QOZOG’ISTON RESPUBLIKASI TASHQI SIYOSATI SHAKLLANISHI, RIVOJLANISHI VA ISTIQBOLI (1991-2022 yy.)
![QOZOG’ISTON RESPUBLIKASI TAS H QI SIY O SATI
S H AKLLANIS H I, RIVOJLANIS H I VA ISTIQBOLI (1991-2022 yy.)
MUNDARIJA
KIRIS H .............................................................................................................
I. BOB. QOZOG’ ISTON RESPUBLIKASI TAShQI SIYOSATINING
ShAKLLANIS H I VA RIVOJLANIS H I ....... ...............................
1.1. Qozog’iston Respublikasinig mustaqil davlat sifatida tashkil topishi.
1.2. Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati asoslarini shakllanishi va
ustuvor yo’nalishlari .....
II BOB. QOZOG’ISTON RESPUBLIKASINING JAHON
MAMLAKATLARI BILAN HAMKORLIGINING S H AKLLANIS H I,
RIVOJLANIS H I VA ISTIQBOLI.
2.1. Qozog’iston Respublikasi va Rossiya hamkorligi
2.2. Qozog’iston Respublikasi va AQSh hamkorligi
2.2. Qozog’iston Respublikasi va Xitoy hamkorligi
III BOB. QOZOG’ISTON RESPUBLIKASINING XALQARO
TAS H KILOTLAR BILAN O’ZARO MUNOSABATI VA ISTIQBOLI
3.1. Qozog’iston Respublikasi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti
munosabati.
3.2. Qozog’iston Respublikasining Shanxay hamkorlik tashkiloti bilan o’zaro
munosabatlari ..
3.3. Qozog’iston Respublikasining xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan
hamkorligi
XULOSA .....................................................................................................
ILOVA .............................................................................................
ADABIY O TLAR RO’YXATI .......................................................................
1](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_1.png)
![KIRISH
M avzuning dolzarbligi. Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati masalasi
jahon tarixining muhim tadqiqot obyektlaridan biri sanaladi. Jahon siyosiy
maydonida XX asrning 90-yillarida ikki qutbli dunyo tartibotining barham topishi
hamda Sobiq Ittifoq davlati parchalanishi oqibatida xalqaro munosabatlar tizimida
transformasiya jarayonlari keskin tus oldi. Jahonda ro’y berayotgan bu jarayonlar
endigina mustaqillikni qo’lga kiritgan Markaziy Osiyo davlatlarining o’zaro
munosabatlarida ham yaqqol namoyon bo’ldi. Qozog’iston nafaqat Markaziy
Osiyoda balki, Osiyo mintaqasida o’zining joylashuv o’rniga ko’ra muhim
geosiyosiy ahamiyatga va tabiiy resurslarga boy hudud hisoblanadi.
Bugungi kunda dunyo ilm-fanida Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati,
xorijiy mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro munosabatlarning
shakllanishi va rivojlanishi bosqichlari, mamlakatning jahon va mintaqadagi
muammolarni hal etish borasidagi yondashuvlariga oid ilmiy tadqiqotlar olib
borilmoqda. Ushbu tadqiqotlarda Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati, xalqaro
hamkorligi, davlatlararo munosabatlarning holatiga chambarchas bog’liq
ekanligiga oid masalalar chuqur tahlil qilinib, mintaqaviy va xaqlaro miqyosdagi
muammolarning hal etilishida Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati pozisiya
masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Postsovet makonida ulkan davlatning parchalanishi oqibati o’laroq vujudga
kelgan iqtisodiy bo’hronlar, siyosiy tebranishlar va g’oyaviy bo’shlik sababli
Markaziy Osiyo davlatlari, xususan Qozog’iston o’zi uchun mustaqil tashki
siyosatni shakllantirish, ittifoqchi va ishonchli sherik izlashga majbur bo’ldi.
O’zbekistonda ham qo’shni Qozog’iston Respublikasining tashqi siyosati,
xususan mintaqa mamlakatlari bilan o’zaro ishonch va ahil qo’shnichilikka
asoslangan munosabatlarni rivojlantirish, qardoshlik va ittifoqchilik aloqalarini
yanada mustahkamlash, ochiq va o’zaro manfaatli hamkorlikni kengaytirishiga
2](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_2.png)
![xayrixoh ekanligini ko’rish mumkin. Bu borada «ikki qardosh xalqlarning ravnaqi
yo’lida ko’p asrlik do’stlik, yaxshi qo’shnichilik va keng ko’lamli hamkorlikni
mustahkamlash» 1
ga alohida alohida e’tibor qaratib kelinmoqda.
Shu nuqtai nazardan, dissertasiya ishining dolzarbligi quyidagilarda namoyon
bo’ladi: Birinchidan, Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatini tarixiy jihatlarini
tadqiq etish orqali tinchliksevar tashqi siyosati va mintaqaviy yaxshi qo’shnichilik
aloqalarini yuqori darajaga ko’tarish; Ikkinchidan, tashqi siyosatining rivojlanish
bosqichlarini belgilash, xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy va madaniy sohalardagi
hamkorligini faol rivojlantirish; Uchinchidan, tadqiqot davomidagi tahlillar asosida
Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatining istiqbolli yo’nalishlarini ishlab
chiqish.
O’zbekiston Respublikasi bilan Qozog’iston Respublikasi o’rtasida «Abadiy
do’stlik to’g’risida shartnoma» (1998), O’zbekiston Respublikasi «Tashqi siyosiy
faoliyat konsepsiyasi» (2012), «2022 – 2026 yillarga mo’ljallangan Yangi
O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi» va sohaga oid boshqa normativ-huquqiy
hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertasiya tadqiqoti
muayyan darajada xizmat qiladi.
Tadqiqot kafedraning ustuvor yo’nalishlariga bog’liqligi. Magistrlik
dissertasiyasi kafedraning ustuvor yo’nalishi doirasida bajarilgan.
Muammoning o’rganilganlik darajasi. Ta’kidlash joizki, Qozog’iston
Respublikasi tashqi siyosatining shakllanishi va rivojlanishi, xorijiy mamlakatlar
bilan hamkorligi, xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro munosabatlari kabi mavzular
tarixchi, siyosatchi va iqtisodchi olimlar va ekspertlar tomonidan keng miqyosda
yoritilgan. Shu bilan birga, Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatiga bag’ishlab
yozilgan fundamental ilmiy tadqiqot ishlarining soni juda kamligini alohida
ta’kidlash joiz. Hozirgi kunga qadar U.Uzbekov va A.Oltiboyev 2
kabi olimlargina
1
Мирзиёев Ш.М. Кўп асрлик дўстлик, яхши қўшничилик ва кенг кўламли ҳамкорликни мустаҳкамлашнинг
қатъий тарафдоримиз // https://president.uz/uz/lists/view/4810
2
Узбеков У.У. П олитические аспекты Казахстанско - У збекистанских отношений . Автореферат дисс. кан. пол.
наук. – Алматы ., 2000 ; Олтибоев А.М. Ўзбекистон ва Қозоғистон республикаларининг иқтисодий ва
маданий-гуманитар соҳалардаги ҳамкорлиги (1991–2020 йиллар мисолида). Тарих фанлари бўйича фалсафа
доктори (phd) диссертацияси автореферати. – Тошкент., 2022.
3](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_3.png)
![o’zbek-qozoq aloqalarining ayrim jihatlariga oid tadqiqotlar olib borganini
ko’rishimiz mumkin.
Shuningdek, mamlakatimiz tarixchi olimlarining Qozog’iston Rsepublikasi
tarixi bilan bog’liq olib borgan tadqiqot ishlarida Qozog’iston Respublikasi tashqi
siyosati va O’zbekiston bilan o’zaro hamkorligiga oid ma’lumotlarni uchratamiz.
Shu sababli, mavzuni tadqiq etish davomida arxiv hujatlari, ilmiy jurnallar,
gazeta va internet manbalarida chop etilgan materiallardan unumli foydalanildi.
Umuman, mavzuga oid adabiyotlarni quyidagi uch guruhga bo’lib o’rganish
maqsadga muvofiqdir.
Birinchi guruh. G’arb olimlari M.Olkott, F.Starr, Z.Bjezinskiy, R.Allison va
L.Jonson, D.Burgart va T.Sabonis-Hyelf, G.Ginsburg, P.Xuman, J.Anderson,
G.Sherman, Sh.Xanter, Sh.Akiner, P.Ferdinand 3
ilmiy izlanishlarida Markaziy
Osiyo geosiyosati, mintaqaviy xavfsizlik, mintaqada kechayotgan geosiyosiy
o’zgarishlar va integrasion jarayonlar tahlil etiladi. Jumladan, M.Stark va J.Axrens 4
Markaziy Osiyo mintaqasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va ularning
institusional jihatlari xususida to’xtalib o’tgan bo’lsa, AQShning J.Vashington
universiteti olimlari M.Laruell va S.Peyrouz 5
Markaziy Osiyo hududida tashkil
etilgan mintaqaviy tashkilotlarning hamkorlik modellari va samaradorligi xususida
fikr yuritadi.
3
Olcott M.B. Central Asia’s New States. Washington, United States Institute of Peace Press. 1996;
Starr F.S. Change and Continuity in Uzbekistan, 1991-2016 . 2018 //
http://silkroadstudies.org/resources/pdf/Monographs/1809-Starr-UZ.pdf; Бжезинский З. Великая шахматная
доска. [пер. с анг. О. Уральской]. – Москва.: Издателсьство АСТ, 2019; Allison R., Jonson L. Central Asian
Security: the new intern ational context. – London: Royal Institute of International Affairs, 2001; Burghart D. ,
Sabonis-Helf Th. (In the Tracks of Tamerlane: Central Asia’s Path to the 21st Century. – Washington D.C.: National
Defense University Center for Technology and National Security Policy, 2004; Giinsburg G. Recent History of the
Territorial Question in Central Asia // Central Asia Monitor. 1992. №3/21; Hooman Р. Regional Security and the
Future of Central Asia. London, Praeger. (1998) ; Anderson J . The International Politics of Central Asia. Manchester,
Manchester University Press.1997 ; Sherman G . The New Central Asia in Search of Stability. New York, The Trilateral
Commission. 2000 ; Hunter Sh . Central Asia Since Independence . Westport, CT, 1996 ; А kiner Sh . Conceptual
geographies of Central Asia. In Akiner. (Ed.), Sustainable development in Central Asia (pp. 3–6). Richmond: Curzon
Press.1998; Ferdinand P. The New States of Central Asia and Their Neighbours, New York: Council of Foreign
Relations Press.1994.
4
Stark М., Ahrens J. Economic reform and institutional change in Central Asia: towards a new model of the
developmental state? //Forschungspapiere Research Papers. 2012/05. P.14.
5
Laruelle М., Peyrouse S . Regional Organisations in Central Asia: Patterns of Interaction, Dilemmas of Efficiency.
Working paper №10, 2012 // https://www.ucentralasia.org/content/downloads/uca-ippa-wp-10-
regionalorganizations.pdf.
4](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_4.png)
![Ikkinchi guruhni Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligiga a’zo mamlakatlarning
olimlari tashkil etadi. Xususan, M.Pikulina, V.Guseynov, G.Petrov, K.Borishpoles,
A.Beloglazov 6
larning ilmiy tadqiqotlarida Markaziy Osiyo mintaqasidagi
transchegaraviy suv resurslarini taqsimlash muammolari, vujudga kelishi mumkin
bo’lgan konfliktlar va ularni hal etish masalalari yoritilgan bo’lsa, Ye.Kuzmina,
A.Matveyev, S.Kushkumbayev, M.Shayxutdinov, M.Laumulin 7
asarlarida mustaqil
O’zbekiston Respublikasining 90-yillardagi ichki va tashqi siyosati, mintaqadagi
integrasion jarayonlar, Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasidagi chegara muammolari
va ularning geosiyosiy jihatlari birma-bir ochib berilgan.
Markaziy Osiyodagi suv muammolari borasida izlanishlar olib borgan olimlar
ichida K.Valentini, E.Orolbayev, A.Abыlgaziyevalar 8
alohida ajralib turadi.
Ularning tadqiqotlarida Markaziy Osiyoda suv munosabatlarining paydo bo’lishi
va rivojlanishi tarixi, mintaqada suv resurslaridan foydalanishning siyosiy,
iqtisodiy, huquqiy, texnik va ekologik muammolari haqida batafsil so’z yuritilgan.
Shuningdek, A.Samiyev, I.Xanova, L.Sarыyeva 9
kabi olimlarnig
tadqiqotlarida O’zbekiston-Qozog’iston munosabatlarining mintaqadagi xavfsizlik
va barqarorlikka ta’siri, ikki mamlakat o’rtasidagi munosabatlar tarixi va
6
Пикулина М.Л. Проблема трансграничных водных ресурсов в Центральной Азии // Казахстан спектр. –
2013. – № 1 ; Гусейнов В. Водные ресурсы ЦАР // Центральная Азия. Геополитика и экономика региона. – М.:
Красная звезда, 2010; Петров Г. Конфликт интересов между гидроэнергетикой и ирригацией в Центральной
Азии. Его причины и пути преодоления // Центральная Азия и Кавказ. – 2010. – № 3; Боришполец К.П. Вода
как perpetuum Mobile центрально-азиатской политики // Вестник Московского университета. Сер. 12.
Политические науки. – 2010. – № 5 ; Белоглазов А.В. Международные водные конфликты в Центральной
Азии (1992–2006 гг.). У ченые записки К азанского государственного университета // Гуманитарные науки . том
149, кн. 3 .
7
Кузьмина Е.М. Геополитика Центральной Азии. М.: Наука, 2007; Матвеев А. В Центральной Азии
вспыхивают межгосударственные территориальные конфликты // Военно-промышленный курьер, 2008;
Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: Геополитика. Этничность. Безопасность. – Алматы:
Казакстан, 2002 ; Шайхутдинов М.Е. Новейшие тенденции в развитии центральноазиатской интеграции:
внутренние и внешние аспекты // Центральная Азия: состояние и перспективы регионального
взаимодействия: Мат-лы VI Ежегод. Алмат. конф. (г. Алматы, 11 июня 2008 г.) / Отв. ред. Б.К. Султанов. –
Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2008; Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и
мировой геополитике. Том V: Центральная Азия в XXI столетии – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2009.
8
Валентини К.Л., Оролбаев Э.Э., Абылгазиева А.К. Водные проблемы Центральной Азии . – Б.: 2004.
9
Самиев А.Я. Узбекистан — Казахстан: новый этап культурно-духовного сотрудничества. Молодой учёный.
№ 51 (237), 2018. Ханова.И.Е. Казахстан – Узбекистан: история сотрудничества и перспективы
взаимодействия // https://cyberleninka.ru/article/n/kazahstan-uzbekistan-istoriya-sotrudnichestva-i-perspektivy-
vzaimodeystviya; Сарыева Л. С. Укрепление двустороннего сотрудничества Казахстана и Узбекистана как
фактор обеспечения стабильности и развития центральноазиатского региона. Актуальні проблеми
економіки №10(184), 2016.
5](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_5.png)
![rivojlanishi, ma’naviy-ma’rifiy hamkorlikning yangi qirralari borasidagi masalalar
yoritilgan. Ye.Ionova, J.Sembayeva, R.Burnashevlar 10
esa O’zbekiston-
Qozog’iston munosabatlarining istiqbollari, o’zaro munosabatlarni dinamik
rivojlantirish, iqtisodiy sohadagi hamkorlik aloqalarini jadallashtirish kabi
mavzularda tadqiqot olib borgan.
Yana bir qator tadqiqotchilar S.Asanov, M.Augan, Ye.Chukubayev 11
asarlarida O’zbekiston-Qozog’iston munosabatlarida mintaqaviy xavfsizlik
masalalari, mintaqaga tahdid solayotgan xavf-xatarlar: terrorizm, diniy-
ekstrimizm, uyushgan jinoyatchilik va Afg’oniston omili tahlil etilgan. Ye.Idrisov,
S.Tuyakbayev, G.Mustafa, J.Zardыxan, N.Mirzoyev 12
kabi olimlar O’zbekiston-
Qozog’iston chegara muammolarining hal etilishi, Qozog’iston tashqi siyosatida
Yevroosiyo yo’nalishining paydo bo’lishi va buning Markaziy Osiyodagi mintaviy
integrasion jarayonlarga ta’siri, mintaqadagi iqtisodiy integrasiya modellari haqida
batafsil ma’lumotlar berib o’tgan.
Shuningdek, Ye.Maxmutova, D.Malыsheva,
K.Meщyeryakov, D.Plotnikov 13
asarlarida Qozog’iston tashqi siyosatida mintaqaviy integrasiya muammolari,
mintaqaviy liderlik uchun kurash va ikkala davlatning bu boradagi imkoniyatlari
qiyosiy tahlil etilgan.
10
Ионова Е. Развитие отношений К азахстана и У збекистана как фактор регионализации в Ц ентральной
А зии // https://www.imemo.ru/files/File/magazines/rossia_i_novay/2018_04/17.Ionova.pdf; Сембаева Ж .
Казахстан и У збекистан: новые перспективы сотрудничества . Научный журнал «Известия» КазУМОиМЯ
имени Абылай хана, серия «Международные отношения и регионоведение» . 4 (34) 2018; Бурнашев Р.
Взаимоотношения Казахстана и Узбекистана// https://cabar.asia/ru/rustam-burnashev-vzaimootnosheniya-
kazakhstana-i-uzbekistana?pdf=290.
11
Asanov S.S., Augan M.A., Chukubayev Y.S. Kazakh-Uzbek relations in the context of regional security. Revista
UNISCI, núm. 45, octubre, 2017 .
12
Идрисов Е. Казахстан – Узбекистан: пограничные проблемы будут решаться цивилизованным путем.
Казахстанская правда. Апрель, 2000; Tuyakbayev S. Security issues in Central Asia and foreign security policies of
Kazakhstan and Uzbekistan. UNISCI Discussion Papers, núm. 3, octubre, 2003; Mostafa G. The concept of ‘Eurasia’:
Kazakhstan’s Eurasian policy and its implications. Journal of Eurasian Studies, Volume 4, 2013 ; Zardykhan Z .
Kazakhstan and Central Asia: Regional perspectives, Central Asian Survey, 21:2 , 2002 ; Mirzoev N. Economic
Integration in the Central Asia: State and Prospects . Taiwan International Studies Quarterly , Vol . 2, No . 2, 2006 .
13
Махмутова Е. Центральная А зия в поисках собственной интеграционной модели . Вестник МГИМО-
Университета. 4(61) , 2018 ; Малышева Д. Проблемы регионализации постсоветской Центральной Азии //
Контуры глобальных трансформаций: политика, экономика, право. Т. 13 , № 3 , 2020 ; Мещеряков К.
Региональное лидерство в Центральной Азии. Вестник Санкт-Петербургского университета. Сер.6, Вып.1,
2006; Плотников Д. Центральная Азия в контексте мировой политики [Электронный ресурс]: учебное
пособие / Пермский государственный национальный исследовательский университет. – Электронные
данные. – Пермь, 2020.
6](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_6.png)
![Uchinchi guruhni qozog’istonlik olimlar (K.K.Tokayev, J.U.Ibrashev,
E.T.Yesenbayeva, K.I.Bayzakova, M.T.Laumulin, M.Sh.Gubaydullina va
boshqalar) 14
, Qozog’iston tashqi siyosati va diplomatiyasi, Qozog’istonning
Yevropa Ittifoqi, Osiyo mamlakatlari bilan hamkorligi, xavfsizlik, mintaqadagi
integrasion jarayonlar, haqida ilmiy tadqiqotlar olib borgan.
Yuqorida sanab o’tilgan tadqiqotlarda Qozog’iston Respublikasi tashqi
siyosati mustaqil tadqiqot ishi obyekti sifatida alohida o’rganilmagan bo’lsa-da,
ularda mamlakatning tashqi siyosatiga oid qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tilgan.
Dissertasiya mavzusining dissertasiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasi
ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Dissertasiya tadqiqoti Sharof
Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti Tarix fakultetining ilmiy-
tadqiqot ishlari rejasiga muvofiq bajarilgan.
Tadqiqotning maqsadi. 1991 – 2022 yillarda Qozog’iston Respublikasi
tashqi siyosatining tadrijiy rivojlanishi tarixini ochib berishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari:
Qozog’iston Respublikasinig mustaqil davlat sifatida tashkil topishini tadqiq
etish;
Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati asoslarini shakllanishi va ustuvor
yo’nalishlarini tahlil etish;
Qozog’iston Respublikasining jahon mamlakatlari bilan hamkorligining
yo’lga qo’yilishini o’rganish;
Qozog’iston Respublikasining jahonning buyuk mamlakatlari (Rossiya,
AQSh va Xitoy) bilan hamkorlarini yoritish;
14
Токаев К.К. Под стягом независимости: очерки о внешней политике Казахстана. Алматы. 1997. 736 с.
Токаев К.К. Дипломатия Республики Казахстан. Астана, 2001. 552 с. Токаев К.К. Векторы внешней
политики. Европейское направление. Алматы, 2008. Кн. 2. 208 с. Ибрашев Ж.У., Есенбаева Э.Т.
Европейский Союз во внешней политике Казахстана. Алматы, 2001. 370 с. Лаумулин М.Т. Казахстан в
современных международных отношениях: безопасность, геополитика. Политология. Алматы. 1999, 480 с.
Байзакова К.И. Политико–правовые основы сотрудничества Европейского Союз с государствами
Центральной Азии. – Режим доступа: http://www.kisi.kz/img/docs/910.pdf. Лаумулин М.Т. Стратегия
Европейского Союза в Центральной Азии: основные этапы и цели // Казахстан в глобальных процессах.
Алматы. 2009. №2 (20). С. 72–85. Губайдуллина М.Ш. Европейский Союз – Центральная Азия – Евразия:
динамика интеграционных процессов / Вестник КазНУ, Алматы, 2010, №5–6. С. 40–45.
7](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_7.png)
![ Qozog’iston Respublikasining xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro munosabatini
o’rganish;
Qozog’iston Respublikasi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti munosabatini
tahlil etish;
Qozog’iston Respublikasining Shanxay hamkorlik tashkiloti bilan o’zaro
munosabatlarini o’rganish;
Qozog’iston Respublikasining xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan
hamkorligini yoritish;
Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatining ustuvor yo’nalishlarini
rivojlantirishga oid taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning obyekti Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati tarixi tashkil
etadi.
Tadqiqotning predmeti 1991 – 2022 yillarda Qozog’iston Respublikasi
tashqi siyosatining evolyusiyasi, davlatlaro va tashkilotlar munosabatlarining
mamlakat tashqi siyosati jarayoniga ta’siri, tashqi siyosati ustuvor yo’nalishlari,
xorijiy mamlakatlar bilan hamkorligi, xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro
munosabatlaridan iborat.
Tadqiqotning usullari. Tadqiqotda tarixiy-qiyosiy, tizimlashtirish,
muammoviy-xronologik, statistik va boshqa ilmiy tadqiqot usullaridan keng
foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
1991 – 2022 yillarda Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatining siyosiy,
savdo-iqtisodiy va madaniy-gumanitar jihatlari kompleks tarzda tahlil qilingan.
Mamlakatning o’zaro hamkorlik aloqalari arxiv materiallari, birlamchi manbalar
va huquqiy hujjatlardan foydalanilgan holda nazariy va konseptual jihatdan asoslab
berilgan;
8](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_8.png)
![Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatining tadrijiy rivojlanib borish
jarayoni, tashqi siyosatining jadal rivojlanishiga turtki bergan eng asosiy
omillardan biri bo’lganligi aniqlangan;
Tadqiqotning amaliy natijalari ni quyidagilar tashkil etadi:
Qozog’iston Respublikasining 1991 – 2022 yillardagi tashqi siyosatini
yoritishda ilmiy adabiyotlar olingan ma’lumotlardan keng foylanilib, ular ilk
marotaba ilmiy muomalaga kiritilgan;
Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatining rivojlanishi va
mustahkamlanishiga oid amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan;
Qozog’istonning tashqi siyosiy faoliyatida bilan hamkorlik aloqalarini
kengaytirish hamda sohaga doir ilmiy-tadqiqot va o’quv jarayonlarida qo’llanilishi
mumkin bo’lgan nazariy-konseptual yondashuvlar asoslangan.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Tadqiqotda Jahon tarixi fanida e’tirof
etilgan yondashuv va usullarning samarali qo’llanilgani, arxiv materiallari va
normativ-huquqiy hujjatlardan foydalanilgani, siyosatshunos olimlar, ekspertlar
xulosalari va ishonchli rasmiy manbalar ma’lumotlariga tayanilgani hamda ishlab
chiqilgan xulosa va taklif-tavsiyalar amaliyotga joriy etilib, vakolatli davlat
tashkilotlari tomonidan tasdiqlanganligi bilan izohlanadi.
Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy
ahamiyati Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati tarixi evolyusiyasining nazariy
tahlili asosida olingan natijalar Qozog’iston mintaqaviy tashqi siyosati ustuvor
yo’nalishlarining metodologik va uslubiy apparatini takomillashtirishda
foydalanilishi bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundaki, izlanishlar asosida olingan
xulosa va takliflardan Qozog’iston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi, Markaziy
Osiyo xalqaro instituti, tegishli oliy ta’lim muassasalari va sohaga doir boshqa
tashkilotlarning mutaxassislari uchun tahliliy materiallar tayyorlash, tashqi
siyosatga oid maqsadli davlat dasturlarini ishlab chiqish, ma’ruza va amaliy
9](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_9.png)
![mashg’ulotlar o’tkazish hamda ilmiy tadqiqotlarda keng qo’llanilishi mumkinligi
bilan izohlanadi.
Magistrlik disserta si yasi natijalarining aprobasiyasi. Tadqiqot natijalari 2
ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokamadan o’tkazilgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertasiya mavzusi bo’yicha
respublik ilmiy jurnalida 1 ta ilmiy maqola, maqola nashr etilgan.
Dissertasiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertasiya kirish, uchta bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Dissertasiyaning tadqiqot qismi 80
sahifani tashkil etadi.
10](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_10.png)
![I. BOB . QOZOG’ISTON RESPUBLIKASI TAS H QI SIY O SATINING
S H AKLLANIS H I VA RIVOJLANIS H I
1.1 . Qozog’iston Respublikasinig mustaqil davlat sifatida tashkil
topishi
Q ozo g’i ston Re spublikasi MD H davlatlari orasida h ududining kattaligi bilan
ajralib turadi. Uning maydoni 2,7 mln. km2 bulib, MD H davlatlari orasida
Rossiyadan keyin ikkinchi o’ rinda, dunyoda esa t o’qq izinchi o’ rinda turadi
(Rossiya , Kanada, Xitoy, A QSh , Braziliya, Avstraliya, H indiston va Argentinadan
keyin).
A ho lisi 2021 yil 1 may holatiga ko‘ra bu ko‘rsatkich 18 mln 962 ming 892
kishini tashkil etmoqda. MD H davlatlarida t o’ rtinchi urinda turadi (Rossiya,
Ukraina va O’ zbekistondan keyin). Poytaxti Ostona sha h ri.
Q ozo g’i ston Re spublikasi g’ arbdan shar qq a Kaspiy dengizidan Oltoy
to g’ larigacha 3 ming km masofaga, Shimoldan janubga 1,5 ming kmdan orti q
masofaga ch o’ zilgan. Qozog’iston Respublikasi geografik o’rni ancha qulaydir.
Tabiiy sharoiti juda ham xilma-xil bo’lib, hududning 1/3 qismi tekislikdan (dengiz
satxidan 200-500 m baland), 1/2 qismi yassi tekisliklardan, Qozog’iston past
tog’lari (dengiz satxidan 500-600 m baland) dan, qolgan qismi esa (1/6) tog’lardan
iboratdir.
Qozog’iston Respublikasi foydali qazilmalarga boy bo’lib, bu yerda
yonuvchi, rudali, rudasiz foydali qazilma konlarining ko’pligi ko’p tarmoqli sanoat
korxonalarini rivojlantirishga imkon beradi.
Respublika foydali q azilmalarning k o’ pligi ji h atidan dunyoda oldingi
o’ rinlarda turadi.
Foydali q azilmalardan ayni q sa, kimyo sanoati uchun xom ashyolar k o’ pchilikni
tashkil etadi. O’ rganilgan yirik fosforit konlari asosan Qo ratovda va Aktyubinsk
viloyati h ududiga tu g’ ri keladi. Natriy sulfat konlari j anubiy va markaziy
11](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_11.png)
![Q ozo g’ istonda uchraydi, yirik osh tuzi konlari Pavlodar va Q izil O’ rda
viloyatlaridadir. Yirik kaliy tuzi koni Aktyubinsk ya q inida topilgan.
Ani q langan neft-gaz rayonlari Kaspiy b o’ yi past tekisligi Man g’ ishlo q ,
Ustyurt, Shar q iy Orolbuyi, Tur g’ ay boti g’ i, shar q iy va janubiy Q ozo g’ iston tog’
orali g’ i boti q lariga t o’g’ ri keladi.
K o’ mirning umumiy geologik zaxirasi (400 dan ortik kon) 140 mlrd.tonna
atrofida b o’ lib, jumladan Q ara g’ anda h avzasida - 50 mlrd . t. To’r g’ ay h avzasida 50
mlrd.t, Ekibastuzda-12 mlrd.t. Q ara g’ anda kumir xavzasidan toshk o’ mir q azib
olinadi, bu kokslanuvchi k o’ mirdir.
Qo zo g’ iston Re spublikasi xal q aro geografik me h nat ta q simotida yirik sanoat
ishlab chi q aruvchi davlat b o’ lib q atnashadi. Uning h isobiga MD H davlatlaridagi
1/3 q i s m mis eritish, taxminan 1/2 q i s m rux, 2/3 q i s mdan k o’ pro q q alay t o’g’ ri
keladi.
Q ozo g’ iston q ora metallar ishlab chi q arish, neft va k o’ mir q azib olish, bundan
tash q ari ozi q -ov q at sanoati, don yetishtirish, jumladan, g o’ sht va q orak o’ l terisi
yetishtirish b o’ yicha h am alo h ida o’ rinda turadi.
Q ozo g’ iston polimetall rudalari b o’ yicha h am dunyoda oldingi o’ rinlardan
birida, MD H da esa 1 - o’ rinda turadi (Oltoy, Q oratov, Jun g’ oriya Olatovidagi
konlar). Bu yerda q alay, ruxdan tash q ari oltin, kumush, kadmiy va bosh q a 30 ga
ya q in rangli va nodir metallar uchraydi.
Q ozo g’ iston Re spublikasi mis zaxiralari b o’ yicha MD H davlatlari orasida
birinchi o’ rinda turadi (Eng katta konlardan Jez q az g’ an, Balxash markaziy
Q ozo g’ istonda, Bozsha q ol shimoliy Q ozo g’ istonda, Orlov, Nikolayev-shar q iy
Q ozo g’ istonda, Chatirkul-janubda, Yubileniy- g’ arbiy Q ozo g’i stonda), kumush,
volfram ( Q ozo g’ iston past to g’ larida), xrom (Aktyubinsk oblastida), vannadiy,
barit va bosh q alar h am k o’ p.
Q ozo g’ iston Re spublikasi neft zaxiralari buyicha MDH davlatlari orasida
Rossiyadan keyin ikkinchi o’ rinda tursa, k o’ mir zaxiralari buyicha uchinchi
o’ rinda turadi.
12](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_12.png)
![Q ozo g’ iston Re spublikasining shimoliy g’ arbiy q ismlarida yirik temir rudasi
konlari topilgan. Eng yirik konlari Temirtov, Rudnii, Kustanay, Sokolov-Sarboy.
Lisakovsk va bosh q alardir. (MDX, davlatlaridagi temir zaxirasining 17 foizni
tashkil etadi).
Markaziy Osiyoning hudud jihatdan eng yirik respublikasi – Qozog’istonda
uchta urug’ ittifoqi – juzlarga bo’linishni yo’qotmagan qozoqlar mustaqillikning
dastlabki yillarida aholining 40 foizini tashkil etgan. Asosan respublika shimolida
yashovchi ruslar ham aholining 40 foizini, ukrainlar, nemislar, o’zbeklar,
qirg’izlar, tatarlar, uyg’urlar qolgan 20 foizini tashkil etgan.
1986 yilda Olmaotada ittifoq markazi ko’rsatmasiga ko’ra respublika va
kompartiya rahbariyatining o’zgarishiga qarshi ommaviy norozilik qozoqlarda
milliy o’zlikni anglash tiklanishining cho’qqisi bo’ldi. Norozilik qatnashchilarining
shafqatsiz jazolanishi ko’pchilikning g’azabini keltirdi. Shuningdek, Qozog’iston
hududida yadro sinovlari o’tkazilishi va ularning oqibatlariga qarshi harakat
kuchaya boshladi. Qozoq aholi ichida qozoq tilining ilgarigi mavqyei va
yozuvining tiklanishi, qozoq xalqi tarixi, madaniyati va dinining o’rganilishi va
tiklanishi talabalar chiqishlari Qozog’istonni mustaqillik sari yetakladi.
1989 yil kuzida Oliy Sovet qozoq tilini davlat tili, rus tilini millatlararo
so’zlashuv tili deb e’lon qildi. 1990 yil bahorida N.Nazarboyev prezident etib
saylandi, oktyabr oyida Qozog’iston suvereniteti e’lon qilindi. Hukumat 70 foizi
ittifoq markazi ixtiyorida bo’lgan barcha zaxiralarni respublika mulkiga aylantira
boshladi.
Qozoq va rus xalqlarini hamjihatlikka chaqirgan N.Nazarboyev 1991 yil
oxiridagi saylovlarda yana Prezident etib saylandi. 1991 yil 16 dekabrda
Qozog’iston mustaqilligi to’g’risida deklarasiyani qabul qildi.
90 yillarning boshlarida N.Nazarboyev davlat rivojlanishining barcha
sohalarida tezkor islohotlar dasturini ishlab chiqdi va milliy modernizasiyani
muvafaqqiyatli amalga oshirdi. U o’zining rivojlanish formulasini “avval iqtisod,
keyin siyosat” deb nomladi. Demokratik institutlarni rivojlantirish uchun birinchi
13](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_13.png)
![navbatda iqtisodiy rivojlanishga alohida e’tibor qaratdi. “Nazarboyev modeli” yoki
“Qozog’iston yo’li” sifatida tanilgan ushbu modelning asosini puxta ishlab
chiqilgan va izchil isloh etib borilgan davlat tuzilmasi tashkil etadi.
Qozog’istonning o’ttiz yillik rivojlanish tarixini umumlashtirganda mamlakat
birinchi prezidentining sa’y-harakatlari uchta asosiy bosqichga bo’linadi.
Qozog’istondagi birinchi modernizasiya 90-yillarning boshida yuz berdi. Bu
bosqichning maqsadi davlat boshqaruv tizimini qayta qurish, bozor
iqtisodiyotining asoslarini yaratish, jahon hamjamiyatiga integrasiyalashuv edi.
Ushbu davrda Qozog’iston iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sohalarda “uch
tomonlama o’tish”ni amalga oshirdi. 1995 yilda yangi konstitusiya asosida ijro
qonunchilik va sud hokimiyatlarining bo’linishiga asoslangan siyosiy tizim
o’rnatildi va qonun ustuvorligiga asoslanib harakat olib bora boshladi. Davlat
chuqur iqtisodiy o’zgarishlarni amalga oshirdi va bozor iqtisodiyotining asosiy
mexanizmlari yaratildi. Barqarorlik ta’minlanib, jamiyatda etnik va diniy
hamjihatlikni saqlab qoldi.
Qozog’iston o’zini tinchliksevar mamlakat deb e’lon qildi va SSSRdan
meros qolgan to’rtinchi yirik yadro arsenalidan voz kechdi. Yosh davlat jahon
hamjamiyati a’zosi sifatida xalqaro miqyosda tan olingan dunyoning ko’plab
mamlakatlari bilan diplomatik aloqalar o’rnatdi.
Nursulton Nazarboyev 1997 yilda “Qozozg’iston-2030 strategiyasi”ni e’lon
qildi. Sobiq sovet ittifoqi davlatlari o’z oldidagi eng dolzarb ijtimoiy, iqtisodiy va
ichki siyosiy muammolar bilan andarmon bo’layotgan bir paytda Qozog’istonning
birinchi prezidenti o’z mamlakatini o’ttiz yildan keyingi ufqqa qarashga undadi.
Qozog’iston iqtisodiyoti ancha tez sur’atlarda o’sib borayotgan mamlakat
hisoblanadi. Osiyo Taraqqiyot banki (OTB) ma’lumotlariga ko’ra, neft
narxlarining oshishi, investisiyalar kelishi va ichki ishlab chiqarishning o’sishi
masalan, 2004 yilda yalpi ichki mahsulot (YaIM) 9,4 ga oshishini ta’minlagan 15
.
2000 yilda Qozog’iston Xalqaro valyuta jamg’armasiga barcha qarzlarini
15
Asian Development Outlook 2005. Asian Development Bank. 2005, p.170.
14](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_14.png)
![muddatidan yetti yil oldin to’lab bo’lgan birinchi sobiq sovet respublikasi bo’ldi.
Mutaxassislarning fikricha, moliya tizimining isloh qilinishi va neft-gaz
sanoatining rivojlanishi mamlakat iqtisodiy taraqqiyotining bosh omillari
hisoblanadi. Qozog’istonda neft qazib olish hajmi oshirib borilmoqda. 2005 yilga
kelib u yiliga 50 million tonnadan oshib ketdi.
Qozog’istonning ikkinchi modernizasiyasi 1990 yillarning oxirida boshlangan
va 2010 yillar o’rtalarida yakunlangan. Bu davrda endi davlat sifatida shakllanib,
o’z yo’lini tanlagan Qozog’iston 90 yillar boshida olib borgan islohotlari
samarasini ko’ra boshladi. Mamlakat iqtisodiy barqaror o’sishga erishdi,
zamonaviy davlat institutlari va o’rta sinf shakllandi. Islohotlar natijasida
jamiyatning farorvonligi oshdi. 90 yillar boshida aholi jon boshiga yalpi ichki
mahsulot (YaIM) hajmi 700 dollarni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yilda bu raqam 12
ming dollarga yetdi. Shu sababli, Jahon banki Qozog’istonni o’rtacha daromadli
mamlakatlar qatoriga kiritdi. Qozog’iston 1998 va 2008-2009 yillardagi inqirozdan
jiddiy zarar ko’rmasdan chiqib oldi. Ushbu holat yosh davlatning iqtsodiy
qudratini namoyish etdi va davlat tuzilmasining mustahkamligini isbotladi.
Ikkinchi modernizasiya davridagi Qozog’istonning yana bir muhim yutug’i
mamlakat poytaxtining Ostonaga (Nur-Sulton) ko’chirilishi va qayta qurilishi edi.
Yangi poytaxt davlatning rivojlanishi jarayonida yuzaga kelgan bir qator strategik
muammolarni hal qildi va yangi tarixiy davr timsoliga aylandi. 2012 yilda
Qozog’iston dunyodagi eng raqobatbardosh 50 ta mamlakat qatoriga kirdi. O’sha
yillarda N.Nazarboyev tomonidan “Qozog’iston – 2050” strategiyasi e’lon qilindi.
Maqsad bir necha o’n yil ichida dunyoning 30 ta ilg’or mamlakatlaridan biriga
aylanish edi.
2017 yilda Qozog’istonda uchinchi modernizasiya davri e’lon qilindi.
Mamlakat endi o’sish potensialini namoyon qilib ulgurgan edi. Mazkur bosqichda
iqtisodiyotni samarali rivojlantirish, chet el sarmoyalarini jalb qilish, innovasion
sanoatlashtirish, ijtimoiy modernizasiya va xalq birligini himoya qilish vazifalari
15](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_15.png)
![turar edi. Ushbu davrda milliy rivojlanish “ma’naviy yangilanish”ning maxsus
dasturi bo’yicha inson kapitalini rivojlantirishga asoslanadi.
Umuman olganda, zamonaviy Qozog’iston 90-yillardagi yashash uchun
kurashni ortda qoldirib, eng rivojlangan davlatlar qatorida o’z o’rnini egallash
uchun global musobaqaga kirishdi.
Qozog’iston tomonidan “ko’p vektorlik” deb belgilangan tashqi siyosatning
muvozanatli uslubi tufayli mamlakat xavfsizligi ta’minlandi va xalqaro
tashkilotlarga a’zoligi muvafaqqiyatli amalga oshirildi. Yevroosiyo iqtisodiy
ittifoqi Nazarboyevning 1994 yil mart oyida Moskva davlat universitetida
ma’ruzasidagi Yevroosiyo integratsiyasi g’oyasi asosida yaratildi 16
. Qozog’iston
Jahon savdo tashkilotiga (JST) a’zo bo’ldi va yirik infratuzilma loyihalarini amalga
oshirish tufayli Sharq va G’arb o’rtasidagi transport va savdo yo’laklari bo’yicha
markaziy mamlakatga aylandi.
16
https://zen.yandex.ru/media/id/5d6a9b5a05fd9800ad702366/zvezda-vostoka-i-novyi-aziatskii-tigr-
604ce86a011181447bc299d0?&utm_campaign=dbr&disable_feed_under_article=false
16](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_16.png)
![1.2 Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati asoslarini shakllanishi va
ustuvor yo’nalishlari
Mustaqillikka erishgandan so’ng, Qozog’iston mustaqil tashqi siyosat olib borish
zaruriyatiga duch keldi, uning vazifalari Qozog’iston Respublikasining yangi Tashqi
ishlar vazirligi tomonidan amalga oshirildi.
Bularning barchasi oson emas edi, chunki tajriba etarli emas edi, boisi bunga qadar
bu bilan shug’ullanish shart emas edi: “Respublika Tashqi ishlar vazirligi Ittifoq Tashqi
ishlar vazirligining tarkibiy bo’linmasi bo’lib, asosan konsullik va protokol
funksiyalarini bajargan. Va faqat 90-yillarning boshlarida, ittifoq respublikalari
kuchayib, o’z huquqlarini jiddiy himoya qila boshlaganida, Qozog’iston Tashqi ishlar
vazirligining bir nechta xodimlari Sovet Ittifoqining chet eldagi elchixonalarida o’qish
va ishlash imkoniyatiga ega bo’lishdi” 17
.
Qozog’iston Respublikasining sobiq tashqi ishlar vaziri Qosim Jo’mart To’qayev
o’zining “Preodoleniye” (“Yengib o’tish”) kitobida qozoq diplomatiyasi duch kelgan
qiyinchiliklar haqida shunday deydi: “Tashqi ishlar vazirligi Qozog’iston tashqi siyosati
konsepsiyasining asosiy jihatlarini ishlab chiqishda, Prezident N.Nazarbayev ning
mazkur asari (Strategiya stanovleniya i razvitiya Kazaxstana kak suverennogo
gosudarstva. Almatы : Dәuir, 1992. )da belgilab berilgan tamoyil va vazifalarga aynan
tayandi. Biz har qanday sohadagi tashqi siyosiy faoliyatning asosini mamlakatimizning
milliy-davlat manfaatlari tashkil etishi kerak, degan fikrdan chiqdik. Bular, birinchi
navbatda, turli sohalarda (harbiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, axborot) xavfsizlikni
ta’minlash, iqtisodiy farovonlikni ta’minlash, Qozog’istonning xalqaro maydondagi
obro’sini ta’minlashni nazarda tutgan” 18
.
Yadro qurolidan voz kechgan Qozog’iston tashqi siyosatda tinchliksevar
pozitsiyani tanladi. Birinchi bosqichda Qozog’iston ochiq va hamkorlikka tayyor
ekanini butun dunyoga ko’rsatish muhim edi. Xorijiy davlatlar va investorlarning
qiziqishini mamlakatimizning boy tabiiy resurslari, xususan, neft, shuningdek, Yevropa
va Osiyo tutashgan joydagi qulay geosiyosiy mavqyei yanada oshirdi. Bu omillarning
17
Токаев К. Преодоление. Дипломатические очерки. Алматы : ОАО «САК» – НП ПИК «CAUHAR», 2003. – С. 146.
18
Токаев К. Преодоление. Дипломатические очерки. Алматы : ОАО «САК» – НП ПИК «CAUHAR», 2003. – С. 146.
17](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_17.png)
![barchasi xorijiy investisiyalarni jalb qilish va o’sha davrdagi zaiflashgan iqtisodiyotni
qo’llab-quvvatlash imkonini berdi. Qozog’iston prezidenti milliy xavfsizlikni
ta’minlash konsepsiyasida harbiy vositalardan ko’ra siyosiy vositalarni afzal ko’rdi.
Tashqi siyosat birinchi navbatda diplomatiyaga tayandi.
Rossiya va Xitoy o’rtasidagi joylashuv jamoaviy xavfsizlikni tashkil etishda
ishtirok etgan holda o’zining mudofaa tizimini yaratishni nazarda tutadi. Bir-biriga
qarshi kuch ishlatmaslik yoki kuch ishlatish bilan tahdid qilmaslik majburiyatlari
Qozog’iston tomonidan imzolangan xalqaro shartnomalarning majburiy bandi edi. Bu
davlatlararo munosabatlarni olib borishda tinchliksevar pozitsiyani yana bir bor
tasdiqladi.
N.Nazarboyev harbiy xavfning asosiy manbalarini davlatlarning harbiy salohiyatni
oshirish orqali dunyo hukmronligiga intilishi deb hisoblagan holda, kuch ishlatish
usullari va urushga qarshi edi; bir qator davlatlardagi ichki siyosiy vaziyatning
beqarorligi; qurolli guruhlarning mavjudligi va ularning Qozog’iston davlat chegaralari
yaqinida joylashtirilishi va davlatlar o’rtasida davom etayotgan qurolli to’qnashuvlar 19
.
Qozog’iston tashqi iqtisodiy siyosatda xavfsizlik sohasidagi manfaatlardan tashqari
MDH davlatlari bilan turli sohalarda strategik maqsadlarni ko’zlagan.
Yadro quroliga kelsak, Qozog’iston yadroviy qurolsizlanish va o’z hududida
ommaviy qirg’in qurolidan xoli hudud yaratish yo’lini tanladi. 1995 yil 30 mayda
Semipalatinsk poligonida yer ostida qolgan oxirgi yadroviy zaryad yo’q qilindi. O’sha
paytdan boshlab qozoq zamini yadro qurolidan butunlay ozod bo’ldi 20
.
Tashqi siyosat konsepsiyasi uzoq yillar davomida ishlab chiqilgan va ikki nashrda
nashr etilgan: 1995 va 2000. Prezident ma’muriyati va Strategik tadqiqotlar institutida
ushbu hujjat ustida doimiy ish olib borildi 21
.
Ta’kidlash joizki, Qozog’iston Respublikasi ko’p vektorli tashqi siyosatni izchil
olib borish niyatida mustahkamlanib bormoqda. Mamlakat muvaffaqiyati muvozanatda,
siyosiy va diplomatik manevrlar uchun keng maydonni saqlab qolishda, Qozog’iston
19
Назарбаев Н. А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства. Алматы : Дәуiр, 1992.
– С. 5 3 .
20
Токаев К. К. Дипломатия Республики Казахстан. Астана : Елорда, 2001. – С. 356-358.
21
Токаев К. Преодоление. Дипломатические очерки. Алматы : ОАО «САК» – НП ПИК «CAUHAR», 2003. – С. 157.
18](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_18.png)
![uchun amaliy manfaatdor bo’lgan va hamkorlikni mustahkamlashdan tomonlar
manfaatdor bo’lgan davlatlar bilan do’stona munosabatlarni rivojlantirishdadir.
Qozog’iston Respublikasining tashqi siyosati konsepsiyasi (keyingi o’rinlarda
Konsepsiya deb yuritiladi) Qozog’iston Respublikasi Prezidenti – Millat yetakchisining
Qozog’iston xalqiga Murojaatnomasida belgilangan yo’nalishlarga muvofiq ishlab
chiqilgan. “Qozog’iston - 2050” strategiyasi: barpo etilgan davlatning yangi siyosiy
yo’nalishi” (keyingi o’rinlarda Strategiya 2050 deb yuritiladi) bo’lib, Qozog’iston
tashqi siyosiy faoliyatining tamoyillari va yondashuvlari, maqsadlari, ustuvor
yo’nalishlari va vazifalariga oid fundamental qarashlar tizimidir.
Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatining maqsadlari quyidagilardan iborat:
- mamlakatning raqobatbardoshligi, suvereniteti va hududiy yaxlitligi;
- tinchlik, mintaqaviy va global xavfsizlikni mustahkamlash;
- barqaror mavqyeini ta’minlash va davlatning jahon hamjamiyatida ijobiy imidjini
shakllantirish;
- Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) markaziy va muvofiqlashtiruvchi roli
bilan adolatli va demokratik dunyo tartibini o’rnatish;
- mintaqaviy va xalqaro savdo-iqtisodiy aloqalar tizimiga yanada
integrasiyalashuv;
- 2050 Strategiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun qulay tashqi sharoitlar
yaratish, aholining yuqori turmush darajasiga erishish, ko’p millatli jamiyat, qonun
ustuvorligi va demokratik institutlar birligini mustahkamlash, inson huquq va
erkinliklarini ro’yobga chiqarish;
- milliy iqtisodiyotni diversifikasiya qilish, sanoat va texnologik rivojlantirish va
raqobatbardoshligini oshirish;
Qozog’iston Respublikasi Tashqi siyosatning ustuvor yo’nalishlari va maqsadlari
Markaziy Osiyoning siyosiy barqaror, iqtisodiy barqaror va xavfsiz rivojlanishidan
manfaatdor. Qozog’iston mintaqadagi o’z mas’uliyati va rolini anglagan holda
mintaqaviy barqarorlik va xavfsizlikni ta’minlash, yangi chaqiriq va tahdidlarga,
jumladan, qo’shni hududlardan kelayotgan tahdidlarga qarshi turish uchun barcha sa’y-
harakatlarini amalga oshiradi.
19](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_19.png)
![Qozog’iston mojarolar salohiyatini kamaytirish, ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni
hal qilish, suv-energetika va boshqa qarama-qarshiliklarni bartaraf etish maqsadida
Markaziy Osiyoda mintaqalararo integratsiyani rivojlantirishga intiladi.
Jahon mamlakatlari parlamentlararo birlashmalari tomonidan mintaqani xalqaro
siyosat va iqtisodiyotning yagona integrasiyalashgan subyektiga aylantirish istiqbolli
maqsaddir.
Qozog’iston jahon hamjamiyatini asosiy xalqaro muammolar bo’yicha o’z
pozisiyasi, tashqi siyosiy tashabbuslar, davlatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-
gumanitar rivojlanishi to’g’risida o’z vaqtida va to’liq xabardor qiladi.
Mazkur chora-tadbirlar doirasida Qozog‘iston zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari imkoniyatlari va diplomatiyaning an’anaviy vositalaridan
foydalanmoqda. Tashqi siyosiy faoliyatning maqsadlari, ustuvor yo‘nalishlari, vazifalari
va natijalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mamlakat ichida tushuntirish va Qozog‘iston
jamoatchiligi e’tiboriga yetkazish, Qozog‘istonning xalqaro tashabbuslarini jahon
miqyosida ilgari surish muhim ahamiyatga ega 22
.
Qozog‘istonning xorijiy axborot makonida vakilligi “Axborot Qozog‘iston – 2020”
davlat dasturiga muvofiq amalga oshiriladi. Mamlakat va mintaqaviy ustuvorliklar
Qozog‘iston Respublikasi XXI asrda yaxshi qo‘shnichilik va ittifoqchilik to‘g‘risidagi
shartnoma asosida Rossiya Federatsiyasi bilan siyosiy, savdo-iqtisodiy va madaniy-
gumanitar hamkorlikning barcha sohalarida munosabatlarni mustahkamlashda davom
etadi.
Qozog‘iston Respublikasi Xitoy Xalq Respublikasi bilan oliy va yuqori darajadagi
siyosiy muloqot doirasida har tomonlama strategik hamkorlikni chuqurlashtiradi,
energetika, sarmoyaviy va texnologik, savdo-iqtisodiy va madaniy-gumanitar
hamkorlikni, tranzit sohasi va transport sektori, qishloq xo'jaligi sektori, transchegaraviy
daryolar, suv resurslaridan birgalikda foydalanish va ekologiya sohasida o‘zaro
hamkorlikni rivojlantiradi.
22
Концепция внешней политики Республики Казахстан на 2014 – 2020 годы//www.zakon.kz/4599704-
utverzhdenakoncepcija-vneshnejj.html.29 янв. 2014 г.
20](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_20.png)
![Qozog‘iston Respublikasining Markaziy Osiyo davlatlari – Qirg‘iziston
Respublikasi, Tojikiston Respublikasi, Turkmaniston va O‘zbekiston Respublikasi bilan
ko‘p qirrali munosabatlarini rivojlantirish mintaqa davlatlarining ichki va ichki
tahdidlarga birgalikda qarshi kurashish bo‘yicha sa’y-harakatlarini birlashtirishga
qaratiladi. tashqi tahdid va inqirozlarni bartaraf etish, o‘zaro manfaatli va tenglik
asosida siyosiy, iqtisodiy va madaniy-gumanitar hamkorlikni faollashtirish.
Qozog‘iston Respublikasi Amerika Qo‘shma Shtatlari bilan siyosiy, savdo-
iqtisodiy, sarmoyaviy, energetika, ilmiy-texnikaviy va gumanitar hamkorlikni
rivojlantirish, xalqaro kun tartibidagi dolzarb masalalarni hal etishga qaratilgan strategik
sheriklikni mustahkamlashda davom etadi. Qozog‘iston Respublikasi o‘zi tuzgan yoki
tuzgan Yevropa davlatlari bilan strategik sheriklik munosabatlarini mustahkamlaydi.
Yevropa institutlari va birlashmalari bilan tegishli kelishuvlar ishlab chiqilmoqda.
To'liq miqyosdagi munosabatlarni rivojlantirishga qaratilgan sa'y-harakatlar davom
etadi
Qozog‘istonning eng yirik savdo-iqtisodiy va sarmoyaviy hamkori bo‘lgan
Yevropa Ittifoqi bilan kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risida yangi shartnoma
tuzish, viza rejimini bosqichma-bosqich liberallashtirish.
Qozog'iston Respublikasi va Evropa Ittifoqi vazirligi fuqarolari uchun vizasiz
rejimga o'tish.
Qozog‘iston Respublikasi Belarus Respublikasi, Ukraina va Moldova
Respublikasi, shuningdek, davlatlar bilan an’anaviy va o‘zaro manfaatli hamkorlikni
davom ettiradi.
Janubiy Kavkaz - Ozarbayjon Respublikasi, Armaniston Respublikasi va Gruziya
mamlakatimizning siyosiy, iqtisodiy va tranzit transport manfaatlari tizimida muhim
o'rin tutadi. Qozog‘iston Respublikasi Turkiya Respublikasi bilan ikki xalqning umumiy
tarixiy ildizlari va madaniy qadriyatlariga asoslangan har tomonlama hamkorlikni
mustahkamlashga katta ahamiyat beradi. Eron Islom Respublikasi bilan o‘zaro
manfaatli hamkorlik savdo-iqtisodiy va tranzit transporti, Kaspiy dengizida
barqarorlikni ta’minlashdagi umumiy manfaatlarga asoslanadi.
21](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_21.png)
![Qozog‘iston Respublikasi tashqi siyosatning Osiyo vektorini mustahkamlash
niyatida. Qozog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq Prezident mamlakat
tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi va xalqaro munosabatlarda
Qozog‘istonning vakili hisoblanadi.
Qozog'iston Respublikasi parlamenti mamlakatning oliy vakillik organi bo'lib, o'z
konstitutsiyaviy vakolatlari doirasida xalqaro shartnomalarni ratifikatsiya qilish,
denonsatsiya qilish, ichki qonun hujjatlarini Qozog'iston Respublikasining xalqaro
majburiyatlariga muvofiqlashtirish bo'yicha qonun ijodkorligi ishlarini olib boradi.
Ijroiya hokimiyati organlari tizimiga boshchilik qiluvchi hukumat respublikaning
xorijiy davlatlar, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan aloqalarini rivojlantirishni
ta’minlaydi, tashqi iqtisodiy siyosatni amalga oshirish, tashqi siyosiy tadbirlarni
moliyalashtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi.
Tashqi siyosat sohasidagi aniq muammolarni hal qilish maqsadida va
tashqi iqtisodiy hamkorlik, idoralararo komissiyalar va ishchi guruhlar tuzilmoqda.
Xalqaro shartnomalar hamda hukumatlararo komissiyalar qarorlaridan kelib chiqadigan
kelishuv va majburiyatlarni amalga oshirish bo‘yicha dastur va rejalar ishlab
chiqilmoqda. Vazirlik tashqi siyosiy faoliyatni amalga oshiruvchi markaziy davlat
organi hisoblanadi.
20-asrning ikkinchi yarmida eng nufuzli xalqaro tashkilotlar va forumlarning bir
qator hujjatlarida - Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomida, 1970 yildagi Xalqaro
huquq tamoyillari deklarasiyasida topdilar. Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo’yicha
konferensiyaning Xelsinki yakuniy aktida bo’lgani kabi.1975 yil Tashqi siyosat va
xalqaro munosabatlarning asosiy tamoyillari deganda eng umumiy, eng muhim va eng
yuqori imperativ yuridik kuchga ega bo’lgan asosiy normalar tushuniladi. Qoidaga
ko’ra, xalqaro aktlarda quyidagi o’nta tamoyil ko’rib chiqiladi: davlatlarning suveren
tengligi; kuch ishlatmaslik yoki kuch ishlatish bilan tahdid qilmaslik; chegaralarning
daxlsizligi; davlatlarning hududiy yaxlitligi; nizolarni tinch yo’l bilan hal qilish; ichki
ishlarga aralashmaslik; inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurmat qilish; tenglik va
xalqlarning o’z taqdirini boshqarish huquqi; davlatlar o’rtasidagi hamkorlik; xalqaro
huquq doirasidagi majburiyatlarni vijdonan bajarish.
22](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_22.png)
![Biz ushbu tamoyillarning mazmunini tahlil qilishga va ularning Qozog’iston
Respublikasining tashqi siyosati konsepsiyasida ham, amaliy tashqi siyosiy faoliyatida
aks etishini kuzatishga harakat qilamiz.
1. Davlatlarning suveren tengligi prinsipi BMT Nizomida mustahkamlangan
bo’lib, unda shunday yozilgan: “Tashkilot suveren tenglik prinsipiga asoslanadi. uning
barcha a'zolari." Bu tamoyil davlat suverenitetini hurmat qilishni va BMTga a’zo barcha
davlatlarning teng huquqliligini va ularning o’z taqdirini boshqarish huquqini tan
olishni anglatadi.
Davlat suvereniteti davlatning asosiy, ajralmas belgisidir. Barcha davlatlar, shu
jumladan Qozog’iston ham jahon hamjamiyatining teng huquqli a’zolaridir. Suveren
tenglik prin s ipi xalqaro masalalarni hal qilishda hatto eng kichik, rivojlanmagan davlat
ham eng katta va eng yuqori rivojlangan davlat bilan bir xil ovozga ega ekanligini,
xalqaro maydonda suveren huquqlarga ega bo’lgan har bir davlat bir xil huquqlarni
hurmat qilishga majbur ekanligini anglatadi. boshqalar xalqaro hamjamiyat a'zolariga
ega bo’lgan suveren huquqlar. Bu tamoyil N.A.ning diqqat markazida. Nazarboyev. U
uzoqni ko’ra oluvchi va optimist siyosiy yetakchi sifatida “faqatgina .... jahon
tartibining asosi sifatida xalqaro hamjamiyat a’zolarining o’zaro bog’liqligi va suveren
tengligi tamoyilini qo’yish orqali barcha imkoniyatlarni birlashtirish mumkinligiga
ishonch hosil qiladi. zamon talablariga munosib javob berish va milliy manfaatlar va
xalqaro sa'y-harakatlarni uyg’unlashtirishning samarali mexanizmlarini yaratish
uchun ... Aynan shu yondashuv yagona xalqaro jarayon doirasida teng imkoniyatlarni
ta'minlashga imkon beradi. teng xavfsizlik va kuchlarning geosiyosiy moslashuvidagi
hajmi, o’rni va rolidan qat'i nazar, barcha davlatlar uchun munosib o’rin.
2. Boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyili suveren tenglik
tamoyili bilan chambarchas bog’liq. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomi "har
qanday davlatning ichki yurisdiksiyasiga kiradigan masalalarga" aralashishni taqiqlaydi.
Bu tushunchani faqat hududiy tushuncha sifatida talqin qilish mumkin emas. 1970-
yildagi Xalqaro huquq tamoyillari deklarasiyasiga ko’ra, aralashmaslik tamoyili
davlatning boshqa davlatlarning aralashuvisiz o’zining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va
madaniy tizimlarini belgilash huquqiga ega ekanligini va aksincha – hyech bir davlat
23](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_23.png)
![bunday huquqqa ega emasligini bildiradi. boshqa davlatlarning ichki va tashqi ishlariga
har qanday shaklda yoki har qanday sababga ko’ra aralashish yoki aralashish huquqi.
Respublika tashqi siyosati oldida turgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirish
shartlaridan biri qulay xalqaro vaziyatdir. “Shuning uchun tashqi siyosat sohasida, –
deydi Prezident N.A. Nazarboyev, — Qozog’iston mustaqilligi va suverenitetini
rivojlantirish va mustahkamlash ustuvor yo nalish bo’lib qolmoqda... Mamlakatimizʻ
kelgusi asrda dunyo ko’p qutbli, kuch markazlari va bo’linuvchi chiziqlardan xoli
bo’lishi kerak, degan davlatlarning fikriga qo’shiladi. qarama-qarshilik va qarama-
qarshilik, ichki ishlarga aralashish va siyosiy majburlash.
3. Davlatlarning xalqaro hamkorligi tamoyili quyidagilardan iborat:
- davlatlar xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlash maqsadida bir-biri bilan
hamkorlik qilishga majburdirlar;
- davlatlar o’rtasidagi hamkorlik ularning ijtimoiy tizimlaridagi farqlarga bog’liq
bo’lmasligi kerak;
- Davlatlar iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy-gumanitar xarakterdagi xalqaro
muammolarni hal qilishda hamkorlik qilishi kerak.
4. Xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarish tamoyili . Ushbu tamoyilning
zamirida qadim zamonlardan beri ma'lum bo’lgan odatiy norma - "shartnomalarga rioya
qilish kerak". Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomining 2-moddasida uning a'zolari
o’z majburiyatlarini vijdonan bajarish majburiyati haqida so’z boradi. Barcha davlatlar
BMT Nizomidan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarishlari shart. Hyech bir davlat
BMT Nizomi chegaralari bilan cheklanib qolishi mumkin emas, balki xalqaro huquqiy
tamoyillardan, shuningdek, ular tuzgan xalqaro shartnomalardan kelib chiqadigan
barcha majburiyatlarni qat'iy bajarishga majburdir. Qozog’iston o’zining shartnoma
amaliyotida xalqaro majburiyatlarni vijdonan bajarish tamoyiliga amal qilishga intiladi.
Bundan tashqari, shartnomalar matnlarida Qozog’iston shartnomalarga rioya qilish
mexanizmini va shartnomadan kelib chiqadigan majburiyatlarni nazarda tutuvchi
moddalarni o’z ichiga oladi. Ushbu tamoyilga muvofiq, Prezident N.A. Nazarboyev
1995-yil 15-fevralda Olmaota shahrida bo’lib o’tgan tashqi siyosat masalalari bo’yicha
konferensiyada so’zga chiqib, tegishli organlardan “mavjud shartnomaviy bazani
24](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_24.png)
![amalga oshirish bo’yicha har kuni jiddiy ishlarni tashkil etishni” talab qildi. Bu davlat
apparatining barcha bo’g’inlari xodimlariga tushunarli bo’lishi kerak: agar davlat
rahbari xorijdagi muloqotlari chog’ida hamkorlikning aniq yo’nalishlari yoki loyihalari
haqida gapirgan bo’lsa, unda erishilgan ishlarni amalga oshirishda har qanday
qog’ozbozlikka yo’l qo’yiladi. eng yuqori daraja qattiq jazolanishi kerak”.
Prezidentning ushbu talabini inobatga olgan holda, Qozog’iston Respublikasi
Konstitusiyasiga maxsus norma kiritildi, unga ko’ra “Respublika tomonidan
ratifikatsiya qilingan xalqaro shartnomalar uning qonunlari oldida ustunlikka ega va
bevosita qo’llaniladi, xalqaro shartnomadan kelib chiqadigan hollar bundan mustasno.
uning qo’llanilishi qonun chiqarishni talab qiladigan shartnoma »
5. Kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik prinsipi . Birlashgan
Millatlar Tashkilotining Nizomida shunday deyilgan: “Birlashgan Millatlar
Tashkilotining barcha a zolari o’zlarining xalqaro munosabatlarida har qandayʼ
davlatning hududiy yaxlitligi yoki siyosiy mustaqilligiga qarshi yoki Birlashgan
Millatlar Tashkilotining maqsadlariga to’g’ri kelmaydigan boshqa usullar bilan tahdid
qilish yoki kuch ishlatishdan tiyilishlari kerak. " Kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan
tahdid qilmaslik tamoyili zamonaviy xalqaro huquqning merosidir. Uning ahamiyati
shundaki, u davlatlarning urush qilish huquqini taqiqlaydi, bosqinchilik urushini xalqaro
jinoyat sifatida belgilaydi. Lekin shu bilan birga, tajovuzkor harakatlarni sodir etgan
yoki amalga oshirayotgan davlatning tajovuzkoriga qarshi qurolli kuch ishlatish kuch
ishlatmaslik tamoyiliga zid emas. Bundan tashqari, BMT Nizomining 51-moddasiga
ko’ra, hujum qilinayotgan davlat shaxsiy yoki jamoaviy o’zini o’zi himoya qilish
huquqiga ega.
6. Chegaralarning daxlsizligi tamoyili . Xalqaro hujjatlarga ko’ra, bu tamoyil
kuch ishlatmaslik tamoyilining ajralmas qismi hisoblanadi. U 1975-yildagi Xelsinki
yakuniy aktida o’z mustaqilligini qo’lga kiritdi, unda “har bir davlat boshqa davlatning
mavjud xalqaro chegaralarini buzish uchun kuch ishlatish bilan tahdid qilish yoki
qo’llashdan tiyilishga majburdir”. Qonunga ko’ra, chegaralarni zo’ravonlik bilan buzish
mumkin emas. Ammo qo’shni davlatlar o’rtasidagi chegaralar yo nalishini shartnoma
ʻ
tuzgan tomonlarning kelishilgan, yaxshi niyatiga ko’ra o’zgartirish taqiqlangani yo q.
ʻ
25](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_25.png)
![Qozog’iston ham boshqa tinchliksevar davlatlar singari chegaralar daxlsizligi
tamoyiliga amal qiladi. Bu, xususan, Qozog’iston-Xitoy chegarasi rejimi masalalari
bo’yicha Xitoy bilan erishilgan kelishuvlarda o’z ifodasini topdi.
7. Davlatlarning hududiy yaxlitligi tamoyili Xelsinki yakuniy aktida mustaqil
xalqaro prinsip sifatida mustahkamlangan. Bu hujjatda davlatlar BMT Nizomiga zid
bo’lgan va davlatlarning hududiy yaxlitligiga qarshi qaratilgan har qanday harakatlardan
o’zini tiyishi lozimligi ta kidlangan.ʼ
Ta’kidlash joizki, davlatlarning hududiy yaxlitligi va chegaralarining daxlsizligi
tamoyillari XX asrning 90-yillari boshlarida postsovet hududida shakllangan yosh
mustaqil davlatlarning alohida e’tiborini tortdi. Ular MDHga a’zo davlatlarning
uchrashuvlari va qayta-qayta muhokamalariga sabab bo’ldi.
1994-yil 15-aprelda imzolangan MDHga a’zo davlatlarning suvereniteti, hududiy
yaxlitligi va chegaralarining daxlsizligini hurmat qilish to’g’risidagi deklarasiyada
MDHga a’zo davlatlar rahbarlari xalqaro huquqning umume’tirof etilgan me’yorlaridan
kelib chiqib, maqsadlar Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomi va Evropada xavfsizlik
va hamkorlik bo’yicha konferentsiya tamoyillari, hududiy yaxlitligini, chegaralar
daxlsizligini tasdiqlagan holda, noqonuniy, hududiy egallab olish va chet el hududini
bo’lib tashlashga qaratilgan har qanday harakatlardan voz kechish, harbiy, siyosiy,
iqtisodiy yoki boshqa har qanday bosim, jumladan, blokada qilish, shuningdek,
separatizmni qo’llab-quvvatlash va qo’llashdan tiyiladi. Hamdo’stlikka a'zo
davlatlarning birortasining hududiy yaxlitligi va daxlsizligiga qarshi. Qozog’iston o’z
tashqi siyosatining chinakam tinchliksevarligini namoyish etmoqda, shuning uchun
uning chegaralari perimetri bo’ylab mustahkam siyosiy va xalqaro huquqiy poydevorga
asoslangan ishonch, yaxshi qo’shnichilik va do’stlik kamari shakllandi.
8. Xalqaro nizolarni tinch yo’l bilan hal etish tamoyili davlatlar o’zaro nizolarni
xalqaro xavfsizlik va adolatga xavf tug’dirmaslik uchun faqat tinch, zo’ravonliksiz
vositalar va usullar bilan hal qilishlari kerakligini anglatadi. 1962 yilda butun dunyo
yadroviy falokat yoqasida turgan Karib inqirozining ikki qudratli davlat (SSSR va
AQSh) o’rtasidagi muzokaralar yo li bilan hal etilishi bunga yorqin misoldir.
ʻ
26](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_26.png)
![Qozog’iston avvalroq Ozarbayjon va Armaniston o’rtasidagi Tog’li Qorabog’dagi
voqyealar bo’yicha kelishmovchiliklarni hal qilish uchun vositachilik qilgan. Hozirda u
Pokiston va Hindiston, Isroil va Eron o’rtasidagi munosabatlardagi kelishmovchiliklarni
hal qilishda o’z xizmatlarini taklif qilmoqda. 2000 yilda BMTning Mingyillik
sammitida nutq so’zlagan Qozog’iston PrezidentiBirlashgan Millatlar Tashkiloti
faoliyatini takomillashtirishni taklif qilib, quyidagilarni aytdi: “...Uning tuzilmasida
vaziyatni global tahlil qilish asosida yaqinlashib kelayotgan mojarolardan oldindan
ogohlantiruvchi, bu borada tavsiyalar ishlab chiqadigan institutlarni rivojlantirish
maqsadga muvofiqdir. vaziyatga erta bosqichda aralashish va profilaktik
diplomatiyadan samarali foydalangan holda nizolarni harbiy usullar bilan hal qilishning
oldini olish”.
9. Xalqlar va millatlarning o’z taqdirini o’zi belgilashi tamoyili . Bu tamoyilga
ko’ra, barcha xalqlar erkin, tashqaridan aralashuv va bosimlarsiz o’z siyosiy mavqyeini
belgilash va rivojlanishini amalga oshirish huquqiga ega. Har bir millat va elat o’z
taraqqiyot yo’lini tanlashda erkindir. Bu tamoyilning amalda tatbiq etilishi ham
kapitalistik, ham mustamlaka, ham sotsialistik tizimlarning yemirilishiga olib keldi:
birinchisi - 50-60-yillarda, ikkinchisi - 80-90-yillarda. 20-asrSSSR parchalanganidan
keyin Qozog’iston xalqi o’z taqdirini o’zi belgilash huquqidan suveren, mustaqil davlat
barpo etish shaklida amalga oshirdi.
10. Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurmat qilish prinsipi xalqaro
huquqning asosiy tamoyillaridan biri bo’lib, keyingi o’n yilliklarda tobora mustaqil
ahamiyat kasb etib bormoqda (Inson huquqlari umumjahon deklarasiyasi 1948-yilda
qabul qilingan). 1975 yildagi Xelsinki Yakuniy Aktiga ko’ra, inson huquqlari va asosiy
erkinliklarini hurmat qilish tamoyili barcha davlatlar o’z hududlaridagi barcha
shaxslarning huquq va erkinliklarini hurmat qilishlari va amalda siyosiy, fuqarolik,
iqtisodiy, ijtimoiy hyech qanday kamsitishsiz inson huquqlari.
Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini hurmat qilish tamoyili muayyan shaxsni
davlatning noqonuniy harakatlaridan himoya qilishni nazarda tutadi; Har bir aniq shaxs,
tegishli davlatning har qanday shaxsi xalqaro huquqning mustaqil sub'yektiga aylanadi
degan pozitsiyani belgilaydi. Ijtimoiy qadriyatlar tizimida inson shaxsi birinchi o’ringa
27](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_27.png)
![chiqadi. Qozog’iston o’zining demokratiya va inson huquqlarini hurmat qilish tarafdori
ekanligi haqida bir necha bor gapirgan. “Biz strategik maqsad – barqaror rivojlanish va
xalq farovonligini oshirishga erishish uchun o’zimiz shu yo’lni tanladik, – dedi
Prezident N.A. Nazarboyev.
Ushbu asosiy tamoyillar barcha xalqaro shartnomalar va bitimlar, Qozog’iston oliy
davlat hokimiyati organlarining bayonotlari, deklarasiyasi va qarorlarida hukmronlik
qiladi va mavjud.
Qozog’iston BMT a’zosi, EXHT a’zosi sifatida o’zining tashqi siyosatini xalqaro
huquq tamoyillari asosida quradi, tashqi siyosat 1975 yilda Xelsinkida qabul qilingan
Yakuniy hujjat deklarasiyasining 10 tamoyiliga asoslanadi.
Qozog’iston tashqi siyosatini to’ldiradigan va to’g’rilab turuvchi yana bir qancha
tamoyillar mavjud.
1. Ichki va tashqi siyosatning yaqin aloqadorligi tamoyili . Insoniyat tarixi
guvohlik beradiki, har qanday davlatning siyosati ichki va tashqi siyosatga bo’linadi,
shu bilan birga ular bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir.
Davlatning ichki mavqyei, ijtimoiy-siyosiy tizimining barqarorligi, iqtisodiyotining
samaradorligi, albatta, xalqaro munosabatlar sohasiga prognoz qilinadi. Shu bois
Qozog’iston tashqi siyosatining yanada rivojlanishi mamlakatda amalga oshirilayotgan
iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati bilan bevosita bog’liq. O’z navbatida, tashqi
siyosat mamlakat ichidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun qulay
xalqaro sharoitlar yaratishi kerak.
2. Prinsiplarga sodiqlik va qat'iylik bilan moslashuvchanlik kombinatsiyasida
ifodalangan tamoyil.
Har qanday davlatning tashqi siyosati, eng avvalo, milliy manfaatlarni ifodalaydi,
himoya qiladi va himoya qiladi. Bunda prinsip davlat o’z milliy manfaatlarini himoya
qilishda o’z pozitsiyalarida qat’iy turishini bildiradi; moslashuvchanlik, aksincha, davlat
majburiy ravishda boshqa nuqtai nazarlarni hisobga olishi va murakkab masalalarni hal
qilishda murosaga kela olishi kerak. Bu zarur, chunki ko’pgina davlatlarning milliy
manfaatlari kesishadi va agar ularning barchasi o’z manfaatlarini to’liq himoya qilsa,
umumiy qarorga kela olmaydi.
28](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_28.png)
![3. Balans va ko’p vektorlilik printsipi . Bu haqda Qozog’iston tashqi siyosatining
tamoyili sifatida batafsilroq to’xtalib o’tish joiz. Bu tamoyil o’zining mohiyatini
ko’rsatib, Qozog’iston Respublikasining dunyoning barcha davlatlari bilan teng
darajada intensiv munosabatlarga ega bo’lishini, ya ni tashqi siyosatida u yoki buʼ
davlatga ustunlik bermasligini bildiradi. Ko’p vektorli yondashuv Qozog’iston o’zining
tashqi siyosatini bir vaqtning o’zida ko’p yo’nalishlarda va ko’plab davlatlar bilan
qurayotganidan dalolat beradi.
Qozog’iston o’zining geosiyosiy mavqyei va iqtisodiy salohiyati tufayli tor
mintaqaviy muammolarga e tibor qaratishga haqli emas. Bu nafaqat ko’p millatli
ʼ
aholimiz, balki butun dunyo hamjamiyatiga tushunarsiz bo’lardi. "Qozog’istonning
kelajagi Osiyoda, Yevropada, Sharqda va G’arbda."
4. Quyidagilar ham muhim ahamiyatga ega, Qozog’iston Respublikasi tashqi
siyosatining tamoyili – xavfsizlikning bo’linmasligi prinsipi. Bu uning barcha
elementlarining yaqin munosabatini bildiradi. Xavfsizlik bo’linmas bo’lishi kerak. Bu
xavfsizlik bilan bog’liq barcha masalalar bir butun sifatida ko’rib chiqilishi kerakligini
anglatadi. Ya’ni milliy xavfsizlikni davlat xavfsizligidan, mintaqaviy kontinentaldan,
qit’aviy xavfsizlikni globaldan ajratib bo’lmaydi. Bu, birinchi navbatda, dunyoning
yagonaligi va integratsiya bilan bog’liq uning sub'yektlari rivojlanishining asosiy
yo'nalishiga aylanadi va barcha xavfsizlik muammolari bir-biri bilan chambarchas
bog’liq bo’lib, ulardan birini hal qilish ikkinchisini oldindan hal qilishni talab qiladi.
Shu bilan birga, barcha davlatlar zamonaviy tahdid va xavf-xatarlardan birdek
himoyalangan bo’lishi va ularni qaytarish uchun umumiy mas’uliyat zimmasiga olishi
alohida ahamiyat kasb etadi. Bu tizimning barqarorligi uchun shartmilliy va jahon
taraqqiyotiga asoslangan xalqaro munosabatlar. ON. Postsotsialistik davlatlar rahbarlari
orasida birinchilardan bo’lgan Nazarboyev o’z vazifasini mustaqil davlat rahbari
sifatida tinchlikni saqlash va xalqaro xavfsizlikni mustahkamlashni ko’rdi.
Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy tamoyillarining ko’rib
chiqilgan mazmuni shuni ko’rsatadiki, agar asosiy tamoyillar munosabatlarning huquqiy
asoslarini yaratish doirasida faoliyat ko’rsatsa, ikkinchisi tashqi siyosat va tashqi
29](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_29.png)
![siyosatni amalga oshirish uchun shart-sharoitlar, usullar va usullarni yaratadi.
Qozog’istonning iqtisodiy manfaatlari.
30](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_30.png)
![II BOB. QOZOG’ISTON RESPUBLIKASINING JAHON
MAMLAKATLARI BILAN HAMKORLIGINING S H AKLLANIS H I,
RIVOJLANIS H I VA ISTIQBOLI
2.1. Qozog’iston Respublikasi va Rossiya hamkorligi
Qozog‘iston va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar siyosiy madaniyatning yuqoriligi
bilan ajralib turadi. Hozirgi bosqichda XXI asrda yaxshi qo‘shnichilik va ittifoq
to‘g‘risidagi shartnoma strategik sheriklik uchun asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
Tomonlar muntazam uchrashuvlar o‘tkazadi. Qozog‘iston va Rossiya ko‘p tomonlama
formatda: BMT, YXHT, MDH, KXShT, ShHT va boshqa xalqaro tashkilotlar doirasida
faol hamkorlik qilmoqda.
Mustaqillikka erishgandan so'ng, Qozog'iston va Rossiya Harbiy hamkorlik
to'g'risidagi shartnomaga muvofiq, "tomonlardan birining xavfsizligi, mustaqilligi yoki
hududiy yaxlitligiga tahdid soladigan vaziyat yuzaga kelgan taqdirda, Qozog'iston
Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi darhol xalqaro huquq normalari, 1992-yil 25-
maydagi Do stlik, hamkorlik va o zaro yordam to g risidagi ikki tomonlama shartnomaʻ ʻ ʻ ʻ
va 1992-yil 15-maydagi Kollektiv xavfsizlik shartnomasi[8] asosida bir-birlariga
zaruriy yordam ko rsatish, jumladan, harbiy yordam ko rsatish bo yicha
ʻ ʻ ʻ
maslahatlashish va aniq harakatlarni amalga oshirish.[8]
1994-yilda Qozog iston Respublikasining birinchi Prezidenti N.A.Nazarboyev
ʻ
Moskva davlat universitetidagi nutqida Yevroosiyo integratsiyasi tashabbusini ilgari
surdi. M.V.Lomonosov Rossiyaga rasmiy tashrifi chog‘ida.[9]
1994 yil mart oyida mamlakatlar o'rtasida Bayqo'ng'irni ijaraga berish shartlari
to'g'risida shartnoma imzolandi, unga ko'ra kosmik kompleks Rossiyaga 20 yilga ijaraga
beriladi, tomonlarning o'zaro kelishuvi bilan ijara muddatini keyingi 10 yilga uzaytiradi.
.
2005-yil 18-yanvarda umumiy chegaralarni delimitatsiya qilish bo yicha tarixiy
ʻ
kelishuv imzolandi.[10]
2018-yilda Qozog‘iston prezidenti Nursulton Nazarboyev ko‘p tomonlama
tadbirlar doirasida Rossiyaga 3 marta tashrif buyurdi. V.V.Putin Qozog‘istonga ham 2
31](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_31.png)
![marta tashrif buyurgan. 2019-yilning 3-4-aprel kunlari Qozog‘istonning yangi
saylangan prezidenti Qosim-Jomart Tokayev rasmiy tashrif bilan Moskvada bo‘ldi.
2019-yilning 8-9-may kunlari Qozog‘istonning sobiq prezidenti Nursulton Nazarboyev
Qizil maydondagi g‘alaba paradida ishtirok etdi. 2019-yilning 28-29-may kunlari
Rossiya Federatsiyasi Prezidenti Vladimir Putin Nur-Sultonga tashrif buyurdi, u yerda
YeOII yubiley sammitida ishtirok etdi, Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti Q.Tokayev
va Qozog‘iston Respublikasining sobiq Prezidenti N. Nazarboyev. 2019-yilda ikki
davlat bosh vazirlari Dmitriy Medvedev va Bosh vazir Asqar Mamin o‘zaro tashriflar
amalga oshirgan edi. 28-yanvar kuni Qozog‘iston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri
B.Atamqulov MDH Vazirlar kengashi ishida ishtirok etish uchun tashrif buyurdi.
2021-yil 27-may kuni Olma-Ota shahrida idoralararo navbatdagi siyosiy
maslahatlashuvlar bo‘lib o‘tdi, unda tomonlar biologik xavfsizlik sohasida Rossiya-
Qozog‘iston hamkorligini rivojlantirishni davom ettirish to‘g‘risida kelishuvga
erishdilar.
SSSR parchalanganidan keyin Rossiya va Qozog'iston o'rtasidagi munosabatlar nafaqat
postsovet hududida, balki geosiyosat sohasida ham eng muhim tarkibiy qismlardan
biriga aylandi. Rossiya Federatsiyasi va Qozog'iston Respublikasi o'rtasida diplomatik
munosabatlar 1992 yil 22 oktyabrda o'rnatilgan bo'lib, shu vaqt mobaynida Rossiya-
Qozog'iston munosabatlari yaxshi qo'shnichilik, ittifoqchilik va strategik sheriklik
ruhida rivojlanib kelmoqda.
Qozog iston va Rossiya o’rtasida 1992-yil 25-mayda Do stlik, hamkorlik va o zaroʻ ʻ ʻ
yordam to g risida shartnoma imzolandi.
ʻ ʻ Shartnomaga ko'ra, tomonlar o'zaro chegaralar
daxlsizligini tan oldi va teng, foydali, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy hamkorlikni amalga
oshirishga kelishib oldilar. Shartnomada umumiy harbiy-strategik makon yaratish,
harbiy bazalar, poligonlar va boshqa harbiy ob’ektlardan birgalikda foydalanish nazarda
tutilgan 23
.
23
Договор о дружбе, сотрудничестве и взаимной помощи между Российской Федерацией и Республикой
Казахстан (с изменениями на 7 июня 2012 года), Международный договор от 25 мая 1992 года .
docs.cntd.ru. Дата обращения: 23 марта 202
32](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_32.png)
![O‘tgan yillar davomida ikki davlat o‘rtasida hamkorlik bo‘yicha 270 dan ortiq
shartnoma va bitimlar imzolangan. Ular orasida: Rossiya-Qozog'iston hamkorligini
kengaytirish va chuqurlashtirish to'g'risida deklaratsiya 24
, har ikki respublika
fuqarolarining huquqiy maqomi to'g'risida, fuqaroligini olishning soddalashtirilgan
tartibi to'g'risida, Bojxona to'g'risida, Kaspiy shelfini va Karachag‘aloqdagi gaz konini
o‘zlashtirishda Rossiyaning ishtiroki to‘g‘risida, Rossiya Federatsiyasi va Qozog‘iston
Respublikasi o‘rtasida davlat chegarasi to‘g‘risidagi shartnomalar va boshqa bir qancha
bitimlar imzolamgan.
Rossiya va Qozog iston MDH, Kollektiv xavfsizlik tashkiloti, Yevroosiyo iqtisodiyʻ
hamjamiyati, Shanxay hamkorlik tashkiloti va Markaziy Osiyo hamkorlik tashkiloti
doirasida Yagona iqtisodiy makonni shakllantirish jarayonida ham keng hamkorlikni
amalga oshirib kelmoqda 25
.
Hamkorlik parlament darajasida ham faol rivojlangan bo’lib, 2003-yil 1-aprelda Ostona
shahrida Rossiya Federatsiyasi Federatsiya Kengashi raisi S.Mironov va Qozog‘iston
parlamenti Senati raisi O.Abdikarimov ishtirokida hamkorlikni rivojlantirish to‘g‘risida
bayonnomalar imzolandi.
2000-yil iyun oyida Qozog iston Prezidenti Nursulton Nazarboyev Rossiya
ʻ
Federatsiyasiga rasmiy tashrif bilan bo lib, Rossiya Prezidenti Vladimir Putin bilan
ʻ
muzokaralar yakunlari bo yicha qo shma bayonot, shuningdek, Bayqo ng ir faoliyatini
ʻ ʻ ʻ ʻ
ta minlash bo yicha hamkorlikni yanada rivojlantirish to g risida Memorandum
ʼ ʻ ʻ ʻ
imzoladi.
2002-yil 18-19-dekabrda N.Nazarboyevning Rossiyaga amaliy tashrifi chog ida Rossiya
ʻ
Federatsiyasi Prezidenti V.Putin bilan bo lgan uchrashuvda ikki davlat o rtasidagi
ʻ ʻ
savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish masalalari muhokama qilindi.
2005 yil 12 yanvarda Rossiya Federatsiyasi Prezidentining Qozog'istonga qisqa bir
kunlik amaliy tashrifi bo'lib o'tdi. Tashrif chog’ida tomonlar energetika sohasidagi
24
Декларация о расширении и углублении российско-казахстанского сотрудничества (Москва, 20 января
1995 г.) | ГАРАНТ . base.garant.ru. Дата обращения: 24 марта 2020
25
Декларация о расширении и углублении российско-казахстанского сотрудничества (Москва, 20 января
1995 г.) | ГАРАНТ . base.garant.ru. Дата обращения: 24 марта 2020
33](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_33.png)
![hamkorlik va chegaralarni delimitatsiya qilish masalasi hamda qator xalqaro masalalarni
muhokama qildilar.
2005 yil 17-18 yanvar kunlari Qozog'iston Prezidenti Nursulton Nazarboyevning
Rossiya Federatsiyasiga rasmiy tashrifi bo'lib o'tdi. Prezidentlar “Rossiya Federatsiyasi
va Qozog‘iston Respublikasi o‘rtasida davlat chegarasi to‘g‘risidagi shartnoma”ni
imzoladi 26
.
Prezidentlar ishtirokida Qozog‘istonning “Kazsat” aloqa va radioeshittirish sun’iy
yo‘ldoshini yaratish, shuningdek, ikki tomonlama harbiy-texnikaviy hamkorlik
jarayonida foydalanilgan va olingan intellektual faoliyat natijalariga bo‘lgan huquqlarni
o‘zaro himoya qilish to‘g‘risida hukumatlararo bitimlar imzolandi.
Savdo-iqtisodiy hamkorlik.
Rossiya Federatsiyasining MDH davlatlari bilan tashqi iqtisodiy aloqalari bo'yicha
Qozog'iston Respublikasi (Belarus Respublikasi va Ukrainadan keyin) uchinchi o'rinni
egallab kelmoqda. Qozog'iston Respublikasining tovar birja operatsiyalarida Rossiya
Federatsiyasining ulushi 24,7% ni tashkil qilgan bo’lsa Rossiya Federatsiyasining MDH
mamlakatlari bilan umumiy savdo aylanmasida Qozog'iston Respublikasining ulushi
15% ga ko’tarilgan.
Qozog‘iston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi
8 milliard dollardan oshib, so‘nggi 10 yil ichida rekord darajaga yetdi. 2006 yil avgust
oyida Qozog‘iston hududi orqali Rossiya yuklarini Qozog‘iston orqali Markaziy
Osiyoga, Xitoyga birgalikda tranzit qilish to‘g‘risida imzolangan kelishuv natijasida
Qozog‘iston va Rossiya o‘rtasidagi yuk aylanmasi 30 foizga oshadi.
Rossiyaning Qozog'iston Respublikasiga eksporti tarkibida yoqilg'i-energetika
kompleksi va mashinasozlik mahsulotlari yetakchi o'rinni egallaydi,
O tgan yillar davomida Qozog iston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi hukumatlariʻ ʻ
darajasida Qozog iston tomoni o rtasida savdo hamkorligi to g risida bitimlar imzolanib
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelinmoqda. Moskva va Sankt-Peterburg, Astraxan, Sverdlovsk, Omsk va Chelyabinsk
viloyatlari, Tatariston Respublikasi va boshqa bir qator Rossiya viloyatlari shular
jumlasidan.
26
Почему решение вопроса госграниц Казахстана называют большой дипломатической
победой . www.nur.kz (24 мая 2021). Дата обращения: 11 ноября 2022. Архивировано 12 ноября 2022 года.
34](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_34.png)
![Mintaqalararo va chegaraviy aloqalar qo'llab-quvvatlanadi. Ular tashqi savdo
aylanmasining 70 foizini tashkil qiladi. Transchegaraviy va mintaqalararo hamkorlikni
rivojlantirishga 2003 yil aprel oyida Omsk shahrida ikki davlat prezidentlari ishtirokida
bo‘lib o‘tgan Rossiya Federatsiyasi va Qozog‘iston Respublikasi chegaradosh
viloyatlari forumi turtki bo‘ldi.
MDH davlatlari bilan chegarada joylashgan Rossiya Federatsiyasining 27 ta sub'ektidan
12 tasi Qozog'iston Respublikasi bilan chegaradosh. Bu ular o'rtasidagi transchegaraviy
hamkorlikni kengaytirish va chuqurlashtirishga alohida ahamiyat beradi. Qozog istonʻ
Respublikasi viloyatlari bilan eng faol savdo-iqtisodiy aloqalarni Moskva, Chelyabinsk,
Sverdlovsk, Orenburg, Tyumen, Astraxan, Omsk, Irkutsk, Kemerovo, Moskva,
Novosibirsk, Qo rg on va Samara viloyatlari, shuningdek, Oltoy o lkalari olib
ʻ ʻ ʻ
bormoqda. va Krasnoyarsk viloyatlari, Boshqirdiston va Xakasiya
respublikalari. Rossiya va Qozog‘iston o‘rtasidagi tovar ayirboshlashning 70 foizdan
ortig‘i ushbu hududlarga, 60 foizdan ortig‘i esa transchegaraviy hamkorlikka to‘g‘ri
keladi.
2003 yil fevral oyida Qozog'iston Respublikasi, Rossiya Federatsiyasi, shuningdek,
Belarus Respublikasi va Ukraina prezidentlari to'rtlik mamlakatlarida iqtisodiy o'sishni
tezlashtirish uchun yagona iqtisodiy makon (YES) yaratish to'g'risida kelishuvga
erishdilar.
2005 yil avgust oyida Qozog'istonda Rossiya-Qozog'iston qo'shma korxonasi
"KAMAZ-engineering" ishga tushirildi. "KAMAZ-Engineering" ni yaratish loyihasi
Rossiya-Qozog'istonning avtomobil uskunalarini ishlab chiqarish sohasidagi birinchi
yirik va eng muvaffaqiyatli qo'shma loyihalaridan biri bo’ldi. Qozog iston tomonidan
ʻ
“KAMAZ-Engineering”ning ta sischilari “Kazakhstan Engineering” milliy
ʼ
kompaniyasi, Rossiya tomonidan “KAMAZ” OAJ hisoblanadi. Korxonaning loyiha
quvvati yiliga 2350 ta avtomobilni tashkil etadi.
Harbiy-texnik hamkorlik.
SSSR parchalanganidan keyin Rossiyaning yaqin xorijdagi eng yirik harbiy bazalari
Qozog iston hududida bo lib qoldi.
ʻ ʻ Bu Rossiyaning mudofaa qobiliyati uchun muhim
ahamiyatga ega bo'lgan kuchli poligon kompleksi: Semipalatinskdagi yadro poligonlari,
35](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_35.png)
![Azgirdagi Sari-Shagan poligoni, Emba poligoni va harbiy havo mudofaa tizimlari
mavjud edi. 1990-yillar boshida Qozog iston barcha sovet harbiy ob yektlarini o zʻ ʼ ʻ
mulki deb e lon qildi.
ʼ Ulardan foydalanish bo‘yicha Rossiya-Qozog‘iston muzokaralari
boshlandi.
1994 yil 28 martda Rossiya va Qozog'iston o'rtasida "Boyqo'ng'ir kosmodromidan
foydalanishning asosiy tamoyillari va shartlari to'g'risida shartnoma" imzolandi, unga
ko'ra majmua Rossiya Federatsiyasiga 20 yilgacha bo'lgan muddatga ijaraga berildi.
Keyinchalik 10 yil muddatga uzaytirish va yillik ijara narxi 115 million dollar deb
belgilandi.
1994-yildan beri Qozog iston va Rossiya o rtasida 1994-yil 28-martdagi harbiy
ʻ ʻ
hamkorlik to g risidagi hukumatlararo shartnoma doirasida birgalikda xavfsizlikni
ʻ ʻ
ta minlashning keng ko lamli masalalarini qamrab oluvchi 50 dan ortiq ikki tomonlama
ʼ ʻ
hujjatlar imzolangan. Yadroviy qurollarni tasarruf etish bo‘yicha hamkorlik va o‘zaro
hisob-kitoblar to‘g‘risidagi bitim, Qozog‘iston Respublikasi hududida joylashgan
strategik hujum qurollarini qisqartirish jarayonida hamkorlik to‘g‘risidagi bitim,
Rossiyaga olib kelingan texnika va qurol-yarog‘lar uchun kompensatsiya to‘lash
to‘g‘risidagi bitim shular jumlasidandir. Qozog‘iston hududidan, Mudofaa vazirliklari
o‘rtasida ikki davlat Qurolli Kuchlarini tayyorlash bo‘yicha tezkor chora-tadbirlarni
birgalikda rejalashtirish to‘g‘risidagi bitim, Qozog‘iston armiyasida shartnoma bo‘yicha
xizmat qilayotgan Rossiya harbiy xizmatchilari uchun kafolatlar to‘g‘risidagi bitim,
1996 yildan beri Rossiya va Qozog iston MDHning yagona havo hujumidan mudofaa
ʻ
tizimi doirasida qo shma jangovar navbatchilik qilmoqda.
ʻ Tomonlar mudofaa
doktrinalarini uyg‘unlashtirish, harbiy-iqtisodiy hamkorlik, shuningdek, MDH tashqi
chegaralarini himoya qilish bo‘yicha muntazam ravishda o‘zaro hamkorlik qiladi. 2001
yil yanvar oyidan harbiy-texnik hamkorlik bo yicha ikki tomonlama komissiya faoliyat
ʻ
ko rsatmoqda.
ʻ
2000 yil fevral oyida "Rosvoorujeniye" davlat kompaniyasi "Kazspetsexport" davlat
korxonasi bilan harbiy-texnik hamkorlikning asosiy yo'nalishlarini, shu jumladan
Rossiya harbiy mahsulotlarini Qozog'iston Respublikasiga qisman to'lash sifatida
eksport qilishni belgilab beruvchi bosh shartnoma imzoladi.
36](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_36.png)
![Qozog‘iston va Rossiya 2003 yilda Kollektiv xavfsizlik shartnomasi asosida tuzilgan
Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkilotining faol ishtirokchilaridir.
Qozog‘istondagi harbiy-texnik hamkorlikning o‘ta muhim bloki qozog‘istonlik
ofitserlarni Rossiyada tayyorlashdir. 2002-yilda tomonlar ushbu tayyorgarlikni yagona
dasturlar asosida, zamonaviy harbiy doktrina ishlanmalari asosida o‘tkazish kerakligi
to‘g‘risida kelishib oldilar. 2003-yilda Qozog‘istondan Rossiyaga Rossiya harbiy ta’lim
muassasalariga o‘qish uchun 254 nafar kursant yuborilgan. Qozog‘iston Shanxay
hamkorlik tashkiloti (ShHT) doirasidagi hamkorlikka katta ahamiyat beradi.
2004-yil 16-yanvarda Moskvada Qozog iston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasiʻ
Mudofaa vazirlari mos ravishda Muxtor Oltinboyev va Sergey Ivanov o rtasida
ʻ
qo shinlardan (kuchlardan) foydalanishni ta minlash manfaatlarida birgalikda
ʻ ʼ
rejalashtirish to g risida Bitim imzolandi
ʻ ʻ 27
.
Madaniyat sohasida hamkorlik.
Qozog‘iston Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi o‘rtasidagi madaniyat sohasidagi
hamkorlikning cho‘qqisi 2003 yilda Rossiyada Qozog‘iston yili va 2004 yilda
Qozog‘istonda Rossiya yilining o‘tkazilishi bo‘ldi.
Rossiyada Qozog'iston yili doirasidagi asosiy tadbirlar.
18 fevral kuni Moskvada, Katta teatrda Rossiyada Qozog'iston yilining tantanali
ochilishi bo'lib o'tdi. 2003 yil 17-20 fevral kunlari bo lib o tgan bayram tadbirlari
ʻ ʻ
doirasida Kremlda “Oltin jangchi: saklar qabristonining xazinalari” ko rgazmalari,
ʻ
Qozog iston kinosi haftaligi, Qozog iston Respublikasi san at ustalarining konsertlari va
ʻ ʻ ʼ
boshqalar bo lib o tdi. Qozog iston Respublikasi san at ustalarining gala-konserti va
ʻ ʻ ʻ ʼ
“Qozog iston dunyosi tan olgan” kitob ko rgazmasi bo lib o tdi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
14 mart kuni Moskva davlat lingvistik universitetida Tarjima fakultetida “Tilshunoslik
va xalqaro kommunikatsiya” mutaxassisligi bo‘yicha qozoq tilini o‘qitish
boshlandi. Bundan tashqari, universitet negizida Qozog iston Respublikasi va Rossiya
ʻ
Federatsiyasi o rtasida talabalar va o qituvchilar almashinuvi sohasida hamkorlik qilish
ʻ ʻ
27
Политика Казахстан и Россия . www.kazportal.kz . Дата обращения: 11 ноября 2022. Архивировано 11 ноября 2022
года
37](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_37.png)
![hamda ularning qo shma hamkorlik bo yicha universitetlararo aloqalariningʻ ʻ
koordinatori bo lish uchun qozoq tili va madaniyati markazi tashkil etildi.
ʻ
31-mart kuni Ostona shahrida Armaniston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi
(Roszarubezhsentr) huzuridagi Rossiya xalqaro ilmiy va madaniy hamkorlik markazi
vakolatxonasining ochilishi bo‘lib o‘tdi. Vakolatxona faoliyati sohasida gumanitar,
ilmiy va biznes sohalarida Rossiya-Qozog'iston va xalqaro hamkorlikning keng doirasi
mavjud. Vakolatxona ishining boshlanishi respublikada Rossiya fan va madaniyat uyini
tashkil etishning birinchi bosqichi hisoblanadi.
30-sentabr kuni Sankt-Peterburgda YevrAzES Parlamentlararo assambleyasi va Sankt-
Peterburg davlat universiteti hamkorligida “Qozog‘iston: tarix, madaniyat, til”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya ochildi. Forum davomida Yevroosiyo
Iqtisodiy Hamjamiyatiga a zo davlatlar milliy parlamentlari vakillari, Qozog iston
ʼ ʻ
Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi olimlari, oliy o quv yurtlari professor-
ʻ
o qituvchilari, madaniyat arboblari mintaqalararo va transchegaraviy hamkorlik,
ʻ
iqtisodiy va axborot xavfsizligini ta minlash masalalarini ko rib chiqdilar.
ʼ ʻ
10-sentabr Ostona shahrida Yevroosiyo milliy universitetida. Lev Gumilyovda ta’lim
sohasida Qozog‘istonda o‘tkazilgan Rossiya yili yakunlariga bag‘ishlangan respublika
yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi. Unda Qozog‘iston Respublikasi Ta’lim va fan vazirligi,
Rossiyaning respublikadagi elchixonasi vakillari, respublika ta’lim muassasalari
direktorlari, jamoat tashkilotlari vakillari ishtirok etdi.
2006 yilda Moskvada atoqli qozoq mutafakkiri Abay haykali ochildi. 2006 yil
Rossiyada Abay Kunanboev yili deb e'lon qilindi.
Rossiya va Qozog'iston o'zaro aloqada bo'lgan tashkilotlar
Rossiya va Qozog iston MDH, Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti va
ʻ
Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati, Shanxay hamkorlik tashkiloti, Markaziy Osiyo
hamkorlik tashkiloti doirasida, Yagona iqtisodiy makonni shakllantirish jarayonida
hamkorlik qiladi.
1997-yilda tashkil etilgan Hamkorlik bo yicha Rossiya-Qozog iston hukumatlararo
ʻ ʻ
komissiyasi (XHK) faoliyat ko rsatmoqda.
ʻ IGC doirasida Bayqo ng ir majmuasi, ʻ ʻ
38](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_38.png)
![transchegaraviy hamkorlik, transport, sarmoyaviy va harbiy-texnikaviy hamkorlik
bo yicha quyi qo mitalar mavjud.ʻ ʻ
39](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_39.png)
![2.2. Qozog’iston Respublikasi va AQSh hamkorligi
Qozog iston Respublikasi Prezidenti N.A.ʻ Nazarboyev Amerika Qo shma Shtatlari ʻ
Qozog iston mustaqilligini birinchilardan bo lib tan olgan va respublikaning
ʻ ʻ
muvaffaqiyatli rivojlanishida katta rol o ynagan davlatlardan biri ekanligini bir necha
ʻ
bor ta kidlagan edi.
ʼ 28
Qozog'iston-Amerika munosabatlarining dastlabki shakillanishi XX asrning 80-yillar
oxirlariga to’g’ri keladi. N.A. Nazarboyev AQSh ishbilarmon doiralari bilan aloqalar
o‘rnatishga aloxida etibor qaratdi. Qozog‘iston SSR Prezidenti bu aloqalar orqali xorijiy
sarmoyalarni jalb etish va ilg‘or texnologiyalardan foydalanishni asosiy vazefa deb
hisobladi. Aloqalarning boshlanishi N.A. Nazarboyevning 1990 yil 19 iyulda Amerika
Qo'shma Shtatlariga tashrifi chog’idan boshlandi. Qozog'iston SSR Prezidenti
N.A. Nazarboyev Vashingtonda Milliy xavfsizlik bo‘yicha yordamchi B.Skoukroft va
AQSh Senatidagi respublikachilar rahbari R.Doul bilan uchrashuv davomida SSSRda
kechayotgan qayta qurish, va demokratlashtirish jarayonlar haqida fikirlar
almashdi. O’zaro fikirlar almashinuv jarayonida Qozog‘iston SSR Prezidenti
N.A. Nazarboyev qayta qurish davrida qabul qilingan qarorlarda demokratiyani tiklash,
demokratik davlatning huquqiy asoslarini rivojlantirish, yangi siyosiy tafakkurni
shakllantirish, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bo‘yicha amaliy harakatlar uchun
imkoniyatlar yaratilganligini alohida ta’kidladi. 29
Shu kuning o’zida Qozog‘iston SSR Prezidenti N.A. Nazarboyev AQSh moliya vaziri
N.Breydi va AQSh Kongressi Vakillar palatasi Qurolli kuchlar qo‘mitasi raisi L.Espin
bilan ham uchrashuvni amalga oshirdi. Uchrashuvda ikki davlat o rtasida iqtisodiy
ʻ
sohadagi hamkorlikni kengaytirish masalalari, shuningdek, qurollanish poygasini
cheklash va qurolsizlanish sohasidagi qo shma qadamlar muhokama qilindi.
ʻ Amerika
Qo'shma Shtatlariga tashrifining ertasi kuni Qozog'iston SSR Prezidenti
28
Казахстан — США: к истории становления дипломатических отношений . e-history.kz (15 декабря
2016). Дата обращения: 18 ноября 2022.
29
Казахстан — США: к истории становления дипломатических отношений . e-history.kz (15 декабря
2016). Дата обращения: 18 ноября 2022.
40](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_40.png)
![N.A. Nazarboyev San-Fransiskoda Chevron korporatsiyasi boshqaruvi raisi K.Derr va
korporatsiya boshqaruvi raisi o‘rinbosari J.Bonni bilan uchrashuv natejasida
Qozog‘istonda tadbirkorlik faoliyatini boshlagan birinchi xorijiy kompaniyalardan biri
bo‘lgan “Shevron” korporatsiyasi bilan shartnoma imzolandi.
Olma-Otada 1991-yil 17-dekabrda N.A. Nazarboyevning AQSh Davlat kotibi Jeyms
Beyker bilan uchrashuvida Qozog‘istonning davlat mustaqilligini e’lon qilish bilan
bog‘liq bir qator masalalar muhokama qilindi. Ikki tomonlama iqtisodiy hamkorlikning
mumkin bo'lgan o'zgarishlari va istiqbollariga alohida e'tibor qaratildi. J.Beyker
Qozog‘iston Prezidenti bilan muloqotlarini juda foydali va samarali bo’lganligini
takidladi va o’z satirlarida “Tong soat uchda xonamga kelganimda, Nazarboyev bilan
o‘tkazgan uch soatim avval o‘tkazgan eng yaxshi uchrashuvlarim bo‘lganini his
qildim. U ta'sirchan rahbar edi, uni ortiqcha baholab bo'lmaydiganlardan biri edi...
Nazarboevda nima kerakligi haqida tasavvurga ega va narsalarni qanday qilib
mustahkam asosga qo'yishni aniq tushunadi». deb baholadi. 30
1991-yil 25-dekabrda AQSH Qozog iston Respublikasining davlat suverenitetini tanʻ
oldi va 26-dekabrda Prezident Jorj Bush N.A. Nazarboyevga Qozog‘iston
Respublikasining mustaqilligini tan olish to‘g‘risidagi maktubida “Mamlakatingizda
ro y berayotgan tarixiy o zgarishlar va Sovet Ittifoqining barham topishini hisobga
ʻ ʻ
olib, Amerika Qo shma Shtatlari hukumati Qozog istonni mustaqil davlat sifatida tan
ʻ ʻ
olishini ma lum qilishdan mamnunman”
ʼ deb o‘z maktubida bir necha oy davomida
AQSh, Qozog‘iston va butun dunyo manfaatlariga daxldor bo‘lgan eng muhim
masalalar bo‘yicha konstruktiv muloqot davom etayotganini ta’kidladi. Tomonlar o‘tish
davrida Rossiya, Ukraina, Qozog‘iston va Belarus yagona nazorat ostida yadro quroli
ustidan xavfsiz va ishonchli nazoratni ta’minlashga kelishib oldilar. AQSh prezidenti
Nursulton Nazarboyevning Qozog‘istonda xavfsizlikni ta’minlash va yadro qurolini
yo‘q qilishga sodiqligini olqishladi va bu jarayonga o‘z yordamini taklif qildi. Jorj
Bush ikki davlat o rtasida doimiy vakolatxonalar almashinuvi orqali to liq diplomatik
ʻ ʻ
30
Казахстан — США: к истории становления дипломатических отношений . e-history.kz (15 декабря
2016). Дата обращения: 18 ноября 2022.
41](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_41.png)
![munosabatlar o rnatishni mamnuniyat bilan taklif qildi va yaqin kelajakdaʻ
Qozog istonga elchi tayinlash niyatida ekanligini bildirdi.
ʻ “Xatimni yakunlab,
oldimizda turgan ko‘plab muhim masalalarni birgalikda ko‘rib chiqishimiz uchun
sizni 1992 yilning birinchi yarmida Vashingtonga tashrif buyurishga taklif
qilmoqchiman. Samimiy ehtirom bilan Jorj Bush", deb o’z maktubida keltirdi 31
.
Qozog‘iston Prezidenti Nursulton Nazarboyevning AQShga ikkinchi rasmiy tashrifi
1994-yil 14-fevralda boshlangan. AQSh tomoniga Yadro qurolini tarqatmaslik
to'g'risidagi shartnomaga qo'shilish to'g'risidagi ratifikatsiya yorlig'i topshirildi va
muhim hujjatlar to'plami imzolandi:
Qozog'iston Respublikasi va AQSh o'rtasidagi Demokratik hamkorlik
to'g'risidagi Xartiya;
Qozog'iston Atom energiyasi agentligi va AQSh Yadro nazorati komissiyasi
o'rtasida texnik ma'lumotlar almashinuvi va yadro xavfsizligi sohasida
hamkorlik to'g'risidagi bitim;
Qozog'iston, Xorijiy xususiy investitsiyalar korporatsiyasi (OPIC) va
Qozog'iston-Amerika iqtisodiy taraqqiyot kengashi o'rtasidagi hamkorlik
tamoyillari;
Qozog'iston-Amerika mudofaa konvertatsiyasi qo'mitasini tashkil etish
tamoyillari to'g'risidagi bayonot;
Qozog‘iston, Rossiya va AQSh o‘rtasida “Inmarsat-3” sun’iy Yer sun’iy
yo‘ldoshining uchirilishi munosabati bilan texnologik kafolatlar bo‘yicha
kelishuv.
1995 yil oktyabr oyining oxirida Nyu-Yorkda BMT Bosh Assambleyasining 50 -
sessiyasida Qozog iston Prezidenti Nazarboyev Prezident Klinton va Vitse-prezident
ʻ
Gor bilan energetika, neft va gaz tashish, mudofaa va harbiy konvertatsiya
muammolarini muhokama qilgan holda uchrashuvlar o tkazdi. , shuningdek, jahon
ʻ
31
25 лет отношений Казахстана и США: Как все начиналось . tengrinews.kz (16 декабря 2016). Дата
обращения: 18 ноября 2022
42](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_42.png)
![siyosatchilarining global muammolariga to'xtalib o'tadi. U amerikalik siyosatchi Genri
Kissinjer bilan uchrashganda ham shu masalalarga to'xtalib o'tgan .
2005-yil 18-martda AQSHning Olmaotadagi elchixonasi hamda Qozog istonʻ
Respublikasining Birinchi Prezidenti jamg armasi qoshidagi Jahon iqtisodiyoti va
ʻ
siyosati instituti hamkorligida AQSh bilan hamkorlikda Markaziy Osiyoda xavfsizlik
masalalariga bag ishlangan xalqaro konferensiya tashkil
ʻ etildi . Unda Qozog‘iston,
Xitoy , Qirg‘iziston , Rossiya , AQSh va Tojikistondan tadqiqotchilar, ekspertlar va
diplomatlar ishtirok etdi . 2018-yilning 15-18-yanvar kunlari Prezident Nazarboyev
AQShga tashrif buyurdi va tashrif uning davomida AQSh prezidenti Donald
Tramp boshchiligidagi mamlakat rahbariyati , shuningdek, Amerika ishbilarmon
doiralari vakillari bilan uchrashuvlar o‘tkazildi. Oq uyda bo lib o tgan uchrashuv
ʻ ʻ
yakunlari bo yicha ikki davlat rahbarlari “Qozog iston va Qo shma Shtatlar: XXI asrda
ʻ ʻ ʻ
kengaytirilgan strategik sheriklik” 32
qo shma bayonotini qabul qildilar . Qozog iston
ʻ ʻ
Prezidenti Qosim-Jomart Tokayev 2019-yil sentabr oyida BMT Bosh Assambleyasining
74-sessiyasida ishtirok etish uchun Nyu-Yorkka tashrifi chog ida amerikalik biznes
ʻ
vakillari, yetakchi tahlilchilar va amerikalik ekspertlar bilan bir qator ikki tomonlama
uchrashuvlar o tkazdi.
ʻ Tashrif doirasida AQSh prezidenti Donald Tramp bilan ham
qisqa uchrashuv bo‘lib o‘tdi. 2003-yildan beri har yili Qozog‘istonda “Dasht burguti-
2015” AQSH-Qozog‘iston harbiy mashg‘ulotlari o‘tkazib kelinmoqda, unda AQSh,
Buyuk Britaniya, Qirg‘iziston, Tojikiston, shuningdek, birinchi marta Afg‘oniston,
Nepal va Turkiya harbiylari ishtirok etishdi. "Dasht burguti-2015" mashqlarida. 33
2003
yilda Qozog‘iston Iroqqa 27 nafar harbiy muhandis yuborgan, jami 290 nafar
qozog‘istonlik harbiy xizmatchi Iroqqa tashrif buyurgan. "Kazbat" va "Kazbrig" harbiy
bo'linmalari tashkil etilgan bo'lib, ular AQSh va NATO qo'shinlari bilan hamkorlikda
doimiy asosda ishtirok etadilar, bu bo'linmalar ham Qozog'iston hududida, ham chet
elda o'tkaziladigan harbiy operatsiyalarda ham, fuqarolarga yaqin bo'lgan
tartibsizliklarga qarshi mashg'ulotlarda ham qatnashadi. [5]
Qozog‘iston Tashqi ishlar
32
https://www.gov.kz/memleket/entities/mfa-washington/activities/1995?lang=ru ( каз .) . gov.egov.kz . Дата
обращения: 14 ноября 2022
33
ТАСС: Армия и ОПК — В Казахстане завершилась активная фаза миротворческих учений «Степной
орел — 2015» . Дата обращения: 20 августа 2015. Архивировано 17 июля 2015 года.
43](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_43.png)
![vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra: “Qozog‘iston AQShning Markaziy Osiyo mintaqasida
xavfsizlik va barqarorlikka tahdidlarga qarshi kurashish amaliyotlarini qo‘llab-
quvvatlashda yetakchi rol o‘ynadi”. 34
2016 yil sentyabr oyida Olmaotada yuqumli kasalliklar diagnostikasi va o'ta xavfli
viruslar shtammlarini saqlash laboratoriyasi foydalanishga topshirildi , uni yaratish
uchun Qo'shma Shtatlar 130 million dollar ajratdi [7]
.
2011-yil holatiga ko‘ra, Qozog‘iston 2,5 milliard dollarlik savdo aylanmasi bilan
Qo‘shma Shtatlarning 78-yirik savdo hamkori edi. 2010 yilda AQShning Qozog‘iston
iqtisodiyotiga kiritgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri sarmoyasi 9,6 milliard dollarni tashkil etdi, bu
2009 yilga nisbatan 23,9 foizga ko‘p. Ushbu pul mablag'lari neft-gaz,
telekommunikatsiya va energetika sohalari ga yo ’ naltirilgan . 1994 va 1996 yillarda
AQSh-Qozog'iston ikki tomonlama investitsiya shartnomasi va ikki tomonlama soliq
to'g'risidagi shartnoma imzolangan. 2001-yilda Qozog‘iston va Qo‘shma Shtatlar
o‘rtasida AQSh-Qozog‘iston energiya hamkorligi tuzilgan. 2015-yilda Qozog istonʻ
Jahon savdo tashkilotiga a zo bo ldi.
ʼ ʻ 35
2019-yilda Qo shma Shtatlardan Qozog iston Respublikasiga to plangan investitsiyalar
ʻ ʻ ʻ
hajmi (Qozog iston rezidentlarining AQSH investorlari oldidagi majburiyatlari) 36
ʻ
milliard AQSH dollarini tashkil etdi, bu o tgan yilga nisbatan 17 foizga ko pdir.
ʻ ʻ Tog - ʻ
kon sanoatiga yo naltirilgan mablag larning maksimal hajmi – 94% yoki 33,9 mlrdni
ʻ ʻ
tashkil etmoqda. 36
Qozog iston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi ma lumotlariga ko ra, Qozog istonning
ʻ ʼ ʻ ʻ
birinchi prezidenti 2019-yilda AQShga rasmiy tashrifi chog ida umumiy qiymati qariyb
ʻ
7 milliard dollarga teng 24 ta shartnoma imzolangan, sarmoyaviy bitimlar hajmi esa 4,3
milliard dollarni tashkil qilgan. Imzolangan shartnomalar Amerikaning yetakchi
kompaniyalari – Chevron Overseas, WR Grace & Co, GE Transportation, Pfizer, John
Deere, Amity Technology, Global Beef Investments bilan aviatsiya va kosmik sanoati,
34
KAZBAT participates in Steppe Eagle 2014 exercise in Germany (PHOTOS) . Дата обращения: 20 августа
2015. Архивировано 24 сентября 2015 года.
35
Peacekeeping Operations in Iraq | Kazakhstan . Дата обращения: 20 августа 2015. Архивировано 3 мая 2017 года.
36
Пентагон формирует в Казахстане антироссийский рубеж . Дата обращения: 13 августа 2017. Архивировано 13
августа 2017 года.
44](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_44.png)
![qishloq xo jaligi, transport sohalarida texnologiyalar transferi kabi hamkorlik sohalariniʻ
qamrab oladi. 37
37
Американо-казахстанские отношения. 2019 . ranking.kz . Дата обращения: 14 ноября 2022.
45](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_45.png)
![2.3. Qozog’iston Respublikasi va Xitoy hamkorligi
Xitoy Qozog iston bilan 1992-yil 3-yanvarda diplomatik aloqalar o rnatganʻ ʻ
birinchi davlatlardan biri bo lib yangi yosh Qozog iston Respublikasi va Xitoy
ʻ ʻ
diplomatik aloqalar o rnatish to g risida kommyunike shartnomasi imzoladi.
ʻ ʻ ʻ 30 yil
davomida Xitoy va Qozog iston tarixan Markaziy Osiyodan qolgan chegara
ʻ
masalalarini to liq hal etishdan boshlab, qat iyat bilan olg a intilib, o zaro
ʻ ʼ ʻ ʻ
munosabatlarini abadiy har tomonlama strategik sheriklik darajasiga
ko tarmoqda.
ʻ Ayniqsa, keyingi yillarda Xitoy Raisi Si Szinpinning strategik
rahbarligida Qozog‘iston Respublikasining Birinchi Prezidenti N.A. Nazarboyev va
Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti K.K. Tokayev, Xitoy va Qozog‘iston bir-birini
siyosiy jihatdan qo‘llab-quvvatlab, savdo-iqtisodiy hamkorlikni
chuqurlashtirmoqda. Yevroosiyoning ikki sharqiy xalqi o‘rtasidagi ming yillik
munosabatlar tarixdagi eng yuqori darajaga ko‘tarilib, muttasil takomillashib, tobora
yaqinlashib bormoqda.
Xitoy-Qozog‘iston do‘stligi xalqaro barqarorlikka hissa qo‘shadi. 30 yil davomida
Xitoy va Qozog‘iston o‘z mustaqilligi, suvereniteti va hududiy yaxlitligini himoya
qilishda, o‘zlari tanlagan taraqqiyot yo‘llarini qo‘llab-quvvatlashda, ichki ishlariga har
qanday aralashuvga qat’iy qarshi turishda bir-birini qat’iy qo‘llab-quvvatlab kelmoqda.
Qozog‘iston va XXR o‘rtasidagi madaniy hamkorlik sohasidagi ilk huquqiy hujjatlardan
biri 16 iyulda tuzilgan “Qozog‘iston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasining
Shinjon-Uyg‘ur avtonom rayoni o‘rtasida turistik almashinuvni yanada rivojlantirish
to‘g‘risidagi bitim” bo‘ldi. , 1992 yil Olma-Otada. 1992-yil 10-avgustda “Qozog iston
ʻ
Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi o rtasida madaniy hamkorlik to g risida
ʻ ʻ ʻ
46](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_46.png)
![shartnoma” imzolandi 38
. 1993-yil oktabrda “1993-1994-yillar davrida madaniyat
sohasida hamkorlik rejasi” tasdiqlandi. 39
2013-yilda rais Si Szinpin Qozog‘istonda Ipak yo‘li iqtisodiy kamarini birgalikda barpo
etish tashabbusini ilgari surdi va bu tashabbus Qozog‘iston Respublikasining Birinchi
Prezidenti N. Nazarboyevdan ijobiy javob oldi. Nazarboyev va Qozog‘iston
jamiyatining turli qatlamlari. “Ipak yo‘li iqtisodiy kamari” va “Nurli yo‘l” yangi
iqtisodiy siyosatini amalga oshirish qo‘shimcha imtiyozlarga erishish va ikki mamlakat
xalqlariga sezilarli foyda keltirish uchun darhol va chuqur bog‘lanadi. . N.
Nazarboyevning fikricha, “gumanitar hamkorlikni yanada jadallashtirish uchun bunday
dasturlarni davom ettirish kerak” 40
1992 yilda Xitoy va Qozog'iston o'rtasidagi savdo
aylanmasi atigi 368 million dollarni tashkil etgan bo'lsa, 2021 yilning yanvaridan
noyabrigacha bu ko'rsatkich 22,94 milliard dollarga yetdi. 2020-yil oxiriga kelib
Xitoyning Qozog‘istonga kiritgan sarmoyasi 21,4 milliard dollarga yetdi, jumladan,
sanoat, qishloq xo‘jaligi, energetika, transport, yashil iqtisodiyot va boshqa sohalardagi
ko‘plab loyihalar iqtisodiy o‘sish, sanoatni modernizatsiya qilish, iqtisodiyotni
yaxshilashga muhim hissa qo‘shmoqda. Qozog'istonda odamlarning turmush darajasi va
atrof-muhitni muhofaza qilish va shu kabi muamolar ko’rib chiqildi. Mamlakatlar
o’rtasida 5 ta doimiy chegara punkti, 5 ta transchegaraviy neft va gaz quvurlari, 2 ta
chegaraviy temir yo l liniyasi va xalqaro chegara hamkorligi markazi mavjud bo’libʻ
Lyanyungandagi Xitoy-Qozog‘iston logistika hamkorligi bazasi Qozog‘istonning Tinch
okeaniga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish joyiga aylandi. Qozog iston hududidan o tuvchi
ʻ ʻ
Xitoy-Yevropa temir yo l ekspressi “po lat tuyalar karvoniga” aylandi.
ʻ ʻ Xitoy-
Qozog‘iston hamkorligi amaliyoti “Bir kamar, bir yo‘l” umumiy farovonlik taraqqiyot
38
Чжунхуа жэньминь гунхэго чжэнфу хэ Хасакэсытань гунхэго чжэнфу вэньхуа хэцзо седин
(Соглашение о культурном сотрудничестве между Правительством РК и Правительством
КНР). [Электронный ресурс]. - Режим доступа : www.chinabaike.com/law/gjt/1428060.html
39
План культурного сотрудничества на 1993-1994 гг.//Информационные системы
Казахстана Параграф. [Электронный ресурс]. - Режим доступа:
http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1028896
40
Назарбаев Н. Дни культуры Казахстана в Китае усилят контакты в области искусства,
живописи и музыки. Интервью Н. Назарбаева китайским СМИ. [Электронный ресурс]. -
Режим доступа: http://www.zonakz.net/ articles/ 73609
47](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_47.png)
![yo‘li, o‘zaro manfaatli imkoniyatlar yo‘li va odamlarning manfaatdorlik tuyg‘usini
oshiradigan baxt yo‘li ekanligini yaqqol isbotladi.
Xitoy-Qozog‘iston do‘stligi odamlar o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashga yordam
beradi. Xalqlar o'rtasidagi do'stlik odamlarning yaqinligida, odamlarning yaqinligi esa
qalblarning hamjihatligidadir. O‘tgan 30 yil ichida Xitoy va Qozog‘iston Buyuk Ipak
yo‘lidagi ming yillik tarixni davom ettirib, madaniyat, ta’lim, sport, fan va texnologiya,
turizm va boshqa gumanitar sohalarda almashinuv va hamkorlikni chuqurlashtirdi.
Abay Kunanbayev, Dimash Kudaybergen va boshqa qozog‘istonlik mashhurlar
Xitoyda, Xitoyning Xiaomi, Huawei va OPPO kabi texnologiya brendlari esa
Qozog‘istonda keng shuhrat qozonmoqda. Ikki mamlakat o rtasida talabalar soniʻ
o sishda davom etmoqda va madaniyat almashinuvining “yosh elchilari” ko payishi
ʻ ʻ
natijasida xitoy tilini o'rganish Qozog'iston bo'ylab tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda.
Xitoy-Qozog'iston do'stligi koronavirus tumanini tarqatib yubordi. Koronavirus
epidemiyasi boshlanganidan beri Xitoy va Qozog iston davlat rahbarlari telefon orqali
ʻ
koronavirusga qarshi kurashda birlashish haqida ko p marta gaplashgan.
ʻ Ikki mamlakat
hukumatlari va xalqlari bir qayiqda bo‘lib, qiyinchiliklarni yengib o‘tishda bir-birlariga
ko‘maklashishi, bir-biriga mustahkam ma’naviy yordam va epidemiyaga qarshi katta
moddiy yordam ko‘rsatishi bu ham aloqalarni yanada mustaxkamladi.
Qozoq maqolida yaxshi aytilgan: “Do‘stlik – bebaho boylik”. O‘tgan 30 yil ichida
xalqaro vaziyat muttasil o‘zgarib borayotganiga qaramay, Xitoy va Qozog‘iston
o‘rtasidagi do‘stlik vaqt o‘tishi bilan mustahkamlanib bordi. Ko'p asrlik o'zgarishlar
tufayli yuzaga kelgan imkoniyat va muammolarga duch kelgan Xitoy va Qozog'iston
ikki davlat rahbarlari erishgan muhim kelishuvni so'zsiz amalga oshirishi, strategik
o'zaro ishonchni doimiy ravishda mustahkamlashi, o'zaro manfaatli hamkorlikni
kengaytirishi, yaxshi qo'shnichilik do'stligini chuqurlashtirishi, mushtaraklikni saqlashi
kerak. “Bir kamar, bir yo‘l” tashabbusini Qozog‘istonning yangi iqtisodiy rivojlanish
siyosati bilan integratsiyalashuviga ko‘maklashish, turli sohalardagi hamkorlikni
chuqurlashtirish, o‘zaro savdo sifati va ko‘lamini oshirish, tranzit va transport
hamkorligi va o‘zaro aloqalarni mustahkamlash, shu kabi sohalarda hamkorlikni
48](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_48.png)
![chuqurlashtirishni davom ettirish. energetika, moliya, qishloq xo'jaligi, chorvachilik, fan
va texnologiya, elektron tijorat va boshqalar kabi ikki mamlakat o'rtasidagi iqtisodiy
hamkorlikni sifat jihatidan rivojlantirishga yordam beradi va ikki mamlakat va xalqlar
uchun ko'proq imtiyozlar yaratadi. 41
41
2 февр. 2022 г. — Казахстанско - китайские отношения привели к значительным успехам.
Политическое взаимодоверие между двумя странами достигло беспрецедентной высоты
49](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_49.png)
![III BOB. QOZOG’ISTON RESPUBLIKASINING XALQARO
TAShKILOTLAR BILAN O’ZARO MUNOSABATI VA ISTIQBOLI
3.1. Qozog’iston Respublikasi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti munosabati
Qozog‘iston xalqaro tashkilotlar faoliyatida faol ishtirok etdi. 2010 yilda
Qozog'iston YXHTga, 2011 yilda Islom hamkorlik tashkilotiga raislik qildi.
Dastlabki kunlardanoq Shanxay hamkorlik tashkiloti ishida faol ishtirok etgan, 2010-
2011 yillarda uning raisi bo‘lgan. 2016-yilda mamlakat 2017-2018-yillar uchun BMT
Xavfsizlik kengashining nodoimiy a’zosi etib saylangan 42
.
2017-yilda Ostona shahrida 112 davlat ishtirokida muqobil energiya mavzusiga
bag‘ishlangan EXPO-2017 Butunjahon ko‘rgazmasi bo‘lib o‘tdi. Ko‘rgazma
yakunlangach, o‘z joyida “Ostona” xalqaro moliya markazi ochildi 43
BMTning asosiy vazifalaridan biri dunyo tinchligini saqlash, xalqaro hamkorlikni
rivojlantirish va kollektiv xavfsizlikni ta’minlashdan iborat bo’lib bu tashkilot
ikkinchi jahon urushi tugaganidan so’ng 1945-yil 24-oktabrda tuzilgan va ko'p yillar
davomida xalqaro inqirozlarning oldini olish va cho'zilgan nizolarni hal qilishda
muhim rol o'ynab kelmoqda. U tinchlik o'rnatish va saqlash, gumanitar yordam
ko'rsatish bilan bog'liq murakkab operatsiyalarni amalga oshirdi. Qozog‘iston
Respublikasi 1992-yil 2-martda Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo‘lib kirishi
mamlakatning jahon hamjamiyatiga chinakam mustaqil davlat sifatida tarixiy voqea
bo‘ldi.
Qozog‘iston BMTga nafaqat jahon hamjamiyatining yangi a’zosi, balki hozirgi
zamonning eng dolzarb xalqaro muammolari bo‘yicha faol pozitsiyani egallagan
davlat sifatida kirib keldi. 1991 yilda Semipalatinsk poligonining yopilishi va 1992
yilda Lissabonda Yadroviy sinovlarni to'liq taqiqlash to'g'risidagi Shartnomaga
(NPT) ko’ra yadro quroliga ega bo'lmagan davlat sifatida qo'shilish majburiyati
42
Казахстан впервые стал председателем Совбеза ООН . dw.com (25 июля 2019). Дата обращения: 25 июня
202 2 .
43
Назарбаев об ЭКСПО, Сирии и своей работе . Vlast.kz (14 сентября 2017). Дата обращения: 25 июня 202 2 .
50](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_50.png)
![Qozog'istonga o'z tashabbuslarini ilgari surish uchun katta imkoniyatlar berdi.
Qozog iston delegatsiyasi BMTning to liq a zosi sifatida ishtirok etgan birinchiʻ ʻ ʼ
forum 1992 yil kuzida bo lib o tgan BMT Bosh Assambleyasining 47-sessiyasi edi.
ʻ ʻ
Mazkur sessiyada Qozog‘iston Respublikasi Prezidenti N.A.Nazarboyev
Qozog‘istonning xalqaro siyosati haqida batafsil ma’ruza qildi.
Qozog istonning BMT doirasida asosiy vazifalaridan biri global va mintaqaviy
ʻ
xavfsizlik sohasida xalqaro maydon, siyosat va iqtisodiyotda adolatli dunyo tartibini
o'rnatish, barqaror rivojlanish asoslarini yaratish va jahon hamjamiyati a'zolar
o'rtasidagi munosabatlarni uyg'unlashtirishdan iborat. 44
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi Qozog istonda 1993
ʻ
yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi tashkil etilgan bo’lib shu
davirdan boshlab bu dastur o z faoliyatini milliy strategik maqsadlarga
ʻ
muvofiqlashtirib, asosiy e tiborni ijtimoiy rivojlanish va qashshoqlikka barham
ʼ
berish, demokratik jarayon orqali samarali boshqaruv, adolatli iqtisodiy o sish va
ʻ
barqaror atrof-muhitni boshqarishga qaratib kelmoqda. BMTTD maslahatchilari
hukumatga xususiylashtirish milliy dasturini ishlab chiqishda muvaffaqiyatli yordam
berdi. Shuningdek, Atrof-muhitni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish bo‘yicha
Milliy harakatlar rejasi, Ayollar salomatligini mustahkamlash bo‘yicha Milliy
harakatlar, Ijtimoiy rivojlanishga ko‘maklashish (SDS), Sog‘lom turmush tarzi
dasturi va boshqa rejalarni isloh qilish va amalga oshirish yuzasidan maslahat
xizmatlari ko‘rsatildi. Yana bir ustuvor vazifa – davlat boshqaruvi tizimini
takomillashtirish edi. BMTTD Semipalatinsk viloyatidagi 40 yil davom etgan yadro
fojiasiga javoban Semipalatinsk viloyatining gumanitar-ekologik reabilitatsiyasi va
iqtisodiy rivojlanishining kompleks dasturini ishlab chiqqan yetakchi donorlar
qatoridan joy oldi. BMTTD ko magida Qozog iston BMTning inson huquqlari
ʻ ʻ
bo yicha bir qancha hujjatlariga qo shildi.
ʻ ʻ
44
Выступление Президента РК Назарбаева на 47 сессии Генеральной Ассамблеи ООН 5
октября 1992 года // Казахстанская правда. - 6 октября 1992 года.
51](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_51.png)
![Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bolalar jamg'armasi (UNICEF) Birlashgan
Millatlar Tashkilotining Bolalar jamg‘armasi (YUNISEF) va Qozog‘iston hukumati
o‘rtasidagi hamkorlik dasturi besh yo‘nalishni o‘z ichiga oladi: ona va bola
salomatligi, ona va bola ovqatlanishi, boshlang‘ich ta’lim, suv va kanalizatsiya,
rejalashtirish va targ‘ibot ishlari. Dasturda asosiy e'tibor ona va bola salomatligi va
ovqatlanishiga qaratilgan bo’lib UNICEF ko‘magida Qozog‘istonda bolalar
o‘limining ko’payishini kamaytirishga muvaffaq bo‘ldi. Qozog‘istonning Bola
huquqlari to‘g‘risidagi konventsiyani (CRC) ratifikatsiya qilishi UNICEFga bolalar
huquqlarini himoya qilish uchun ko‘proq imkoniyatlar berdi. UNICEFning
Qozog‘istondagi dasturi, shuningdek, Orol dengiziga ekologik va mintaqaviy yordam
dasturida (ASPERA) vaksinalar, shpritslar, asosiy dori-darmonlar va sinflarni
jihozlash uchun asbob-uskunalar bilan ta’minlash, o‘qituvchilar malakasini oshirish,
maktablarni toza ichimlik suvi bilan ta’minlash va ta’lim sifatini yaxshilashni o‘z
ichiga olmoqda. 2000 yil fevral oyida Qozog'iston Respublikasi hukumati va
UNICEF o'rtasida hamkorlik dasturi bo'yicha istiqbolli kelishuvlar imzolandi. Bunda
avvalgidek salomatlikka asosiy e'tibor berildi, lekin ko'proq ta'lim, shuningdek,
alohida qo'llab-quvvatlashga muhtoj bolalarga yordam berish, yoshlarning jamoat
ishlarida ishtirok etishi kabi muommolar o’z yechimini topmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholi jamg'armasi (UNFPA) BMT Aholi
jamg'armasining Qozog'istonga yordami 1992 yilda boshlangan va shundan beri
asosan reproduktiv salomatlik oilaviy rejalashtirish xizmatlari sifatini yaxshilash va
qo'llab-quvvatlashga qaratilgan. Buning natijasida asbob-uskunalar bilan ta’minlash,
o‘quv markazlarini tashkil etish va tibbiyot xodimlarini tayyorlash hamda aholi
o‘rtasida axborot tarqatish amalga oshirildi. Mahalliy NNTlar orqali oilani
rejalashtirishning zamonaviy usullari bo’yicha 1998-1999 yillardan 2030 yilgacha
bo'lgan ijtimoiy strategik rejaga javoban UNFPA Qozog'iston Respublikasi
52](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_52.png)
![hukumatiga aholi siyosatini shakllantirish va Qozog'istonda birinchi aholini ro'yxatga
olishni qo'llab-quvvatlashda yordam berdi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Narkotik moddalarni nazorat qilish
boshqarmasi va jinoyatlarning oldini olish (OCCPP) Birlashgan Millatlar
Tashkilotining Narkotik moddalarni nazorat qilish va jinoyatchilikning oldini olish
boshqarmasi Qozog‘istonda bir milliy va bir mintaqaviy loyihani amalga oshirmoqda.
Qozog‘istonda narkotik moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi chora-tadbirlarni
kuchaytirish va takomillashtirish» (775 ming AQSH dollari) bo‘yicha Qozog‘iston
Respublikasi hukumatini giyohvandlikka qarshi kurash bo‘yicha chora-tadbirlar
sohasida maslahat yordami ko‘rsatish, giyohvand moddalarni nazorat qiluvchi
organlarda malaka oshirish yo‘li bilan qo‘llab-quvvatlash boshlandi. Yana bir loyiha
“Qozog‘iston, Qirg‘iziston va Tojikistonda giyohvandlik o‘simliklarining noqonuniy
o‘sish hududlarini xaritalash” 1997-yil dekabr oyida boshlangan bo’lib Qozog'iston
Respublikasi Prezidentining iltimosiga binoan 1998 yilda ODCCP hukumatga
giyohvand moddalar va uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash bo'yicha bosh reja
ishlab chiqishda o’z yordamini taqdim etdi. Ushbu loyihaning umumiy byudjeti
taxminan 5,5 million AQSh dollarini tashkil etmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti Oliy komissari boshqarmasi Qochqinlar
(UNHCR) BMT Qochqinlar bo‘yicha Oliy komissarligi boshqarmasi 1995-yil
sentabr oyida Qozog‘iston Respublikasi hukumati va nodavlat tashkilotlariga
qochqinlar bilan ishlashning huquqiy asoslari va institutsional tuzilmalarini
mustahkamlash va ular bilan bog‘liq muammolarni hal etishda yordam ko‘rsatish
maqsadida ochilgan. Hozirda Qozog‘istonda, asosan, Tojikiston, Afg‘oniston,
Chechenistondan 14,5 mingga yaqin qochqin istiqomat qiladi. Olmaotadagi
vakolatxona qochqinlarni himoya qilish va ularga yordam berishga qaratilgan qator
loyihalar ustida ishlamoqda, shuningdek, qochqinlar to'g'risidagi qonunni ishlab
chiqishda ko'maklashmoqda. Ushbu loyihalar mamlakatda qochqinlar bilan ishlashda
ma'lum yutuqlarga erishdi. Bu Qozog'iston Respublikasining 1999 yil yanvar oyida
53](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_53.png)
![qochqinlar maqomi to'g'risidagi 1951 yil Jeneva konventsiyasiga qo'shilishida,
shuningdek, qochqinlar maqomi to'g'risidagi qonun loyihasini ishlab chiqishda o'z
aksini topdi. Bundan tashqari, UNHCR qochqinlar bilan bog'liq xalqaro hujjatlar
bo'yicha bir qator seminarlar va simpoziumlar o'tkazdi. Inson huquqlari va
qochqinlar bo'yicha bir qator hujjatlarni nashr etishda ishtirok etdi. Qochqinlarning
zaif guruhlari Qizil Xoch va Yarim Oy jamiyati orqali uzoq muddatli strategiya
sifatida BMTning Qochqinlar bo yicha Oliy komissarligi Olmaotada texnik yordamʻ
ko rsatish, davlat va nodavlat tashkilotlarini umumiy qo llab-quvvatlash orqali
ʻ ʻ
Qozog istonning qochqinlar bilan bog liq potentsial muammolarni mustaqil hal qilish
ʻ ʻ
salohiyatini rivojlantirish uchun barcha sa y-harakatlarini amalga oshirdi.
ʼ
Qozog'iston Bolalar jamg'armasi va Inson huquqlari va qonun ustuvorligi xalqaro
byurosi BMTning Qochqinlar bo'yicha Oliy komissarligi loyihasi hamkorlari sifatida
muhim moddiy yordam va inson huquqlari bilan bog'liq masalalar bo'yicha treninglar
amalga oshirildi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ayollar uchun taraqqiyot jamg'armasi
(UNIFEM) Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ayollar uchun Taraqqiyot
Jamg'armasi (UNIFEM) ayollar huquqlari, iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot va gender
tengligi bo'yicha innovatsion dasturlarga moliyaviy yordam va texnik yordam
ko'rsatadi. Qozog‘istonda 1999-yil iyul oyida tashkil etilganidan buyon UNIFEM
BMTTD, UNDGO va UNIFEM bilan birgalikda “Pekin Harakat platformasini
amalga oshirishda BMTning doimiy koordinatori faoliyatini qo‘llab-quvvatlash”
loyihasini amalga oshirib kelmoqda. Ushbu loyihaning asosiy maqsadlari ayollarning
rolini kuchaytirish va gender tamoyillarini joriy etish, gender siyosati va dasturlarini
ishlab chiqish va amalga oshirish, BMT agentliklari, fuqarolik jamiyati va hukumat
o'rtasidagi biznes va samarali munosabatlarni rivojlantirishda qo'llab-quvvatlash va
yordam ko'rsatishdan iborat. Pekin harakat platformalarining strategiyalarini amalga
oshirish, UNDAF, CCA va GCC kabi BMT materiallari va hujjatlarida genderni
hisobga olish va UNIFEM targ'ibotini ilgari surish bo'yicha faoliyat yuritmoqda.
54](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_54.png)
![Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) Qozog‘iston Respublikasi hukumatiga Xalqaro
mehnat tashkiloti tomonidan ko‘rsatilayotgan asosiy texnik yordam ikkita yirik loyiha
orqali amalga oshirilmoqda: “Mahalliy iqtisodiyotni qayta qurish va bandlikni
tartibga solish: tushkun hududlarda ish o‘rinlarini yaratish bo‘yicha ko‘rgazmali
loyiha” (239 ming. AQSH dollari) va “O z biznesingni boshla va takomillashtir” (250ʻ
ming AQSH dollari). 1995 yilda tashkil etilganidan buyon XMT ish haqi siyosatini
ishlab chiqish, bandlik siyosatini ishlab chiqish va boshqa masalalar bo'yicha turli
maslahat xizmatlarini ko'rsatib kelmoqda. Qozog‘istonda ish joyidagi xavfsizlik va
kasb kasalliklari, shuningdek, uch tomonlama munosabatlar tizimini joriy etish
bo‘yicha qator seminarlar o‘tkazildi. Xalqaro mehnat tashkiloti mehnat, bandlik,
xavfsizlik va mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi turli qonun loyihalariga sharh va
tavsiyalar berdi. 1995-1996 yillarda XMT BMTTD rahbarligida Ijtimoiy rivojlanish
strategiyasi doirasida “Qozog‘iston sanoat korxonalarini qayta qurish” masalasi
bo‘yicha tadqiqot o‘tkazdi, bir qancha hujjatlarni ratifikatsiya qilishda yordam berdi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta'lim, fan va madaniyat masalalari
bo'yicha tashkiloti (YUNESKO) mandate Birlashgan Millatlar Tashkilotining
Ta'lim, fan va madaniyat masalalari bo'yicha tashkilotining mandati qonun va inson
huquqlariga umumbashariy hurmatni rag'batlantirish maqsadida ta'lim, fan,
madaniyat va kommunikatsiyalar orqali xalqlar o'rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish
orqali tinchlik va xavfsizlikni ta'minlashdan iborat. irqi, jinsi, tili va dinidan qat'i
nazar, Birlashgan Millatlar Tashkiloti Nizomida dunyo xalqlari tomonidan
mustahkamlangan asosiy erkinliklar. YuNESKOning Olmaotadagi vakolatxonasi
1994 yilda ochilgan va shundan beri Qozog'istonda rasmiy va norasmiy ta'lim
sohasida donorlik yordamini muvofiqlashtirishda yetakchi rol o'ynadi. Shunday qilib,
1995-1996 yillarda. YuNESKO Qozog istonda umumiy qiymati 890 000 AQSh
ʻ
dollari bo lgan boshlang ich, o rta, oliy va kasb-hunar ta limi bo yicha milliy tahlilga
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
rahbarlik qildi va muvofiqlashtirdi. Ilm-fan sohasida YuNESKO Orol dengizi
mintaqasida yirik monitoring loyihasini amalga oshirmoqda, shuningdek, Kaspiy
55](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_55.png)
![dengizi va Semipalatinskdagi sobiq yadro poligoniga oid masalalar ustida
ishlamoqda. YUNESKO o zining mintaqaviy “Ipak yo li” loyihasi orqaliʻ ʻ
madaniyatni faol targ ib qilmoqda. Eng muhim misollardan biri xalqaro va
ʻ
qozog‘istonlik rassomlar o‘rtasidagi hamkorlik ko‘lamini kengaytiruvchi “Bridge”
dasturidir. Ofis faoliyatining birinchi yilidan boshlab ommaviy axborot vositalarini
qo'llab-quvvatlash va jurnalistikani rivojlantirishga qaratilgan kommunikatsiyalarni
rivojlantirishda ko'mak ko'rsatilmoqda.
Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti (VOZ) Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining
Qozog‘istondagi dasturining asosiy ustuvor yo‘nalishlari: sog‘liqni saqlash tizimini
isloh qilish, ona va bola salomatligi, hamshiralik xizmati islohoti, milliy ovqatlanish
siyosati, yuqumli kasalliklarga qarshi kurash, yuqumli bo‘lmagan kasalliklarga qarshi
kurash, dori siyosatini rivojlantirish, ekologiya va salomatlik. . JSST Qozog'istonga
o'rta muddatli harakatlar dasturini amalga oshirishda, shuningdek, boshqa
mamlakatlar va JSST tarmog'i bilan o'zaro hamkorlikda yordam beradi. 1996 yilda
Qozog'istonda bir nechta loyihalar ishga tushirildi, shu jumladan MECACAR
loyihasi, natijada Qozog'istonga poliomielitga qarshi 2 920 000 vaksina yetkazib
berildi, boshqa donorlar bilan hamkorlikda markaziy va mahalliy hokimiyat organlari
bilan bog'liq dasturlarni hal qilishda yordam beradigan "Suv ta'minotini yaxshilash"
loyihasi. toza ichimlik suvi bilan. Hukumat va JSST o'rtasida 2000-2001 yillarga
mo'ljallangan o'rta muddatli hamkorlik dasturi amalga oshirilmoqda. 1996 yildan beri
JSST CARK mintaqaviy loyihasini sog'lom onalik, emizish, oilani rejalashtirish va
bolalar kasalliklarini integratsiyalashgan holda boshqarishga yordam berish orqali
qo'llab-quvvatlab kelmoqda.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining sanoatni rivojlantirish tashkiloti (UNIDO)
Qozog iston 1997-yil iyun oyida BMTning sanoatni rivojlantirish tashkilotiga rasman
ʻ
a zo bo lgan. 2000 yilda UNIDO Qozog'istonda o'zining rasmiy vakolatxonasini
ʼ ʻ
ochdi. Vaholanki, Qozog‘iston bu tashkilotga a’zo bo‘lgunga qadar ham UNIDO turli
loyihalarni amalga oshirgan. 1995-yil noyabr oyida BMTTD bilan birgalikda UNIDO
56](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_56.png)
![“Kichik va o rta biznesni rivojlantirish” loyihasini ishga tushirdi va birinchiʻ
bosqichda Tekeli qo rg oshin-rux zavodini qayta qurishda yordam ko rsatdi.
ʻ ʻ ʻ
Loyihaning ikkinchi bosqichida Olmaota shahrida Biznes-maslahat markazi (BKM)
tashkil etildi, u hozirda 454 nafarga yaqin tadbirkor va xususiy korxonalarga xizmat
ko rsatgan, shuningdek, 2300 dan ortiq kishi uchun biznes asoslari bo yicha 38 ta
ʻ ʻ
seminar o tkazgan. Olmaota, Qizilo rda, Qo stanay, Tekeli va Uralsk. Olmaota
ʻ ʻ ʻ
shahar markazi xuddi shunday markazlarni Tekeli va Atirauda tashkil etishni qo‘llab-
quvvatladi. UNIDO, shuningdek, BMTTDning gender rivojlanish, Orol dengizi
sohilini tiklash va salohiyatni rivojlantirish bo'yicha boshqa dastur va loyihalariga,
shuningdek, BMTning boshqa agentliklariga yordam ko'rsatdi.
Qozog‘iston BMTning tinchlikparvarlik faoliyati va tinchlikparvarlik salohiyatini
mustahkamlash borasidagi sa’y-harakatlarini to‘liq qo‘llab-quvvatlaydi va BMTning
“standby” kelishuvi tizimining vakolatlarini yanada kengaytirish bo‘yicha
ko‘rilayotgan chora-tadbirlarni ijobiy baholaydi. Qozog'istonning ushbu faoliyatdagi
faol ishtirokining dalili - Qozog'iston tinchlikparvar batalyonining (Kazbat) tashkil
etilishi bo'lib, uning bo'linmalari hozirda Iroqdagi barqarorlashtirish kuchlari
tarkibida xizmat qilmoqda. 45
3.2. Qozog’iston Respublikasining Shanxay hamkorlik tashkiloti bilan o’zaro
munosabatlari
45
Вербицкая Н. Вместе с ООН – в мировое сообщество // Казахстанская
правда. 2001. 12 марта.
57](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_57.png)
![Shanxay Hamkorlik Tashkiloti (ShHT) submintaqaviy xalqaro tashkilot bo lib, ungaʻ
6 ta davlat: Qozog iston, Xitoy, Qirg iziston, Rossiya, Tojikiston va O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
kiradi. Sovet Ittifoqi va Mustaqil Davlatlar Hamdo stligining umumiy hududi
ʻ
Yevrosiyo hududining 61% ni, umumiy demografik salohiyat esa dunyo aholisining
to rtdan bir qismini tashkil etadi. Iqtisodiy salohiyat esa SSSRdagi eng qudratli Xitoy
ʻ
iqtisodiyotini o z ichiga oladi. Rasmiy ish tillari rus va xitoy tillaridir.
ʻ
Bosh qarorgohi Pekinda. ShHT ramziyligi markazida tashkilot emblemasi tushirilgan
oq bayroqni o'z ichiga oladi. Gerbning yon tomonlarida ikkita dafna gulchambari
tasvirlangan, o'rtada - Yerning sharqiy yarim sharining ramziy tasviri, yuqorida va
pastda "oltilik" egallagan yerning konturlari - yozuvi. Xitoy va rus: "Shanxay
hamkorlik tashkiloti". Shanxay hamkorlik tashkilotining salafi “Shanxay beshligi”
(Rossiya, Qozog iston, Qirg iziston, Xitoy va Tojikiston) bo lib, chegara hududida
ʻ ʻ ʻ
harbiy sohada ishonchni mustahkamlash to g risidagi bitim (1996-yil) imzolanishi
ʻ ʻ
natijasida tuzilgan. va O'zaro kelishuv
chegara hududida qurolli kuchlarni qisqartirish (1997). Bu mamlakatlarning
yaqinlashuvi, birinchi navbatda, Shimoliy koalitsiya qo shinlari va “Tolibon”
ʻ
harakati o rtasida fuqarolar urushi davom etayotgan Markaziy Osiyodagi
ʻ
beqarorlikning asosiy manbai – Afg onistondan ularning chegara hududlari
ʻ
xavfsizligiga tahdid solganligi bilan bog liq edi. Bu ikki shartnomaning birinchisi
ʻ
Shanxayda imzolangan bo‘lib, “Shanxay beshligi” atamasi paydo bo‘ldi. Olmaota
(1998), Bishkek (1999), Dushanbe (2000) sammitlaridagi qo‘shma ishlar “Shanxay
ruhi” deb nom olgan sammitlarni yaratishga – o‘zaro ishonch muhitini
rivojlantirishga imkon berdi.
konsensus mexanizmiga kelish uchun maslahatlashuvlar va erishilgan kelishuvlar
qoidalarini amalga oshirish bo'yicha ixtiyoriy kelishuv. Asta-sekin masalalar doirasi
tashqi siyosat, iqtisodiyot, atrof-muhitni muhofaza qilish, jumladan, suv resurslaridan
foydalanish, madaniyat va boshqalarga kengayib bordi. Bularning barchasi sammitlar
va maslahatlashuvlar tizimini yangi mintaqaviy birlashma sifatida rasmiylashtirish
zaruriyatiga olib keldi.
58](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_58.png)
![2001 yil 14-15 iyun kunlari Shanxayda olti davlat - Rossiya, Xitoy, Qozog'iston,
Qirg'iziston, Tojikiston va O'zbekiston rahbarlarining uchrashuvi bo'lib o'tdi.
ShHT tashkil etilganligini e'lon qildi. Sammitda qabul qilingan deklaratsiyada
Markaziy Osiyoda tinchlik, xavfsizlik va barqarorlikni saqlash va ta’minlash,
shuningdek, siyosiy, savdo-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, madaniy-ma’rifiy, energetika,
transport, ekologiya va boshqa sohalardagi hamkorlikni rivojlantirish e’lon qilindi.
sohalari asosiy maqsadlar sifatida belgilandi. Yana bir muhim hujjat – Terrorizm,
separatizm va ekstremizmga qarshi kurash to‘g‘risidagi konventsiya birinchi marta
xalqaro miqyosda, separatizm va ekstremizmning zo'ravonlik, jinoiy javobgarlikka
tortiladigan harakatlar sifatida ta'rifi. Uning imzolanishi Xitoyning uyg‘urlar -
turkiyzabon musulmonlar yashaydigan Markaziy Osiyo bilan chegaralar yaqinidagi
separatistik harakatlardan xavotirlanishi bilan bog‘liq edi. Markaziy Osiyoning
barcha davlatlari ichida aholisi eng ko'p bo'lgan va mintaqada Islom xalifaligini
tiklashning radikal tarafdorlari tomonidan bo'lginchilik ko'rinishlariga eng ko'p moyil
bo'lgan O'zbekiston ham ushbu hujjatga qiziqish uyg'otdi.
2001 yilgi Konventsiya asosida terrorizm, separatizm, ekstremizm, giyohvandlik va
qurol-yarog savdosi, shuningdek, noqonuniy migratsiyaga qarshi kurashish bo yichaʻ ʻ
hamkorlikni takomillashtirish maqsadida Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi (MATT)
tuzildi, 2002 yilda u ShHTning doimiy organi maqomi. Uning vazifalariga ShHT
davlatlarining huquqni muhofaza qilish organlari va razvedka idoralari harakatlarini
muvofiqlashtirish kiradi.
2002 yil iyun oyida Sankt-Peterburgda ShHTga a'zo davlatlar rahbarlarining ikkinchi
yig'ilishi bo'lib o'tdi, unda uchta hujjat - Nizom imzolandi.
Shanxay hamkorlik tashkiloti, ShHTga a zo davlatlar o rtasida Mintaqaviy aksilterror
ʼ ʻ
tuzilmasi to g risidagi bitim va ShHTga a zo davlatlar rahbarlarining deklaratsiyasi.
ʻ ʻ ʼ
Bir yil avval deklaratsiyada e’lon qilingan ShHTni rivojlantirish yo‘nalishlari
Nizomda qonuniy jihatdan mustahkamlangan. Ushbu nizom “oltilikka” xalqaro
tashkilot maqomini berdi va hamkorlikning asosiy yo‘nalishlari bilan bir qatorda
umumiy yo‘nalishni shakllantirish, boshqa davlatlar va tashkilotlar bilan aloqalar
59](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_59.png)
![o‘rnatishning ichki tuzilishi va mexanizmini belgilab beruvchi asosiy hujjatga
aylandi. 2003 yil may oyida uchinchi kalit
ShHT sammiti tarixida. Unda ShHT asosiy organlari ish tartibi, byudjetni
shakllantirish mexanizmi va ShHT turli bo‘linmalarining joriy faoliyatiga oid boshqa
masalalarni belgilovchi hujjatlar imzolandi. Tashkilotning gerbi va bayrog'i qabul
qilindi. Xitoyning Rossiyadagi rusiyzabon elchisi Chjan Deguang ShHTning birinchi
ijrochi kotibi etib saylandi. ShHT Nizomining maqsad va vazifalarini bajarish uchun
tashkilot tarkibida quyidagi organlar tashkil etildi: Davlat rahbarlari kengashi (DHT);
Hukumat rahbarlari kengashi (CGP); Tashqi ishlar vazirlari kengashi (CMFA);
Vazirlik va idoralar rahbarlarining yig‘ilishlari; Milliy koordinatorlar kengashi
(CNC); Mintaqaviy
antiterror tuzilmasi (RATS); Kotibiyat doimiy faoliyat yurituvchi ma muriy organʼ
bo lib, Bosh kotib (2007 yildan Qozog iston vakili B. K. Nurgaliyev) boshchilik
ʻ ʻ
qiladi. Yuqorida ta kidlanganidek, dastlab ShHT faoliyati Markaziy Osiyoda
ʼ
terrorchilik harakatlari, shuningdek, separatizm va ekstremizmga qarshi kurashish
bo yicha o zaro mintaqalararo harakatlar sohasida yotadi.
ʻ ʻ
Shunday qilib, 2001-yilda 11-sentabrda Nyu-Yorkda yuz bergan terakt munosabati
bilan oltita davlat hukumat rahbarlari uni qoralab, jahon hamjamiyati bilan birgalikda
terrorizmga qarshi murosasiz kurash olib borishga qat iy qarorlarini bildirgan holda
ʼ
bayonot berdilar. 2002 yil 23 mayda yana bir
ShHTga a zo davlatlarning huquqni muhofaza qilish organlari va razvedka idoralari
ʼ
rahbarlarining yig ilishi bo lib o tdi, unda “Shanxay hamkorlik tashkilotiga a zo
ʻ ʻ ʻ ʼ
davlatlar o rtasida mintaqaviy aksilterror tuzilmasi to g risidagi Bitim loyihasi
ʻ ʻ ʻ
bo yicha qaror” imzolandi. Shuningdek, aksilterror tuzilmasini imkon qadar tezroq
ʻ
faollashtirish maqsadida uning asosida boshqa tegishli hujjatlarni ishlab chiqishni
jadallashtirish tavsiya etildi. O'sha yilning 7 iyunida Sankt-Peterburgda Shanxay
tashkilotiga a'zo davlatlar rahbarlarining yig'ilishida
hamkorlik, Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi to g risidagi bitim imzolandi. 2006 yil 21
ʻ ʻ
aprelda ShHT dunyoda terrorizmning moliyaviy tayanchi sifatida xalqaro narkotik
60](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_60.png)
![mafiyasiga qarshi kurashish rejalarini e'lon qildi. 2007-yil 1-oktabrda ShHT Bosh
kotibi Bolat Nurgaliyev tashkilotga a zo davlatlarni giyohvand moddalarningʼ
noqonuniy aylanishiga qarshi kurash bo yicha hamkorlikni faollashtirishga chaqirib,
ʻ
asosiy e tiborni Afg oniston yo nalishida narkotiklar ekspansiyasiga qarshi kurashga
ʼ ʻ ʻ
qaratgan edi.
Tashkilot tashkil etilganidan buyon ishtirokchi davlatlar bir qancha qo‘shma
aksilterror mashg‘ulotlarini o‘tkazdi. Ulardan birinchisi 2003 yilning avgust oyida
bo'lib o'tgan. Mashg'ulotlarning birinchi bosqichi Qozog'istonda, ikkinchisi Xitoyda
o'tkazilgan. Shanxay hamkorlik tashkiloti dastlab qo‘shni davlatlar chegaralarini
birgalikda qo‘riqlash maqsadida tashkil etilganiga qaramay, deyarli darhol uning
faoliyati iqtisodiy yo‘nalishga ham ega bo‘ldi. Shanxay hamkorlik tashkiloti ish
boshlaganidan bir necha oy o‘tib, Olmaotadagi birinchi yig‘ilishida Shanxay
hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlar hukumat rahbarlari mintaqaviy savdo-iqtisodiy
hamkorlik, ShHTni rivojlantirish va boshqa masalalarni muhokama qildilar.
muammolar
ShHTga a zo davlatlar hukumatlari o rtasida mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikning
ʼ ʻ
asosiy maqsad va yo nalishlari hamda savdo va investitsiya sohasida qulay shart-
ʻ
sharoitlar yaratish to g risida Memorandum imzolandi.
ʻ ʻ
2002 yil may oyida Shanxayda ShHTga a zo davlatlar iqtisodiyot va savdo
ʼ
vazirlarining birinchi yig ilishi bo lib o tdi. Tomonlar Iqtisodiyot va savdo
ʻ ʻ ʻ
vazirlarining uchrashuvlarini o‘tkazish hamda savdo va sarmoya sohasida qulay
shart-sharoitlar yaratish mexanizmini rasman ishga tushirdi. Uchrashuv yakunlari
bo yicha ShHTga a zo davlatlar hukumatlari o rtasida mintaqaviy iqtisodiy
ʻ ʼ ʻ
hamkorlikning asosiy maqsad va yo nalishlari to g risidagi Memorandumga protokol
ʻ ʻ ʻ
imzolandi.
hamkorlik va savdo va investitsiyalar uchun qulay muhit yaratish jarayonini boshlash
hamda tashqi iqtisodiy va tashqi savdo faoliyati uchun mas ul vazirlarning birinchi
ʼ
yig ilishi yakunlari bo yicha qo shma bayonot.
ʻ ʻ ʻ
61](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_61.png)
![2003-yil sentabr oyida ShHTga a zo davlatlar hukumat rahbarlari 20 yillik ko pʼ ʻ
tomonlama savdo-iqtisodiy hamkorlik dasturini imzoladilar. Mazkur Dasturga
muvofiq, ShHTda erkin savdo zonasini tashkil etish uzoq muddatli maqsad, qisqa
muddatda esa mintaqada tovar oqimini ko‘paytirish ko‘zda tutilgan edi.
Hamkorlik energetika, transport, qishloq xo'jaligi, telekommunikatsiya, atrof-muhitni
muhofaza qilish va boshqalarni qamrab olishi kerak edi.
Hamkorlikni rivojlantirish bo'yicha chora-tadbirlar rejasi bir yildan so'ng - 2004 yil
23 sentyabrda imzolandi. 2005-yil 26-oktabrda ShHTning Moskva sammitida
tashkilot bosh kotibi Chjan Deguang ShHT qo shma energetika loyihalariga,
ʻ
jumladan, neft-gaz sektorini rivojlantirish, uglevodorod zahiralarini qidirish va suvni
birgalikda foydalanishga e tibor qaratishini e lon qildi. Ushbu sammitda keyingi
ʼ ʼ
loyihalarni moliyalashtirish uchun ShHTning banklararo assotsiatsiyasini tashkil etish
ham kelishib olindi. SHHT IBCning birinchi majlisi bo lib o tdi
ʻ ʻ
Pekin 2006 yil 21-22 fevral. 2007 yil iyul oyida Ostonada bo lib o tgan ShHT
ʻ ʻ
sammitida esa Prezident N.A. Nazarboyev “rangli” inqiloblar haqida aniq bayonotlar
berdi. Nursulton Abishevich Nazarboyev xalqaro hamjamiyat e’tiborini tortgan keng
ko‘lamli innovatsion g‘oyalar tashabbuskori hisoblanadi. Elbasy mustahkam amaliy
asosga ega bo‘lgan bir qancha muhim, uzoqni ko‘zlagan va mazmunli tashabbuslarni
ilgari surdi. 46
U, xususan, shunday dedi: “Agar biz bu “gul” inqiloblarini kuzatsak,
hokimiyat tepasiga kelganlar iqtisodiyotni qayta taqsimlash, qayta xususiylashtirish
va uni o‘zlari uchun olishga harakat qilayotganini ko‘proq ko‘ramiz. Agar shunday
davom etsa, kelajakda ham xalq, uning farovonligi haqida qayg‘urish bo‘lmaydi”.
2008 yilning kuzida N.A. Nazarboyev ShHT Ijrochi kotibiga maktub yo‘llab, unda
Qozog‘iston Shanxay hamkorlik tashkilotiga katta ahamiyat berishini qayd etgan.
Qozog'iston Respublikasi Prezidenti eng qisqa vaqt ichida ekanligini ta'kidladi
ShHTni nufuzli xalqaro tashkilot sifatida shakllantirish Qozog‘iston Respublikasi
tashqi siyosatining ustuvor strategik yo‘nalishlaridan biridir. Tashkilotga a’zo barcha
davlatlarning faol bunyodkorlik ishlari mintaqaviy va global xavfsizlikni ta’minlash,
46
Алиев М.А. О некоторых идеях развития ШОС // https://cyberleninka.ru/article/n/o-nekotoryh-ideyah-razvitiya-shos
62](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_62.png)
![ko‘p tomonlama savdo-iqtisodiy hamkorlikni jadal rivojlantirishda muhim omilga
aylanishi kerak.
Qozog iston Prezidenti, shuningdek, ShHTning istiqbolli vazifalaridan biri BMTningʻ
ixtisoslashgan qo mitalari, boshqa mintaqaviy va submintaqaviy tashkilotlar bilan
ʻ
ilg or ishbilarmonlik aloqalarini kengaytirish bo lishi kerakligini ta kidladi. Shanxay
ʻ ʻ ʼ
hamkorlik tashkiloti
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Terrorizmga qarshi qo mitasi yig ilishlarida
ʻ ʻ
hozirdanoq vakillik qilgan holda ASEAN va YXHT bilan aloqalar mavjud bo lib, bu
ʻ
mintaqa davlatlari o rtasida teng huquqlilik asosida mintaqaviy hamkorlik va yaqin
ʻ
hamkorlikning yangi tizimini shakllantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratmoqda.
va o'zaro manfaatdorlik. 2007 yil oktyabr oyida Moskvada ShHTga a zo davlatlar
ʼ
Hukumat rahbarlari kengashining majlisi bo lib o tdi. Unda Qozog‘istonning sobiq
ʻ ʻ
bosh vaziri Danial Axmetov 2007-yil yozida Ostonadagi sammit chog‘ida garov
sifatida erishilgan kelishuvlar muvaffaqiyatli amalga oshirilayotgani haqida gapirdi.
samarali amalga oshirilishi barqaror iqtisodiy o'sish va davlatlararo mintaqaviy
hamkorlik bo'lishi kerak. – ShHT mintaqada barqarorlikni, iqtisodiyot va savdo
sohalarida muhim qadamlarning amalga oshirilishini ta’minlaydi, – dedi Qozog‘iston
Respublikasi hukumati rahbari. – Biz uzoq muddatli dasturni yuqori baholaymiz. Shu
bilan birga, e'tirof etish kerakki, qabul qilinganidan beri hech qanday taraqqiyot
kuzatilmadi. Zero, bu vazirlik va idoralarning imkoniyatlaridan ko‘p hollarda to‘liq
foydalanilmayapti”. Shu tariqa, tashkilot doirasida turli darajadagi uchrashuvlar
chog‘ida transport, tranzit sohalarida hamkorlik masalalari ko‘rib chiqildi
tashish va xalqaro transport koridorini yaratish. Biroq, aniq hujjatlar hali to'liq ishlab
chiqilmagan. Shu bois Qozog‘iston bosh vaziri Toshkentda ShHTga a’zo davlatlar
transport vazirlarining yig‘ilishi arafasida yagona kelishuvga erishish zarurligini
ta’kidladi. Qozog‘iston hukumati rahbari ShHT taraqqiyot jamg‘armasi va banklararo
assotsiatsiyalarni tashkil etish masalasiga ham to‘xtalib, maxsus ishchi guruh va
ekspertlar ishining natijalarini muhokama qilish zarurligini ta’kidladi. 2009 yil 15-16
iyun Yekaterinburgda (Rossiya) Shanxayning navbatdagi sammitida
63](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_63.png)
![hamkorlik tashkiloti Qozog‘iston Prezidenti N.A. Nazarboyev radikal yangilanish
rejasini amalga oshirish uchun YevrAzES, ShHT va Yevropa Ittifoqini birlashtirishni
taklif qildi. Qozog‘istonning tashqi siyosati bunday ittifoq tuzish istagini tasdiqlaydi.
Bundan tashqari, keyingi yildan boshlab respublika EXHTga raislik qiladi. 2017-
yilda Elboshi raisligida bo‘lib o‘tgan ShHTning Ostona sammiti tashkilot rivojida
yangi sahifa bo‘ldi. Tashkilot tarixida birinchi marta yangi davlatlar - Hindiston va
Pokistonni qabul qilish orqali uning a'zoligi kengaytirildi. 47
Qozog istonʻ
Respublikasi Prezidenti xalqaro tashkilotlar doirasidagi siyosatining asosiy ustuvor
yo nalishlarini e lon qildi: birinchidan, Qozog iston Yevroosiyo bo ylab transport
ʻ ʼ ʻ ʻ
yo laklari loyihalarini amalga oshirishga intiladi, ikkinchidan, Qozog iston YeXHT
ʻ ʻ
raisi sifatida Qozog iston xalqaro hamkorlik tashkiloti tashkil etish niyatida. NATO
ʻ
va ShHT, EXHT o'rtasida xavfsizlik bo'yicha muloqot
va CICA. Bundan tashqari, Qozog‘iston prezidenti pul va moliyaviy unifikatsiya
masalalarini muhokama qilishni taklif qildi. “Bugungi kunda YevrAzES davlatlari,
xuddi ShHT kabi, genetik jihatdan nuqsonli jahon valyutasining mamlakatlarimiz
iqtisodiyotiga bo‘lgan inqiroz yukini minimallashtirish uchun barcha asoslarga ega”,
— dedi N.A. Nazarboev. - Amalda biz valyuta-moliyaviy integratsiya birlashmasini
yaratishni boshlashimiz kerak. Uning doirasida o'zining yagona davlatlararo milliy
naqd pulsiz barqaror to'lov birligi joriy etilishi mumkin.
O'zining so'nggi kitoblaridan birida "Postindustrial jamiyatni shakllantirish
strategiyasi va tsivilizatsiyalar hamkorligi" N.A. Nazarboyev
ShHT faoliyati va Qozog‘istonning undagi rolini tahlil qiladi. Prezident tashkilotning
xalqaro xavfsizlikni ta’minlash, terrorizm, separatizm va ekstremizmga qarshi
kurashishdagi ahamiyatini alohida ta’kidlab, ishlab chiqarish tsikli va yaxlit
mintaqaviy transport tizimiga ega bo‘lgan millatlararo klasterlarni yaratishning yangi
imkoniyatlariga ishora qilmoqda. Prezident Q.To‘qayev 2020-yilgi sammitdagi
nutqida “ShHT pandemiyaning salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo‘yicha sa’y-
47
15 июн. 2021
г. — КАЗИНФОРМ - За прошедшие два десятилетия Шанхайская организация
сотрудничества , основанная 15 июня 2001 года и ставшая одной из
64](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_64.png)
![harakatlarni muvofiqlashtirish bo‘yicha eng yaxshi natijaga erishganini ” ta’kidladi. 48
Qozog‘iston rahbari ShHT islom, nasroniy va konfutsiy sivilizatsiyalarining o‘zaro
boyishiga katta hissa qo‘shayotganiga ishonchi komil.
Shunday qilib, Qozog'istonning Shanxay Hamkorlik Tashkilotidagi ishtiroki tobora
ortib bormoqda, deb taxmin qilishimiz mumkin.
samarali. ShHT mamlakat tashqi siyosatida salmoqli o‘rinni egallab, ba’zan boshqa
sohalarni siqib chiqardi. Buning sababi shundaki, Qozog‘iston rahbariyati
Qozog‘iston ayni damda Yevropa va Osiyo o‘rtasida ham energetika sohasida, ham
geosiyosatda o‘ziga xos ko‘prik bo‘lib, jahon miqyosida muhim rol o‘ynayotganidan
xabardor. Qozog‘iston mintaqaviy integratsiyaning izchil tarafdorlaridan biri,
Yevroosiyo makonini tinchlik, barqarorlik va farovonlik mintaqasiga aylantirishning
yangi chaqiriqlari va istiqbollarini bir-biriga mos yoki yaqin tushunish, “Shanxay
ruhi” tamoyillari: o‘zaro ishonch, o‘zaro manfaat, tenglik, o‘zaro maslahatlashuvlar
tarafdori. , madaniyatlar xilma-xilligiga hurmat va birgalikda rivojlanish istagi.
48
15 июн. 2021 г. — КАЗИНФОРМ - За прошедшие два десятилетия Шанхайская организация
сотрудничества , основанная 15 июня 2001 года и ставшая одной из
65](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_65.png)
![3.3. Qozog’iston Respublikasining xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan
hamkorligi
Zamonaviy Qozog‘iston izchil bozor o‘zgarishlari yo‘lidan bormoqda.
Xususiylashtirish amalda yakunlandi, mutlaqo yangi soliq qonunchiligi qabul qilindi,
zamonaviy bank tizimi barpo etildi, ichki tadbirkorlik shakllandi, qishloqda iqtisodiy
munosabatlar tiklandi, uy-joy kommunal xo‘jaligi isloh qilindi, jamg‘arib boriladigan
pensiya ta’minoti yaratildi.
Qozog‘istonning suveren davlat sifatida rivojlanishining boshidanoq respublikada
samarali iqtisodiy rivojlanishi uchun qonunchilik orqali ijobiy investitsiya muhitini
yaratishga qaror qilindi.
Chora-tadbirlar va ochiq demokratik siyosiy tizimni shakllantirish maqsadida
Qozog‘iston moliya, transport va telekommunikatsiya sohalarida tarkibiy islohotlarni
amalga oshirdi. Investorlar uchun eng jozibadori Qozog'istonning qudratli mineral-
xom ashyo bazasi, shuningdek, og'ir sanoati va yetarlicha malakali mehnat
resurslariningmavjudligi edi. 1998 yilda Qozog'iston hukumati va xorijiy investorlar
o'rtasidagi muloqot vositasi sifatida Qozog'iston Respublikasi Prezidenti huzurida
Xorijiy investorlar kengashi (XIM) tashkil etildi. FIS a zolari shug ullanayotganʼ ʻ
masalalar shakl va mazmun jihatdan har xil: Ma'muriy samaradorlik, investorlar
uchun viza tartib-taomillarini yengillashtirish va korruptsiyaga qarshi kurash bu
boradagi asosiy masalalardan hisoblanadi. Moliya vazirligi Qozog‘iston
Respublikasining tegishli xalqaro tashkilotlar bilan aloqa kanali sifatida belgilangan.
“Qozog iston Respublikasining Xalqaro valyuta jamg armasiga, Xalqaro tiklanish va
ʻ ʻ
taraqqiyot bankiga, Xalqaro moliya korporatsiyasiga, Xalqaro taraqqiyot
assotsiatsiyasiga, investitsiyalarni kafolatlash bo yicha ko p tomonlama agentlikka,
ʻ ʻ
“Qozog iston Respublikasining xalqaro valyuta jamg armasiga a zoligi to g risida”gi
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
qonunga muvofiq. Investitsion bahslar, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo
taraqqiyot banki,
66](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_66.png)
![Islom taraqqiyot banki” Qozog‘iston Respublikasi Milliy banki: - XVFdan ularni
sotib olish shaklida mablag‘ jalb qilish, shuningdek, Qozog‘iston Respublikasi
nomidan XVFga mablag‘larning to‘lanishini ta’minlash huquqiga ega. Qozog‘iston
Respublikasining XVFga a’zoligiga oid qarorlarning shartlari va XVJ Bitim
moddalariga muvofiq, shuningdek, Qozog‘iston Respublikasining Departament
faoliyatidagi ishtiroki munosabati bilan to‘lovlarni amalga oshiradi. XVFning maxsus
qarz olish huquqlari; - Qozog'iston Respublikasi Hukumati bilan kelishilgan holda
boshqa xalqaro tashkilotlardan kreditlar jalb qilish, kreditlar jalb qilishning moliyaviy
shartlarini belgilash huquqiga ega.
Hozirgi vaqtda Qozog'iston Respublikasi quyidagi xalqaro moliyaviy tashkilotlarning
a'zosi hisoblanadi: 1. Xalqaro valyuta jamg'armasi (XVF); 2. Xalqaro tiklanish va
taraqqiyot banki (XTTB); 3. Xalqaro moliya korporatsiyasi (IFC); 4. Xalqaro
taraqqiyot assotsiatsiyasi (IDA); 5. Ko'p tomonlama investitsiyalarni kafolatlash
agentligi (MIGA); 6. Investitsion nizolarni hal qilish xalqaro markazi (ICSID); 7.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB); 8. Osiyo taraqqiyot banki (OTB); 9.
Islom taraqqiyot banki (ITB). Xalqaro valyuta jamg'armasi (XVJ) Birlashgan
Millatlar Tashkilotining (BMT) maxsus agentligidir. Bu hukumatlararo tashkilot
bo lib, unga a zo davlatlar o rtasidagi pul-kredit munosabatlarini tartibga solishʻ ʼ ʻ
hamda to lov balansi taqchilligi tufayli yuzaga kelgan valyuta qiyinchiliklarida
ʻ
xorijiy valyutada qisqa va o rta muddatli kreditlar berish orqali ularga moliyaviy
ʻ
yordam ko rsatishga mo ljallangan. Jamg'arma amalda jahon valyuta tizimining
ʻ ʻ
institutsional asosi bo'lib xizmat qiladi. XVF 1944-yil 22-iyulda BMT valyuta-moliya
konferensiyasida ishlab chiqilgan kelishuv 28 davlat tomonidan imzolanganidan
keyin 1945-yil 27-dekabrda tashkil etilgan. XVF Nizomi 44 davlat vakillari
tomonidan imzolangan. 1946 yilda fond o'z faoliyatini boshladi va Bretton-Vuds pul
tizimining organik qismiga aylandi. XVF shtab-kvartirasi Vashingtonda (AQSh)
joylashgan.
Dastlab, XVF qat'iy belgilangan valyuta kurslari tizimini monitoring qilish
mexanizmi sifatida ishlab chiqilgan bo'lsa-da, asta-sekin xalqaro tashkilotga
67](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_67.png)
![aylantirildi, uning asosiy maqsadi xalqaro iqtisodiyotda barqarorlikka erishishdir.
XVF faoliyati iqtisodiy faoliyatni tartibga solishga monetar yondashuvga asoslanadi,
va bu
tashkilotning quyidagi asosiy funktsiyalarni bajarishi orqali erishiladi: 1. pul-kredit
siyosatida xalqaro hamkorlikni rag'batlantirish; 2. jahon savdosining kengayishi; 3.
qarz berish; 4. pul almashinuv kurslarini barqarorlashtirish.
Bundan tashqari, XVFning funktsiyalari nazorat qilish bo'lib, u tashkilotga a'zo
mamlakatlarning valyuta kurslarini belgilash va tegishli makroiqtisodiy siyosat
sohasidagi siyosatini kuzatish huquqini beradi; to'lov balansini moliyalashtirishda
qiyinchiliklarga duch kelgan va XVFga hukumatning ushbu muammolarni bartaraf
etish niyatini ko'rsatadigan islohot dasturini taqdim etgan a'zo mamlakatlarning XVF
moliyaviy resurslaridan foydalanishi tushuniladi.
qiyinchiliklar va texnik yordam, ya'ni XVFning a'zo mamlakatlarga pul-kredit,
valyuta siyosati va bank nazorati, byudjet va soliq siyosati, statistika, moliyaviy-
iqtisodiy qonunchilikni ishlab chiqish va kadrlar tayyorlash sohalarida yordami.
Qozog'istonning Xalqaro valyuta jamg'armasi bilan hamkorligi 1992 yilda, respublika
suverenitetini e'lon qilib, xalqaro maydonga mustaqil ravishda chiqqan paytdan
boshlangan. Qozog‘iston XVF bilan tizimni o‘zgartirishni moliyalashtirish (STF),
Stand-bay, kengaytirilgan kredit (EFF) dasturlari doirasida shartnomalar tuzdi. 2000
yil may oyida Qozog'iston
MDH va Sharqiy Yevropada yagona bo lgan kompaniya XVF oldidagi qarzlariniʻ
muddatidan oldin to lab berdi. Hozirgi vaqtda Qozog‘iston va XVJ o‘rtasida davlat
ʻ
iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha o‘zaro kelishuvga erishildi va
XVJ bilan hamkorlikni davom ettirish investorlar va kreditorlarning mamlakatga
munosabatini yaxshilashga xizmat qiluvchi qo‘shimcha komponent hisoblanadi.
Jahon banki guruhiga Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB), Xalqaro
taraqqiyot assotsiatsiyasi (IDA), Xalqaro moliya korporatsiyasi (IFC), ko p
ʻ
68](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_68.png)
![tomonlama investitsiyalarni kafolatlash agentligi (MIGA) kiradi, ular siyosiy
xavflarni sug urta qiladi. Qozog iston 1993-yil sentabrda XTTB, IDA, MIGA, IFCgaʻ ʻ
a zo bo ldi.
ʼ ʻ
Qozog‘istonda amalga oshirilayotgan “Sog‘liqni saqlashni institutsional isloh qilish
va amalga oshirish” loyihasi ushbu faoliyat sohasiga xalqaro standartlarni joriy
etishga yordam berdi.
IFCning ustuvor vazifalari quyidagilardan iborat: Hajmni oshirish
infratuzilma va agrosanoat korxonalariga investitsiyalar, mikro, kichik va o rta
ʻ
korxonalarning moliyalashtirish manbalaridan foydalanish imkoniyatlarini oshirish,
iqlim o zgarishi muammolarini yumshatish, mintaqaning barqaror rivojlanishiga
ʻ
ko maklashish va investitsiyalarni rag batlantirish.
ʻ ʻ
30 iyunda tugaydigan 2008 moliya yilida MIGA to‘qqizta loyihani moliyalashtirib,
Markaziy Osiyo va Kavkaz mamlakatlariga 1,2 milliard dollarlik siyosiy xavf
kafolatlari yoki sug‘urtasini ajratdi. Ushbu loyihalar ta'minlashni o'z ichiga oladi.
Qozog‘istondagi banklardan biriga lizing xizmatlarini rivojlantirishga ko‘maklashish
va mamlakatda o‘rta va uzoq muddatli moliyalashtirishni rag‘batlantirish kerak edi.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) 1991-yilda Markaziy va Sharqiy
Yevropada kommunistik rejimlar qulayotgan va sobiq Sovet bloki mamlakatlari
demokratiya sharoitida yangi xususiy sektor yaratish uchun yordamga muhtoj bo‘lgan
paytda tashkil etilgan.
Bugungi kunda YeTTB investitsiya vositalaridan Markaziy Yevropadan Markaziy
Osiyogacha bo‘lgan 30 ta davlatda bozor iqtisodiyoti va demokratiyani rivojlantirish
uchun foydalanilmoqda.
YeTTBning roli sarmoyaviy moliyalashtirish va maslahatlar berish orqali
Qozog‘istonning iqtisodiy o‘zgarishini qo‘llab-quvvatlashdan iborat. YTTB uchun
muhim ustuvor yo nalish Qozog iston kichik va o rta biznesni qo llab-quvvatlash
ʻ ʻ ʻ ʻ
dasturi kabi dasturlarni amalga oshirish hisoblanadi.
Bankning texnik yordami odatda YeTTB aktsiyador-mamlakatlari tomonidan
ajratilgan mablag'lar hisobidan moliyalashtiriladi. YeTTBning mintaqaviy elektr
69](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_69.png)
![energiyasini xususiylashtirishni qo'llab-quvvatlash bo'yicha maslahat texnik yordami
bunga yaqqol misol bo'la oladi
distribyutor kompaniyalar, shuningdek, Qozog‘iston Respublikasi Transport va
kommunikatsiyalar vazirligiga telekommunikatsiyalar faoliyatining normativ-
huquqiy bazasini takomillashtirishda ko‘maklashish. Islom taraqqiyot banki (ITB)
1973-yil dekabr oyida Jiddada (Saudiya Arabistoni Qirolligi) bo lib o tganʻ ʻ
Musulmon davlatlari moliya vazirlari konferensiyasida qabul qilingan niyatlar
deklaratsiyasiga muvofiq tashkil etilgan xalqaro moliya instituti hisoblanadi. Hozirda
55 davlat bank a'zosi hisoblanadi. 2003 yil sentyabr oyida Olmaota shahrida Islom
taraqqiyot banki boshqaruvchilarining yillik yig'ilishi bo'lib o'tdi. ITBning pul birligi
islom dinoridir.
ITB missiyasi ITBga a zo mamlakatlarda va ITB a zosi bo lmagan musulmon
ʼ ʼ ʻ
jamoalari mamlakatlarida iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy taraqqiyotga
ko maklashishdan iborat; ITBga a zo mamlakatlar o rtasida birdamlik va o zaro
ʻ ʼ ʻ ʻ
hamkorlikni rag batlantirish; islom iqtisodiyoti, moliyasi va bank ishi rivojlanishiga
ʻ
ko‘maklashish. ITB texnik yordami texnik-iqtisodiy asoslarni tayyorlash yoki
loyihani amalga oshirish, ixtisoslashtirilgan tadqiqotlar va milliy agentliklarning
institutsional salohiyatini mustahkamlash va
tashkilotlar. Texnik yordam grantlar yoki imtiyozli kreditlar ko rinishida ko rsatiladi.
ʻ ʻ
Maxsus yordam faqat ITB a'zosi bo'lmagan mamlakatlarga beriladi.
Bankning Rabat (Marokash), Kuala-Lumpur (Malayziya) va Olmaota shaharlarida
uchta mintaqaviy vakolatxonalari mavjud. Olmaota shahridagi mintaqaviy
vakolatxonasi 1997 yil avgust oyida ochilgan va ITBning a zo davlatlar –
ʼ
Qozog iston, Qirg iziston, Tojikiston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Albaniya,
ʻ ʻ
O zbekistondagi manfaatlarini ifodalaydi, shuningdek, Rossiya Federatsiyasi,
ʻ
Ukrainada maxsus texnik yordam loyihalariga xizmat ko rsatadi. .
ʻ
ITBning Olmaotadagi mintaqaviy vakolatxonasi va Ostonadagi vakolatxonasi
birgalikda moliyalashtirish va loyihani amalga oshirish monitoringi masalalarida
ushbu guruhning mintaqadagi faoliyatiga hissa qo‘shadi. ACG ning Qozog istondagi
ʻ
70](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_70.png)
![birinchi qo shma loyihasi ITB, Saudiya Arabistoni taraqqiyot jamg armasi va Abu-ʻ ʻ
Dabi taraqqiyot jamg armasi tomonidan qo shma moliyalashtirilgan Ostona-
ʻ ʻ
Qarag anda yo li qurilishi hisoblanadi. ITB Qarag'anda viloyatidagi qishloq suv
ʻ ʻ
ta'minoti loyihasini moliyalashtiradi. Prezidentning tashriflari yakunlari bo‘yicha
N.A. Nazarboyev BAA va KSAda, SFR va FRADning ishtiroki
Ostona-Borovoy yo‘lini 2-toifadan 1-toifagacha rekonstruksiya qilish loyihasini
birgalikda moliyalashtirish (yo‘l o‘zanini kengaytirish). Islom taraqqiyot banki bilan
avval imzolangan shartnomalarni amalga oshirish bo‘yicha ishlar davom
ettirilmoqda. Ayni paytda Qozog‘istonning bir qator loyihalari amalga oshirildi yoki
yakunlash bosqichida. Amalga oshirilgan loyihalar: Syzganov instituti (10 million
dollar), Gulshat-Qarag‘anda avtomobil yo‘li (10 million dollar), Osakarovka-
Vishnevka avtomobil yo‘lining bir qismini qurish (20 million dollar),
Kazkommertsbank orqali kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash (15 million
dollar) , Narodny bank, bank "TuranAlem". Bank rahbariyati bilan aloqalar aniq
respublika bilan o‘zaro manfaatli aloqalarni rivojlantirishdan manfaatdor
ekanliklaridan dalolat beradi. Islom Taraqqiyot Bankining hamkorlikni
mustahkamlashga qaratilgan niyatlari qanchalik jiddiy ekanini 2003-yilda Olmaota
shahrida Islom banki boshqaruvchilarining 28-yig‘ilishi bo‘lib o‘tgani, bu Islom
konferensiyasi tashkiloti va Islom taraqqiyot bankining birinchi tadbiri bo‘lganidan
dalolat beradi. MDH mamlakatlarida ham xuddi shunday daraja. JST bilan bog‘liq
masalalar bo‘yicha yordam ko‘rsatish doirasida Islom taraqqiyot banki JST
kelishuvlari bo‘yicha maslahat seminarlari, shuningdek, ITBga a’zo mamlakatlar, shu
jumladan Qozog‘iston hukumatlari vakillari uchun savdo siyosati kurslarini
o‘tkazadi. IBR
shuningdek, “Qozog‘istonga JSTga a’zo bo‘lishda ko‘mak” loyihasi doirasida texnik
yordam ko‘rsatadi. Osiyo taraqqiyot banki (OTB) mintaqaviy moliya instituti bo lib,
ʻ
Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi rivojlanish loyihalarini uzoq muddatli kreditlash
bilan shug ullanadi. 1965 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tashabbusi bilan
ʻ
yaratilgan. Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi mamlakatlarga yordam berish, birinchi
71](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_71.png)
![navbatda qashshoqlikka qarshi kurashish. OTB shtab-kvartirasi Manila shahrida
(Filippin) joylashgan.
Dastlab OTB a zolari 31 ta davlat edi. 2005 yilga kelib ularning soni 64 taga yetdi.ʼ
OTB a'zoligi Osiyo-Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari uchun ochiq
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqtisodiy va ijtimoiy muammolar bo'yicha
komissiyasi va Osiyo mintaqasining boshqa mamlakatlari (va boshqa mintaqalarning
rivojlangan mamlakatlari), agar ular BMT yoki uning ixtisoslashgan muassasalaridan
biri bo'lsa.
OTBning oliy organi boshqaruvchilar kengashidir - har bir a zo davlatdan bitta
ʼ
boshqaruvchi (vakil). Yilda bir marta yig'iladigan Boshqaruvchilar kengashi OTB
prezidentini 5 yil muddatga saylaydi va doimiy faoliyat ko'rsatuvchi Direktorlar
kengashi (12 a'zo) ishini nazorat qiladi, uni bir muddatga Boshqaruvchilar kengashi
tomonidan tayinlanadi. 2 yil. Bank nizomiga ko‘ra, prezident va o‘n ikki direktordan
sakkiz nafari mintaqa davlatlarining vakili bo‘lishi shart.
Qozog'iston 1994 yilda OTBga a'zo bo'ldi. OTB Qozog'istonning Markaziy Osiyo
mintaqasida iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirishga qaratilgan sa'y-harakatlarini
qo'llab-quvvatlaydi. OTB qishloq xo‘jaligi, ta’lim, aholini ijtimoiy himoya qilish,
transport infratuzilmasini rivojlantirish, Qozog‘iston aholisini sifatli ichimlik suvi
bilan ta’minlash sohalarida investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda faol ishtirok
etmoqda. Osiyo taraqqiyot banki (OTB) Qozog iston Respublikasining XXR bilan
ʻ
chegarasidagi Xorgosdan boshlab Olmaota va Chimkent orqali Rossiya Federatsiyasi
bilan g arbiy chegaragacha bo lgan eng yirik avtomobil yo lini rekonstruksiya
ʻ ʻ ʻ
qilishga ko maklashish uchun Qozog iston Respublikasiga 700 million dollar ajratdi.
ʻ ʻ
Shunday qilib, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida xalqaro moliya-kredit
institutlarining jahon iqtisodiyotidagi roli nafaqat pasaymaydi, balki ahamiyatliroq
bo‘lib bormoqda. Ularning faoliyati valyuta hisob-kitob munosabatlari faoliyatiga
zarur tartibga solish tamoyilini va ma'lum barqarorlikni joriy etish imkonini beradi.
Bundan tashqari, ular mamlakatlar o'rtasida valyuta va hisob-kitob munosabatlarini
o'rnatish uchun vosita bo'lib xizmat qilish uchun mo'ljallangan.
72](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_72.png)
![Mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlar, xalqaro iqtisodiy va moliyaviy
institutlar faoliyatidagi samarali ishtiroki tufayli Qozog‘iston barqarorlikni saqlab
qola oldi. Sizning investitsiyangizga e'tibor qarating
Qozog‘iston Respublikasi xorijiy investorlar uchun qulay shart-sharoit yaratish
siyosati doirasida so‘nggi o‘n yillikda investitsiya jarayonlarini o‘zgartirish yo‘lidan
bordi – investitsiyalarni shakllantirish manbalari, jalb etishning tashkiliy shakllari va
moliyaviy resurslarni taqsimlash yoki to‘ldirish usullari o‘zgardi, barcha
yondashuvlar va investitsiya faoliyati tamoyillari to'liq isloh qilindi, ishtirokchilar
soni bu jarayonlarni kengaytirdi. Bularning barchasi jahon moliyaviy inqirozining
salbiy oqibatlarini bartaraf etishga xizmat qildi. Mamlakat Prezidentining
Murojaatnomasida N.A. Nazarboyev “Inqiroz orqali yangilanishga va taraqqiyot”
nomli Qozog‘iston xalqiga: “Barcha qozog‘istonliklarning farovonligi, xavfsizligi va
farovonligini oshirish davlatimiz uchun eng muhim uchlik vazifasi bo‘lib qolmoqda.
Bugungi kundagi muammolar va ularni qanday hal qilishimiz jamiyatimiz va
davlatimiz etukligi va barqarorligi sinovidir. O'ylaymanki, biz bu imtihondan o'tamiz.
Taraqqiyotimizning yangi bosqichiga qadam qo‘yishimiz, yutuqlarimizni yanada
ko‘paytirishimiz kerak. Belgilangan maqsadlarga erishish uchun xalqimizni
birlashtirish zarur... Biz global jahon inqiroziga yaxlit holda kirdik va bu global
kalitni ham butun dunyo inqirozga aylantira oladi. 49
49
6 мар. 2009 г. — Назарбаева народу Казахстана . 6 марта 2009 г. Через кризис к обновлению
и развитию . Қадірлі қазақстандықтар! Қымбатты менің отандастарым! Қазір
73](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_73.png)
![Foydalangan adabiyotlarro’yxati
Nazariy metodologik va rahbariy adabiyotlar
1. Zakon Respubliki Kazaxstan ot 06.12.2001 goda № 264-II «O chlenstve
Respubliki Kazaxstan v Mejdunarodnom Valyutnom fonde, Mejdunarodnom banke
rekonstruksii i razvitiya, Mejdunarodnoy finansovoy korporasii, Mejdunarodnoy
assosiasii razvitiya, Mnogostoronnem agentstve garantiy investisiy,
Mejdunarodnom sentre po uregulirovaniyu investisionnыx sporov, Yevropeyskom
banke rekonstruksii i razvitiya, Aziatskom banke razvitiya, Islamskom banke
razvitiya».
2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – T.: O’zbekiston , 201 6 . – 56 b.
3. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo’limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko’taramiz. – T.: O’zbekiston , 201 7 . – 592 b.
4. Karimov I. O’zbekiston XXIasr bo’sag’asida xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O’zbekiston, 1997.
5. Tokayev K. Kazaxstansko-rossiyskiye otnosheniya v kontekste
vneshnepoliticheskogo kursa Kazaxstana // Kazaxstansko-rossiyskiye otnosheniya v
1991-1995 gg. Almatы-Moskva, 1996.
6. Tokayev K. Pod styagom nezavisimosti: ocherki o vneshney politike
Kazaxstana. Almatы, 1997.
7. Tokayev K. Mejdunarodnaya politika Kazaxstana: sotrudnichestvo,
integrasiya, dobrososedstvo // Kazaxstanskaya pravda. 2001. 7 noyabrya.
8. Tokayev K. Preodoleniye. Diplomaticheskiye ocherki. Almat ы : OAO «SAK»
– NP PIK «CAUHAR», 2003. 656 s.
9. Nazarbayev N.A. Na poroge XXI veka. Almatы, 199 6 .
10. Nazarbayev N. A. Kazaxstan – 2030. Poslaniye Prezidenta stran ы narodu
Kazaxstana. 1997.
74](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_74.png)
![11. Nazarbayev N. A. Strategiya stanovleniya i razvitiya Kazaxstana kak
suverennogo gosudarstva. Almatы: Dәuir, 1992. 56 s.
12. Nazarbayev N.A. Kriticheskoye desyatiletiye. Almatы, 2003.
Ilmiy adabiyotlar, monografiyalar, risolalar va maqolalar
13. Aktualn ы ye problem ы vneshney politiki Kazaxstana. M., 1998.
14. Ar ы stanbekova A. Desyat let v OON // Mejdunarodnaya jizn. 2002. № 5.
15. Vneshnyaya politika Kazaxstana: Sbornik statey. Almatы, 1995.
16. Sbornik dokumentov po mejdunarodnomu pravu. T.2. Almatы: AO «SAK»,
1999.
17. Dalayeva T.T. Iz istorii mejdunarodnыx svyazey Kazaxstana // Istoriya
Kazaxstana v shkole i v vuzax. Astana, 2002. № 4.
18. Sarsekeyev M. Nasionaln ы ye interes ы i vneshnyaya politika Kazaxstana //
Yevraziyskoye soob щ yestvo. Almatы, 2002. № 1.
19. Shaymakov G. Vneshnepoliticheskaya deyatelnost Respubliki Kazaxstan v
mejdunarodn ы x organizasiyax. Almatы, 2002.
20. Verbiskaya N. Vmeste s OON – v mirovoye soob щ yestvo // Kazaxstanskaya
pravda. 2001. 12 marta.
21. Zayseva O.G. Mejdunarodn ы ye mejpravitelstvenn ы ye organizasii. M., 1992.
22. Yelshibekov A. Deyatelnost Kazaxstana v Organizasii Obyedinennыx Nasiy //
Yevraziyskoye soobщyestvo. 2004. № 1.
23. Moiseyev A.A. Mejdunarodn ы ye finansov ы ye organizasii: pravov ы ye aspekt ы
deyatelnosti. M., 2006.
75](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_75.png)
![2. Melnikov V.D., Ilyasov K.K. Finansы: Uchebnik dlya vuzov. Almat ы , 2001. 3.
Mejdunarodn ы y valyutn ы y fond. Press-reliz № 07/295. 2007. 19 dekabrya. 4. 5.
Nazarbayev N.A. Poslaniye Prezidenta Respubliki Kazaxstan N.A. Nazarbayeva
narodu Kazaxstana. «Cherez krizis k obnovleniyu i razvitiyu» // Industrialnaya
Karaganda. 2009. 7 marta. 6. Shrepler X.A. Mejdunarodnыye organizasii:
Spravochnik. M.: MO, 1995.
76](/data/documents/728de8b1-13ba-4348-b447-762a7184fd01/page_76.png)
QOZOG’ISTON RESPUBLIKASI TAS H QI SIY O SATI S H AKLLANIS H I, RIVOJLANIS H I VA ISTIQBOLI (1991-2022 yy.) MUNDARIJA KIRIS H ............................................................................................................. I. BOB. QOZOG’ ISTON RESPUBLIKASI TAShQI SIYOSATINING ShAKLLANIS H I VA RIVOJLANIS H I ....... ............................... 1.1. Qozog’iston Respublikasinig mustaqil davlat sifatida tashkil topishi. 1.2. Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati asoslarini shakllanishi va ustuvor yo’nalishlari ..... II BOB. QOZOG’ISTON RESPUBLIKASINING JAHON MAMLAKATLARI BILAN HAMKORLIGINING S H AKLLANIS H I, RIVOJLANIS H I VA ISTIQBOLI. 2.1. Qozog’iston Respublikasi va Rossiya hamkorligi 2.2. Qozog’iston Respublikasi va AQSh hamkorligi 2.2. Qozog’iston Respublikasi va Xitoy hamkorligi III BOB. QOZOG’ISTON RESPUBLIKASINING XALQARO TAS H KILOTLAR BILAN O’ZARO MUNOSABATI VA ISTIQBOLI 3.1. Qozog’iston Respublikasi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti munosabati. 3.2. Qozog’iston Respublikasining Shanxay hamkorlik tashkiloti bilan o’zaro munosabatlari .. 3.3. Qozog’iston Respublikasining xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorligi XULOSA ..................................................................................................... ILOVA ............................................................................................. ADABIY O TLAR RO’YXATI ....................................................................... 1
KIRISH M avzuning dolzarbligi. Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati masalasi jahon tarixining muhim tadqiqot obyektlaridan biri sanaladi. Jahon siyosiy maydonida XX asrning 90-yillarida ikki qutbli dunyo tartibotining barham topishi hamda Sobiq Ittifoq davlati parchalanishi oqibatida xalqaro munosabatlar tizimida transformasiya jarayonlari keskin tus oldi. Jahonda ro’y berayotgan bu jarayonlar endigina mustaqillikni qo’lga kiritgan Markaziy Osiyo davlatlarining o’zaro munosabatlarida ham yaqqol namoyon bo’ldi. Qozog’iston nafaqat Markaziy Osiyoda balki, Osiyo mintaqasida o’zining joylashuv o’rniga ko’ra muhim geosiyosiy ahamiyatga va tabiiy resurslarga boy hudud hisoblanadi. Bugungi kunda dunyo ilm-fanida Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati, xorijiy mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro munosabatlarning shakllanishi va rivojlanishi bosqichlari, mamlakatning jahon va mintaqadagi muammolarni hal etish borasidagi yondashuvlariga oid ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Ushbu tadqiqotlarda Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati, xalqaro hamkorligi, davlatlararo munosabatlarning holatiga chambarchas bog’liq ekanligiga oid masalalar chuqur tahlil qilinib, mintaqaviy va xaqlaro miqyosdagi muammolarning hal etilishida Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati pozisiya masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Postsovet makonida ulkan davlatning parchalanishi oqibati o’laroq vujudga kelgan iqtisodiy bo’hronlar, siyosiy tebranishlar va g’oyaviy bo’shlik sababli Markaziy Osiyo davlatlari, xususan Qozog’iston o’zi uchun mustaqil tashki siyosatni shakllantirish, ittifoqchi va ishonchli sherik izlashga majbur bo’ldi. O’zbekistonda ham qo’shni Qozog’iston Respublikasining tashqi siyosati, xususan mintaqa mamlakatlari bilan o’zaro ishonch va ahil qo’shnichilikka asoslangan munosabatlarni rivojlantirish, qardoshlik va ittifoqchilik aloqalarini yanada mustahkamlash, ochiq va o’zaro manfaatli hamkorlikni kengaytirishiga 2
xayrixoh ekanligini ko’rish mumkin. Bu borada «ikki qardosh xalqlarning ravnaqi yo’lida ko’p asrlik do’stlik, yaxshi qo’shnichilik va keng ko’lamli hamkorlikni mustahkamlash» 1 ga alohida alohida e’tibor qaratib kelinmoqda. Shu nuqtai nazardan, dissertasiya ishining dolzarbligi quyidagilarda namoyon bo’ladi: Birinchidan, Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatini tarixiy jihatlarini tadqiq etish orqali tinchliksevar tashqi siyosati va mintaqaviy yaxshi qo’shnichilik aloqalarini yuqori darajaga ko’tarish; Ikkinchidan, tashqi siyosatining rivojlanish bosqichlarini belgilash, xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy va madaniy sohalardagi hamkorligini faol rivojlantirish; Uchinchidan, tadqiqot davomidagi tahlillar asosida Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatining istiqbolli yo’nalishlarini ishlab chiqish. O’zbekiston Respublikasi bilan Qozog’iston Respublikasi o’rtasida «Abadiy do’stlik to’g’risida shartnoma» (1998), O’zbekiston Respublikasi «Tashqi siyosiy faoliyat konsepsiyasi» (2012), «2022 – 2026 yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi» va sohaga oid boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertasiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqot kafedraning ustuvor yo’nalishlariga bog’liqligi. Magistrlik dissertasiyasi kafedraning ustuvor yo’nalishi doirasida bajarilgan. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Ta’kidlash joizki, Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatining shakllanishi va rivojlanishi, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorligi, xalqaro tashkilotlar bilan o’zaro munosabatlari kabi mavzular tarixchi, siyosatchi va iqtisodchi olimlar va ekspertlar tomonidan keng miqyosda yoritilgan. Shu bilan birga, Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosatiga bag’ishlab yozilgan fundamental ilmiy tadqiqot ishlarining soni juda kamligini alohida ta’kidlash joiz. Hozirgi kunga qadar U.Uzbekov va A.Oltiboyev 2 kabi olimlargina 1 Мирзиёев Ш.М. Кўп асрлик дўстлик, яхши қўшничилик ва кенг кўламли ҳамкорликни мустаҳкамлашнинг қатъий тарафдоримиз // https://president.uz/uz/lists/view/4810 2 Узбеков У.У. П олитические аспекты Казахстанско - У збекистанских отношений . Автореферат дисс. кан. пол. наук. – Алматы ., 2000 ; Олтибоев А.М. Ўзбекистон ва Қозоғистон республикаларининг иқтисодий ва маданий-гуманитар соҳалардаги ҳамкорлиги (1991–2020 йиллар мисолида). Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (phd) диссертацияси автореферати. – Тошкент., 2022. 3
o’zbek-qozoq aloqalarining ayrim jihatlariga oid tadqiqotlar olib borganini ko’rishimiz mumkin. Shuningdek, mamlakatimiz tarixchi olimlarining Qozog’iston Rsepublikasi tarixi bilan bog’liq olib borgan tadqiqot ishlarida Qozog’iston Respublikasi tashqi siyosati va O’zbekiston bilan o’zaro hamkorligiga oid ma’lumotlarni uchratamiz. Shu sababli, mavzuni tadqiq etish davomida arxiv hujatlari, ilmiy jurnallar, gazeta va internet manbalarida chop etilgan materiallardan unumli foydalanildi. Umuman, mavzuga oid adabiyotlarni quyidagi uch guruhga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiqdir. Birinchi guruh. G’arb olimlari M.Olkott, F.Starr, Z.Bjezinskiy, R.Allison va L.Jonson, D.Burgart va T.Sabonis-Hyelf, G.Ginsburg, P.Xuman, J.Anderson, G.Sherman, Sh.Xanter, Sh.Akiner, P.Ferdinand 3 ilmiy izlanishlarida Markaziy Osiyo geosiyosati, mintaqaviy xavfsizlik, mintaqada kechayotgan geosiyosiy o’zgarishlar va integrasion jarayonlar tahlil etiladi. Jumladan, M.Stark va J.Axrens 4 Markaziy Osiyo mintaqasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar va ularning institusional jihatlari xususida to’xtalib o’tgan bo’lsa, AQShning J.Vashington universiteti olimlari M.Laruell va S.Peyrouz 5 Markaziy Osiyo hududida tashkil etilgan mintaqaviy tashkilotlarning hamkorlik modellari va samaradorligi xususida fikr yuritadi. 3 Olcott M.B. Central Asia’s New States. Washington, United States Institute of Peace Press. 1996; Starr F.S. Change and Continuity in Uzbekistan, 1991-2016 . 2018 // http://silkroadstudies.org/resources/pdf/Monographs/1809-Starr-UZ.pdf; Бжезинский З. Великая шахматная доска. [пер. с анг. О. Уральской]. – Москва.: Издателсьство АСТ, 2019; Allison R., Jonson L. Central Asian Security: the new intern ational context. – London: Royal Institute of International Affairs, 2001; Burghart D. , Sabonis-Helf Th. (In the Tracks of Tamerlane: Central Asia’s Path to the 21st Century. – Washington D.C.: National Defense University Center for Technology and National Security Policy, 2004; Giinsburg G. Recent History of the Territorial Question in Central Asia // Central Asia Monitor. 1992. №3/21; Hooman Р. Regional Security and the Future of Central Asia. London, Praeger. (1998) ; Anderson J . The International Politics of Central Asia. Manchester, Manchester University Press.1997 ; Sherman G . The New Central Asia in Search of Stability. New York, The Trilateral Commission. 2000 ; Hunter Sh . Central Asia Since Independence . Westport, CT, 1996 ; А kiner Sh . Conceptual geographies of Central Asia. In Akiner. (Ed.), Sustainable development in Central Asia (pp. 3–6). Richmond: Curzon Press.1998; Ferdinand P. The New States of Central Asia and Their Neighbours, New York: Council of Foreign Relations Press.1994. 4 Stark М., Ahrens J. Economic reform and institutional change in Central Asia: towards a new model of the developmental state? //Forschungspapiere Research Papers. 2012/05. P.14. 5 Laruelle М., Peyrouse S . Regional Organisations in Central Asia: Patterns of Interaction, Dilemmas of Efficiency. Working paper №10, 2012 // https://www.ucentralasia.org/content/downloads/uca-ippa-wp-10- regionalorganizations.pdf. 4
Ikkinchi guruhni Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligiga a’zo mamlakatlarning olimlari tashkil etadi. Xususan, M.Pikulina, V.Guseynov, G.Petrov, K.Borishpoles, A.Beloglazov 6 larning ilmiy tadqiqotlarida Markaziy Osiyo mintaqasidagi transchegaraviy suv resurslarini taqsimlash muammolari, vujudga kelishi mumkin bo’lgan konfliktlar va ularni hal etish masalalari yoritilgan bo’lsa, Ye.Kuzmina, A.Matveyev, S.Kushkumbayev, M.Shayxutdinov, M.Laumulin 7 asarlarida mustaqil O’zbekiston Respublikasining 90-yillardagi ichki va tashqi siyosati, mintaqadagi integrasion jarayonlar, Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasidagi chegara muammolari va ularning geosiyosiy jihatlari birma-bir ochib berilgan. Markaziy Osiyodagi suv muammolari borasida izlanishlar olib borgan olimlar ichida K.Valentini, E.Orolbayev, A.Abыlgaziyevalar 8 alohida ajralib turadi. Ularning tadqiqotlarida Markaziy Osiyoda suv munosabatlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixi, mintaqada suv resurslaridan foydalanishning siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, texnik va ekologik muammolari haqida batafsil so’z yuritilgan. Shuningdek, A.Samiyev, I.Xanova, L.Sarыyeva 9 kabi olimlarnig tadqiqotlarida O’zbekiston-Qozog’iston munosabatlarining mintaqadagi xavfsizlik va barqarorlikka ta’siri, ikki mamlakat o’rtasidagi munosabatlar tarixi va 6 Пикулина М.Л. Проблема трансграничных водных ресурсов в Центральной Азии // Казахстан спектр. – 2013. – № 1 ; Гусейнов В. Водные ресурсы ЦАР // Центральная Азия. Геополитика и экономика региона. – М.: Красная звезда, 2010; Петров Г. Конфликт интересов между гидроэнергетикой и ирригацией в Центральной Азии. Его причины и пути преодоления // Центральная Азия и Кавказ. – 2010. – № 3; Боришполец К.П. Вода как perpetuum Mobile центрально-азиатской политики // Вестник Московского университета. Сер. 12. Политические науки. – 2010. – № 5 ; Белоглазов А.В. Международные водные конфликты в Центральной Азии (1992–2006 гг.). У ченые записки К азанского государственного университета // Гуманитарные науки . том 149, кн. 3 . 7 Кузьмина Е.М. Геополитика Центральной Азии. М.: Наука, 2007; Матвеев А. В Центральной Азии вспыхивают межгосударственные территориальные конфликты // Военно-промышленный курьер, 2008; Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: Геополитика. Этничность. Безопасность. – Алматы: Казакстан, 2002 ; Шайхутдинов М.Е. Новейшие тенденции в развитии центральноазиатской интеграции: внутренние и внешние аспекты // Центральная Азия: состояние и перспективы регионального взаимодействия: Мат-лы VI Ежегод. Алмат. конф. (г. Алматы, 11 июня 2008 г.) / Отв. ред. Б.К. Султанов. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2008; Лаумулин М.Т. Центральная Азия в зарубежной политологии и мировой геополитике. Том V: Центральная Азия в XXI столетии – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2009. 8 Валентини К.Л., Оролбаев Э.Э., Абылгазиева А.К. Водные проблемы Центральной Азии . – Б.: 2004. 9 Самиев А.Я. Узбекистан — Казахстан: новый этап культурно-духовного сотрудничества. Молодой учёный. № 51 (237), 2018. Ханова.И.Е. Казахстан – Узбекистан: история сотрудничества и перспективы взаимодействия // https://cyberleninka.ru/article/n/kazahstan-uzbekistan-istoriya-sotrudnichestva-i-perspektivy- vzaimodeystviya; Сарыева Л. С. Укрепление двустороннего сотрудничества Казахстана и Узбекистана как фактор обеспечения стабильности и развития центральноазиатского региона. Актуальні проблеми економіки №10(184), 2016. 5