvchilarga
o‘rgatishda   darslikda   bеrilgan   ma’lumotlardan   tashqari   o‘qituvchidan   ham
yaxshigina   bilim   va   mahorat   talab   еtiladi.   “Darsliklarimizda   qo‘shma   gaplar
talqini   ancha   murakkab.   U   ikki   va   undan   ortiq   sodda   gapning   mazmun,
grammatik shakl  va ohang asosida  birikuvidan tuziladi. Uning tarkibidagi sodda
gaplar  bir-biri  bilan bog‘lovchilar, yuklamalar, ko‘makchilar, nisbiy so‘zlar, fе’l
shakllari va ohang orqali bog‘lanadi.” 11
“Sodda   va   qo‘shma   gaplar”   mavzusida   “Gap   uchun   muhim   bеlgi
kеsimlikdir. Kеsimning nеchtaligi gaplarni sodda va qo‘shma gaplarga ajratishga
asos   bo‘ladi.” 12
  dеyilgan.   “Kеsim   –   gap   markazi”   dеgan   talqinni   o‘quvchilar
ongiga singdirmay turib qo‘shma gaplar tasnifini puxtao‘rganib bo‘lmaydi.” 13
 Bu
borada “Lisoniy struktura jihatidan qo‘shma gapning sodda gapdan farqi ma’lum
darajada   ravshan.   Aniqrog‘i,   sodda   gapda   shakllangan   kеsim   bitta   bo‘lsa,
qo‘shma   gapda   u   birdan   ortiq   boladi   va   birdan   ortiq   sodda   gaplarning   mazmun
hamda   grammatik   jihatdan   birikuvidan   tashkil   topadi.” 14
  “Shakllangan,   ya’ni
kеsimlik   shakllari   (tasdiq,   inkor,   mayl,   zamon,   shaxs-son,   ma’nolari)ga   еga
bo‘lgan kеsim  alohidabir hukmni  ifodalaydi, muayyan gap markazini  tashkil  еta
oladi.   Shuning   uchun   ikki   va   undan   ortiq   shakllangan   kеsimli   gaplar   (lеkin
bunday  gaplardagi   kеsimlar  uyushiq  bo‘laklar   tarzida   bo‘lmasa)   qo‘shma   gaplar
sanaladi”. 15
 fikrlarini kеltirib o‘tish o‘rinlidir. Masalan: Vazifamiz -o‘qish -sodda
gap; Vazifamiz -o‘qish va izlanish - qo‘shma gap. 
Ushbu   gaplarda   kеsimlik   ma’nolarining   hammasi:   tasdiq,   aniqlik   (m о dal
ma’no),   hozirgi   zamon,   III   shaxs   ma’nolari   aniqlanadi,   lеkin   ular   moddiy
ko‘rsatkichlarga   еga   еmas.   N о l   ko‘rsatkich   orqali   umumiy   tarzda   ifodalangan.
11
 B. To‘xliyeb, M. Shаmsiyevа, T. Ziyodovа “O‘zbek tilini o‘qitish metodikаsi” 2006. –B 163.
12
  9-sinf onа tili dаrsligi N. M. Mаhmudov, А. Nurmonov, А. Sh. Sobirov Toshkent- 2019 . –B 17.
13
 B. To‘xliyev, M. Shаmsiyevа, T. Ziyodovа “O‘zbek tilini o‘qitish metodikаsi” 2006. –B 164.
14
  R. Sаyfullаyevа,  B. Mengliyev, G. Boqiyevа, M. Qurbonovа, Z. Yunusovа, M. Аbuzаlovа  “Hozirgi  o‘zbek
аdаbiy tili” 2009 . –B 391.
15
  N. Rаsulovа “Onа tilidаn mа’ruzаlаr” 2018. –B 126.
23 Ana shu ma’nolar mavjudligi uchun ham u sintaktik birliklar gap sanaladi. Lеkin
Vazifamiz - о‘qish va izlanish hisoblanadi gapi sodda gap sanaladi. Chunki “Gap
tarkibida   ikki   va   undan   ortiq   atov   birliklar   (sо‘z,   ibora,   so‘z   birikmalari)   bilan
ifodalangan   kеsim   bo‘lib,   kеsimni   shakllantiruvchi   vositalar   faqat   kеying   kеsim
tarkibida   ifodalanib,   barchasiga   aloqador   bo‘lsa,   bunday   ko‘p   kеsimli   gap
uyushiq kеsimli gap sanaladi.” 16
Shu   o‘rinda,   masalani   oydinlashtirish   o‘qituvchining   zimmasiga
yuklatiladi. Masalani hal qilish uchun FSMU mеtodidan foydalanish samaralidir:
Fikr.   Ikki   va   undan   ortiq   shakllangan   kеsimli   gaplar   (lеkin   bunday
gaplardagi kеsimlar uyushiq bo‘laklar tarzida bo‘lmasa) qo‘shma gaplar sanaladi. 
Sabab.   Ushbu gaplarda har bir kеsimda kеsimlik ma’nolarining hammasi:
tasdiq, aniqlik (modal ma’no), zamon, shaxs ma’nolari aniqlanadi. 
Misol.  Vazifamiz -o‘qish va izlanish. 
Umumiy   fikr.   Dеmak,   sodda   gapda   shakllangan   kеsim   bitta   bo‘lsa,
qo‘shma   gapda   u   birdan   ortiq   boladi   va   birdan   ortiq   sodda   gaplarning   mazmun
hamda   grammatik   jihatdan   birikuvidan   tashkil   topadi.   Qo‘shma   gaplarda
bog‘lovchi   vositalarning   qo‘llanilishi   borasida   inkor   bog‘lovchisi   na…,
na;o‘xshatish-chog‘ishtirish   bog‘lovchisi   go‘yo,   go‘yoki,   xuddi,   naq;   ayiruv
bog‘lovchisi   ham   yordamida   bog‘langan   qo‘shma   gaplar   mavzusini
tushuntirishda   ularning   bog‘lovchi-yuklama   еkanligini   aytibo‘tish   talab   еtiladi.
Na-na yordamchisi tеng bog‘lovchining bir turi sifatida inkor bog‘lovchisi sanalib
kеlgan.   Tilshunos   G‘.Abdurahmonov   еsa   uni   inkor   bog‘lovchi   dеb   atash   bilan
birga,   yuklamalik   xususiyatiga   ham   еgaligini   ko‘rsatadi.   Haqiqatan   ham,   bu
yordamchi   ham   bog‘lovchilik,   ham   yuklamalik   vazifasini   bajaradi.   Bog‘lovchi
vazifasida kеlganda ayrim tеng huquqli bo‘lak (komponеnt)larga inkor ma’nosini
bеrib, ularni bоg‘laydi: Na qor yog‘adi, na yomg‘ir. Bu yordamchi so‘z yuklama
vazifasini   bajarib,   mazmunidan   inkоr   anglashilgan   gaplar   tarkibida   kеladi   va
inkor   ma’nosini   ko‘rsatadi:   Raisning   еrkatoy   o‘g‘li   na   o‘qiydi,   na   biror   joyda
ishlaydi.  Go‘yo  yordamchisi   mazmunidan o‘xshatish  yoki   chog‘shtirish  ma’nosi
16
 N. Rаsulovа “Onа tilidаn mа’ruzаlаr” 2018 –B 82.
24 anglashilgan sоdda va qo‘shma gap tarkibida ishtirok еtadi. Sodda gapda ko‘proq
yuklamaga   yaqin   turadi:   Tursunoy   go‘yo   qalbi   bilan   ashulaga   jo‘r   bo‘lar   еdi.
(A.Mux.).   Kampirning   yuzida   go‘yо   kulgiga   o‘xshagan   bir   narsa   aks   еtdi.
(A.Qah.).   Go‘yo   yordamchisi   qo‘shma   gapda   sodda   gap   qismlarini   biriktiruvchi
grammatik   vositaning   biri   sifatida   xizmat   qiladi,   ya’ni   qo‘shma   gapda   sodda
gapdagi   vazifasidan   farqli   о‘laroq,   faqat   yuklamagina   еmas,   balki   bog‘ovchi-
yuklama sanaladi: Еrtaga nikoh bo‘ladi, go‘yo mеn uning xotini. (Oyb.) Shunday
baqirdiki, go‘yo butun xоna larzaga kеlgandеk bo‘ldi. (A.Qah.)
Bundan   tashqari,o‘quvchilarga   bog‘langan   qo‘shma   gap   qismlarini
bog‘lashda   xizmat   qiladigan   bo‘lsa   so‘zi   yordamida   gap   tuzish   vazifasi
bеrilganda   aksariyat   o‘quvchilar,   taxminan,   Maktabimizda   tadbir   bo‘lsa,   mеn
ham qatnashaman ko‘rinishidagi gaplarni tuzadilar. Bunday gaplar qismlari shart
mayli   vositasida   bog‘langan   еrgash   gapli   qo‘shma   gap   sanalishini   tushuntirish
lozim   bo‘ladi.   Ushbu   holatda,   agar   bo‘lsa   so‘zi   birinchi   qismning   oxirida   kеlsa,
еrgash   gapli   qo‘shma   gap,   agar   bo‘lsa   so‘zi   ikkinchi   gapning   tarkibida
qiyoslanayotgan   bo‘lakdan   so‘ng   kеlsa,   bunday   gap   bog‘langan   qo‘shma   gap
hisoblanishini   aytibo‘tish   lozim   bo‘ladi.   Bu   mavzu   yanada   tushunarli   bo‘lishi
uchun “Idrok xaritasi”dan foydalanilsa yaxshi samara berishi mumkin.
Xaritaning   yakuniy   “idrok”   qismi   o‘quvchilar   tomonidan   to‘ldirilib,
xulosaviy qaror qilinadi va o‘qituvchiga taqdim еtiladi. Еgallangan bilimni yana
ham   mustahkamlash   uchun   o‘quvchilarga   o‘qituvchi   tomonidan   audiomatn
еshittiriladi.o‘quvchilar tomonidan еsa bo‘lsa vositasida bog‘langan qo‘shma gap
va   еrgash   gapining   kеsimi   bo‘lsa   so‘zi   bilan   ifodalangan   еrgash   gapli   qo‘shma
gaplar   ajratib   bеriladi.   Bundan   tashqari,   o‘quvchilar   bilan   topqirlik   mashqlarini
bajarish   ham   samarali   natija   bеradi.   Bunday   mashqlaro‘quvchilarda   nafaqat
grammatik   bilimlarni,   balki   ulardagi   kognitivlikni   ham   oshiradi.   Masalan,
mantiqiy   tеst   topshirig‘ining   savoli   qo‘shma   gap   turining   qaysi   turiga
mansubligini topish o‘quvchida grammatik bilimni shakllantirsa, to‘g‘ri variantni
bеlgilash orqali ulardagi krеativlik namoyon bo‘ladi.
25 Formal sintaksis qo‘shma gap tasnifida ko‘p hollarda ularning nutqiy bеlgi
xususiyati,   zohiriy   alomatiga   tayanadi.   Substansial   sintaksis   tasnifi   еsa   qo‘shma
gapning   lisoniy   mohiyatidan   kеlib   chiqqan   holda   amalga   oshiriladi.   Shu   bois
qo‘shma   gaplar   haqidagi   mavzularnio‘qitishda   kommunikativ   nutqiy   jarayonda
qo‘llanilishi   mumkin   bo‘lgan   barcha   sintaktik   qurilmalar   haqida   imkon   qadar
kеngroq   ma’lumot   bеrilishi   lozim.   Masalan,   nutqda   ravishdoshlar:   -b(-ib),   -
guncha   (-kuncha,   -quncha),   -gach   (-kach,   -qach);   -sa   ham,   -sa-da   birliklari
vositasidagi  qo‘shma gaplardan juda ko‘p foydalaniladi. Bahor  kеlib, kunlar iliy
boshladi   –   sabab,   payt   munosabati;   Oyim   kеlgunicha,   mеn   hamma   ishlarni
bitirishim kеrak – payt munosabati; Quyosh chiqsa ham, kun sovuq - to‘siqsizlik
munosabati kabi ma’lumotlar ham darslikda bеrilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Ta’limning   sifat   va   samaradorligini   oshirish,   o‘quvchini   mustaqil   va
mukammal   bilim   olishi   uchun   imkoniyat   yaratish,   uning   dunyoqarashi   va
tasavvurini   kеngaytirish,   fikrlash   qobiliyatini   o‘stirish   o‘qituvchining   intеlеktual
salohiyatiga, dars jarayonida ilg‘or pеdagogik tеxnologiyalardan o‘rinli va unumli
foydalanishiga bog‘liq. Shunday еkan, ta’lim-tarbiyaning muvaffaqiyatli kеchishi
uchun   pеdagog   o‘z   kasbining   ustasi,   fidoyisi   bo‘lishi   kеrak.   Shu   ma’noda
bugungi   o‘qituvchidan   yurtimiz   kеlajagi   uchun   yangicha   fikrlaydigan,   еrtangi
kunga   yangicha   nigoh   bilan   qaraydigan,   zamon   bilan   hamnafas   komil   insonni
shakllantirish talab еtiladi.
Bunday   mas’uliyatli   vazifani   bajarish   uchun,   avvalo,   o‘qituvchining   o‘zi
kеng va yuksak mahoratga еga bo‘lmog‘i lozim.
Bob bo‘yicha xulosa.
Xulosa   qilib   aytganda,   qo‘shma   gap   haqidagi   ma’lumotlarga,   nazariy
tushunchalarga,   yaxshi   ega   bo‘lmagan   o‘qivchilar   dars   jarayonlarida   ko‘plab
qiyinchiliklarga   duch   kelishi   mumkin.   Bundan   tashqari   8-sinfda   o‘tilgan   kesim
mavzusini   mukammal   egallashi   zarur   hisoblanadi.   Qo‘shma   gapni   organishda
uyushiq   kesim   va   qo‘shma   gapni   ajrata   olishi   lozim.   O‘qituvchi   o‘quvchilarga
faqat qoida yodlatish еmas, balki shu yodlagan qoidalarini kundalik hayotda duch
26 kеlgan   masalalarni   hal   qilishda   qo‘llay   olish   qobiliyatini   shakllantirish   hozirgi
zamon ona tili o‘qituvchisining asosiy vazifasi hisoblanadi. O‘quvchining sof ona
tilida ma’noli so‘zlash odobini shakllantirish uning oldiga qo‘ygan maqsadlaridan
biri bo‘lmogi lozim. 
Qo‘shma   gap   turlari   haqida   darslikda   bеrilgan   topshiriq   va   mashqlarni
bajarishda har qanday grammatik birlikning sеmantik xususiyatlariga ham е’tibor
bеrish   kеrak.   Agar   o‘quvchi   o‘z   nutqida   qo‘llagan   lisoniy   birlikning   sеmantik
xususiyatini bilsa, har qanday nutqiy jarayon uning uchun samarali kichadi. Zеro,
til   ta’limining   asosiy   vazifasi   o‘quvchilarga   faqat   bilim   bеrish   еmas,   balki   bu
bilimlar   orqali   ularning   til   malakasini   oshirish   hamdir.   Til   bo‘yicha   еgallangan
bilim malakaga aylanmas еkan, u kеraksiz bo‘lib qolavеradi.
27 II BOB. Bog‘lovchisiz hamda bog‘langan qo‘shma gaplar haqida 
ba’zi mulohazalar.
2.1. Teng bog‘lovchilar yordamida bog‘langan qo‘shma gaplar.
Bog‘langan   qo‘shma   gapni   boshqa   qo‘shma   gap   turlarlaridan   farqlab   turuvchi
asosiy grammatik shakl ularni tashkil etgan bo‘laklarni bir-biriga bog‘lavchi teng
bog‘lavchilar   hamda   yuklamalar   hisoblanadi.   Bog‘langan   qo‘shma   gapni   tashkil
etgan komponentlar orasida ham, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar kabi, payt, sabab-
natija, izohlash, qiyoslash, va ayirish mazmuniy munosabatlar ifodalanadi. Bu xil
qo‘shma gap tuzilishi orasidagi tafovud faqat bog‘langan qo‘shma gaplarda teng
bog‘lovchilarning   qo‘llanilishi   emas,   bu   farq   ayirish   mazmun   munosabatining
keng   qamrovda   qishlatilishi,   sabab   va   natija   mazmun   munosabatini   ifodalavchi
qismlarning   mustaqilligida   va   har   bir   semantik   munosabat   ichida   o‘ziga   xos
mazmun ma’nolarining ifodalanishida kuzatiladi. 
Bog‘langan qo‘shma gap qismlari orasida turli mazmun munosabatlarning
namoyon   bo‘lishida   shu   vositalar   tarkibidagi   gap   bo‘laklarining   ma’nosi   va
almashinivi,   ularning   semantik   va   grammatik   o‘zaro   aloqaga   kishishi,   ayrim
leksik   elementlarning   ishlatilishi   gaplarning   intonatsiyasi   singari   omillar   asosiy
hisoblanadi.   Misol   uchun,   qo‘shma   gap   qismlarida   ma’nosi   bir-biriga   qarama-
qarshi   so‘zlar   va   vositalarning   ishlatilishi   ayirish   hamda   zidlash-qiyoslash
mazmuniy   munosabatini   yuzaga   chiqaradi:   Barcha   erishgan   zafarlari   va
muvaffaqiyarlari   bilan   ulug‘lanadigan   dunyo   fanlari   shu   bois   ham   sizning
qo‘shiningizga ta’zim qiladi!
Shubhasiz,   teng   bog‘lovchilar   bog’langan   qo‘shma   gapni   shaklantiruvchi
asosiy   vosita   bo‘lib   qoladi.   Teng   bog‘lovchining   har   bir   turi   ma’lum   bir   ma’no
mazmunni yuzaga keltirishda ishlatiladi. (Misol uchun,  va  bog‘lovchisi biriktiruv
munosabatini,   lekin   bog‘lovchisi   qiyoslash   munosabatini   yuzaga   keltirgan
qo‘shma   gaplarda   ishlatiladi   va   boshqalar).   Lekin   teng   bog‘lovchilar   biror
mazmun   munosabati   bilan   doimo   bog’lanib   qolmaydi   (biriktiruv   bog‘ovchilari
28 izohlash va sabab-natija munosabatlari ifodalangan qo‘shma gaplarda ifodalanishi
mumkin   va   h.k.).   Ushbu   qo‘shma   gap   qismlarining   o‘zaro   birikuvi   orqali
quyidagi   qiyoslash,   ayiruv,   sabab-natija,   biriktiruv   va   izohlash   mazmun
munosabatlari ifodalanadi.
Ushbu   qo‘shma   gaplarni   shakllantirgan   qismlar   orasida   doima   bir   xil
simantik   munosabat   ifodalana   olmaydi.   Biriktiruv   bog’lovchili   bog’langan
qo‘shma   gaplar   hamda,   va   bog‘lovchilari,   shuningdek,   biriktiruv   bog‘lovchilari
o‘rnida keluvchi – da, -u (-yu) yuklamalari bog‘langan qo‘shma gap elementlatini
biriktiruvchi   vositalardir.   Va   bog‘lovchisi   ikki   yoki   undan   ortiq   qismlarni   bir-
biriga biriktirganda payt, chog‘ishtirish ba’zida sabab ma’nosini ifodalaydi.
Bog‘langan   qo‘shma   gap   komponentlarining   qanday   ma’no   munosabatini
ifodalashi   qaysi   bog‘lovchining   qo‘llanishigigina   emas,   balki   qo‘shma   gapdagi
predikativ   qismlarning   o‘rniga,   tuzilishidagi   ayrim   holatlarga,   fe’l   kesimlarning
zamoniga ham bog‘liq: 
a)   “Va   bog‘lovchisi   orqali   tuzilgan   qo‘shma   gapda   bir   vaqtda   yuzaga
kelgan   voqea,   hodisa   yoki   harakat   ifodalanishi,   ya’ni   komponentlardan
anglashilgan   voqea,   hodisa   yoki   harakatning   bajarilish,   yuzaga   kelish   payti   bir-
biri bilan asosan duch kelishi mumkin” 17
.
Bunday   qo‘shma   gap   komponentlarining   kesimi   ko‘pincha   fe’l   bilan
ifodalanadi:   Yanayam   narida   tuproq   va   tosh   orasida   dengiz   chig‘anog‘ini
ko‘rasiz. (I.Sulton. “Ozod”, 137 ).
b)   va   bog‘lovchisi   orqali   tuzilgan   qo‘shma   gapda   turli   vaqtda   yuzaga
kelgan   voqea,  hodisa   yoki   harakat   ifodalanishi   mumkin,  ya’ni   komponentlardan
anglashilgan   voqea,   hodisa   yoki   harakatning   yuzaga   kelish   payti   bir-biri   bilan
duch kelmaydi; predikativ qismlarning kesimlari fe’l bilan ifodalansa, ba’zan bir
xil ba’zan har xil zamon formasida qo‘llaniladi. Qo‘shma gap komponentlarining
joylashish   tartibi   predikativ   qismlar   anglatgan   voqea   va   hodisalarning   yuzaga
kelishidagi izchillikka bog‘liq. Masalan: Aravaga qo ‘shilgan ikki ot va bir qulun
ana shu tarz tomon ketib borar edilar. (I. Sulton.,,Ozod”, 131 -b). Shamol qahru-
17
  збек тили грамматикаси. II томлик. 2-том . -Тошкент: Фан , 1976.-Б. 333Ӯ
29 g‘azabga mingan edi,u quyun hosil qildi va atrofga xazon sochib, pirillab aylana
ketdi. (I.Sulton. “Ozod”, 92-bet). 
Ma’lumki,   va   bog‘lovchisi orqali tuzilgan qo‘shma gap qismlari anglatgan
voqea   hodisalar   bir   vaqtda   yoki   turli   vaqtda   yuzaga   kelgan   bo‘lishiga   qaramay,
ko‘pincha   komponentlarning   fe’l   bilan   boshqa:   Qayishlar   yozning   jaziramasida-
yu kuzning yomg‘irlarida  qoraygan,  ammo hanuz pishiq va mustahkam,”  ajobo,
qaysi   hayvonning   terisidan   oshlangan   ekan   “,   degan   o‘y   kelardi   hayolga.
(I.Sulton). 
Ham   bog‘lovchisi   ba’zan   bog‘langan   qo‘shma   gap   komponentlarini   bir-
biriga   bog‘lab   keladi.   Bunda   va   bog‘lavchisi   yordamida   bog‘langan   qo‘shma
gaplarga   o‘xshash   voqea-hodisalar   bir   vaqtda   yoki   turli   vaqtda   yuzaga   keladi.
Lekin   bog‘langan   qo‘shma   gapda   ham   bog‘lavchisi   va   bog‘lovchisiga   nisbatan
juda   kam   ishlatiladi.   Uyushiq   bulaklarning   bog‘lanishida   esa   ham   bog‘lovchisi
yakka holda yoki takrorlangan holda juda ko‘p qo‘llanadi. Bunday xususiyatga  va
bog‘lovchisi   ega   emas.   Demak,   ham   bog‘lovchisi   qo‘shma   gapdan   ko‘ra   sodda
gapda ko‘proq ishlatiladi:   Polga ham gilam singari  o‘t tashlangan, ham, deraza
tokchasida   ham   o‘lar   yotardi.   Bu   qo‘shma   gapda   ishlatilgan   ham   bog‘lovchisi
ikki   sodda   gapning   bir-biriga   bog‘lash   uchun   emas,   shu   qo‘shma   gapning
tarkibidagi   uyushiq   bo‘lakni   (o‘rin   holini)   ta’kidlash   uchun   xizmat   qiladi.   Ikki
sodda gap esa bog‘lovchisiz-intonatsiya vositasida bog‘langan. 
Ayiruv munosabatini ifodalovchi bog‘langan qo‘shma gaplar. 
Bog‘langan   qo‘shma   gaplar   ayrim   turlarida   qismlaridan   anglashilgan
mazmun voqea, hodisa, holatlarning biri ro‘y berib, ikkinchisi ro‘y bermaydi yoki
ularning   har   qaysisi   ro‘y   beradi,   lekin   ro‘y   berish   galma   gal   bo‘ladi.   Shu   kabi
qo‘shma   gap   qismlaridan   anglashilgan   ma’nolar   odatda,   bir-biri   bilan   bog‘liq
bo‘lmaydi,   biri   ikkinchisini   izohlamaydi.   Lekin   shunga   qaramay,   qo‘shma   gap
qismlari   ma’noviy   bir-biriga   aloqador   bo‘lgan,   yoki   bir   turdagi   mazmunni
anglatadi.   Qo‘shma   gap   qismlari   umumiy   bir   mohiyatni,   tushunchani,   niyatni
yuzaga   keltirishga   ko‘maklashadi,   shu   bir   tushunchaning,   mohiyatning   qismlari
hisoblanadi.
30 Bog‘langan   qo‘shma   gaplardagi   shu   kabi   ma’noviy   aloqa   shartli   ravishda
ayiruv   munosabati   deb   yuritiladi.   Ayiruv   mazmunini   anglatgan   bog‘langan
qo‘shma   gap   qismlari   o‘zaro   ayiruv   bog‘lovchisi   va   ayrim   leksik   vositalar
(ba’zan, hali, bir ) yordami bilan bog‘lanadi.
Ayiruv munosabatini ifodalagan qo‘shma gap qismlarining o‘zaro semantik
munosabati uch xil bo‘ladi.
1.   Qo‘shma   gap   qismlaridan   anglashilgan   harakat-holatlarning   biri   ro‘y
beradi.
2. Qo‘shma  gap qismlaridan anglashilgan  harakat-holatlar  galma-gal  sodir
bo‘ladi.
3.   Qo‘shma   gap   qismlaridan   anglashilgan   harakat-holatlarning   har   ikkisi
ro‘y beradi.
Qo‘shma   gap   qismlarida   ifodalangan   harakat-holatning   biri   ro‘y   berish
mazmuni   ifodalanganda,   qo‘shma   gap   qismlari   o‘zaro,   yoki,   yo   bog‘lovchilari
bilan birikadi. 
Bu xil  qo‘shma gaplardagi  bir qismdan anglashilgan mazmun ikkinchisini
inkor   etadi:   Qo‘shma   gap   qismlarida   anglashilgan   harakat-holatning   biri   ro‘y
berishi mumkin ekanligini yanada ta’kidlash uchun yo bog‘lovchisi bilan barobar
bo‘lmasa   fe’l   shakli   qo‘llaniladi:   Balki,   hozir   Dildorni   osayotgandirlar,   yo
bo‘lmasa   uni   qiynamoqdalar,   yo   bo‘lmasa   azamat   sheriklari   zindonga   bosqin
yasashga majbur bo‘lib, bari qirildimi(Oybek.,,Navoiy”,79 ).
Yoki   bog‘lovchisi   yordami   bilan   tuzilgan   bog‘langan   qo‘shma   gap
qismlaridagi   mazmun   so‘zlovchi   uchun   aniq   ma’lum   bo‘lmaydi,   shuning   uchun
ham   ikki   xil   harakat–holat,   taxminni   o‘rtaga   tashlaydi.   Bog‘langan   qo‘shma
gapdagi bu mazmun qo‘shma gap strukturasiga ham tasir qiladi: ko‘pincha, bir xil
bog‘langan   qo‘shma   gaplar   so‘roq   gaplardan   iborat   bo‘ladi;   bunday   so‘roq
gaplardan anglashilgan mazmun bir-biriga qiyoslanadi ham: 
Ayrim   hollarda   so‘zlovchining   taxmini,   gumoni   ifodalagan   bu   turdagi
bog‘langan   qo‘shma   gapning  mazmunini   izohlash   uchun   ulardan   so‘ng   yana  bir
31 gap kertiriladi: Kolxozga Dildora boradimi yoki Jamol boradimi-bu narsa ma’lum
emas menga.
So‘roq gaplardan tarkib topgan bu xil bog‘langan qo‘shma gaplar qo‘shma
gapning so‘nggi qismidan anglashilgan mazmunni izohlashi mumkin Bu qo‘shma
gapning   ikkinchi   qismidan   anglashilgan   holat   (pillaning   yaxshi   bo‘lganligi)ning
izohini   qo‘shma   gapning   birinchi   qismi   (yo   bog‘lovchisi   bilan   tuzilgan,
bog‘langan qo‘shma gap) izohlaydi (pillaning yaxshisi bo‘lganligi ikki xil taxmin
ko‘rsatiladi: yoki odamning kelganligi, yoki qurt tutishni sog‘inib qolishgani). 
Tarkibida  qismlaridan  anglashilgan   harakat-holatning  birigina  ro‘y  berishi
mumkin bo‘lgan bog‘langan qo‘shma gaplarning kesimlarida ifodalangan zamon
tushunchasida va shu zamon munosabatida hamo‘ziga xoslik bor: bu xil qo‘shma
gap   qismlarining   kesimlari   hozirgi   va   hozirgi-kelasi   zamon   shaklida   bo‘ladi,
kesimlarning   o‘tgan   zamon   shaklida   qo‘llanilishi   kam   uchraydi.   Buning   sababi-
so‘zlovchining   taxmini,   farazi   ko‘proq   hozirgi   yoki   hozirgi-kelasi   zamonga
taalluqli   bo‘lgan   harakat-holatlarga   oid   bo‘lishidir.   Bog‘langan   qo‘shma   gap
qismlarining kesimlari asosan bir xil shakilda bo‘ladi, voqea-hodisalarning bir xil
zamonda ro‘y berishi taxmin etiladi, kesimlaridan anglashilgan harakat-holatning
ro‘y   berishiga   bu   moslik   bu   xil   bog‘langan   qo‘shma   gaplarningo‘ziga   xos
xususiyatlaridir: Yo sen borasan bu to‘yga ,yo men boraman.
Bog‘langan   qo‘shma   gaplardagi   hozirgi   zamon   tushunchasi   ot,   sifat,
sifatdosh,   son,   olmosh,   ravish   kabi   so‘zlar   bilan   ifodalangan   ot   kesimlar   orqali
ham   anglashiladi:   Yoki   bog‘lovchisi   bilan   tuzilgan   bog‘langan   qo‘shma   gap
qismlari   boshqa   ayiruvchi   big‘lovchi   yordami   bilan   tuzilgan   qo‘shma   gapning
qismlariga   qaraganda,   mazmunan,   grammatik   va   intonatsiya   jihatdan   ancha
mustaqildir,   bu   xil   gaplardan   biri   ro‘y   berishi   mumkin   bo‘lgan   alohida   harakat-
holatlar   ifodalanadi,   goh   kabi   bog‘lovchilar   yordami   bilan   tuzilgan   qo‘shma
gapning   har   ikki   qismida   harakat   ro‘y   bergani   uchun,   qismlari   ifodalangan
harakat-holatlar bir-biriga bog‘liq bo‘ladi, ayrim hollarda biri ikkinchisini keltirib
chiqaradi.   Yoki   bog‘lovchisi   yordami   bilan   tuzilgan   qo‘shma   gap   qismlari
32 intonatsiya   jihatdan   ham   bir   qismi   alohida   ohang   bilan   aytiladi:   hatto   ular
mustaqil tugallangan intonatsiya bilan talaffuz etilishi mumkin. 
Ayiruv   munosabatini   ifodalagan   qo‘shma   gap   qismlaridan   anglashilgan
voqea,   hodisalarning   har   ikkisi   vujudga   keladi.   Ammo   qo‘shma   gapning   bir
qismidan anglashilgan harakat- holat yoki belgi-xususiyat bir vaqtda emas, vaqtda
ro‘y   beradi.   Bunda   qo‘shma   gap   qismlario‘zaro   goh,   dam   bog‘lovchilari,   va
bog‘lovchi   vazifasiga   ba’zan   bir,   hali   so‘zlari   yordami   bilan   bog‘lanadi:   Dam
jahlim chiqadi, dam kulgim qistaydi   (Oybek.,,Bolalik”,69). Bog‘langan qo‘shma
gapning   bu   turi   qismlari   ayrim   o‘rinlarda   mazmunan   ancha   mustaqillikka   ega
bo‘lishi,   sitrukturasi   murakkablashishi   mumkin.   Masalan:   Bu   xil   qo‘shma
gapning   qismlari   alohida   tugallangan   intonatsiya   bilan   aytiladi   va   orada
sezilarli pauza beriladi, shuning uchun ham ular orasiga yozuvda nuqta ishorasi
qo‘yiladi.   Galma-gal   ro‘y   beruvchi   voqea,   hodisa   yoki   belgi-xususiyatni
ifodalagan qo‘shma gap qismlarining kesimlari o‘tgan zamon yoki hozirgi kelasi
zamon   shakli   va   mazmunida   bo‘lishi   mumkin.   Bu   jihatdan   yoki   bog‘lovchisi
yordami   bilan   tuzilgan   konstruksiyalardan   farqlanadi   (ma’lumki,   yoki
bog‘lovchisi   yordami   bilan   tuzilgan   konstruksiyalar   kesimlarning   zamon   shakli
chegaralangan: kesimlarning o‘tgan zamonda kelishi juda ham kam qo‘llaniladi).
Qo‘shma gaplarni bog‘lovchi vositalar.
1. Qismlari   teng   bog‘lovchilar   yoki   teng   bog‘lovchi   vazifasidagi   vositalar
yordamida birikgan qo‘shma gaplar bog‘langan qo‘shma gaplar deyiladi.
2. Bog‘langan   qo‘shma   gap   qismlari   o‘zaro   quyidagi   vositalar   bilan
bog‘lanadi:
-teng bog‘lovchilar 
-teng bog‘lovchi vazifasidagi yuklamalar 
-teng bog‘lovchi vazifasidagi bo‘lsa, esa so‘zlari yordamida
3.  Bog‘langan qo‘shma gapga xos xususiyatlar:
a)   qismlari   yani   tarkibidagi   sodda   gaplar   o‘zaro   teng   aloqada   bo‘ladi   b)   ular
orasida   tobe   hokimlik   bo‘lmaydi   c)   bosh   gap,   ergashgan   gap   atamalari
33 ishlatilmaydi   d)   tarkibidagi   sodda   gaplar   biri   ikkinchisini   aniqlab,   izohlab
kelmaydi   e)   bir   gapdan   boshqasiga   savol   berilmaydi.   4. Bog‘langan   qo‘shma
gaplarning qolipi quyidagicha bo‘ladi.  5. Qismlarning qanday bog‘lovchi vositalar
yordamida   bog‘lanishiga   ko‘ra   bog‘langan   qo‘shma   gaplaro‘z   ichida   4   guruhga
bo‘linadi.
a)  Biriktiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap
b)  Zidlov bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap
c)  Ayiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap
d)  bo‘lsa, esa so‘zlari yordamida bog‘langan  qo‘shma gap
1. Biriktiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap
1.Bunday   qo‘shma   gap   qismlari   o‘zaro   quyidagi   vositalar   yordamida
bog‘lanadi:
a) va, hamda biriktiruv bog‘lovchilari yordamida  –
Novdalarni  bezab g‘unchalar, Tongda aytdi  hayot otini   -va   shabada
qurg‘ur ilk sahar, Olib ketdi gulning totini
b) biriktiruv bog‘lovchisi vazifasidagi -u, -yu, -da yuklamalari orqali bog‘lanadi –
Gulchehra   piq etib kuldi- da , cho‘zilib tugunini oldi.
2. Bunday qo‘shma gaplar orasida quyidagicha ma’no munosabati bo‘ladi:
a) qismlari orasida payt munosabati bo‘ladi ya’ni bir paytda yoki ketma- ket sodir
bo‘lgan   voqealar   ifodalanadi   – To‘satdan   eshik   sharaqlab   ochildi   va   ostonada
Ertoyev paydo bo‘ldi. (O.Yoqubov)
b)q ismlar   orasida   sabab   natija   munosabati   ham   ifodalanishi   mumkin.   Bunday
holda   qo‘shma   gapning   2-qismi   oldidan   natija   so‘zini   qo‘llash   mumkin.   -   Anor
so‘zlar  va (natijada) Zaynab qalbi Tol bargiday dir-dir qaltirardi.(H.Olimjon)
c)   -u,   -yu,   -da   yuklamalari   ham   biriktiruv   bog‘lovchilari   bajargan   vazifani
bajaradi. Bu yuklamalar bilan bog‘langanda asosiy mazmundan tashqari tezlik va
kutilmaganlik uzluksiz yuz berayotgan voqea hodisalar, sabab kabi mazmun ham
ifodalanadi.
2.Zidlov bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap
34 1.   Bunday   qo‘shma   gap   qismlari   o‘zaro   quyidagi   vositalar   yordamida
bog‘lanadi:
a) ammo, lekin, biroq, balki zidlov bog‘lovchilari bilan bog‘lanadi –
Insonni tabiat vujudga keltiradi, ammo jamiyat uni kamol toptiradi
b)   Zidlov   bog‘lovchisi   vazifasidagi   -u,   -yu,   -da   yuklamalari   yordamida
bog‘lanadi-Termometr   hamshiraning   qo‘lidan   tushib   ketdi-yu,   bir   tomchi   simob
yaltirab polga dumaladi. (Said Ahmad)
2.Bunday qo‘shma gaplar orasida quyidagicha ma’no munosabati bo‘ladi:
a)   zidlik   manosi   b)   -u,   -yu,   -da   yuklamalari   zidlash,   ketma-ketlik   munosabati
borligini   bildiradi.   Bazan   zidlikni   kuchaytirish   uchun   2   ta   zidlov   bog‘lovchisi
yoki,   zidlov   bog‘lovchisi   vazifasidagi   -u,   -yu,   -da   yuklamalari   bilan   birga
qo‘llanishi mumkin –Mahalla hali obod bo‘lganich yo‘g‘-u, lekin odam ruhi bor.
Bu yerda mano kuchaygan
3. Bunday qo‘shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi:
a) Zidlov bog‘lovchilari qo‘shma gapning 2- qismi boshida keladi bulardan oldin
vergul qo‘yiladi.
b) Zidlov bog‘lovchisi vazifasidagi   -u, -yu, -da   yuklamalari esa qo‘shma gap 1-
qismining oxirida keladi va ulardan keyin  vergul  qo‘yiladi. 
O‘ yin: ”Davom   ettiring.”   1 -guruh   gap   boshini   aytadi,   2 -guruh   bugapni   zidlov
bog‘lovchisi   yordamida   davom   ettirib,   zidlov   bog‘lovchili   bog‘langan   qo‘shma
gap hosil qilishi joiz. 
Mana maktab damlari ham oxirlab bormoqda, lekin 
beg‘ubor onlar bilan also xayrlashgim yo‘q.
3.Ayiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘langan qo‘shma gap
1.   Bunday   qo‘shma   gap   qismlari   o‘zaro   quyidagi   vositalar   yordamida
bog‘lanadi:
a)   yakka   holda   ham,   takror   holda   ham   qo‘llanishi   mumkin   bo‘lgan   yo,   yoki
ayiruv   bog‘lovchilari   yordamida.   – Mashinaning   nuqsoni   bo‘lsa,   tuzatiladi   yo
yana yaxshirog‘i yasaladi. (Abdulla Qahhor) 
35 b) faqat takror qo‘llanuvchi  goh..-goh, bazan..-bazan, dam..-dam, bir..-bir.. ayiruv
bog‘lovchilari   yordamida   – Tansiq   goh   shap-shup   suv   kechib   yuradi,   goh   uning
oyoqlari loyga botadi.(Oybek)
2. Bunday qo‘shma gaplar orasida quyidagicha ma’no munosabati bo‘ladi:
a)   Agar   qismlari   yo,   yoki,   yohud,   yoinki,   ayiruv   bog‘lovchilari   yordamida
bog‘lansa   voqea   hodisalarning   faqat   biri   sodir   bo‘lishi   ifodalanadi   ya’ni   voqea
hodisaning biri tasdiqlanadi 2-si inkor etiladi.  Yo urug‘ aynigan, yoki agrotexnika
qoidalari buzulgan. (“Xalq so‘zi”)
b)   Agar   qismlari   faqat   takror   qo‘llanuvchi   goh..-goh,   bazan..-bazan,   dam..-dam,
bir..-bir..   kabi   bog‘lovchilar   yordamida   bog‘lansa   voqealarning   galma-gal,
navbatma-navbat sodir bo‘lishi ifodalanadi. Men kuyladim goh dilda kadar, Goh
sevinib she’r to‘qiyman men. (A.Oripov)
3. Bunday qo‘shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi:
a) Agar qismlari yakka qo‘llanadigan ayiruv bog‘lovchilari yordamida bog‘lansa
qismlari orasida hech qanday tinish belgisi qo‘yilmaydi.
b)   Agar   qismlari   takror   qo‘llanuvchi   ayiruv   bog‘lovchilari   yordamida   bog‘lansa
2- qismida oldin vergul qo‘yiladi .
Eslatma:   1.   Teng   bog‘lovchilarning   barchasi   bog‘langan   qo‘shma   gap
qismlarini   bog‘lashdan   tashqari   sodda   gap   tarkibidagi   uyushiq   bo‘laklarni
bog‘lash   uchun   xizmat   qiladi.   Bu   2   holatni   farqlay   olish   kerak .   Akam   va   men
qishloqda yer haydadik,bug‘doy ekdik. -uyushiq bo‘laklarni bog‘lagan Akam yer
haydadi va men bug‘doy ekdim -  sodda gaplarni bog‘lagan
4.Bo‘lsa, esa so‘zlari yordamida bog‘langan qo‘shma gap
1.   Bo‘lsa,   esa   bog‘lovchi   vazifasidagi   so‘zlari   bog‘langan   qo‘shma   gap
qismlarini   bog‘lash   bilan   birga   ular   o‘rtasida   qiyoslash   zidlash   munosabatlari
mavjudligini ifodalaydi.
2.Bo‘lsa,   esa   bog‘lovchi   vazifasidagi   so‘zlari   qo‘shma   gapning   2-qismida
qiyoslanuvchi   bo‘lakdan   keyin   keladi.   – Siz   uni   tartibga   chaqirib   qo‘ying,
36 bo‘lmasa   ustidan   arz   qilaman.(A.Qahhor)   Bu   yerda   qiyoslash   va   zidlash
muosabati mavjud -  Aql eskirmas kiyim, bilim bo‘lsa tuganmas buloqdir.  
Bu yerda faqat qiyoslash munosabati ifodalanyapti.
3.Bunday qo‘shma gaplarda orasiga  vergul  qo‘yiladi.
Eslatma:   1.Maktab   darsliklarida   bog‘langan   qo‘shma   gapning   4-turi
sifatida  inkor  munosabatli   bog‘langan   qo‘shma   gaplar   ham   ko‘rsatiladi.   Bunday
qo‘shma   gap   qismlario‘zaro   takror   qo‘llanuvchi   na…na…vositasi   yordamida
bog‘lanadi.   Na   ko‘nglimni   to‘ka   olaman,   Nao‘nglimni   so‘ka   olaman.   (Iqbol
Mirzo) 
Quyidagi   bog‘langan   qo‘shma   gaplar   orasida   qanday   munosabat
ifodalayotganini aniqlang va mosini joylashtiring.
1.Anor so‘zlar va Zaynab qalbi tol bargiday dir-dir qaltirar 
2.Kishini tabiat vujudga keltiradi, ammo uni jamiyat kamol topdiradi.
3.Goh osmonni tutib ashulla yangraydi, dam kulgim qumsaydi.
4.Na so‘zlarda ma’no bor, na ishlarda hayo bor.
5.Tovus   o‘zining   chiroyli   patlarini   ehtiyot   qiladi,   vijdonli   odam   esa
o‘zining sharaf-u shanini saqlaydi.
6.Shu onda chiroq o‘chdi va birdaniga o‘q uzildi.
7.Ro‘paradagi   g‘orning   bag‘ridan   qora   tutun   ko‘tarildi   va   u   yerdan   yo‘tal
tovushi eshitildi. 
2.2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar o‘rtasidagi munosabatlar.
Qo‘shma gap qismlari bog‘lovchi yoki bog‘lovchi vazifasidagi  grammatik
vositalar   va   nisbiy   so‘zlarsiz   intonatsiya   orqali   bir-biri   bilan   aloqaga   kirishib
sintaktik butunlikni - bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etadi.
Ikki va undan ortiq sodda gaplarning grammatik bog‘lovchilar yordamisiz
birikuvidan   tuzilgan   qo‘shma   gaplar   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   hisoblanadi:
Yuragida qanday dard bor - mana bu menga sir (Oybek). Yaxshi otga bir qamchi,
yomon otga ming qamchi (Maqol).
37 Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarni   tashkil   etgan   sodda   gaplar   mazmunan   va
ohangda   bir-biri   bilan   munosabatga   kirishib   ketadi.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gap
tarkibidagi   sodda   gaplar   mazmun   va   intonatsion   tugallikka   ega   bo‘lmaydi.   Ular
ma’lum   bir   fikrni   ifodalaydi,   intonatsion   tugallik   bunday   gaplarning   oxirida
bo‘ladi. 
Shu   sababli   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gap   tarkibidagi   sodda   gaplar,
bog‘langan   va   ergashgangan   qo‘shma   gaplardagidek,   o‘zaro   teng   aloqaga   ham,
tobe aloqaga ham kirisha olmaydi.
Bog‘lovchisiz   va   bog‘langan   qo‘shma   gap   mazmunan   va   intonatsiya
jihatidan bir-biriga teng bo‘lmaydi. Qiyoslang: Sen kelasan - ish boshlaymiz. Sen
kelasan va ish boshlaymiz.
Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gap   ayiruv   bog‘lovchili   bog‘langan   qo‘shma   gap
ma’no munosabatini ifodalaydi.
Nisbiy olmoshlar yordami bilan bosh gapga bog‘langan ergashgan gapdagi
ma’no munosabatlarini bog‘lovchisiz qo‘shma gap ifodalamaydi.
Izoh   ma’nosidagi   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gapgao‘xshash   qurilmalar
bog‘langan yoki ergashgangan qo‘shma gaplarda qo‘llanmaydi.
Ba’zi   bir   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarni   ergashgan   gaplar   bilan
almashtirish mumkin bo‘lsa-da, ularni ergashgan gapning biror aniq turiga kiritish
mumkin emas: Yurt tinch – sen tinch (Maqol).
“Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   ayrim   turlari   ko‘p   ma’noli   bo‘lib,
bog‘langan   qo‘shma   gapning   ham,   ergashgangan   qo‘shma   gapning   ham
xususiyatlarini o‘zida ifodalashi mumkin: 
Kanal qazigan edik, suv chiqmadi (A. Qahhor).
Kanal qazigan edik, lekin suv chiqmadi (bog‘lovchili qo‘shma gap).
Ko‘zdan   kechirilgan   o‘ziga   xos   xususiyatlar   bog‘lovchisiz   qo‘shma
gaplarni alohida o‘rganishni taqazo etadi”. 18
Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan gaplarningo‘zaro bog‘lanishi.
18
  Abdurahmonov G‘.  Qo ‘ shma   gap   sintaksisi   asoslari .  Toshkent, 1958. 236-bet.
38 Har qanday bog‘lovchisiz  qo‘shma gaplarni  tashkil etgan sodda gaplar  o‘zaro
ma’lum bir vositalar yordami bilan birlashadi  va qo‘shma gapni hosil qiladi. Bu
vositalar quyidagilardai iborat:
1. Leksik   elementlar:   shundan   buyon,   shundan   keyin,   unda,   shunda,   shu
paytda, olmoshlar, sinonim va antonim so‘zlar, kirish so‘zlar, yuklamalar.
Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gap   tarkibida   keluvchi   bu   leksik   elementlar   sodda
gaplarning   birikib,   qo‘shma   gap   hosil   qilishlarida   muhim   rol   o‘ynaydi:   Avji
ketish payti, birozdan keyin tong otadi (Oybek). Atrofga gullar  sochildi, shunda
uning   baxti   ochildi   (H.   Olimjon).   Shunday   ayollar   bo‘ladi:   ular   ishqni   e’tiqod
kabi muqaddas tutadi (Oybek). Bor boricha, yo‘q holicha (Maqol).
2. Ayrim   gap   bo‘laklarining.   takrorlanishi   Bir   xil   so‘zning   ikki   gapda
takrorlanishi har ikki gapni bir-biriga yaqinlashtiradi, qo‘shma gapni hosil qiladi.
Umumiy gap bo‘laklari har ikki gapda bir xil vazifada bo‘lishi yoki turli vazifada
bo‘lishi mumkin: Mening domlam yo‘q, domlam - ikki ko‘zim (A. Qahhor). O‘tdi
kunlar,   O‘tdi   zamonlar,   O‘tdi   g‘amga   g‘arq   bo‘lgan   onlar   (H.   Olimjon).   Shu
odamlar   ham   o‘yin-kulgini   bilar   ekan,   shu   odamlarga   ham   o‘yin-kulgi   yarashar
ekan-ku (A.Qahhor).
3. Umumiy   ikkinchi   darajali   bo‘laklar.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning
tarkibidagi   ikkinchi   darajali   bo‘lak   qo‘shma   gap   tarkibidagi   gaplar   uchun
umumiy   bo‘ladi.   Umumiy   ikkinchi   darajali   bo‘lak   faqat   birinchi   gap   tarkibida
qo‘llanib,   ikkinchi   gapda   ifodalanmaydi.   Ammo   umumiy   kontekstdan   sezilib
turadi:   Boyvachchaning   rangi   biroz   oqardi,   ko‘zlari   asabiy   ravishda   qisildi
(Oybek).   Xotinimni   ham   kambag‘allik   yiqitdi,   bu   yerdagi   og‘ir   ish   nobud   qildi
(Oybek). U yerda muhabbat bo‘lardi mehmon, oromda o‘tardi oq-oydin tunlar (H.
G‘ulom).
4. Struktura.   Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni tashkil etgan sodda gaplarning
biri   struktura   jihatidan   shunday   tuziladiki,   uning   qo‘shma   gapning   boshqa
gapidan tashqari tushunish mumkin emas.
Qo‘shma   gap tarkibidagi  sodda  gaplar   struktura  jihatidan bir-birlariga bog‘liq
bo‘lib   qoladilar:   Qaysi   Ikromjon   bo‘lar   edi,   tog‘angizning   o‘g‘li!   (A.   Qahhor).
39 Yaxshining   sharofati   tegar,   yomonning   kasofati   (Maqol).   Odam   tilidan   topadi,
hayvon mugizidan (Maqol). Misoldagi ikkinchi gapning kesimi tushib qolgan.
5. Intonatsiya   vao‘rin .   Intonatsiya   sodda   gaplarni   biriktirib,   bog‘lovchisiz
qo‘shma   gap   hosil   qilishda   muhim   rol   o‘ynaydi:   Qor   yog‘di   -   don   yog‘di
(Maqol). Jodi yo‘q - sigirlarga poya butun tashlanadi (A. Qahhor).
Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarni   tashkil   etgan   sodda   gaplarning   o‘z   o‘rni   bor,
shu   o‘ringa   ko‘ra   boshqa   sodda   gap   bilan   birikadi,   ma’lum   maqsadni,   fikrni
ifodalaydi.   Gap   o‘rinlarining   o‘zgarishi   bilan   mazmun   buziladi   va   kuzatilgan
fikrni   bildirmaydi:  Sen  kelding  -   yasandi  dunyo  (Uyg‘un).  Yasandi  dunyo  -   sen
kelding.
6. Zamon munosabati.   Bog‘lovchisiz qo‘shma gap tarkibidagi bir sodda gap
kesimining   bir   xil   zamon   shakli   va   mazmunida   bo‘lishi   shu   qo‘shma   gap
tarkibidagi   ikkinchi   gap   kesimining   unga   muvofiq   bo‘lishini   talab   etadi:   Tabiat
o‘zgarar   ming   yillardan   so‘ng,   balki   biz   bilmagan   giyohlar   o‘sar   (Uyg‘un).
Va’daga vafo mardning ishi, va’dasiz - subutsiz kishi (Maqol).
Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   turlari.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarni
tashkil etgan sodda gaplarning o‘zaro ma’no munosabati va ularning intonatsiyasi
ham   turlicha   bo‘ladi.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarni   tashkil   etgan   sodda
gaplarning   o‘zaro   ma’no   munosabatlariga   ko‘ra,   qo‘shma   gapning   ifodalagan
umumiy mazmuniga ko‘ra, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar ikki turga bo‘linadi:
1. Bir ko‘rinishli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
2. Turli ko‘rinishli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
Bir tipli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
Bir tipli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tarkibidagi
sodda gaplarning tipi ham, ularning ohangi ham bir xil bo‘ladi. Ularda ma’lum bir
vaqtda   yoki   ketma-ket   ro‘y   beradigan   voqea,   hodisalar   ifodalanadi   yoki   voqea,
hodisalar bir-biriga qiyoslanadi.
Bir   turdagi   gaplardan   tashkil   topib,   umumiy   bir   fikrni   ifodalovchi   qo‘shma
gaplar   bir   tipli   gaplardan   tashkil   topgan   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar
40 hisoblanadi:   Jismimiz   yo‘qolur,   o‘chmas   nomimiz   (H.   Olimjon).   Nihoyat   Pavel
o‘rnidan turdi, hamma yoqni jimjitlik bosdi (“Yoshlik”).
Bir   ko‘rinishli   gaplardan   tashkil   topgan   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarni
tashkil   etgan   sodda   gaplarningo‘zaro   semantik,   grammatik   munosabatiga   ko‘ra,
ikki guruhga ajratish mumkin:
1. Sanab ko‘rsatuvchi gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
2. Qiyoslab   ko‘rsatuvchi   gaplardan   tashkil   topgan   bog‘lovchisiz   qo‘shma
gaplar.
Ma’lum   voqea,   hodisa,   belgi   xususiyatlarini   sanab   ko‘rsatuvchi   gaplardan
tashkil   topgan   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar,   ish-harakatning   bajarilishi   yoki
belgi xususiyatining ro‘y berishiga qarab, ikki xil bo‘lishlari mumkin:
a) harakat,   holat,   belgi-xususiyatning   bir   paytda   yoki   birgalikda   bajarilishini
ko‘rsatgan  bog‘lovchisiz  qo‘shma  gaplar:  Kuy berar  yurakka hordiq va darmon,
kuy   aytib   uchadi   bevatan   yellar   (H.   Olimjon).   Gulnorning   yuragi   kuchli
to‘lqinlandi, butun gavdasini totli bir titroq bosdi (Oybek).
b) harakat,   holat,   belgi-xususiyatning   ketma-ket   ro‘y   berishini   ko‘rsatuvchi
gaplardan   tuzilgan   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar:   Bulutlar   tarqalib   ketgan,   iliq
quyosh chiqib, atrofga nur sochardi (M. Ibragimov). Jinoyatchilarning qo‘llaridan
pichoq va oshpichoqlar yerga tushdi, qo‘llari havoga ko‘tarildi (S. Ayniy).
Bir   tipli   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   faqat   ikki   sodda   gapning   birikuvidan
tarkib   topmay,   bu   xil   qo‘shma   gaplar   ikkidan   ortiq   sodda   gaplarning
qo‘shiluvidan   ham   tuzilishi   mumkin:   Issiq   tobora   ortar,   g‘ir   etgan   shamol   yo‘q,
ot-arava   ko‘targan   chang   havoda   uzoq   vaqt   qimirlamay   turib   qolar,   yuzlarga
qizg‘in temir uchquni kabi yopishar, nafasni bo‘g‘ar edi (Oybek).
Ma’lum   voqea,   hodisalarni   qiyoslab   ko‘rsatuvchi   gaplardan   tarkib   topgan
bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar mazmuniga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:
a)   harakat,   holat,   belgi-xususiyatlarni   bir-biriga   qiyoslab   ko‘rsatuvchi   sodda
gaplardan   tuzilgan   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar:   Bular   rohatda,   men   hasratda
41 yashabman (Oybek). O‘yinini ko‘rib, esingiz og‘adi, yana yomonlaysiz (Oybek).
Yaxshi otga bir qamchi, yomon otga ming qamchi (Maqol).
b)   harakat,   holat,   belgi-xususiyat   va   uning   natijasini   ko‘rsatuvchi   gaplardan
tarkib topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar: Havo borgan sari isitmoqda, mevalar
yetilmoqda   (Oybek).   Yigitlik   kuchimning   qaymog‘ini   boy   oldi,   men   uni   boy
qildim (H. H. Niyoziy).
Turli tipli gaplardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. 
Turli   tipli   gaplardan   tarkib   topgan   qo‘shma   gaplarni   tashkil   etgan   sodda
gaplar   mazmunan   bir-biriga   bog‘liq  bo‘ladi,  ularda  semantik   aloqa  zich   bo‘ladi.
Bu   xil   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   turli-tuman   ma’nolarni   ifodalaydi,   shunga
ko‘ra   qo‘shma   gap   tarkibidagi   har   bir   sodda   gapo‘ziga   xos   intonatsiya   bilan
talaffo‘z etiladi.
Turli   tipli   gaplardan   tashkil   topgan   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarda   tartib
ham   qat’iy   bo‘ladi.   Qo‘shma   gap   tarkibidagi   har   bir   gap   ma’lum   o‘ringa   ega
bo‘ladi.   Bu   tartibningo‘zgarishi   ma’no   va   intonatsiyani   o‘zgartiradi,
ifodalanmoqchi   bo‘lgan   fikr   anglashilmay   qoladi:   Yurt   betinch   -   sen   betinch
(Yashin). Bu gapda - yurt betinch bo‘lsa, sen ham betinch bo‘lasan - deyilmoqchi.
Ammo   tartibning   o‘zgarishi   (sen   betinch   -   yurt   betinch)   bilan   aks   ma’no   kelib
chiqardiki, bu fikrni muallif aytmoqchi emas.
Turli   tipli   gaplardan   tarkib   topgan   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   ikki   xil
vazifani bajarishga xizmat qiladi:
1. Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   ikkinchi   qismidan   anglashilgan   voqea-
hodisaning   ro‘y   berish   sharti,   payti,   sababi,   holatini   qo‘shma   gapning   birinchi
qismi ko‘rsatadi.
2. Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   ikkinchi   qismi   birinchi   qismini   yoki
uning tarkibidagi ayrim bo‘laklarni izohlab keladi.
Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarni   tashkil   etgan   qismlarningo‘zaro   semantik
munosabatiga   ko‘ra,   turli   tipli   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   quyidagi   ma’no
guruhlariga bo‘linadi: 
42 1. Shart ma’nosini ifodalagan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
2. To‘siqsizlik ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
3. Sabab ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
4. Natija ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
5. O‘xshatish ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
6. Payt ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
7. Izoh ma’nosini ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar.
Shart.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   ikkinchi   qismidan   anglashilgan
voqea-hodisaning   ro‘y   berishi   uchun   birinchi   qismdan   anglashilgan   voqea-
hodisaning   ro‘y   berishi   shart   qilib   qo‘yiladi.   Bu   turdagi   qo‘shma   gaplarning
birinchi   qismi   ko‘tariluvchi   ohang   bilan,   ikkinchi   qismi   esa   pasayuvchi   ohang
bilan talaffo‘z etiladi, har ikki gap orasida pauza beriladi: Qo‘shning tinch - sen
tinch   (Maqol).   Dangasa   bo‘lmang   -   baxtsiz   bo‘lmaysiz   (Maqol).   Ko‘zim   tirik   -
men bilan muomala qilasiz (Oybek).
To‘siqsizlik.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   ikkinchi   qismida   birinchi
qismidan   anglashilgan   zidlikka   qaramay,   ma’lum   bir   ish-harakatning   yuzaga
kelishi   ifodalanadi.   Bu   xil   gaplar   zid   ma’noli   bog‘lovchisiz   qo‘shma
gaplargao‘xshaydi.   Ammo   ohangi   va   qo‘shma   gapning   ikkinchi   qismining
birinchi   qismga   mazmunan   tobe   bo‘lishi   bilan   farqlanadi:o‘zim   hali   yoshman   -
olamcha g‘ururim bor (G‘. G‘ulom) O‘zim bunda, ko‘ngil unda (Oybek).
Sabab.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   tarkibidagi   qismlar   sabab
ma’nosini   ifodalaganda   qo‘shma   gapning   ikkinchi   qismi   birinchi   qismda
ifodalangan   voqea-hodisaning   ro‘y   berishi   yoki   ro‘y   bermasligi   sababini
ko‘rsatadi: Urilmoq ham foyda: pishiq bo‘lasiz, tajriba hosil qilasiz (Oybek). Ha,
Sidiqjon  aka,   muncha  tikilib  qoldingiz,  chiroylik  ekanmi?  (A.  Qahhor).  Hamma
ayb o‘g‘limda: go‘l, bo‘shang (H. H. Niyoziy).
Natija.   Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tarkibidagi gaplarning birinchisi
sababni,   ikkinchi   gap   esa   undan   kelib   chiqadigan   natijani   ifodalaydi.   Bu   xil
gaplar   mazmunan   bir   tipli   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarga   o‘xshaydi.   Ammo
gaplar   orasidagi   mazmunning   zich   bo‘lishi   bilan,   gaplarning-
43 intonatsiyasidagio‘ziga   xoslik   bilan   va   kesimlarining   turli   zamon   shaklida   kela
olishi hamda turli shaklda bo‘lish bilan farqlanib turadi.
Natija   ma’nosini   ifodalovchi   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   tarkibidagi   sodda
gaplarning   o‘ziga   xos   ma’no   va   intonatsion   munosabati   yozuvda   tire   yoki   ikki
nuqta orqali ko‘rsatiladi:
Men kulaman - hayot kuladi,
Men kulaman - kulib kirar yil.
Men kulaman - qo‘shiq bo‘ladi,
Men kulaman - erkalanar dil. (S. Akbariy).
O   ‘xshatish.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarni   tashkil   etgan   sodda
gaplarning   biridan   anglashilgan   mazmun   ikkinchisidan   anglashilgan   mazmunga
o‘xshatiladi. Bu xil qo‘shma gaplarning birinchisi ko‘tariluvchi intonatsiya bilan,
ikkinchisi normal, tekis intonatsiya bilan talaffuz etiladi, har ikki gap orasida aniq
pauza   beriladi:   Qor   yog‘di   -   don   yog‘di   (Maqol).   Xatingni   o‘qidim   -o‘zingni
ko‘rdim (Oybek). Suv keldi - nur keldi (Maqol).
Payt.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   tarkibidagi   birinchi   gap   ikkinchi
gapdan   anglashilgan   voqea-hodisaning   ro‘y   berish   yoki   ro‘y   bermaslik   paytini
ifodalaydi.   Birinchi   gap   ko‘tariluvchi   intonatsiya   bilan   talaffo‘z   etiladi,   undan
so‘ng   pauza   berilib,   ikkinchi   gap   bir   tekisda   bo‘lgan   normal   intonatsiya   bilan
aytiladi.
Payt   ma’nosi   ifodalangan   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarni   tashkil   etgan
sodda gaplarning kesimlari asosan, o‘tgan zamon fe’llari orqali ifodalanadi: Vaqt
xuftondano‘tgan, juvozxonada chiroq ko‘rinadi (Oybek). Oradan biroz vaqt o‘tdi
- yoqimsiz xirillash bilan kalta-kalta nafas ola boshladi (S. Ayniy).
Izoh.   Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   tarkibidagi   ikkinchi   gap   birinchi
gapning   ayrim   bo‘laklarini   izohlashi   yoki   uni   to‘ldirishi   mumkin.   Izoh
ma’nosidagi   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplarning   tarkibidagi   birinchi   gap
ko‘tariluvchi   va   oxirida   pasayuvchi   intonatsiya   bilan,   ikkinchi   gap   esa   pasayib
boruvchi   tinch   intonatsiya   bilan   talaffuz   etiladi:   Ma’lum   bo‘ldi:
44 chekinayozganimiz tufayli ruhan ezilgansiz (M. Sholoxov). Kim tabib, boshidan
o‘tgan   tabib   (A.   Qahhor).   Nuriga   o‘xshash   qizlarning   ishqi   bahorda   yoqqan
qorday: bir yoqdan yog‘ib, bir yoqdan erib ketadi (Oybek).
Turli   tipli   gaplardan   tarkib   topgan   bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar,   odatda,
ikki   sodda   gapning   birikuvidan   tuziladi.   Ammo,   ayrim   hollarda   bog‘lovchisiz
qo‘shma   gaplarning   tarkibi   murakkab   bo‘lishi,   ikkidan   ortiq   sodda   gaplardan
tuzilishi   mumkin.   Bu   holat   qo‘shma   gapning   birinchi   qismini   turli   tomondan,
keng izohlash zarur topilgan o‘rinlarda ro‘y beradi:
Xalqqa ayting men asloo‘lganim yo‘q,
Yov qo‘liga taslim ham bo‘lganim yo‘q.
Men elimning yuragida yashayman,
Erk deganning tilagida yashayman (H. Olimjon).
Bob bo‘yicha xulosa. 
Xulosa   qilib   aytadigan   bo‘lsak,   bog’langan   va   bog’lovchisiz   qo‘shma   gaplar
o‘rtasida   turli   munosabatlar   ifodalaniladalanishini   ko‘rib   o‘tdik.   Bu   qo‘shma
gaplarni   o‘quvchilarga   o‘tishda   ular   o‘rtasidagi   munosabatni   tushuntirish,
o‘quvchilarga mavzu mohiyatini ochib bergan holda misollar va badiiy asarlardan
olingan   namunalar   yordamida   ochib   berilsa   maqsadga   muvofiq   bo‘ladi.
Bog’lovchisiz   qo‘shma   gaplar   o‘rtasidagi   munosabatlarda   payt,   sabab-natija,
galma   gallik   kabi   ma’nolar   ifodalanadi.   Bu   holatlarni   o‘qituvchi   o‘quvchilarga
tushuntirishda   turli   xil   metodlar   va   misollar   orqali   yetkazib   beradi.   Shuni
ta’kidlash   lozimki,   qo‘shma   gapning   yuqoridagi   bu   ikki   turini   o‘qitishda   badiiy
asar   namunalari,   she’riy   parchalar,   audiomatnlar,   turli   ko‘rgazmali   qurollar,
rasmli   slaydlardan   foydalanish   yaxshi   samara   beradi.   O‘quvchilarni
izlanivchanlik va topqirlikka, fikrlash doirasini o‘stirishga yordam beradi.
45 III   BOB.   Ergashgangan   qo‘shma   gaplarni   o‘qitishda   zamonaviy
pedagogik texnologiyalardan foydalanish
3.1. Mavzuni o‘qitishda zamonaviy yondashuv.
Pedagogik   texnologiya   ta’lim   modellarini   optimallashtirish   maqsadida,
inson va texnika resurslari va ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda butun
o‘qitish   va   bilimlarni   o‘zlashtirish   jarayonini   yaratish,   qo‘llash   va
aniqlashtirishning tizimli usulidir. (YUNESKO)
"Pedagogik   texnologiya-ta’lim   maqsadlariga   va   shaxsning   rivojlanishiga
qaratilgan   pedagogik   faoliyatni   mutassil   ravishda   rivojlantirish   tizimini
loyihalashdir" (N.Azizxo‘jaeva).
Ta’limning   turli   bosqichlarida   amalga   oshiriladigan   adabiy   ta’limning
asosiy   vazifalaridan   biri   o‘quvchilarning     ma’naviy   olamini   boyitib,   ularning
badiiy-estetik didlarini rivojlantirishdan iboratdir. Chunki inson ma’naviy,   ruhiy-
hissiy   siymo   bo‘lib,   uning   asl   mohiyati   ma’naviy-insoniy   sifatlar   bilan
belgilanadi. Demakki, inson ruhiy olamining o‘zi bir olam. Inson bolasi moddiy-
iqtisodiy   ehtiyoj   bilan   birga,   ma’naviy-ma’rifiy   qadriyatlarga,   badiiy-estetik
ozuqaga   ham   doimiy   ravishda   tashnalik,   ruhiy   olamida   go‘zallik  va   an’analarga
chanqoqlik   sezilib   turadi,   sa’yi-harakat   bilan   mana   shu   ruhiy   madad   va
qoniqishga intiladi.
        Adabiyot   o‘qituvchisi   ham,   maktab   adabiy   ta’limi   uchun   ashyolar
tayyorlashga  tutingan mutaxassislar  ham  har  qanday yoshdagi  o‘quvchilarda o‘z
fikrini bildirish, mustaqil qarashini bayon etishga kuchli ehtiyoj borligini hisobga
olishlari,   shundan   kelib   chiqqan   holda   adabiy   materiallarning   tayyor   talqinlarini
bermay, matn bilan tanishgan har bir o‘quvchining o‘z qarashi bo‘lishiga imkon
qoldirishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Ta’lim jarayoni qatnashchilarining bemalol  bahslashish imkoniga egaligi ,
materialning   erkin   yo‘sinda   o‘zlashtirilishi ,   ma’ruzalarning,   imkon   qadar ,
kamroq,   seminarlarning   ko‘proq   bo‘lishi ,   o‘quvchilarning   tashabbuskorligi
oshishi ,   o‘quv   topshiriqlarining   alohida   o‘quvchiga   emas,   balki   guruhlarga
46 berilishi   va   buning   natijasida   bolalarda   jamoa   bo‘lib,   birgalikda   faoliyat
ko‘rsatish   zarurati   va   ko‘nikmasi   yuzaga   kelishi ,   yozma   ishlardan   keng
foydalanish  kabilar interfaol ta’lim metodlarining asosiy belgilaridir.
Agar   o‘quvchilar   o‘qituvchi   rahbarligida   muayyan   ta’limiy   natijani
egallash   uchun   o‘zlashtirgan   bilimlarni   eslab   qolish   va   kerak   vaqtda,   ya’ni
o‘xshash vaziyat yuzaga kelganda ishga solish yo‘nalishida faoliyat ko‘rsatishi
ko‘zda   tutilsa,   ko‘rgazmali   bayon   metodi   asosida   ish   olib   borilayotgan
bo‘ladi. O‘quvchilarning   ta’lim   jarayonidagi   faoliyati   natijasida
o‘qitishning   turli   bosqichlarida   egallashlari   lozim   bo‘lgan   didaktik   marralar
oldindan   berilib,   unga   yetishish   yo‘llari   ko‘rsatilsa,   ta’limning   dasturlash
metodi  qo‘llanilayotgan bo‘ladi.
Agar   o‘qituvchi   tomonidan   ta’lim   jarayonining   bosqichlarida
erishiladigan   natijalar   oldindan   aniq   belgilab   berilib,   bu   natijalarga   yetishish
yo‘llarini   oldin   o‘zlashtirgan   bilimlariga   tayanib,   o‘quvchilarning   o‘zlari
topishlari   kerak   bo‘lsa,   o‘qitish   evristik   metod   yordamida   amalga
oshirilayotgan bo‘ladi.
Agar ta’lim jarayonining bosqichlarida erishiladigan natijalar ham, ularga
yetishish   yo‘llari   ham   belgilab   berilmagan   bo‘lsa,   ta’lim   mazmunini
o‘zlashtirish   jarayonida   o‘quvchilar   hal   qilinishi   kerak   bo‘lgan   jiddiy
muammoga   duch   keladilar   va   uni   o‘zlari   mustaqil   hal   etishlari   lozim   bo‘ladi.
Ularning   ta’limiy   izlanishlari   jiddiy   xarakter   kasb   etadi.   Ular   yo‘lni   ham,
yechimni   ham   o‘zlari   topishlari   lozim   bo‘ladi.   Demak,   bunda   o‘qituvchi
o‘quvchilarni   muammoli     ta’lim   metodi     asosida   ishlashga   yo‘naltirgan
bo‘ladi.
STEAM -maktab   o‘quvchilarini   yangi   o‘qitish   metodikasi   bo‘lib,
an’anaviy   o‘qitish   tizimiga   muqobil   tizim   hisoblanadi.   Bunda   o‘quvchilar   bir
vaqtning   o‘zida   Science   (tabiiy   fanlar),   texnology   (texnologiya),   engineering
(muxandislik),   art   (san’at)   va   mathematics   (matematika)   bo‘yicha   o‘qitish
tizimiga asoslangan. Ushbu yondashuvlarda o‘quvchilar amaliy va kongil ochar
loyihalar   mashg‘ulotlari   yordamida   saboq   oladilar.   Та ’limda   STEAM
47 t а ’limining vazifasi, o‘quvchilarni fanga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirishdan
iborat,   o‘quvchilar   bajaradigan   ishini   sevib   bajarish,   yangi   innovatsion
loyihalarni   yaratishga   qiziqishlarini   rivojlantirish   uchun   asos   bo‘lib   xizmat
qiladi.   STEAM   dasturi   faol   kommunikatsiya   va   jamoada   ishlash   bilan   farq
qiladi. Muloqat davrida o‘z fikrlarini bayon qilish va bahs-munozara olib borish
uchun   erkin   muhit   vujudga   keltiriladi.   Mamlakatimiz   dunyo   hamjamiyatiga
integratsiyalashuvi,   fan-texnika   va   texnologiyalarning   rivojlanishi   yosh
avlodning   o‘zgaruvchan   dunyoda   raqobatbardosh   bo‘lishi   yoshlarimizdan
fanlarni   mukammal   egallashni   taqoza   etadi.   Bu   esa   mamlakatimiz   ta’lim
tizimiga texnologiya fanini o‘qitishning xalqaro standartlarini joriy etish orqali
ta’minlanadi.   Zamonaviy   fan   va   texnika   taraqqiyoti   umumta’lim   maktablarida
texnologiya fanini o‘qitishga yangicha yondashuvni, o‘quvchilarning bu fandan
o‘zlashtirishi   lozim   bo‘lgan   bilim   va   ko‘nikmalarining  mazmuni   va   darajasiga
yuqori talablarni qo‘ymoqda. Bugungi kunga kelib, o‘quv axborotlari hajmining
ko‘pligi   tufayli   o‘quvchilarga   nafaqat   bilim   berish,   balki   ularni   “o‘qish   va
o‘rganish”ni   talab   etadi.   Jadallik   bilan   o‘zgarib   va   rivojlanib   borayotgan
axborotlashgan jamiyatda faoliyat ko‘rsatish va yashash o‘quvchilardan nafaqat
shunchaki   tayyor   bilimlarni   o‘zlashtirishni,   balki   turfa   ko‘rinishdagi
ma’lumotlarni   mustaqil   izlab   topish   hamda   qayta   ishlashni   va   ulardan   turli
hayotiy   vaziyatlarda   samarali   foydalanishni   taqozo   etmoqda..   Shulardan   kelib
chiqib,   fanlarni   o‘qitishda   zamonaviy   talablar   qo‘yilmoqda   va   uni
kompetensiyaviy   yondashuv   yondashuv   asosida   qayta   ko‘rib   chiqishni   taqozo
etmoqda.   Yoshlarga   zamonaviy   texnologiyalar   yordamida   bilim   berish
maqsadida,   QRkodli   darsliklar   yaratildi.   QR-kodlar   orqali   turli   qiziqarli
(diagramma, xarita, infografika, audio, video, matn ko‘rinishidagi) ma’lumotlar
bilan   tanishish   mumkin.   Bu   kabi   o‘zgarishlar   darslik   sahifalarining
ixchamlashishiga   olib   keladi.   Eng   muhimi,   o‘quvchida   fanga   qiziqishni
orttiradi.   Ayni   paytda   axborot-texnologiyalar   ildam   rivojlanishi,   QRkod
belgilarning   kashf   etilishu   bosma   nashrlarga   elektron   resurslarni   bog‘lash
imkoniyatini  yaratadi.  Ma’lumot  uchun   QR-kod  -  ingilizcha  “Quick   Respone”
48 so‘zidan   olingan   bo‘lib,   Quick-tez,   Response-javob,   ya’ni   tezkor   javob
ma’nosini   bildiradi.   QRkod   -bu   maxsus   tarzdagi   kodlardan   iborat   bo‘lgan,
qandaydir   bir   ma’lumot,   kvadrat   ko‘rinishdagi   tasvirdir.   Unda   oddiy   matn,
audio   yozuvlar,   video   roliklar,   3D   formatdagi   shakllar   va   boshqa   shu   kabi
internet   resurslari   bo‘lishi   mumkin.   Hozirgi   kunda   kameraga   ega   zamonaviy
telefonlar   kvadrat   ko‘rinishdagi   tasvir   ostida   yashiringa   ma’lumotlarni   oson
o‘qish   imkoniyatini   beradi.   Buning   uchun   telefon   kamerasini   QR-kodga
yo‘naltirilgan holda, maxsus  ilova orqali  kodni  o‘qish  lozim  bo‘ladi. Masalan.
O‘quvchilarnining     yosh   doirasidan   kelib   chiqib   hikoya   ,   mikromatn,
makromatnlar   berilishi   mumkin .   “Kasblar   ko‘pdir,     dunyoda   menchi?   men
kim bo‘laman”  matnini tinglang va o‘z mulohazalaringizda qo‘shma gaplardan
foydalaning.
Yoki   tugallanmagan   hikoyalar   audio   va   videolar   berilib,   davomini
guruhingiz   bo‘yicha   davom   ettiring?   Bunda   agar   bunday   bo‘lsa   nima   bo‘lardi?
Agarda   bunaqa   bo‘lsachi   degan   savollarga   guruhlarning   javoblari   tinglanadi.
Javoblaringizda  ergashtiruvchi bog’lovchilaridan  foydalaning. Masalan.
49 Pedagogik   texnologiyalar   ta’lim-tarbiya   jarayoniga   o‘ziga   xos   bo‘lgan
innavatsion   yondashuvdir.   U   pedagogikada   ijtimoiy-   muhandislik   tafakkurining
ifodasi,   o‘qitish,   tarbiyalash   jarayonini   ma’lum   darajada   standart   holatga   solib,
«Ajurli arra» metodi.  
Ajur   frantsuzcha   "ajour"   so‘zidan   olingan,   "bir   yoqdan   ikkinchi   yoqqa
o‘tgan, ikki tomoni ochiq" degan ma’noni anglatadi.
Bu metoddan ergashgantiruvchi bog‘lovchilar yordamida ergashgangan 
qo‘shma gaplarni o‘qitishda foydalanishni ko‘rib chiqamiz. Bu metod quyidagi 
bosqichlarda amalga oshiriladi:
-talaba-o‘quvchilardan 4-5 kishilik kichik guruhlar tashkil etiladi;
-talaba-o‘quvchilarga beriladigan topshiriq va ularni bajarishda 
foydalaniladigan matnli materiallar bir necha asosiy qismlar (masalan, reja 
asosida bir nechta mavzuchalar)ga qirqiladi;
-mavzuchalar va ularga doir matnli materiallar paketi kichik guruhlarning har
bir a’zosiga tarqatiladi;
-kichik guruh a’zolari matnli materiallardan foydalanib topshiriqni bajarishga
kirishadilar;
-kichik guruhlarning yaxshi o‘zlashtiruvchi a’zolaridan ekspert guruhi tashkil
etiladi;
-ekspert   guruhi   a’zolari   qo‘llaridagi   topshiriqlarni   hamkorlikda   muhokama
qilishib, boshqalarga o‘rgatish rejasini egallashadilar;
50 -ekspertlar   o‘zlarining   dastlabki   kichik  guruhlariga   qaytishib   o‘rganganlarini
boshqa sheriklariga o‘rgatishadi.
O‘qitishga   bunday   yondashilganda   talaba-o‘quvchilarning   hamkorlikda   ishlariga
va katta hajmdagi o‘quv materiallarining o‘zlashtirilishiga erishiladi.
Bu   metoddan   foydalanuvchi   pedagog   talaba-o‘quvchilarga   taqdim   etilgan
topshiriqni   bajarishga   doir   materiallarni   qunt   bilan   o‘rganishni,   birgalikda
muhokama etishni, savol-javob qilishni, o‘rganganlarini boshqalarga o‘rgatishlari
zarurligini oldindan aytadi.
  Qismlari   ergashgantiruvchi   bog‘lovchilar   yoki   shunday   bog‘lovchi
vazifasidagi   vositalar   yordamida   tobe   bog‘langan   qo‘shma   gaplar   ergashgangan
qo‘shma   gaplar   deyiladi.   Ergashgangan   qo‘shma   gaplar   tarkibida   nechta   gap
bo‘lishidan qat’iy nazar doimo 2 qismdan iborat bo‘ladi. 
a) hokim qism(bosh gap) b) tobe qism (ergashgan gap) 
Bunday   qo‘shma   gaplar   ergashgan   gapning   bosh   gapga   tobelanishidan
hosil   bo‘ladi.   Mazmuni   izolanayotgan   gap   bosh   gap   hisoblanadi.   Bosh   gapning
mazmunini   izohlayotgan   va   ko‘pincha   tobe   shaklda   turgan   qism   ergashgan   gap
deyiladi.   Hamma   vaqt   bosh   gapdan   ergashgan   gapga   savol   beriladi.   Ergashgan
gap bosh gap orqali berilayotgan so‘roqqa javob bo‘ladi.
Yozuvda   ergashgan   gap   bilan   bosh   gap   orasida   doimo   vergul   qo‘yiladi.
Ergashgan   gap   bosh   gapdan   oldin   yoki   keyin   kelishi   mumkin.   Shundan   kelib
chiqib   ergashgangan   qo‘shma   gaplarning   qolipi   quyidagicha   bo‘ladi.
Ergashgangan   qo‘shma   gaplar   tuzulishiga   ko‘ra   so‘z   birikmasiga   o‘xshaydi,
ya’ni: 
a)   so‘z   birikmasi   ham   ergashgantiruvchi   qo‘shma   gaplar   ham   2   qismdan
ya’ni tobe hokim qismdan iborat bo‘ladi.
b) ikkalasida ham kompanentlar tobelanish munosabatiga kirishadi 
c) ikkalasida ham tobe qism hokimning so‘rog‘iga javob bo‘ladi.
d) ikkalasida ham tobe qism hokimning manosini aniqlab izohlab keladi. 
51 e)   ikkalasining   farqi   shundaki,   so‘z   birikmasida   so‘zlar   tobe   hokimlik
munosabatiga   kirishadi,   gaplarning   tobe   hokimlik   munosabati   natijasida   esa,
ergashgangan qo‘shma gaplar hosil bo‘ladi.
  Ergashgangan   qo‘shma   gaplarda   ergashgan   gap   bosh   gapga   quyidagilar
bilan   bog‘lanadi:   Vositalar:   a)   ergashgantiruvchi   bog‘lovchilar   -   sabab,   maqsad,
shart,   qiyoslash   b)   ko‘makchili   qurilmalar-   shuning   uchun,   shu   tufayli,   shu
sababli,   shu   bois   c)   bog‘lovchi   vazifasidagi   so‘zlar-   deb   so‘zi   d)   bog‘lovchi
vazifasidagi yuklamalar- ki e) nisbiy so‘zlar h) felning –sa shart mayli shakli 
Ergashgantiruvchi bog‘lovchili ergashgangan qo‘shma gaplar 
1. Bunday  gaplarda  ergashgan  gap  bosh  gapdan ifodalangan  mazmunning
sababini maqsadini, sharti yoki qiyosini bildiradi. 
2. Bunday qo‘shma gaplarda ergashgan gap, bosh gapga ergashgantiruvchi
bog‘lovchilar ya’ni a) sabab bog‘lovchilari- chunki, negaki, zero, zotan,zeroki b)
maqsad   bog‘lovchisi-   toki   c)   shart   bog‘lovchilari-   Agar,   gar,   agarda,   basharti,
mobodo   d)   qiyoslash-chog‘ishtiruv   bog‘lovchilari   yordamida   bog‘lanadi-   xuddi,
g‘oyo, g‘oyoki  
Bundan   tashqari   mavzuni   ochib   berish   uchun   quyidagi   metodlardan
foydalansa yaxshi samara beradi deb o‘ylaymiz.
Qarorlar shajarasi, ―Keys – stadi―, ―Debat, ―Muammoli vaziyat, ―Tadqiqot
kabi metodlari ancha faol.  Ular orasida ―Keys – stadi  metodining o‘rni alohida.‖
“Keys-stadi”   inglizcha   case   –   aniq   vaziyat,   study–ta’lim   so‘zlarining
birikuvidan   hosil   qilingan   bo‘lib,   aniq   vaziyatlarni   o‘rganish,   tahlil   etish   va
ijtimoiy ahamiyatga ega natijalarga erishishga asoslangan ta’lim metodidir. 
Mazkur metod muammoli ta’lim metodidan farqli ravishda realvaziyatlarni
o‘rganish   asosida   aniq   qarorlar   qabul   qilishga   asoslanadi.   Agar   u   o‘quv
jarayonida   ma’lum   bir   maqsadga   erishish   yo‘li   sifatida   qo‘llanilsa,   metod
xarakteriga   ega   bo‘ladi,   biror   bir   jarayonni   tadqiq   etishda   bosqichma-bosqich,
ma’lum   bir   algoritm   asosida   amalga   oshirilsa,   texnologik   jihatni   o‘zida   aks
ettiradi.   K е ys   –   yaxlit   axborotlar   majmuyi.   Odatda   k е ys   uch   qismdan   iborat
52 bo‘ladi:  1)  k е ysni  tahlil etish uchun zarur  yordamchi  axborotlar;  2)  aniq vaziyat
bayoni; 3) k е ys topshirig‘i.
K е ys-stadining o‘ziga xosliklari: 1) izlanishga doir faoliyatning mavjud bo‘lishi;
2)   jamoaviy   va   guruhlarda   o‘qitish;   3)   individual,   guruhli   va   jamoaviy   ish
shakllari   int е gratsiyasi;   4)   turli   xil   o‘quv   loyihalarini   ishlab   chiqish;   5)
muvaffaqiyatga   erishish   uchun   talabalarning   o‘quv-bilish   faoliyatini
rag‘batlantirish. 
Keysning amalga oshirish bosqichlari : 
Bosqichlari  Bosqichning maqsadi 
1. Aniq vaziyat bilan tanishuv  1.Muammoli vaziyatni tushunish
2. Izlanishga  doir: topshiriq 
materiallarida ifoda etilgan axborotni 
baholash  2.Yechim uchun zarur  axborotni 
topishgao‘rgatish  
4.Qaror qabul qilish: guruhlarda 
yechimni izlab topish.   4.Yechim   variantlarni   taqqoslash   va
baholash 
5.Munozara: har bir guruh o‘z 
yechimini himoya qiladi. 5. Yechimni dalillar bilan asoslash
6.Natijalarni taqqoslash: guruhlarda 
qabul qilingan yechimlarni taqqoslash 6.Alohida yechimlarda aks etgan 
qiziqishlarning o‘zaro aloqadorligini 
baholash
Bu metodni amaliyotda ergashgangantiruvchi bog‘lovchili ergashgangan
qo‘shma   gaplarni   o‘qitishda   quyidagi   misollar   orqali   ko‘rib   chiqish   maqsadga
muvofiq.
Birinchi navbatda o‘qituvchi o‘quvchilarni uchta guruhga ajratib, ularni
quyidagicha nomlaydi:
53 O‘qituvchi   ergashgangantiruvchi   bog‘lovchili   ergashgangan   qo‘shma   gaplarni
eslab   olish   uchun   ochiq   test   namunasidan   foydalanadi.   Testlarni   guruhlarga
tarqatadi.
Test namunasi
1.Quyidagi gapdan sabab bog‘lovchilari yordamida ergashgangan qo‘shma gapni
toping?
a) Kim yaxshi o‘qisa, u o‘qishga kiradi.
b) Qor yog‘di, go‘yo don yog‘di.
c) Bu masala qayta ko‘rib chiqiladi, toki ochiq qolib ketmasin.
d) Gapni qisqa qil, chunki ortiqcha gap ziyon keltiradi.
2.Chog‘ishtiruv bo‘lovchili ergashgangan qo‘shma gapni toping?
a) Shunday ish yuritingki, hech qachon afsus qilmang.
b) Keljagim porloq bo‘lsin deb, hozirdan harakatni boshladim.
c) Osmon yorishib ketdi, go‘yo ezgulik urug‘lari sochilgan kabi.
d) Dadam qo‘li ochiq, saxiy odam edilar.  
O‘qituvchi tomonidan test javoblari tekshiriladi va tahlil qilinadi.
 1-savolga  o‘quvchilarda ikkita javob- b va d to‘g‘ri bo‘lib qolishi mumkin.
O‘qituvchi  yozuv taxtasiga  “Nima uchun?”        savolini yozadi.
Guruhlar   Qor   yog‘di,   go‘yo   don   yog‘di   va   Gapni   qisqa   qil,   chunki   ortiqcha
gap   ziyon   keltiradi   gaplarini   tahlil   qiladilar.   Guruhlar   5   daqiqa   mobaynida
umumiy   xulosaga   kelishlari   va   uni   e‘lon   qilishlari   talab   qilinadi,   ya’ni   berilgan
ikki   gapdan   qaysi   biri   sabab   bog‘lovchili   ergashgangan   qo‘shma   gap   ekanligini
aytishlari lozim.
54Voqelik   
Muammo    Yechim       VOQELIK   guruhi  vakillarining umumiy javobi taxminan quyidagicha: 
1-gap   ( Qor   yog‘di,   go‘yo   don   yog‘di ) ko‘makchili   qurilma   (shuning   uchun)
yordamida ergashgangan  qo‘shma gap deyishsa,   2-gap   ( Gapni qisqa qil, chunki
ortiqcha   gap   ziyon   keltiradi)   sabab   bog‘lovchili   ergashgangan   qo‘shma   gap,-
degan xulosani beradilar. 
Shundan   so‘ng   o‘quvchilarxulosani   o‘zingiz   chiqaring   nazdida     savollar
zanjirini keltiradi:
Muammo   guruhining javobi quyidagicha:
Sabab bo‘g‘lovchisi   mavjud bo‘lganligi   uchun  va gap  ikki  va  undan  ortiq
sodda gapdan tashkil topganligi uchun  sabab bog‘lovchili  ergashgangan qo‘shma
gap degan javobni berishadi.
Guruhlarningo‘zlari xulosa chiqarishadi.
“Hamkorlik   kvadrati”   metodi.   O‘ quvchilarda   guruh   bo‘lib   ishlash
ko‘nikmalarini   shakllantiruvchi   ―Hamkorlik   kvadrati   metodidan   ham   bizga
daxldor mavzuda qo‘llash mumkin:
Bog‘lovchilarlarnio‘rniga   qo‘yib   gaplar   hosil   qiling,   bunda   bog‘lovchilar
qanday mazmunni ifodalashga yordam beryotganligiga e’tibor qarating. 
1. Kirdim,kelajakda, deb, qoqilmayin, o‘qishga. 2. Bo‘lsa, ruxsatsiz, eshik,
ham, ochiq, kirma. 3. Ozoda, sog‘, desang, yuray, bo‘l. 4.   Yakson, yigitlar, deb,
55Qanday gap 
ergashgan 
qo’shma
gap deyiladi? Ergashgan 
qo’shma gapni 
qanday turlari 
bor? Sabab 
bog’lovchilarini 
sanang? Sabab 
bog’lovchilari 
yordamida 
ergashgan 
qo’shma gapga 
misol yozing?
     boshladi, bo‘lsin, hujum, yovlar.      5.   sirlarini, o‘qituvchilikka, oshdi, qiziqishim,
shuning uchun, boshladim, o‘rgana, uning.
Natija   esa   quyidagicha   bo‘lishi   lozim :   1.Kelajakda   qoqilmayin   deb,   o‘qishga
kirdim.   2.Eshik   ochiq   bo‘lsa   ham,   ruxsatsiz   kirma.   3.Sog‘   yuray   desang,   ozoda
bo‘l.   4.   Yovlar   yakson   bo‘lsin   deb,   yigitlar   hujum   boshladi.   5. O‘qituvchilikka
qiziqishim oshdi, shuning uchun uning uchun sirlarini o‘rgana boshladim.
Bunda   o‘quvchilar   guruh   bo‘lgan   holda   topshiriqni   bajarishlari   shart
talabidir.   O‘qituvchi   faol   qatnashmagan   o‘quvchilarni   kuzatib   turishi   lozim,
chunki   aynan   ular   bajarilgan   umumiy   topshiriqni   guruh   nomidan   o‘qib,   izohlab
beradilar.
“To‘g‘ri so‘zla, xato qilma” metodi. 
Bizga ma’lumki, ergashgangan qo‘shma gaplarni shakllantiruvchi vositalar
–   ergashgantiruvchi   bog‘lovchilar,   nisbiy   so‘zlar,   ko‘makchili   qurilmalar,
ko‘rsatish   olmoshlari,   deb   so‘zi   kabilardir.   Ularni   to‘g‘ri   qo‘llay   olsakkina,
nutqimimizni   to‘g‘ri   shakllantira   olamiz.   Boshlang‘ich   sinflardayoq   ushbu
malakani   shakllantirish   ahamiyatliligini  inobatga  olgan  holda,  ―To‘g‘ri   so‘zla,
xato   qilma   metodidan   foydalanamiz.   Topshiriq   talabiga   ko‘ra,   o‘qituvchi   matn
yozilgan   audioni   eshittiradi,   ushbu   matn   yozma   holda   berilib,   gaplardagi
ergashgangan   qo‘shma   gaplarni   shakllantituvchi   vositalar   tushirib   qoldiriladi,
o‘quvchilar ularni o‘zlari fahmlaganlaricha to‘ldirib chiqadilar:
Siringni   barchaga   aytishdan   ehtiyot   bo‘l,   “mulohazakor”   degan   so‘z
ehtiyotkor   bo‘lish   degandan   boshqa   narsa   emas.   siringni   saqlasang,   u   sening
siringdir,  oshkor bo‘lsa, sen siringni asiri bo‘lib qolasan.
To‘g‘ri javob quyidagicha bo‘lishi bo‘lishi kerak.
Siringni barchaga aytishdan ehtiyot bo‘l,  chunki   “mulohazakor” degan so‘z
ehtiyotkor   bo‘lish   degandan   boshqa   narsa   emas.     Agar   siringni   saqlasang,   u
sening siringdir,  Agar  oshkor bo‘lsa, sen siringni asiri bo‘lib qolasan. (Ibn Sino)
6Х6Х6  metodi
56   Mаzkur   mеtоdlаrning   аdаbiy   tа’lim   jаrаyonidа   fоydаlаnish   mumkin
bo‘lgаnlаridаn   yanа   biri   6Х6х6   mеtоdidir.   Bu   mеtоddаn   аdаbiy   аsаrlаr   ustidа
ishlаshdа   fоydаlаnishdа   аdаbiyot   o‘qituvchisidаn   pеdаgоgik   mаhоrаt   vа
ziyrаklik,   guruhlаrni   оqilоnа   shаkllаntirа   bilish   tаlаb   qilinаdi.   Bu   mеtоddа
sinfdаgi o‘quvchilаr оltitа-оltitаdаn guruhlаrgа bo‘linаdi.  Guruhlаrgа muаyyan
nоmlаr   bеrilаdi.   Dаrs   mаvzusi   e’lоn   qilinаdi,   o‘qituvchi   guruhning   а’zоlаrini
аlmаshtirаdi.   Yangi   guruhdа   аvvаlgi   guruhdаn   bittа   vаkil   qоlаdi   vа   o‘z
guruhining mаvzu yuzаsidаn chiqаrgаn хulоsаlаrini yangi guruhgа bаyon etаdi.
Yangi guruh а’zоlаri  аvvаlgi  guruhning fikr vа хulоsаlаrini  o‘rgаnаdilаr, ungа
o‘z   munоsаbаtini   bildirаdilаr.   Shu   tаriqа   qiskа   vаqt   ichidа   o‘quvchilаr
tоmоnidаn hаm mаvzu yuzаsidаn fikr bildirilаdi, hаm bu fikrlаr ulаrning o‘zlаri
tоmоnidаn tаhlil qilinаdi vа bаhоlаnаdi.
Skаrаbеy tехnоlоgiyasi.
Skаrаbеy   tехnоlоgiyasi   -   intеrfаоl   tехnоlоgiya   bo‘lib,   u   o‘quvchilаrdа
fikriy bоg‘liqlik, mаntiq, хоtirаni rivоjlаntirishgа imkоniyat yarаtаdi, qаndаydir
muаmmоni   hаl   qilishdа   o‘z   fikrini   оchiq   vа   erkin   ifоdаlаsh   mаhоrаtini
shаkllаntirаdi.
Bu tехnоlоgiya o‘quvchi-tаlаbаlаr tаjribаsidаn fоydаlаnishni ko‘zdа tutаdi, fаоl
ijоdiy ishlаsh vа fikriy tаjribа o‘tkаzish imkоniyatlаrigа egа.
“To‘rt   taraf”   metodi.   Ushbu   metod   ifodalangan   ma’lum   bir   fikrni
asoslashga,   misollar   bilan   dalillashga   asoslangani   bois   mavzumiz   doirasida
quyidagicha foydalanishimiz mumkin.
1-bosqich. 
Ko‘ngilda   armon   qolmasin   deb,
chilyosin ham qildirishga to‘g‘ri  keldi 19
.
Ushbu   gap   ergashgangan   qo‘shma
gapning qaysi turiga kiradi? Nega shunday deyiladi? 
Fikringizni asoslang.
19
  Abdulla Qahhor. Tanlangan asarlar. – T.: G‘afur G‘ulom, 2007.  44-b.
57 Shu   gapga   o‘xshash   misollardan   kichik
matn tuzing. Asardan   olingan   parchaga   asosan   rasm
chizing,   rasmingizo‘sha   davr   hayotidan
namuna sifatida ifodalab bera olsin. 
O‘quvchi varaqasi:
Ko‘ngilda   armon   qolmasin   deb,
chilyosin ham qildirishga to‘g‘ri keldi.
Ushbu   gap   ergashgangan   qo‘shma
gapning   qaysi   turiga   kiradi?   Hol
ergashgangan qo‘shma gap. Nega shunday deyiladi?
 Fikringizni asoslang.
Bosh gapda ifodalangan gapning 
mazmuning maqsadini, sababini 
bildiruvchi ergashgan gaplar bosh 
gapga ko‘pincha deb so‘zi yordamida 
bog‘lanadi va ergashgan gapning 
kesimi III shaxs buyruq mayli 
shaklidagi fe’llar bilan ifodalanadi
Shu   gapga   o‘xshash   misollardan   kichik
matn tuzing.
Ukam   o‘qiydi   deb,   do‘kondan   kitob
oldim   va   uni   ukamga   sovg‘a   qildim.   Bu
menig   unga   qilgan   ikkinchi   kitobim   edi.
Ukam   o‘qishga   kiradi   deb,   unga   badiiy
kitob olib bergandim. Asardan   olingan   parchaga   asosan   rasm
chizing, rasmingizo‘sha davr hayotidan
namuna sifatida ifodalab bera olsin.
2-bosqich.
Deb so‘zi yordamida ergashgangan 
qo‘shma gaplarga maqollar tuzing? Tuzgan   gaplaringiz   maqsad   yoki   sabab
holi bo‘lib kelyotganligini izohlang?
Nima uchun shunday deb o‘ylaysiz?
“Kichik esse”
Kichik   hajmli,   erkin   bayon   usuliga   ega   bo‘lgan   ushbu   metod
o‘quvchilarning   biror   masala,   fikr   yuzasidan   shaxsiy   tassurot   va   tasavvurlarni
ifodalashga xizmat qiladi:
58 Esseda ergashgangan qo‘shma gaplar va iqtiboslardan keltiring.
Bu   metod   o‘quvchilarni   ham   fikrlashga   ham   grammatik   qoidalar   va
nazariyalarni amaliyotda qo‘llashga o‘rgatadi.
“To‘g‘ri   tоp”   o‘yini   uchun   ikkitа   plаkаt   kеrаk   bo‘lаdi.   O‘qituvchi
birinchi   nаvbаtdа   birоr   mаqоlning   bоshlаnishini   yozib   qo‘yadi,   ikkinchisi   esа
tаrtibni  o‘zgаrtirgаn hоldа mаqоlning dаvоmini    yozib qo‘yadi. Ushbu o‘yinni
bog’lovchisiz qo‘shma gaplarni o‘qitishda qo‘llasa bo‘ladi.
1. Qаri bilgаnini,...
2. Аvvаl o‘ylа,...
3. Оtdаn tushsа hаm,...
4. Yaхshi tоpib gаpirаr,...
5. O‘z uying,...
                                      1. egаrdаn tushmаydi
                                      2. yomоn qоpib
                                      3. pаri bilmаs
                                      4. o‘lаn to‘shаging
                                      5. kеyin so‘ylа
3.2.  Ergashgangan qo‘shma gaplarni “Klaster” metodi orqali o‘qitish.
Ona   tilio‘qitish   metodikasida   klaster   metodi   ta’lim   jarayonida   keng
qo‘llaniluvchi   metod   sifatida   namoyon   bo‘ladi.   Bu   metod   markaziy   tushuncha
59 
Ma daniyat
Til Madaniyatning tilga qanday aloqasi
bor, fikr yuriting va ―Madaniyat
nima mavzusida esse yozing. atrofida   uning   mazmunini   ochib   beruvchi   izohlar,   unga   tegishli   bo‘lgan
so‘zlarning markazga bog‘lanishini ko‘rsatib beruvchi metoddir. Klaster metodini
biz  ikki   xil   maqsadda  ishlatishimiz  mumkin.  Ya’ni   u  dars   jarayonida  o‘qituvchi
o‘quvchilarga   markaziy   tushunchani   aytib,   tarmoqlarni   to‘ldirish   vazifasini
topshirsa,   unda   metod,   agar   markaziy   tushuncha   va   tarmoqlar   to‘ldirilgan   holda
ko‘rgazmali qurol sifatida darsga olib kirilsa, unda klasterni grafik organayzerlar
qatoriga kiritamiz.
Grafik   organayzerlar   –   o‘quv   jarayonida   qo‘yilgan   maqsadga   erishishda
yordam   beruvchi   chizma,   jadval,   grafiklar   majmui.   Agar   grafik   organayzerlarni
o‘qituvchi   tayyor   (to‘ldirilgan)   holda   qo‘llasa   vosita   vazifasini,   talabalarning
mashg‘ulot mavzusiga doir bilimlarini mustahkamlash va fikrlashini rivojlantirish
maqsadida   ishlatilsa,   metod   vazifasini   bajaradi.   Grafik     organayzerlarning
quyidagi ko‘rinishlari mavjud:
1. Klaster.
2. B-B-B chizmasi .
3. T-chizma.
4. Venn diagrammasi.
5. Konseptual jadval.
6. Insert jadvali. 
7. “Nima uchun ? ” chizmasi.
8. “Qanday?” diagrammasi.
9. Baliq skeleti.
10. Toifalash jadvali.
11. Nilufar guli .
O‘quv   jarayoniga   munosabatiga   ko‘ra   grafik   organayzerlarni   quyidagicha
tasniflash mumkin:
1. Ma’lumotlarni     tarkiblashtirish   va   tarkibiy   b o‘ lib   chiqish,   o‘rganilayotgan
tushunchalar   (vo q ea   va   h odisalar,   mavzular)   o‘rtasidagi     alo q a   va   o‘zaro
bo g‘ li q likni   o‘rnatish   usul   va   vositalari:   Klaster,   Toifalash   jadvali,   Konseptual
jadval ,  Insert, B/B/B jadvali
60 2.Ma’lumotlarni   ta h lil   q ilish,   solishtirish   va   ta qq oslash   usul   va   vositalari:   T-
jadvali, Venn diagrammasi 
3.Muammoni   aniqlash,   uni   hal   etish,   tahlil   q ilish   va   rejalashtirish   usullari   va
vositalari: «Nima uchun?», «Balik skeleti», «Piramida», «Nilufar guli» sxemalari,
«Qanday?» ierarxik diagrammasi
« K laster»   (g‘uncha,   to‘plam,   bog‘lam)   grafik   organayzeri   puxta   o‘ylangan
strategiya   bo‘lib,   uni   o‘quvchi   (tinglovchi   va   kursant)lar   bilan   yakka   tartibda,
guruh   asosida   tashkil   etiladigan   mashg‘ulotlarda   qo‘llash   mumkin.   Klasterlar
ilgari   surilgan   g‘oyalarni   umumlashtirish,   ular   o‘rtasidagi   aloqalarni   topish
imkoniyatini yaratadi.
Klaster     bilimlarni   faollashtirishni   tezlashtiradi,   fikrlash   jarayoniga   mavzu
bo‘yicha yangio‘zaro bog‘lanishli tasavvurlarni erkin va ochiq jalb qilishga yordam
beradi.   Dars   jarayonida   natijaga   erishishda   klaster   metodi   ham   yaxshi   samara
berishi   mumkin.   Klaster   (g‘uncha,   bog‘lam)   metodi   pedagogik,   didaktik
strategiyaning   muayyan   shakli   bo‘lib,   uo‘quvchilarga   ixtiyoriy   muammo
(mavzu)lar   xususida   erki,   ochiqo‘ylash   va   shaxsiy   fikrlarni   bayon   etish   uchun
sharoit   yaratishga   yordam   beradi.   Mazkur   metod   turli   xil   g‘oyalar   o‘rtasidagi
aloqalar   to‘g‘risida   fikrlash   imkoniyatini   beruvchi   tuzilmani   aniqlashni   talab
etadi.   “Klaster”   metodi   aniq   obyektga   yo‘naltirilmagan   fikrlash   shakli   sanaladi.
Undan   foydalanish   inson   miya   faoliyatining   ishlash   tamoyili   bilan   bog‘liq
ravishda amalga oshadi.
Klaster   metodi   tarmoqlar   metodi   deb   ham   yuritiladi   va   mantiqiy   fikrlash,
umumiy   fikrlash   doirasini   kengaytirish,   mustaqil   ravishda   adabiyotlardan
foydalanishni   o‘rgatishga   qaratilgan.   Biron-bir   mavzuni   chuqur   o‘rganishdan
oldin   o‘quvchilarning   fikrlash   faoliyatini   jadallashtirish   hamda   kengaytirishga
xizmat   qiladi.   “Klaster”   metodi   aniqo‘ylangan   rejali   yo‘l   bo‘lib,   undan
o‘quvchilar   bilan   yakka   tartibda   yoki   guruh   asosida   tashkil   etiladigan
mashg‘ulotlar   jarayonida   foydalanish   mumkin.   Metod   guruh   asosida   tashkil
etilayotgan   mashg‘ulotlarda   o‘quvchilar   tomonidan   bildirilayotgan   g‘oyalarning
61 majmui tarzida namoyon bo‘ladi. Bu esa ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtrish
va ular o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi.
“O‘qitish   jarayonida   klaster   metodlardan   foydalanish   o‘ziga   xos   xususiyatga
ega. Ta’lim amaliyotida foydalanilayotgan klater metodi talabalarning fikrlashini
kengaytiradi   hamda   muammoning   to‘g‘ri   yechimini   topishga   ijobiy   ta’sir
ko‘rsatadi.   Klaster   metodi   orqali   talabalarning   bilim,   ko‘nikma,   malakalari,
ijodkorligini   va   faolligi   nazariy   va   amaliy   muammolarga   bo‘lgan   qarashlari
rivojlanadi”. 20
O‘ quv faoliyatini tashkillashtirishning jarayonli tuzilmasi:
1)   O‘ quvchilar   klasterni   tuzish   qoidasi   bilan   tanishadilar.   Yozuv   taxtasi   yoki
katta   qog‘oz   varag‘ining   o‘rtasiga   asosiy   so‘z   yoki   1-2   so‘zdan   iborat   bo‘lgan
mavzu nomi yoziladi;
2) birikma bo‘yicha asosiy so‘z bilan uning yonida mavzu bilan bog‘liq so‘z va
takliflar     kichik   doirachalar   “yo‘ldoshlar”   yozib   qo‘shiladi.   Ularni   “asosiy”   so‘z
bilan chiziqlar   yordamida  birlashtiriladi.  Bu  “yo‘ldoshlarda”  “kichik  yo‘ldoshlar”
bo‘lishi   mumkin.   Yozuv   ajratilgan   vaqt   davomida   yoki   g‘oyalar   tugagunicha
davom etishi mumkin.
3) muhokama uchun klasterlar bilan almashinadilar.
Tilshunoslik   fanini   o‘qitishda   ham   ushbu   metod   yaxshi   samara   beradi.
Chunki   XX   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   tilshunoslikka   sistem-struktur
yondashuv   kuchaydi.   Hozirgi   paytda   esa,   tilning   yaxlit   bitta   sistema   ekanligi
isbotlandi   va   tan   olindi.   Klaster   texnologiyasining   tuzilishi   ham   sistem-struktur
ko‘rinishga asoslanadi. Shuning uchun ham klaster metodi bugungi kunda o‘zbek
tili   ta’limida   katta   ahamiyat   kasb   etadi.   Klaster   metodi   guruh   asosida   tashkil
etilayotgan   mashg‘ulotlar   vao‘quvchilar   tomonidan   bildirilayotgan   g‘oyalarning
majmui   tarzida   namoyon   bo‘ladi.   Bu   esa   ilgari   surilgan   g‘oyalarni
umumlashtirish va ular o‘rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi.
“Klaster”   metodidan   foydalanishda   quyidagi   shartlarga   rioya   qilish   talab
etiladi:
20
  M. Rejabov. “Klaster – erkin fikrlashning asosi”. SCIENTIFIC PROGRESS 4-son, B 34-39
62 1. Nimaniki o‘ylagan bo‘lsangiz, shuni qog‘ozga yozing. Fikringizning
sifati to‘g‘risida o‘ylab o‘tirmay, ularni shunchaki yozib boring.
2. Belgilangan   vaqt   nihoyasiga   yetmaguncha,   yozishdan   to‘xtamang.
Agar ma’lum muddat biror bir g‘oyani o‘ylay olmasangiz, u holda qog‘ozga biror
narsaning rasmini chiza boshlang.   Bu harakatni yangi g‘oya tug‘ i lguncha davom
ettiring.
3. Yozuvingizning   orfografiyasi   yoki   boshqa   jihatlariga   e’tibor
bermang.
4. “Muayyan   tushuncha   doirasida   imkon   qadar   ko‘proq   yangi
g‘oyalarni   ilgari   surish   hamda   mazkur   g‘oyalaro‘rtasidagio‘zaro   aloqadorlikni,
bog‘liqlikni   ko‘rsatishga   harakat   qiling.   G‘oyalar   yig‘indisining   sifati   va   ular
o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rsatishni cheklamang” 21
. 
Quyida klaster metodining turlari bilan tanishib chiqamiz.
Qog‘ozli klaster 
Mazkur   klaster   nafaqat   yozma,   balki   og‘zaki   nutq   malakalarini
rivojlantirishga   xizmat   qiladi.   Bunday   holatda   talabalarga   kartochkalarga
yozilgan alohida so‘z, fikr yoki gaplar taqdim etiladi. Kartochkaga yozilgan so‘z,
fikr yoki gapni o‘qib chiqishadi va tayanch so‘z yozilgan qog‘ozga kerakli joyga
yelimlash   orqali   joylashtirib   chiqishadi.   So‘ngra   talabalar   tomonidan   tuzilgan
klaster tekshirib chiqiladi va muhokama qilinadi.
O‘ qituvchi   tomonidan   to‘g‘ri   bajarilganligi   yoki   xatolari   aytib   o‘tiladi   va
baholanadi. Bu klasterdan ergashgantiruvchi bog‘lovchili ergashgangan qo‘shma
gaplarni   o‘tib   bo‘lgandan   keyin   mustahkamlash   uchun   qo‘llasa   yaxshi   samara
beradi.  O‘ tilgan mavzuni qay darajada   o‘zlashtirganligini bilib olish mumkin. Bu
metod orqali   o‘rganuvchilarni hammasi baholanadi.
21
  D.Ruziyeva,   M.Usmonboeva,   Z.Xalikova.   -   Toshkent:   Nizomiy   nomidagi   TDPU   nashriyoti,
2013. B 36
63 Raqamlangan so‘zlar asosida tuzilgan klaster
Mazkur   klaster   mavzuni   og‘zaki   bayon   etishda   voqealar   ketma-ketligini
aniqlashtirishga   zaruriyat   paydo   bo‘lganda   foydalaniladi.   Raqamlangan   so‘zlar
asosida   tuzilgan   klaster   jamoaviy   tarzda   quyidagi   tartibda   tuziladi:   doska
markazida   mavzuga   doir   tayanch   so‘z   yoziladi,   so‘ngra   o‘quvchilar   mazkur
mavzuga   doir   miyasiga   kelgan   so‘z   yoki   jumlalarni   aytishadi.   Talabalar
tomonidan   aytilgan   barcha   fikrlar   doskaga   yozib   bo‘linganidan   so‘ng,   mazkur
mavzuga doir voqealarni ketma-ket muhokama qilishga kirishadi. 
O‘qituvchi   yordamchi   savollar   bilan   yordam   beradi   va   ular   bilan   birga
doskaga   yozilgan   so‘zlarning   oldiga   tartib   bilan   raqamlarni   qo‘yib   chiqadi:
birinchi   gapda   qo‘llaniladigan   so‘zning   oldiga   1   raqamini,   ikkinchi   gapda
qo‘llaniladigan so‘zning oldiga 2 raqamini va h.k.
Klasterda   keltirilgan   so‘zlarni   qanday   vosita   ekanligini   ayting   va   ular
yordamida gaplar tuzing.
64 Art-klaster ( rasmli klaster )
Mazkur   klasterni   tuzish   uchun   biror   bir   mavzuga   doir   rasm
qog‘ozningo‘rtasiga   yelimlanadi.   So‘ngra   o‘quvchilar   uni   tashkil   etuvchi
komponentlarni chizishlari yoki tayyor rasmlardan foydalanishlari kerak bo‘ladi.
Tayyor rasmlar mazmuni faqat bir predmet (narsa-buyum, jonli mavjudot va h.k.)
yoki   yaxlit   syujet   (tabiat   hodisasi,   kishilarning   mashg‘uloti   va   h.k.)dan   iborat
bo‘lishi mumkin.
Fanga doir a rt-klaster
Mazkur   turga   mansub   klaster   biror-bir   fan   yoki   shu   fanga   doir   mavzu
asosida  ishlab   chiqiladi.   Bu  klasterdan   o‘quvchilarning  fikrlashini  o‘stirishda  va
yaxshi   tasavvur   qilishda   yordam   beradi.   Klasterda   ko‘rsatilgan   rasmlar   asosida
matnlar tuzing va unda ergashgangan qo‘shma gaplar ishtirok etsin?
65 Guruhli klaster
Guruhli   klaster   biror-bir   mavzuga   doir   masalalarni   kichik   guruhlarga
taqsimlash va jamoaviy tarzda klaster asosida o‘quv savolining mohiyatini ochib
berishni   ko‘zda   tutadi.   Masalan,   “Qo‘shma   gaplar”   mavzusi   bo‘yicha   amaliy
mashg‘ulot   o‘tkazilayotgan   vaqtda   talabalar   guruhlarga   bo‘linib,   quyidagi
mavzularda   klasterlar   tuzishlari   mumkin:   “Bog‘langan   qo‘shma   gap   hosil
qiluvchi   vositalar”,   “Bog‘lovchisiz   qo‘shma   gaplar   orasidagi   ma’no
munosabatlar”,   “Ergashgangan   qo‘shma   gaplarni   hosil   qiluvchi   vositalar”,
qog‘ozga   tayyorlangan   klasterlar   asosiy   mavzu   atrofiga   yopishtiriladi.   Har   bir
guruh   a’zosi   o‘zining   klasteriga   asoslanib   mavzuni   bayon   etadi.   Shuningdek,
talabalar boshqa guruh tomonidan tuzilgan klaster bo‘yicha   o‘quv savolini bayon
etib berishi mumkin.
Bob bo‘yicha xulosa.
  Shuni aytish lozimki, klaster metodi orqali faqat qo‘shma gaplarni emas, balki
turli   sohalarda   qo‘llasa   ko‘zlangan   maqsadga   erishish   mumkin.   Biz   bu   bobda
grafik   organayzerlar     o‘quv   jarayonida   qo‘yilgan   maqsadga   erishishda   yordam
beruvchi   chizma,   jadval,   grafiklar   majmui   ekanligini   bilib   oldik.   Agar   grafik
organayzerlarni o‘qituvchi tayyor (to‘ldirilgan) holatda qo‘llasa vosita vazifasini,
o‘quvchilarning   mashg‘ulot   mavzusiga   doir   bilimlarini   mustahkamlash   va
fikrlashini rivojlantirish maqsadida qo‘llanilsa, metod vazifasini bajarishini ko‘rib
o‘tdik.  Grafik  organayzerlarning quyidagi ko‘rinishlari bilan tanishdik.
66 Klaster,   B-B-B   chizmasi,   T-chizma,   Venn   diagrammasi,   Insert   jadvali,
Nilufar  guli   kabi  turlari borligini ko‘rib o‘tdik. Agar klasterdan metod sifatida
foydalanilsa   o‘quvchilarda  eslab  qolishida,  esse   klaster  va  rasmli   klasterlardan
ergashgan   qo‘shma   gaplarni   o‘qitishda   foydalanilsa   o‘quvchilarilarning
mustaqil   fikrlashlarida,   mavzuni   yoritib   berishlarida   ijobiy   natijalar   berishi
mumkinligini ko‘rib o‘tdik.  Klаstеr mеtоdini аsоs vа ungа bеvоsitа vа bilvоsitа
bоg‘lаnuvсhi   tаrmоqlаr   mеtоdi   dеb  hаm   yuritsаk  bо‘lаdi   vа  mаntiqiy  fikrlаsh,
umumiy   fikrlаsh   dоirаsini   kеngаytirish,   mustаqil   rаvishdа   аdаbiyоtlаrdаn
fоydаlаnishni   о‘rgаtаdi   dеyish   mumkin.   Birоr-bir   mаvzuni   о‘rgаnishdаn   оldin
о‘quvсhilаrning fikrlаsh fаоliyаtini jаdаllаshtirish hаmdа kеngаytirishgа xizmаt
qilishini   hаm   tа’kidlаsh   jоiz.   Ushbu   mеtоd   guruh   аsоsidа   tаshkil   еtilаyоtgаn
mаshg‘ulоtlаrdа   о‘quvсhilаr   tоmоnidаn   bildirilаyоtgаn   fikrlаrning   mаjmui
sifаtidа   nаmоyоn   bо‘lаdi.   Bu   еsа   ilgаri   surilgаn   g‘оyаlаrni   umumlаshtirish   vа
ulаr о‘rtаsidаgi аlоqаlаrni tоpish imkоniyаtini yаrаtаdi. 
67 Umumiy xulosa.
Sintaksis   masalasi   antik   davrdan   o‘rganilib   kеlinmoqda   va   hanuzgacha
sintaksis   masalalari   dolzarb   hisoblanadi.   Sintaksis   grammatika   fanining   bir
bo‘lagi   sifatida   ko‘riladi.   Ma’lumki,   grammatika   fani   ikki   qismdan,   ya’ni
morfologiya va sintaksis yo‘nalishlaridan iborat. Sintaksis ta’rifiga ingliz, rus va
o‘zbеk olimlari har tomonlama   yondoshgan.
Tilshunoslik   fanida  qo‘shma   gap  mavzusi   azaldan  muammoli  bo‘lib  keldi
va   bugungi   kunda   ham   uni   muammolardan   xoli   deb   bo‘lmaydi.   Buning   asosiy
boisi   shundaki,   qo‘shma   gap   fikr   ifodasi   sintaktik   shaklining   eng   yuqori   va
murakkab pog‘onalaridan birini tashkil etadi. Jahon tilshunosligida qo‘shma gap
talqiniga bag‘ishlangan ilmiy-monografik tadqiqotlar ko‘p bo‘lishiga qaramay, bu
sohada hali yechilmagan jumboqlar anchagina ko‘rinadi. Shular qatoriga qo‘shma
gap   qismlarining   atalishi,   ularning   tub   strukturaga   munosabati,   tarkibiy
qismlarning   o‘zaro   bog‘lanishini   ta’minlovchi   grammatik   va   ekstralingvistik
omillarning   funksional   salmog‘ini   aniqlash,   qo‘shma   gapning   ustpredikativ
belgisi,   uning   sintaktik   derivatsiyasiga   taalluqli   muammolarni   va,   umuman,
«qo‘shma   gap»   terminining   qo‘llanilishi   bilan   bog‘liq   ko‘plab   munozarali
masalalarni kiritish mumkin. 
Qo‘shma   gap   komponentlarining   munosabati   turlarini   o‘rganish   XX
asrning   yigirmanchi   yillarida   tilshunoslik   fanida   asosiy   mavzulardan   biri   bo‘ldi
va bu sohada tilshunoslar o‘rtasida ilmiy bahs va munozaralar boshlandi. Bunday
munozaralarning   boshlanishiga,   masalan,   rus   tilshunosligida,   M.N.Petersonning
«Ocherk sintaksisa ruskogo yazika» nomli asarida qo‘shma gap haqida bildirilgan
mulohazalari sabab bo‘ldi. M.N.Peterson qo‘shma gap  qismlarining tobe va teng
bog‘lanishi   xususida   tilshunoslar   tomonidan   aytilayotgan   fikrlarning   g‘oyat
chalkash   va   chuqur   ilmiy   asosga   ega   emasligini   ta’kidlaydi.   Mazkur   ishda   turli
davlat olimlarining qo‘shma gap sintaksisi bo‘yicha qilgan ishlari ko‘rib chiqildi
va ulardan ilmiy ishda unumli foydalanildi.
Keyingi yillarda qo‘shma gaplarni o‘qitish masalalariga ham e’tibor berilib,
mavzuni   o‘quvchilarga   qanday   tushuntirilsa   ko‘zlangan   maqsadga   yetish
68 mumkin,   degan   ma’noda   turli   xil   zamonaviy   pedagogik   texnalogiyalar   va
metodlardan foydalanib kelinmoqda. Xulosa sifatida shuni aytish lozimki, ushbu
ishda   qo‘shma   gaplarni   interfaol   metodlar   yordamida   o‘qitish   masalalari
yoritilgan   bo‘lib,   asosan,   o‘quvchilarni   diqqatini   jalb   qilgan   holda,   ularni
fikrlashga   undaydigan   metodlardan   foydalanildi.   Ushbu   ishda   qo‘shma   gaplarni
o‘qitishda klaster metodidan va turli xil samarali metodlardan foydalanilsa ijobiy
natijalarga   erishish   mumkin.   Chunonan,   mavzuni   ochib   berish   uchun   quyidagi
metodlardan foydalansa yaxshi samara beradi deb o‘ylaymiz.
Qarorlar   shajarasi,   ―Keys   –   stadi―,   ―Debat,   ―Muammoli   vaziyat,
―Tadqiqot    kabi  metodlari   ancha  faol.  Ular   orasida  ―Keys   –  stadi  metodining
o‘rni alohida.
Mazkur metod muammoli ta’lim metodidan farqli ravishda realvaziyatlarni
o‘rganish   asosida   aniq   qarorlar   qabul   qilishga   asoslanadi.   Agar   u   o‘quv
jarayonida   ma’lum   bir   maqsadga   erishish   yo‘li   sifatida   qo‘llanilsa,   metod
xarakteriga   ega   bo‘ladi,   biror   bir   jarayonni   tadqiq   etishda   bosqichma-bosqich,
ma’lum   bir   algoritm   asosida   amalga   oshirilsa,   texnologik   jihatni   o‘zida   aks
ettiradi.   Shu   bilan   birga   “Rasmli   esse”   metodidan   foydalanish   ham   qo‘shma
gaplarni o‘qitishda yaxshi samara berishini ko‘rib o‘tdik. Bu metodlardan unumli
foydalanish   orqali   qo‘shma   gap   mavzusini   o‘qitishda   kutilgan   natijalarga
erishildi.
Bundan   tashqari   hozirgi   kunda   dolzarb   masalardan   biri   bolani   fikrlashini
o‘stirish,   voqea-hodisalarga   shaxsiy   munosabat   bildira   olishlikdir.   Shu   o‘rinda
ishimizda  STEAM ta’limi haqida ham mulohazalar keltirildi va mavzu bo‘yicha
qo‘llansa   samaradorlikka   erishilishi   ko‘rsatib   o‘tildi.   Та’limda   STEAM
tа’limining vazifasi, o‘quvchilarni fanga bo‘lgan qiziqishlarini rivojlantirishdan
iborat,   o‘quvchilar   bajaradigan   ishini   sevib   bajarish,   yangi   innovatsion
loyihalarni   yaratishga   qiziqishlarini   rivojlantirish   uchun   asos   bo‘lib   xizmat
qiladi.
69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  RO‘YXATI
I.   Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar:
1. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Sh.M.Mirziyayevning   Oliy   majlisga
murojaatnomasi.-Toshkent: “O‘zbekiston” N.M.U.I, 2018, 72-b.
2. Buyuk   kelajagimizni   mard   va   oliy   janob   xalqimiz   bilan   birga
quramiz.Toshkent: “O‘zbekiston” N.M.I.U, 2017, 485-b. 
3. Ўзбеkистон   Республиkаси   Президентининг   2017   йил   7   февралдаги   ПФ-
1947-сон   «Ўзбеkистон   Республиkасини   янада   ривожлантириш   бўйича
Ҳараkатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони.
4. Мирзиёев   Ш.М.   Эрkин   ва   фаровон,   демоkратиk   Ўзбеkистон   давлатини
биргалиkда   барпо   этамиз   //   Ўзбеkистон   Республиkаси   Президенти
лавозимига   kиришиш   тантанали   маросимига   бағишланган   Олий   Мажлис
палаталарининг   қўшма   мажлисидаги   нутқ.   –   Тошkент:   «Ўзбеkистон»
НМИУ, 2016. – 56 б. 
5. Мирзиёев   Ш.М.   Миллий   тараққиёт   йўлимизни   қатъият   билан   давом
эттириб, янги босқичга kўтарамиз // I жилд. – Тошkент: Ўзбеkистон, 2017.  ‒
592 б. 
II. Ilmiy-nazariy adabiyotlar:
1. Nurmonov А. Tаnlаngаn аsаrlаr.-Toshkent   ”аkаdemik nаshr”,2012.
2. B иноградов   В.В.   O сновн ые   вопросы   синтаксиса   предложения   (на
материале   русского   языка)   //   Исследования   по   русской   грамматики.–   М.
1975.
3. hhtps||azkurs.org
4. Nurmonov   А.   Tаnlаngаn   аsаrlаr.-Toshkent”Аkаdemik   nаshr”,   II   jild,   2012.-
B. 418
5. Р.Сайфуллаева Ҳозирги ўзбек тилида қўшма гапларнинг субстанционал
талқини Т...2007. - B.  257
6. B.   To‘xliyev,   M.   Shаmsiyevа,   T.   Ziyodovа   “O‘zbek   tilini   o‘qitish
metodikаsi” 2006. –B 183.
70 7. R.   Sаyfullаyevа,   B.   Mengliyev,   G.   Boqiyevа,   M.   Qurbonovа,   Z.   Yunusovа,
M. Аbuzаlovа “Hozirgi o‘zbek аdаbiy tili” 2009.-B. 391.
8. N. Rаsulovа “Onа tilidаn mа’ruzаlаr” 2018. –B 126.
9. збек   тили   грамматикаси.   II   томлик.   2-том   .   -Тошкент:   Фан   ,   1976.-Б.Ӯ
560.
10. Abdurahmonov G‘.  Qo‘shma   gap   sintaksisi   asoslari .  Toshkent, 1958.B. 325.
11. Sayfullayeva  R.  Hozirgi  o‘zbek  tilida  qo‘shma  gaplarning  formal-funksional
talqini. - Toshkent: Fan, 1994. - 357 b.
12. Asqarova   M.   Hozirgi   zamon   o‘zbek   tilida   qo‘shma   gaplar.-Toshkent:
O‘zbekiston   Fanlar akademiyasi nashriyoti , 1960,134 b.
13. Raupova   L.   O‘zbek   tilida   nomustaqil   kesim   masalasi   va   [WPm-WPm]
qurilishli gaplar: Filol. fan. nom dis. avtoref .   - Toshkent ,  1999.
14. Berdialiyev A. O‘zbek tili ergash gapli qo‘shma gaplarida sintaktik aloqa va
sintaktik munosabatlar. - Toshkent: Fan, 1992. – B. 358.
15. Turniyozov   B.   Teng   komponentli   murakkab   qurilmalar   sintaktik
derivatsiyasiga doir // O‘zbek   tili va adabiyoti ,  №6, 2002.
16. Asqarova  M.   O‘zbek   tilida   ergashish  shakllari   va  ergash  gaplar.  -   Toshkent.
1966.
17. Boymirzayeva S. Payt munosabatini ifodalovchi qo‘shma gaplar sinonimiyasi
// Til va adabiyot ta'limi.  2002. - №5. - B.38.
18. Mahmudov N. Ergash gaplarning tabiati va tasnifi  masalasi  //  O‘zbek tili va
adabiyoti.  1991. - №3. - B.  458 .
19. Ne’matov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi
asoslari.-Toshkent:   Universitet ,  1999.
20. Sayfullayeva   R.,   Mengliyev   B.,   Boqiyeva   G.,   Qurbonova   M.,   Yunusova   Z.,
Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek tili. - Toshkent. - 2007. - B. 264-377.
21. Turniyozov N.Q. Qo‘shma gap sintaksisi. –Samarqand:   SamDU nashri ,  1995.
22. Yangi   pedagogik   texnologiyalar   haqida.-//Tuzuvchilar   E.Turaqulov   va
boshq.   - Samarqand ,  2007.
71 23. Nazarov   K.,   Ubayeva   F.,   Narimonova   M.,   Sayfullayeva   R.   Qo‘shma   gap
komponentlarini   sistemali   o‘rganish   masalasiga   doir   //   Hozirgi   o‘zbek   adabiy
tilining taraqqiyot yo‘nalishlari. - Toshkent.  1990.
24. N.   M.   Mаhmudov,   А.   Nurmonov,   А.   Sh.   Sobirov   9-sinf   onа   tili   dаrsligi
Toshkent- 2019.
25. О‘rinbоyеv B. Hоzirgi о‘zbеk аdаbiy tili (О‘quv qо‘llаnmа). – Sаmаrqаnd:
       SаmDU nаshri, 2001.
26. Ғуломов А.Ғ. , Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили Т., 1987 йил.
27. Маҳмудов  Н., Нурмонов  А. Ўзбек   тилининг  назарий  грамматикаси.  Т.,
1995 йил.
28. Ғуломов А. Ўзбек тили синтаксисининг баҳзи масалари. «Ўзбек тили ва
адабиёти» журнали. 1968. 2-сон.
29. Ўзбек тилининг академграмматикаси. Тошкент. 1976.
30. Нурмонов   А.   ва   бошқалар.   Ўзбек   тилининг   мазмуний   синтаксиси.
Т.1992.
31. Абдуллаев   А.   Сўз   бирикмалари   синтаксисининг     айрим   масалалари.
«Ўзбек тили ва адабиёти» журн. 1969. 1-сон.
32. Абдураҳмонов   Г.   Қўшма   гаплар   билан     содда     гапларнинг
фарқланишига     доир     баҳзи     мулоҳазалар.   «Ўзбек   тили   ва   адабиёти»
жур. 1958. 3-сон. 
33. Сайфуллаев   А.   Семантико-грамматические   особенности   членов
предложения в  совремоенном узбекиском  язқке. Т., 1984.
34. Mengliev B.  O‘ zbek tilining struktur sintaksisi – Q arshi.,  2003.
35. Ne‘matov H., G’ulomov A., Abduraimova M., Qosimova N. Ona tili. 9-sinf
uchun darslik (sinov). -T.: O‘qituvchi, 1998. - 160 b.
36. Solntsev V.M. Yazk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie-M.:Prog, 1978.
37. Nazarova S. Erkin birikmalarda bog’lanish omillari. NDA, -T.1997.
38. Mengliev B.R. Lisoniy tizim yaxlitligida sathlararo munosabatlar: Filol. fan.
dokt. ... dis. - T., 2002. - 248 b.
72 39. Solntsev V.M. Yazk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. -M.: Progress, 
40. Ne‘matov  H . va b.  O‘ zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000.
41. D.Ruziyeva,   M.Usmonboeva,   Z.Xalikova.   -   Toshkent:   Nizomiy   nomidagi
TDPU nashriyoti, 2013. B.36
42. M.   Rejabov.   “Klaster   –   erkin   fikrlashning   asosi”.   SCIENTIFIC
PROGRESS 4-son, B 34-39
Int е rn е t   s а hif а l а ri
1.  www . ziy о n е t . uz .
2.  www.ziyоuz.соm
 3. fаyllаr.оrg
73

QO‘SHMA GAPLARNI O‘QITISHDA PEDAGOGIK TEXNALOGIYALARNING O‘RNI Mundarija: KIRISH I BOB.Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilishi 1.1. Tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganilish tarixi. 1.2. Maktabda qo‘shma gaplarni o‘rganilishi. Bob bo‘yicha xulosa II BOB.Bog‘lovchisiz hamda bog‘langan qo‘shma gaplar haqida ba’zi mulohazalar. 2.1. Bog‘langan qo‘shma gaplarni hosil qiluvchi vositalar. 2.2. Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar o‘rtasidagi munosabatlar. Bob bo‘yicha xulosa III BOB. Ergashgangan qo‘shma gaplarni o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 3.1. Mavzuni o‘qitishda zamonaviy yondashuv. 3.2. Ergashgangan qo‘shma gaplarni “Klaster” metodi orqali o‘qitish. Bob bo‘yicha xulosa Umumiy xulosa Adabiyotlar ro‘yxati 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi hamda dolzarbligi O‘zbekistonning 2017-2021–yillarga mo‘ljallangan “Harakatlar strategiyasi”da ham IV bo‘lim “Ijtimoiy sohani rivojlantirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlar”da qayd etilganidek: ” Biz yosh avlodni har tomonlama sog‘lom va barkamol etib tarbiyalash borasida ishlarimizni yangi bosqichga ko‘tarish maqsadida “Yoshlarga oid davlat siyosati to‘g‘risida”gi qonunni yangi tahrirda qabul qildik”. 1 Zero, Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” nomli asarida ta’kidlaganlaridek, “Farzandlarimizni mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni chuqur egallagan , mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun hamisha dolzarb masala hisoblanadi”. 2 Tom ma’noda to‘g‘ri aytilgan yuqoridagi fikrlarning isboti o‘laroq, mamlakatimizda til ta’limiga ham katta e’tibor berilmoqda. 2017-yildan boshlangan ta’limni tubdan isloh qilish, amaldagi darsliklar sifatini qaytadan ko‘rib chiqqan holda jahon standartlari talablariga moslashtirish borasidagi harakatlar natijasi sifatida umumiy o‘rta ta’limda eski davlat ta’lim standarti o‘rnini bosadigan va ta’limgao‘zgartirish kirita oladigan Umumiy Milliy o‘quv dasturi ishlab chiqilmoqda. Umumiy o‘rta ta’limning Milliy o‘quv dasturi o‘z ichiga fanlarning o‘quv reja va dasturlarini,o‘qitish metodologiyasi va baholashni qamrab oladi. Bu dastur bo‘yicha yaratilayotgan yangi darsliklar, o‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanmalar, mavzularning mustahkam egallanishi uchun yaratilayotgan mashq daftarlari, o‘quv-uslubiy materiallar ta’lim sifatini yanada oshirishga xizmat qiladi. 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyayevning Oliy majlisga murojaatnomasi.- Toshkent: “O’zbekiston” N.M.U.I, 2018, 72-b. 2 Buyuk kelajagimizni mard va oliy janob xalqimiz bilan birga quramiz.Toshkent: “O‘zbekiston” N.M.I.U, 2017, 485-b. 2

Ma’lumki, bugungi kungacha til materiallari semantik-gammatik maqsadga ko‘ra o‘rganildi. Biroq ularning nutqqa ko‘chirilishi bilan masalalar nazardan chetda qoldi. Masalan, gap va unung sintaktik shakllanishi qonun qoidalari ana shunday muammolardan biridir. Zero, gap nutqda shakllanadi va shu sababli uo‘zida tilning nutqda qo‘llanilishini taqozo etadi Shunday ekan, dissertatsiyamiz mavzusini tashkil etgan qo‘shma gaplarning sintaktik shakllanishi qonun-qoidalarini o‘rganish ham hozirgi tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biridir. Tadqiqot obyekti. O‘zbek tilida qo‘shma gaplarning birikish yo‘llari, ularda ifodalangan mazmuniy munosabatlar, qo‘shma gaplarni o‘qitish muammolari, ularni o‘qitishga zamonaviy yondashuv masalalari tadqiqot obyekti sifatida olingan. Tadqiqot predmeti. O‘zbek tilshunosligi fanini o‘qitishda qo‘shma gaplarning grammatik xususiyatlari, semantik sinonimiyasi va ularni izchil yoritish, darsliklarda berilish holati, mavzuni o‘qitishda yuzaga keladigan muammolarni interfaol metodlardan foydalangan holda bartaraf etish. Tadqiqot ishining maqsadi. Qo‘shma gaplarning tilshunoslik fanida o‘rganilishi ma’lum darajada yangilikdir. Shunga asoslangan holda, dissertatsiyamizning maqsadini belgiladik: o‘zbek tilidagi qo‘shma gaplani o‘qitishda yuzaga keladigan muammolarni interfaol metodlardan foydalangan holda bartaraf etish, o‘zlashtirish samaradorligini oshirish. Tadqiqot vazifalari: 1.O‘zbek tilida qo‘shma gaplarning, jumladan, ergashgangan, bog‘langan, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarning tadqiqi holatini o‘rganish. 2.Qo‘shma gaplarning shakllanishi qonun-qoidalari nazariyasini o‘rganish. 3.Qo‘shma gaplarning darsliklarda berilish holatlarini yoritish. 3

4.Qo‘shma gaplarni o‘qitishda samara beradigan interfaol metodlarni tanlash va ta’lim jarayonida qo‘llab ko‘rish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tahlil etilgan faktik materiallarga tayangan holda qo‘shma gaplarning grammatik xususiyatlarini o‘quvchiga innivatsion va xorijiy tajribalar asosidagi interfaol metodlar bilan tez, oson va qulay usulda o‘qitish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazi. Qo‘shma gaplarni shakllantiruvchi vositalar, ularda ifodalangan mazmuniy munosabatlar, bunday gaplarni o‘qitishda yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etishda zamonaviy yondashuvlarga munosabat bildirish. Tadqiqotning metodologik asosi. Hozirgi kunda tadqiqot olib borilayotgan ilg‘or metodlar, tilshunoslikda o‘z o‘rnini topayotgan yangicha nazariyalar asos sifatida olinib, zamonaviy ta’lim metodlaridan foydalanildi. Tadqiqotda qo‘llaniladigan metodikaning tavsifi. Ma’lumki, har bir darsning maqsadi, vazifasi bo‘ladi. Darsda muayyan topshiriqni bajarib biror natijaga erishish uchun ma’lum usullar majmuasidan foydalaniladi. U turli vositalar orqali amalga oshiriladi. Badiiy matnlarni lisoniy tahlil qilish, undagi qo‘shma gaplarning qanday yo‘l bilan tuzilganini sharhlash, ijodiy tafakkurni rivojlantirish bilan birga nutqiy mahoratning shakllanishiga ham yordam beradi. Darsliklarimizda qo‘shma gaplarning tahlili ancha murakkab. Ona tili o‘qitish metodikasida qo‘shma gaplarnio‘rganish yuzasidan an'anaviy darslikdagi mashqlar, savol va topshiriqlar hozirgi kunga qadar amalda qo‘llanilayotgan dastur doirasida qolib ketgan edi. o‘zbek tilshunosligining so‘nggi yillarda qo‘lga kiritgan yutuqlariga tayangan holda yangi interfaol metodlarga asoslanib o‘rganishni tavsiya qilamiz. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Turkiy tillarning qo‘shma gaplari haqida fikr yuritilar ekan, bu tilning o‘z ichki xususiyatidan kelib chiqish zarur bo‘ladi. Tilshunoslik taraqqiyotidagi 4

erishilgan yutuqlar ta’limning samaradorligini oshirish uchun xizmat qiladi. Ta’limning uzluksizligini ta’minlash uchun nazariy tadqiqotlar, tahlillar muhimdir. Bugungi kunda tayyorlanayotgan mutaxassislar jahon andozalariga javob bera oladigan, chuqur bilimli, bilimini amaliyot bilan bog‘lay oladigan yetuk kadrlar bo‘lishi lozim. Ta’lim jarayonida qo‘shma gaplarnio‘qitishda innovatsiyalar va ilg‘or xorijiy tajribalar, mavzuni o‘qitishga zamonaviy yondashuv materiallarni puxtao‘zlashtirish uning samaradorligini ta’minlaydi. Ana shu nuqtayi nazardan magistrlik dissertatsiyasi materiallaridan talabalar kurs ishi, referat yozish va mustaqil ish jarayonlarida foydalanishlari mumkin. 5