logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Rossiya va Turkiya munosabatlarida Qora dengiz masalasi.

Rossiya va Turkiya munosabatlarida Qora dengiz masalasi.

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

981.3876953125 KB
Скачать
Rossiya va Turkiya munosabatlarida "Qora dengiz" masalasi. Reja: 1. Kirish 2. Asosiy qism 2.1.”Sharq masalasi”da Rossiya partiyasi 2.2.”Qora dengiz”masalasining xalqaro munosabatlar tizimidagi o‘rni 2.3.Rus-Turk urushlari nihoyasida “Qoraqalpog‘iston dengiz “masalasining hal qilinishi. 2.4.Bugungi globallashuv sharoitida Rossiya va Turkiya munosabatlarida “Qora dengiz “masalasi 3.Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 Rossiya va Turkiya o'rtasidagi Ukraina va Suriya inqirozlari tufayli boshlangan siyosiy kelishmovchiliklar bugungi siyosiy sharhlarning asosiy qismini tashkil qilmoqda. Lekin tarix va geografiyadan yaxshi xabardor bo'lgan kishilar uchun bu ikki davlat orasidagi kelishmovchiliklar yangilik emas. Geografik jihatdan ikki davlat ertami-kechmi siyosiy maydonda to'qnash kelishi aniq edi. Ikki mamlakat orasidagi bugungi kunda yuz berayotgan to'qnashuv asosini Turkiya tomonidan urib turshirilgan Rus bombardimonchi samolyoti yoki Rossiya tomonidan o'qqa tutilgan Turk kemasi emas, balki geopolitik manfatlarning o'zaro to'qnashuvi tashkil qiladi. Agar Turkiyani Usmoniylar davlatining merosxo'ri va Rossiyani Rus imperiyasi va keyinchalik Sovet Ittifoqining merosxo'ri deb oladigan bo'lsak, bu ikki tuzilma orasida hech qachon uzoq muddatli tinchlikka erishilmagan. Ushbu maqolamizda nima uchun Rossiya va Turkiya tarixan va hozirgi holatda do'st mamlakatlar bo'la olmasligi va bugungi kunda keskinlashayotgan to'qnashuvning qanchalik uzoqqa borishishi mumkinligi haqida ma'lumotlar beramiz. Avvalambor, ikki tomonning tarixiy shakllanishiga e'tibor bersak va ular bugun ushbu tarix bilan o'zlarini qanchalik bog'lashlarini qarab chiqsak. Ikki davlat orasidagi qurolli to'qnashuvlar Usmoniylar imperiyasining kuchayishi va Rossiya imperiyasining 1556-yilda Astraxan xonligini bosib olishi bilan boshlangan. Astraxan xonligini bosib olish bilan Ivan Grozniy O'rta Osiyo orqali Qrim xonligi va Usmoniylar imperiyasini bog'lovchi savdo yo'llarini kesib qo'yadi va bu Usmoniylarning iqtisodiy ta'sirini pasayishiga olib keladi. Shu davrdan boshlab ikki davlat uzluksiz urushlar zanjiriga kiradilar. Umumiy hisobda ikki tomon o'rtasida 13 urush bo'lgan va oxirgi to'qnashuv 1918-yilda Sovet Ittifoqining paydo bo'lishi bilan yakun topgan. Umumiy hisobda Rossiya urushlarda g'olib chiqqan deb hisoblasak adashmaymiz. Ushbu urushlar ortida geopolitik va strategik maqsadlar turgan bo'lsa- da, doim ikki tomon ham o'z ommasini dushmanga qarshi qaratish uchun masalaning diniy-ideologik tomoniga urg'u berib, bu quroldan samarali foydalanib kelganlar. 2 Rus va Usmoniylar imperiyasi qo'shinlarining Bolgariyadagi Shipka dovonidagi jang sahnasi Harbiy to'qnashuvlardan ancha oldin ikki taraf orasida diniy-ideologik qarama- qarshilik juda kuchli edi. Islomni qabul qilgan Turk-Mo'g'ul istilolari Ruslar xotirasida chuqur jarohat sifatida iz qoldirgan bo'lib, ularga qarshi kurashda millatni birlashtirish uchun Rus davlati Vizantiyadan meros qilib olgan Pravoslav dinidan keng ko'lamda foydalanadi. Vizantiya ham o'z navbatida Sharqiy xristianizmning yoyilishi yo'lida Rus podshohlari bilan qarindosh tutinadi va bu narsa bugungi biz ko'rib turgan Rossiya o'zligining shakllanishida juda muhim bosqich bo'lgan. Vizantiyani Usmoniylar tomonidan ishg'ol etilishi va Konstantinopolni Musulmonlarga taslim bo'lishi Rus podshohlari nazdida Sharqiy Xristianizmning katta yo'qotishi bo'ldi. Bu G'arbiy Rimdagi "adashgan" katoliklardan so'ngi ikkinchi 3 katta yo'qotish edi. Endilikda Rossiya o'zini Xristianizmning haqiqiy mazhabini asrab-avaylovchi davlat sifatida ko'rdi va butun millat ruhini ushbu yo'nalishda shakllantirdi. Ayniqsa Konstantinopolning Musulmonlar qo’liga tushishi va nomini Istanbulga o’zgartirilishi Rus cherkovining eng alamli xotirasiga aylandi. Shu alam hissiga tayainb, Rus imperiyasida katta obro’ga ega bo’lgan Pravoslav cherkovi doimo hukumatni ikkinchi Rim bo’lmish Konstantinopolni Musulmon bosqinchilaridan ozod qilishga chaqirib kelgan. Bungay ruhiyat Rossiya o’zini abadiy dushmanlar bilan o’rab olingan va muqaddas Xristianizmning asl iymonini himoya qilishni oldiga maqsad qilib olgan millat sifatida ko’rishiga olib keldi. Shu sababdan ham Rossiya doimo o’z qo’shnilari va Yevropaga nisbatan agressiv diplomatiya siyosatini qo’llab keldi. Hatto Chor Rossiyasiga qarama-qarshi bo’lgan Sovet Ittifoqi davrida ham ushbu ruh mamlakatni tark etmadi va uni o’ziga xos mamlakat sifatida izolyatsiyaga tushishiga olib keldi. Bunday o’ziga xoslik tuyg’usi faqat Rossiyaga emas, balki Turkiyaga ham tegishlidir. Arab bo’lmagan yagona Xalifalik, Turk dunyosining eng buyuk millati, Yevropani titratgan Musulmon davlati, birinchi Musulmon dunyoviy davlati yoki ilk demokratik Musulmon mamlakati kabi yorliqlar Turklar milliy g’ururining poydevorini tashkil qiladi. Huddi Ruslar kabi Turklarda ham «Dushmanlar bilan o’rab olinganlik» fikri omma orasida keng tarqalgan. Haqiqatdan, kelib chiqishi O’rta Osiyoga borib taqaladigan Turklar tarixiy jihatdan Anatoliyada joylashgan xalqlar bilan qorishib bugungi zamonaviy Turk millatini shakllantirishgan bo’lsa-da, ularning sharqiy qo’shnilari Armaniston, Eron, janubda Suriyaliklar va Kurdlar, G’arbda va Shimolda Pravoslav bo’lgan Greklar, Ruslar va Sharqiy Yevropa xalqlari bilan munosabatlari havas qiladigan darajada bo’ldi deb ayta olmaymiz. Aynan ushbu turli xalqlar kesishgan hududda millat sifatida mavjud bo’lish uchun Turklarga kuchli o’zlik yaratish lozim edi. Ushbu o’zlikni yaratilishida milliy o’zlikdan ko’ra diniy o’zlik kattaroq ahamiyatga ega bo’lgan. Milliy tushunchalar esa so’ngi 100 yillikda shakllantirilgan. Turklarning Ruslarga munosabati ham shundan kelib chiqadi, ya’ni 4 Xalifalik sifatida Usmoniylar Ruslarga qarshi urushlarga diniy tus bergan holda ular bilan amalga oshirish mumkin bo’lgan har qanday hamkorlikni bo’g’ib kelishgan. Ruslar Turklarni Yevropa va O’rta Osiyodan uzilib qolishlariga asosiy sababchi bo’lib qolmasdan, Kavkazdagi Xrsitian aholini ishlatish orqali Turkiyani ushbu hududdan siqib chiqarishga ham muvaffaq bo’lganlar. Turklar uchun Usmoniylar imperiyasining inqirozga yuz tutishida Rossiya bilan bo’lgan urushlar katta rol o’ynaydi. Bu esa kechirib bo’lmas jarohatli tarixiy omildir. Garchi Sovet Ittifoqi 1918-yildan keyin Turkiya bilan yuzma-yuz to’qnash kelmagan bo’lsa ham, ularning pozitsiyalari va strategiyalari doimo bir biriga qarama-qarshi bo’lgan. Rus imperiyasi qulab, o’rniga Sovet Ittifoqining paydo bo’lishi va Usmoniylar imperiyasining tugatilib, zamonaviy Turkiyaning paydo bo’lishi ham yangi mafkuraviy jihatdan bir-biriga yaqinroq bo’lgan so’l siyosiy qarashlarga ega bo’lgan hukumatlarni yaqinlashishiga imkon bermadi. Yana bir bor tarixiy omilning pragmatik siyosatdan ustun kelishini kuzatishimiz mumkin. Birgina Sovuq Urush davomida Turkiyaning NATO a’zosi sifatida emas, balki Sovet Ittifoqi tarafdori sifatida tasavvur qilishni o’zi ushbu hamkorlikni qanchalik samarali natijalar berishi mumkinligini ko’rsatadi. Xozirgi holatda ham shu vaziyat takrorlanayotganini ko’ramiz: Turkiya va Rossiya ittifoqchi davlatlar bo’lganda Yevropa Ittifoqining ahvoli qanday bo’lishi mumkin edi? Tarixiy omildan tashqari geografik omil doimo Turkiya va Rossiya munosabatlarida muhim rol o’ynagan. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli quruqlikdagi savdo yo’llari inqirozga yuz tutib, dengiz yo’llari dunyo tijoratini asosiy qon tomirlariga aylana boshladi. O’zining ulkan hududiga qaramasdan Ruz imperiyasi ushbu yangi geopolitik reallikdan chetda qolib ketayotgan edi. Chunki Rossiya quruqlikdagi eng katta davlat bo’lishiga qaramasdan, uning dengizga chiqish yo’llari bir qancha noqulayliklar tug’dirar edi. Shimolda Shimoliy muz okeani yilning faqat 4 oyi davomida qiyin sharoitlarda kemalar qatnovini yo’lga qo’yishga imkon bersa, Boltiq 5 dengizi va Qora dengizi orqali okeanga chiqish Rossiyaga xayrixoh bo’lmagan mamlaktlar hududlariga to’g’ri kelgan. Shu sababdan Rossiy doimo issiq dengiz qirg’oqlariga intilgan holda yangi yerlarni ishg’ol qilishga harakat qilgan. Lekin Rossiya uchun ham tarixiy, ham ideologik, ham geografik jihatidan Bosfor bo’g’ozi eng optimal tanlov edi. Bosfor orqali Rossiya bugungi kunda nafaqat O’rtayer dengiziga, balki Gibraltar bo’g’ozi orqali Atlantika okeaniga va Suvaysh kanali orqali Hind okeaniga chiqish imkoniga ega. Bosfor bo’g’ozidan kuniga 140 kema o’tadi. Boshqacha qilib aytganda, har 10 daqiqada bir kema bo’g’ozni shimoldan janubga yoki janubdan shimolga kesib o’tadi. Ushbu dengiz yo’li Rossiya iqtisodining asosiy motorlaridan biri hisoblnadi. Bo’g’ozni ishg’ol qilish uchun bir qancha urinishlar Rossiya va Turkiya munosabatlari buzilishiga olib kelgan. Hammamizga ma’lum, Rossiya Bosforni qo’lga kirita olmasdan, bo’g’oz hozirgacha Turkiyaning hududi hisoblansa-da, 1936-yilgi Montryo konvensiyasiga ko’ra Bosfor va Dardanel bo’g’ozlarida erkin kema qatnovlari yo’lga qo’yilgan. Boshqacha qilib aytganda Qora dengizdan O’rta Yer dengiziga o’tuvchi dengiz yo’li uchun hech kim boj ola olmaydi. Birinchi Jaxon urushidagi Turkiyaning mag’lubiyati, so’ngra yangi paydo bo’lgan Otaturk Turkiyasining G’arb qo’shinlarini Istanbul atrofidan haydab chiqarishi va ular bilan dushmanga aylanishi o’sha davrdagi xalqaro kuchlarni Turkiyaning ushbu hududini erkin o’tish zonasiga aylantirishiga olib kelgan. Ikkinchi Jahon urushi davrida Sovet Ittifoqi Uchinchi Reyx bilan tuzgan “Xujum qilmaslik haqidagi” shartnomasidan so’ng Bosfor va Dardanel bo’g’ozlari atrofida harbiy bazalarni qurishga harakat qilishni boshlaydi. Urushning boshlanishi bilan bu harakatlar to’xtatiladi. Urushda Sovet Ittifoqining g’alabasi bilan bu masala yana kun tartibiga qo’yiladi. Aynan Sovet Ittifoqining Istanbul shahri atroflariga harbiy bazalarini o’rnatishga harakat qilishi Turkiyani o’sha davrda boshlangan “Sovuq Urush”da G’arbning kapitalist lageriga qo’shilishiga olib keldi. Bugungi kunda Sovet 6 Ittifoqidan Rossiya va Ukraina bu dengiz yo’li orqali erkin harakatlanish huquqiga ega. Turkiya uchun Rossiya bilan munosabatlarda ushbu geografik reallik muhim rol o’ynaydi. Chunki konvensiyaga ko’ra ikki davlat urush davrida bir biriga qaram- qarshi tomonlarni aks ettiruvchilar bo’lsa, Turkiya ikki dengizni bog’lovchi yo’lni yopib qo’yish huquqiga ega. Bosfor bo’g’ozi yuzasidan bugungi kunda Rossiya va Turkiya o’rtasida boshqa muammolar ham mavjud. Shulardan eng kattasi 2011-yilda Turkiya Bosh Vaziri Rejep Tayip Erdogan tomonidan taklif qilingan Istanbul kanali loyihasidir. Shimol va janub yo’lanilshidagi tinimsiz kema qatnovlaridan tashqari Bosfor bo’g’ozi g’arb va sharq yo’nalishidagi harakatning ham markazi hisoblanadi. Har kuni bo’g’ozni u qirg’og’idan bu qirg’og’iga 1 million atrofidagi aholi kesib o’tadi. Bu Istanbul shahrini ulkan transport qatnovi markaziga aylantirgan va oqibatda shahardagi bunday serqatnovlik keng ko’lamli tiqilinchlarga olib kelmoqda. Masalaning ekologik tomoniga ham e’tibor qaratish kerak. Transportlarning serqatnovligi tufayli Bosfor bo’g’ozi dunyodagi ekologik jihatdan o’ta ifloslangan suv havzalarining biri hisoblanadi. Istanbul kanali Bosfor bo’g’ozidan 60 km g’arbda qurilishi mo’ljallangan bo’lib, u shimol va janub orasidagi kema qatnovlarini Istanbul shahri markazidagi Bosfordanmas, balki ushbu kanaldan o’tishini ko’zlagan. Kanal qurilishi 10 milliard AQSh dollari atrofida baholangan, uzunligi 5O km atrofida, kengligi 145-150 m va chuqurligi 25 m bo’lishi mo’ljallangan. Bu kanal Istanbul shahrining nafasini rostlashga imkon beradi. Lekin masalaning siyosiy tomoni Rossiya va Turkiya munosabatlariga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Istanbul kanali xalqaro Montryo konvensiyasida ko’rsatilmagan bo’lib, agar Turkiya uni ishga tushirsa undan o’tuvchi kemalarga boj solish huquqini qo’lga kiritadi, bu esa Rossiyaning dengiz yo’llariga erkin chiqish imkoniyati yana bir bora kamaytiradi va Rossiyaga kirib keluvchi va chiqib ketuvchi mahsulotlarining qimmatlashishiga olib keladi – ya’ni Rossiya iqtisodining o’sishiga katta to’siq bo’ladi. 7 "Rossiya" O zMEʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil Istanbul kanali loyihasining xaritasi Ikki davlat orasidagi boshqa geografik bahs Qora dengiz ustida bo’lib, dengizdagi hududlar ustidagi bahslar hozirgacha yechimini topmagan. Ayniqsa bugungi kunda dengiz shelflaridagi neft va gaz zahiralarining topilishi, suv ostidan o’tuvchi quvur transportini yo’lga qo’yilishi va dengiz bo’yida yashovchi aholining diniy, milliy va siyosiy qarashlariga qarab ulardan ittifoqchilar yaratish bu dengizni ikki mamlakatning kurash maydoniga aylantirmoqda. 2008-yilda Gruziya bilan Rossiya to’qnashuvida va 2014-yilda Krimni Rossiyaga qo’shib olinishida Turkiya Rossiyaga asosiy qarshilik ko’rsatgan mamlakat bo’ldi. Usmoniylar imperiyasining inqirozi oldida Turk siyosiy elitasi ikki yo’nalishga bo’lingan edi. Birinchi tomon Turkiyaning imperialistik ambitsiyalaridan to’laligicha voz kechmagan bo’lib, asosan Yosh Turklardan tashkil topgan Enver Poshsho boshchiligidagi Panturkizm mafkurasi tarafdorlari edi. Ikkinchi tomon esa Mustafo 8 Kamol Otaturk boshchiligidagi Turkiyaning imperialistik ambitsiyalaridan voz kechgan Turk millatchiligi tarafdorlari edi. Garchi Otaturk tarafdorlari g’alaba qozonib zamonaviy Turkiya tashkil topgan bo’lsa-da, Panturkistlar tomonidan Turkiy xalqlar orasida yoyilgan mafkura Sovet Ittifoqi uchun ko’p yillik muammolar tug’dirdi. Rus imperiyasi davridayoq imperiya hududida yashovchi Turkiy xalqlar orqali Usmoniylar Rus imperiyasini zaiflashtirish harakatlarini boshlab yuborgan edilar. Usmoniylar imperiyasining yemirilishi davridagi musulmon, lekin arab xalqlarining G’arb davlatlari bilan kelishgan holda Usmoniylardan ajralib chiqishlari esa Istanbuldagi siyosiy elita orasida Panturkizm mafkurasini kuchayishiga olib keldi. Ya’ni, dinimiz birligiga qaramasdan Arablar bizni o’zlariga do’st bilmadilar, chunki ular bizni o’z qardosh xalqi deb hisoblamaydilar, endilikda biz e’tiborimizni butun musulmon bo’lgan Turkiy xalqlarni birlashtirishga qaratishimiz lozim, faqat ulargina bizni o’zlariga qardosh xalq deb hisoblaydilar degan mantiq Turk siyosiy elitasini ilhomlantirdi. Rus imperiyasidagi Musulmon Turkiy xalqlar ziyolilari tomonidan asos solingan Jadidlar harakati Turkiyadagi Yosh Turklar tomonidan quchoq ochib kutib olinadi va Jadidlar nomoyondalarining ko’pchiligi Turkiyada tahsil olishni boshlaydilar. Asosan Turkiy Musulmon jamiyatlarida ijtimoiy-siyosiy islohotlarni amalga oshirishni ko’zlagan ushbu harakat G’arb falsafasidan ilhomlangan, lekin shu bilan birga Islomdan voz kechmaslik tarafdori bo’lib, ikki qarash o’rtasidagi kesishgan mafkuralar orqali jamiyatni rivojlanish sari boshlashni maqsad qilgan edi. Yosh Turklar ushbu harakat orqali Turkiy xalqlarni birlashtirgan holda, Turkiyani dunyoviy aktyor sifatida saqlab qolishga harakat qiladilar. Lekin Rossiyadagi Qizil Inqilob, Usmoniylarning I Jahon urushidagi ayanchli mag’lubiyati va so’ngra Otaturkning boshqa siyosiy elita ustidan g’alabasi va Enver Pashaning Tojikistondagi o’limi bilan Panturkizm mafkurasining Turkiya tomonidan siyosiy qurol sifatida ishlatilishiga vaqtinchalik yakun yasadi. Jadidlar harakati ham Sovet Ittifoqining markazlashgan 9 kuch sifatida kuchayishi bilan “Burjua-Liberal harakati” nomi ostida qattiq qatag’onga uchradi. Sovet Ittifoqining qulashi va Turkiyada Kemalistlar siyosiy yo’nalishining evolyutsiyasi, Turkiyaning qaytadan Panturkizm mafkurasini qurol sifatida Ittifoqdan ajralib chiqqan Turkiy mamlakatlarda qo’llashiga olib keldi. Buni amalga oshirish uchun Turkiya 90-yillarda bir nechta rasmiy va nodavlat tashkilotlariga asos soldi. Bu tashkilotlar orqali Turkiylikni va uning Islomni birlashtiruvchi roli tashviqot qilindi. Turkiya hukumati va Gulen kabi ko’zga ko’rinarli kishilar ushbu loyihaga katta mablag’lar ajratdi. Ushbu siyosatni tashkillashtirish uchun esa Turkiya TIKA va TURKSOY kabi keng qamrovli tashkilotlarni ishga tushiradi. Asosiy fikr O’rta Yer dengizidan Oltoygacha cho’zilgan hududlarda yashovchi Turkiy xalqlar orasida Rossiyadan uzoqlashish va Turkiyaga yaqinlashishni targ’ib qilish bo’lgan. Dastlab Rossiyadan uzoqlashish uchun O’rta Osiyo davlatlari va Ozarbayjon Turkiya bilan juda yaqin hamkorlikka kirishadilar, lekin Turkiyaning Islom va Panturkizmni qorishtirgan holda O’rta Osiyoda olib brogan siyosati, Sovet Ittifoqi parchalanishidan vujudga kelgan hukumatlarning xavfsizligiga rahna solib, ularni hokimyat uchun legitimligini shubha ostiga qo’ya boshladi. Ayniqsa Turkiyaning Xalq ta’limi orqali mamlakatlarning kelajagini o’zgartirish siyosati mahalliy hukumatlar tomonidan katta xavf sifatida kutib olindi. Natijada, “Qardosh xalqlar” orasiga qaytadan sovuqchilik tushib, shu davrgacha Turkiyaning moliyaviy yordami bilan qurilgan o’rta ta’lim muassasalari va madaniy-ijtimoiy markazlar faoliyatiga chek qo’yila boshladi. Turkiyaning O’rta Osiyo xalqlarining “qarindoshlik” omiliga haddan tashqari ishonch bildirib, bu davlatlarning siyosiy-ijtimoiy pozitsiyasiga e’tiborsizligi uni bu hududdan siqib chiqarilishiga olib keldi. Garchi O’rta Osiyo xalqlarining deyarli hammasi (Tojikiston bundan mustasno) o’zlarini Turkiy xalqlar hisoblasa ham, ularning siyosiy shakllanish jarayoni Sovet Iittifoqi tuzumiga to’g’ri keladi va ularning siyosiy qarashlari ham shu asnoda Turkiyanikidan tubdan farq qiladi. Bundan tashqari ayrim 10 O’rta osiyodagi mamlakatlar (masalan O’zbekiston) bu regionda “Yangi Og’a” paydo bo’lishiga hayrixoh emaslar va regiondagi liderlikka da’vo qiluvchi har qanday kuchni o’zlarining liderligiga raqobat deya qabul qiladilar. Qozog’iston va Qirg’iziston kabi mamlakatlar esa geografik jihatdan ulardan uzoq, umumiy tarixga ega bo’lmagan va iqtisodiy jihatdan ularga kam foydali bo’lgan Turkiyadan ko’ra ko’proq Rossiyani xush ko’rishadi yoki iqtisodiy, etnik va siyosiy omillar tufayli ular Rossiyadan uzoqlashish imkoniga ega emaslar. Bugungi ikki mamlakat orasidagi kelishmovchilik va Turkiyaning Arab dunyosidan siqib chiqarilishi Turkiyaning qaytadan Panturkizm mafkurasini kuchaytirishiga sabab bo’lishi mumkin. Nafaqat O’rta Osiyoda, balki Rossiya federatsiyasi hududida ham bir nechta Musulmon Turkiyzabon millatlarning yashashi va ular orasida Turk tashkilotlarining faolligi Rossiya uchun hududiy dahlsizlikka rahna soluvchi masalalarini ko’tarishi mumkin. Bundan tashqari, so’ngi yillarda Rus-Turk iqtisodiy yaqinlashuvi tufayli Rossiyada faoliyat olib borayotgan yirik Turk qurilish kompaniyalaridagi mehnat qiluvchi O’rta Osiyolik va Rossiyalik turkiyzabonlar orasida Turkiya obro’sining yuqoriligi Rossiyani ichidan yemiruvchi omil bo’lib xizmat qilishi mumkin. Bu kompaniyalarning ta’qiqlanishi esa ko’p sonli immigrantlar va shu jumladan Rossiya fuqarolarining ham noroziligiga sabab bo’lishi mumkin. Rasmiy jihatdan Turkiya Qrim yarimorolini Rossiyaga qo’shib olinishini tan olmagan va Rossiyani bu ishda qattiq qoralagan. Endilikda ikki davlat orasidagi nizo Turkiyaga Qrim Tatarlarini rasmiy jihatdan qo’llab quvvatlashga imkon beradi. Rossiya uchun Qrim Tatarlari bilan to’qnashuvga borish Rossiya hududidagi boshqa Turkiy xalqlar bilan hukumat orasidagi sovuqchilikka olib keladi. Turkiyaning hozirgi geopolitik masalalari va uning Rossiya bilan muammolari haqida qisqacha yozib o’tgan edik. Ikki davlat orasidagi yuqorida aytib o’tilgan muammolarga bugungi kunda Suriya inqirozi ham kelib qo’shildi. Aslini olib qaraganda Suriya inqirozida eng asosiy 6-ta tashqi aktyorni ajratishimiz mumkin: 11 Saudiya Arabistoni, Turkiya, Eron, Rossiya, AQSh va Fransiya. Ular ham o’z navbatida o’zlarining manfaatlari orqali birlashgan ittifoqchilarga va tarafdorlarga ega. Bugungi Suriyadagi geopolitik o’yin yangi zamon tarixidagi eng mujmallardan biriga aylandi desak adashmaymiz. Hatto deyarli bir asr davom etgan Afg’onistondagi geopolitik o’yinlar ham Suryadagi kabi ko’p tomonlama manfaatlarni o’zida mujassam etmagan edi. Suriyadagi geopolitik o’yin Turkiya va Suriya uchun teng darajada ahamiyatga ega. Rossiya uchun Suriya navbatdagi geopolitik sinovdir. Suriya inqirozi orqali Rossiya dunyoda o’zining nafaqat diplomatik va siyosiy o’rnini qayta belgilab olmoqchi, balki endilikda Suriyadagi urush Rossiyaga o’zining harbiy kuchlarini dunyoga bildirib qo’yish uchun imkoniyatdir. Shu tariqa Rossiya o’z armiyasining jangovar tayyorgarligini, texnologik rivojlanish darajasini va razvedka qobiliyatini sinab ko’rishi mumkin bo’ladi. Bundan tashqari Suriya inqirozida Rossiyaning g’alabasi G’arb mamlakatlarini Rossiya bilan hisoblashishga majburlaydi va Ukraina siyosiy inqirozi tufayli Rossiyaga qarshi qo’llanilgan sanksiyalarni qayta ko’rib chiqishga, Qrim yarimorolining siyosiy statusini belgilashga va Ukrainada muzlab qolgan siyosiy muzokaralarni qayta davom ettirishga turtkilaydi. Aslida Rossiya uchun Bashar al-Assad shaxsining ahamiyati kam, lekin mamlakatdagi Nusariylar Rossiya uchun muhim ahamiyat kasb etadi, chunki bu diniy jamoatni himoya qilish va hokimyatda ushlab turish orqali Rossiya Eron bilan yanada yaqinlashish imkoniga ega bo’ladi. Shu bilan birga Rossiyaning Suriyadagi harbiy harakatlari bu hududga jihod qilish uchun kelgan Rossiya va Sobiq Sovet ittifoqi mamlakatlari fuqarolarini yo’q qilishga imkon beradi. Turkiya uchun Suriya mojarosi hayot-mamot masalasidir. Bashar al-Assadning qulashiga ko’zi yetgan Turkiya unga va u tegishli bo’lgan Nusariylarga qarshi agressiv diplomatiyani qo’llab, Turkiyani Nusariylar bilan yaqinlasholmaydigan qilib qo’ydi. Boshqa tomondan Turkya qo’llab-quvvatlagan Sunniy guruhlar brogan sari 12 radikallashib uning manfaatlariga qarshi bo’lgan diniy-radikal guruhlarga qo’shilib ketmoqda. Turkiya uchun eng qo’rqinchli voqealar rivoji – Kurdlarning siyosiy kuchayishi ham aynan Suriya inqirozining oqibatidir. Endilikda Turkiya nafaqat Suriyadagi o’zgarishlarga katta ta’sir o’tkaza oladi, balki uning asosiy maqsadi uning suverintetiga dahl qiladigan har qanday siyosiy o’zgarishni oldini olishga qarab qoldi. Shu sababdan bugungi kunda Suriyada yashovchi Turkiyzabon aholini birlashtirishga, ularni qurollantirishga va ularni o’zining janubiy chegaralaridagi hududga yig’ishga harakat qilmoqda. Ular yig’iladigan zonada esa Turkiya “Xavfsiz hudud” yaratish orqali o’z ta’sirini saqlab qolib, bu hududdan boshqa unga qarshi kuchlarga qarshi buffer sifatida foydalanmoqchi. Bu hudud alohida ajratib olinsa, u Turkiya va Nusariylar hamda Turiya va Sunniy diniy-ekstremist guruhlarning Turkiya chegaralariga yaqinlashishiga halaqit beradi. Shu bilan birga, bu hudud Turkiyaning janubiy chegaralari bo’ylab O’rta Yer dengizga tomon cho’zilib ketgan Kurdlar yashaydigan hududlarini o’zaro qo’shilishiga halaqit beradi. Chunki Suriya shimolidagi Kurdlarning birlashishi va O’rta Yer dengizigacha yetib borishlari shubxasiz Suriya Kurdistoni avtonom respublikasini yoki agar Suriya batamom bo’linib ketgan taqdirda Kurdiston davlatini paydo bo’lishiga asos bo’lishi turgan gap. Borgan sayin Turkiya Suriyadagi tizginlarni qo’ldn chiqarib bormoqda va ayrim hollarda Kurdlar va al-Assadga qarshi kurashish maqsadida ekstremist guruhlarga yordam qo’lini cho’zishdan ham qaytmayapti. Bu esa uni nafaqat Rossiya bilan munosabatlarini keskinlashishiga, balki o’zining G’arblik ittifoqchilari bilan ham kelishmovchilikka borishiga sabab bo’lmoqda. Bugungi kunda Rossiya va Turkiya orasidagi kelishmovchilikni keskinlashishi ikki tomon uchun ham ayanchli oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Rossiya Turkiyaning suvirentetiga rahna solayotgan Kurdlar harakatini qo’llab-quvvatlashi, Suriyadagi Turkiy xalqlarni bombardimon qilishi va Turkiyaga qarshi Eron bilan kelishgan holda energetik blokada hosil qilishi mumkin. Rossiyaning geostrategik 13 ustunligi Turkiyani milliy xavfsizligiga rahna solish kuchiga ega. Bundan tashqari so’ngi yillardagi G’arb-Turkiya aloqalarini buzilishi Turkiyani Rossiya bilan to’qnashuvida yolg’izlatib qo’yishi mumkin. Rus samolyotining urib tushirish orqali Turkiya Parijdagi terroristik hujumlaridan so’ng Suriya masalasida yaqinlasha boshlagan G’arb va Rossiya munosabatlarini buzishga harakat qilgan edi. Lekin NATOning bu voqeaga nisbatan reaksiyasi Turkiya kutganiday bo’lmadi, umumiy tarzda NATO har bir mamlakat o’z hududini himoya qilish huquqiga ega bo’lishi kerak degan bayonnomasiga qaramasdan, norasmiy jihatdan NATO Turkiya tufayli Rossiya bilan keng ko’lamli to’qnashuvga kirishmasligini bildirib qo’ydi. Bundan tashqari Rossiya va Turkiya orasidagi to’qnashuvi keskinlashishi tufayli Vashington Turkiyada joylashgan 12ta F15 qiruvchi harbiy samolyotlarini olib chiqib ketishini e’lon qildi va asta-sekinlik bilan umumiy hisobda 56-harbiy samolyotlarni ham olib chiqishi ko’zda tutilayotganini bildirdi. Ushbu harakat orqali AQSh Turkiyaga Rossiya bilan harbiy kelishmovchilik yuzaga kelsa, u yolg’iz qolishini bildirib ishora qilgan. Shunga qaramasdan, Turkiya va Rossiya to’qnashuvi keskinlashishi Rossiya uchun ham yaxshi oqibatlar olib kelmaydi. Allaqachon Turkiya o’zining imkoniyatlari darajasida O’rta Osiyo va Ozarbayjonda o’zining ta’sirini kuchaytirishga kirishib ketdi. Bundan tashqari Rossiya ichida yashovchi Turkiyzabon aholi ham Turkiyaning Rossiyaga qarshi harakatlarida xavfli qurolga aylanishi mumkin. Eng asosiysi Turkiya Rossiyaning hozirdagi asosiy iqtisodiy tomiri bo’lmish Bosfor bo’g’ozini yopib qo’yishi mumkin. Ukrainadagi siyosiy vaziyat tufayli bugungi kunda Rossiyadan Yevropaga chiqib ketuvchi gazning asosiy qismi Turkiyadan o’tadi. Bu gaz oqimini to’xtatish roqali Rossiya Turkiyani energetik blokada qilish bilan birga o’zini ham og’ir moliyaviy holatga tushirib qo’yishi va bu blokada kutilgandan teskari natijalar berishi – Turkiyani energetik blokada qilish uni yangi energetik manbaalar yoki sheriklar qidirishiga sabab bo’lsihi mumkin. Bunda O’rta Osiyodan keladigan va 14 Ozarbayjon orqalli o’tuvchi quvur transportlari faoliyati jadallashishi va ularning yangilari paydo bo’lishi mumkin. Hozirgi G’arb sanksiyalari ostida iqtisodiy qiyinchilikdagi Rossiya uchun bu katta yo’qotish bo’ladi. Rossiya va Turkiya iqtisodiy munosabatlari faqat geoekonomikada emas, balki boshqa ichki sohalarda ham juda bir biriga bog’liqdir. Rossiya va sobiq Sovet ittifoqidan keluvchi turistlar Turkiya uchun katta daromad manbai, shu bilan birga Rossiya hududida asosiy qurilish ishlarini Turk firmalari amalga oshirmoqda, Turkiyadan keluvchi tekstil va qishloq xo’jalik mahsulotlari Rossiyadagi iste’molning katta qismini tashkil qiladi. Umumiy olib qaraganda ikki davlat orasidagi katta urush Turkiyani mag’lubiyati bilan tugashi turgan gap. Chunki Rossiya hali ham dunyo bo’yicha eng yirik harbiy qudratga ega mamlakat hisoblanadi. Lekin yuqoridagi barcha omillarni hisobga olgan holda ikkilanmasdan ikki mamlakat orasidagi bugungi kelishmovchilik ular orasidagi urushga olib kelmaydi deya qo’rqmay ayta olamiz. Faqat endilikda Turkiya va Rossiya munosabatlari yangi o’zanga kiradi va Suriyadagi inqirozning to’xtashi ularni qayta normal holatga kelishlari uchun sharoit yaratadi. Lekin shuni ishonch bilan aytish kerakki, endilikda Turkiya Suriya sahnasidan Rossiya manfaatlari uchun chetlatilishi mumkin. Sabablari Rossiya-Turkiya urushi(1877-1878) bo'ldi muhim voqea har ikki davlat tarixida o'sha davrning tarixiy jarayonlarini tushunish uchun bilish kerak. Harbiy harakatlar nafaqat Rossiya va Turkiya o'rtasidagi munosabatlarga, balki umuman jahon siyosatiga ham ta'sir qildi, chunki bu urush boshqa davlatlarning manfaatlariga ham ta'sir qildi. 1875 yilda Bolqonda Bosniya hududida qo'zg'olon bo'lib, shafqatsizlarcha bostirildi. Ustida Keyingi yil, 1876 yilda Bolgariyada sodir bo'ldi, qirg'in ham tez va shafqatsiz edi. 1876 yil iyun oyida Serbiya Turkiyaga qarshi urush e'lon qildi, Rossiya unga to'g'ridan-to'g'ri yordam berib, o'zining kuchsiz armiyasini kuchaytirish uchun bir necha ming ko'ngillilarni yubordi. 15 Biroq, serb qo'shinlari hali ham mag'lubiyatga uchradi - ular 1876 yilda Junish yaqinida mag'lubiyatga uchradilar. Shundan so‘ng Rossiya Turkiyadan janubning madaniy huquqlarini saqlab qolish uchun kafolat talab qildi slavyan xalqlari. 1877 yil yanvarda rus va turk diplomatlari, Yevropa davlatlarining vakillari Istanbulda to'planishdi, ammo umumiy qaror hech qachon topilmadi. Ikki oy o'tgach, 1877 yil mart oyida Turkiya baribir islohotlar to'g'risidagi bitimni imzoladi, lekin buni bosim ostida amalga oshiradi va keyinchalik erishilgan barcha kelishuvlarni e'tiborsiz qoldirdi. Bu Rossiya-Turkiya urushining sababi bo'ldi, chunki diplomatik choralar samarasiz bo'ldi. Biroq imperator Aleksandr uzoq vaqt davomida dunyo hamjamiyatining munosabatidan xavotirlanib Turkiyaga qarshi harakat qilishga jur’at eta olmadi. Biroq, 1877 yil aprel oyida tegishli manifest imzolandi. Rossiya-Turkiya urushining sabablari nima edi - keskinlashgan Bolqon muammosi, qasos olish istagi, Qora dengiz flotining tiklanishi va janubiy slavyanlar manfaatlarini himoya qilish munosabati bilan bo'g'ozlar maqomiga e'tiroz bildirish zarurati turklar zulmidan aziyat chekkan. Biz Turkiya bilan urush oldidan sodir bo'lgan voqealar va ushbu voqealarning natijalarini qisqacha ko'rib chiqdik, harbiy harakatlar uchun zaruriy shartlarni va zaruratni saralab oldik. Buning oldini olish uchun qanday diplomatik harakatlar qilingani va nima uchun ular muvaffaqiyatga olib kelmaganini bilib oldik. Avstriya- Vengriya va Angliyaga Turkiya tomonida harakat qilishdan bosh tortgani uchun qanday hududlar va'da qilinganini ham bilib oldik. O’rtasida 1877 yilda boshlangan urush Rossiya imperiyasi va Turkiya, mamlakatlar o'rtasidagi yana bir qurolli to'qnashuv - Qrim urushining mantiqiy davomi bo'ldi. O'ziga xos xususiyatlar jangovar harakatlar qisqa muddatli qarama-qarshiliklar edi, bu Rossiyaning urushning birinchi kunlaridanoq janglar jabhalarida muhim ustunligi edi. global oqibatlar ko'plab mamlakatlar va xalqlarga ta'sir qiladi. Qarama-qarshilik 1878 yilda tugadi, 16 shundan so'ng global miqyosdagi qarama-qarshiliklarga asos soladigan voqealar sodir bo'la boshladi. Mojaro 1877 yil aprel oyida Aleksandr II tomonidan imzolangan manifest bilan boshlandi. Bu amalda urush e'lon qilingan edi. Shundan so‘ng Kishinyovda slavyan xalqlarining ozodligi uchun kurashda Rossiya armiyasining Turkiyaga qarshi harakatlariga baraka topadigan parad va ibodat marosimi bo‘lib o‘tdi. May oyida allaqachon rus armiyasi Ruminiyaga kiritildi, bu esa Evropa qit'asidagi Portaning egaliklariga qarshi hujumlarni boshlash imkonini berdi. Ruminiya armiyasi faqat 1877 yil kuzida Rossiya imperiyasining ittifoqchisi bo'ldi. Turkiyaga hujum bilan bir vaqtda Aleksandr II amalga oshira boshladi harbiy islohot armiyani qayta tashkil etishga qaratilgan. Deyarli 700 ming askar Usmonli imperiyasiga qarshi kurashdi. Turk armiyasining soni 281 mingga yaqin askar edi. Ammo taktik ustunlik Qora dengizda jang qila oladigan portlar tomonida edi. Rossiya unga faqat 1870-yillarning boshlarida kirish huquqiga ega edi, shuning uchun Qora dengiz floti bu vaqtga qadar tayyor emas edi. Bolqon yarim orolidagi Rossiya imperiyasining qo'shinlari boshchilik qildi Buyuk Gertsog Nikolay Nikolaevich, turk armiyasini Abdul Kerim Nodir Posho boshqargan. Ruminiyadagi hujum Turkiyaning Dunaydagi daryo flotini yo'q qilishga imkon berdi. Bu 1877 yil iyul oyining oxirida Plevna shahrini qamal qilishni boshlashga imkon berdi. Bu davrda turklar rus qo shinlarining oldinga siljishini to xtatish umidida Istanbul va boshqa strategikʻ ʻ muhim nuqtalarni mustahkamladilar. Plevna faqat 1877 yil dekabr oyining oxirida olingan va imperator darhol Bolqon tog'larini kesib o'tishni buyurgan. 1878 yil yanvar oyining boshida Churyak dovoni engib o'tildi va rus armiyasi Bolgariya hududiga kirdi. O'z navbatida olingan katta shaharlar, oxirgi taslim bo'lgan Adrianopol bo'lib, unda 31 yanvar kuni vaqtinchalik sulh imzolangan. Kavkaz operatsiyalar teatrida rahbarlik Buyuk Gertsog 17 Mixail Nikolaevich va general Mixail Loris-Melikovga tegishli edi. 1877 yil oktyabr oyi o rtalarida Ahmad Muxtor Posho boshchiligidagi turk qo shinlari Aladjida taslimʻ ʻ bo ldi. 18-noyabrgacha oxirgi Kare qal'asi ushlab turdi, u erda tez orada garnizon ʻ qolmadi. Oxirgi askarlar olib chiqilgach, qal'a taslim bo'ldi. Rossiya-Turkiya urushi aslida tugadi, ammo barcha g'alabalar hali ham qonuniy ravishda mustahkamlanishi kerak edi. Bu rus-turk urushi 1768-69 yil qishda boshlangan. Golitsin rus armiyasi Dnestrni kesib o'tib, Xotin qal'asini egallab, Iasiga kirdi. Deyarli barcha Moldova Ketrin II ga sodiqlikka qasamyod qildi. Yosh imperator va uning sevimli aka-uka Orlovlari rus-turk urushi paytida musulmonlarni Bolqon yarim orolidan quvib chiqarish niyatida dadil rejalar tuzdilar. Orlovlar Bolqon nasroniylarini turklarga qarshi umumiy qo'zg'olonga ko'tarish uchun agentlarni yuborishni va uni qo'llab- quvvatlash uchun Egey dengiziga rus otryadlarini yuborishni taklif qildilar. 1769 yil yozida Spiridov va Elfinston flotiliyasi O'rta er dengizidagi Kronshtadtdan suzib ketdi. Yunoniston qirg'oqlariga kelib, ular Morada (Peloponnes) turklarga qarshi qo'zg'olon ko'tarishdi, ammo bu Ketrin II ishongan kuchga etib bormadi va tez orada bostirildi. Biroq, rus admirallari tez orada bosh aylantiruvchi dengiz g'alabasini qo'lga kiritdilar. Turk flotiga hujum qilib, ular uni Chesme ko'rfaziga (Kichik Osiyo) haydashdi va uni butunlay yo'q qilishdi, olomon dushman kemalariga o't o'chiruvchi kemalarni yuborishdi (Chesme jangi, 1770 yil iyun). 1770 yil oxiriga kelib rus eskadroni Egey arxipelagining 20 tagacha orollarini egallab oldi. Urushning quruqlikdagi teatrida, Moldaviyada harakat qilayotgan Rumyantsev rus armiyasi 1770 yilning yozida Larga va Cahul janglarida turklar qo'shinlarini butunlay mag'lub etdi. Bu g'alabalar Dunayning chap qirg'og'ida kuchli Usmonli qal'alari (Izmail, Chilia, Akkerman, Brailov, Buxarest) bo'lgan butun Valaxiyani ruslar qo'liga berdi. Dunayning shimolida turk qo'shinlari yo'q edi. 1771-yilda V.Dolgorukiy qo shini Perekopda Xon Selim-Girey qo shinini mag lub ʻ ʻ ʻ etib, butun Qrimni egallab, uning asosiy qal alarida garnizonlar o rnatdi va Rossiya ʼ ʻ 18 imperatoriga sodiqlikka qasamyod qilgan Sohib-Gireyni qo shinlarga joylashtirdi.ʻ Xon taxti. 1771 yilda Orlov va Spiridov eskadroni Egey dengizidan Suriya, Falastin va Misr qirg'oqlariga uzoq reydlar qildi, keyin turklarga bo'ysundi. Rus qo'shinlarining muvaffaqiyatlari shunchalik yorqin ediki, Ketrin II bu urush natijasida nihoyat Qrimni qo'shib olish va Rossiya ta'siriga tushishi kerak bo'lgan Moldaviya va Valaxiya turklaridan mustaqillikni ta'minlashga umid qildi. Ammo ruslarga dushman bo'lgan G'arbiy Yevropa Franko-Avstriya bloki bunga qarshi kurasha boshladi va Rossiyaning rasmiy ittifoqchisi Prussiya qiroli Buyuk Fridrix II o'zini xiyonat qildi. 1768-1774 yillardagi rus-turk urushidagi yorqin g'alabalardan foydalangan Yekaterina II Rossiyaning bir vaqtning o'zida Polsha g'alayonlariga qo'shilishi bilan ham oldini oldi. Avstriyani Rossiya bilan, Rossiyani Avstriya bilan qo'rqitib, Fridrix II loyihani ilgari surdi, unga ko'ra Ketrin II dan Polsha erlaridan tovon puli evaziga janubdagi keng qamrovli musodaralardan voz kechishni so'radi. G'arbning kuchli bosimi ostida rus imperatori bu rejani qabul qilishga majbur bo'ldi. U Polshaning birinchi bo'linishi (1772) shaklida amalga oshirildi. Usmonlilar sultoni esa 1768 yilgi rus-turk urushidan umuman yo'qotishlarsiz chiqib ketishni istadi va nafaqat Qrimning Rossiyaga qo'shilishi, balki uning mustaqilligini ham tan olishga rozi bo'lmadi. Turkiya va Rossiya o rtasida Foksanda (1772 yil iyul- ʻ avgust) va Buxarestda (1772 yil oxiri — 1773 yil boshi) tinchlik muzokaralari behuda tugadi va Yekaterina II Rumyantsevga qo shin bilan Dunayga bostirib kirishni ʻ buyuradi. 1773 yilda Rumyantsev bu daryo bo'ylab ikki marta, 1774 yil bahorida uchinchi yurish qildi. Armiyasining kichikligi tufayli (o'sha paytda Pugachevga qarshi jang qilish uchun rus qo'shinlarining bir qismi turk frontidan chiqarilishi kerak edi), Rumyantsev 1773 yilda hech qanday ajoyib narsaga erisha olmadi. Ammo 1774 yilda A. V. Suvorov 8000 kishilik korpus bilan Kozludjada 40000 turkni butunlay mag'lub 19 etdi. Bu bilan u dushmanni shunday dahshatga soldiki, ruslar kuchli Shumla qal'asiga yo'l olganlarida, turklar vahima ichida u yerdan qochishga shoshildilar. Akunin Boris. turk gambiti. 1998 yil. Keyin sulton tinchlik muzokaralarini qayta boshlashga shoshildi va 1768-1774 yillardagi rus-turk urushini tugatgan Kuchuk-Kaynardji sulhini imzoladi. Bu haqda batafsil ma'lumot - maqolaga qarang 1820-yillardagi yunon qo'zg'olonining turklar tomonidan shafqatsizlarcha bostirilishi bir qator Evropa kuchlarining javobini keltirib chiqardi. Pravoslav yunonlar bilan bir xil e'tiqodga ega bo'lgan Rossiya eng g'ayratli harakat qildi, Angliya va Frantsiya unga ikkilanmasdan qo'shildi. 1827 yil oktyabr oyida Angliya-Rossiya-Frantsiya birlashgan floti Navarino jangida (Peloponnesning janubi-g'arbiy qirg'og'i yaqinida) turk sultoniga isyonkor Yunonistonni bostirishda yordam bergan Misr Ibrohim eskadronini butunlay mag'lub etdi. 1877 yil 12 apreldan 1878 yil 18 fevralgacha davom etgan Rossiya va Usmonli imperiyalari o'rtasidagi urush. Bir qator Bolqon davlatlari ham Rossiya tomonida harakat qildi. Urushning natijasi Bolqon xalqlarining Usmonlilar hukmronligidan ozod etilishi, Ruminiya, Serbiya va Chernogoriyaning mustaqilligi, shuningdek, Bolgariya tomonidan keng avtonomiyaga ega bo'lishi edi. Bundan tashqari, Rossiya Kars viloyatini va Janubiy Bessarabiyani, Ruminiyani esa Silistrani qo'shib oldi. Shuningdek, Usmonli imperiyasi hududining bir qismi Buyuk Britaniya va Avstriya- Vengriya tomonidan bosib olingan. 19-asr Usmonlilar imperiyasining Yevropa qismidagi xalqlar o rtasida mustaqillik uchun kurashning kuchayishi bilan ajralibʻ turdi. 1815-yildagi qator qo zg olonlardan so ng Serbiya muxtoriyatiga erishildi. ʻ ʻ ʻ 1829-yilda Adrianopol shartnomasiga ko‘ra Turkiya Moldaviya va Valaxiyaga muxtoriyat berdi, 1830-yilda esa uzoq davom etgan urushdan so‘ng Gretsiya mustaqilligini tan oldi. 1866-1869 yillarda Kritda qo'zg'olon bo'lib, uni portiylar 20 bostirdi. Shunga qaramay, orolliklar bir qator imtiyozlarga erisha olishdi. 1875 yilda Bosniya qo'zg'oloni boshlandi, 1876 yilda - Bolgariyada aprel qo'zg'oloni Usmonli hukumati tomonidan bostirildi. Turklarning shafqatsizligi Yevropada g'azabga sabab bo'ldi. Serbiya va Chernogoriya Turkiyaga urush e'lon qildi va ko'plab rus ko'ngillilari serblar tomonida jang qildilar. Bolqonda o'z ta'sirini tiklashga intilayotgan Rossiya armiyani safarbar qila boshladi, ammo urushni boshlash uchun G'arb kuchlari Turkiya tomonida mojaroga kirmasligiga ishonch hosil qilish kerak edi. Buyuk davlatlarning Konstantinopol konferentsiyasi chaqirildi, u mojaroni diplomatiya yo'li bilan hal qilishga harakat qildi, ammo Porta ularning takliflarini rad etdi. Yashirin muzokaralar davomida avstriyaliklar Bosniya va Gertsegovinani bosib olish evaziga Avstriya- Vengriyadan aralashmaslik kafolatlarini olish ham mumkin edi. 1878 yil 24 aprelda Rossiya Turkiyaga rasman urush e'lon qildi. Evropa operatsiyalari teatrida Rossiyaning 185 ming askari bor edi, Bolqon ittifoqchilari bilan birgalikda guruh soni 300 ming kishiga etdi. Rossiyaning Kavkazda 100 mingga yaqin askari bor edi. O‘z navbatida Yevropa teatridagi turklar 186 ming kishilik guruhga, Kavkazda esa 90 mingga yaqin askarga ega edi. Bundan tashqari, turk floti Qora dengizda deyarli to'liq hukmronlik qildi, bundan tashqari, portda Dunay flotiliyasi bor edi. 1877 yil may oyida rus qo'shinlari Ruminiya hududiga kirishdi, 27 iyunda rus armiyasining asosiy kuchlari Dunay daryosidan o'tib, dushman hududiga chuqur kirib borishni boshladilar. 7 iyulda general Gurkoning otryadi Tarnovoni egallab oldi va Shipka dovoni bo ylabʻ harakatlanib, u yerda joylashgan turk qo shinlarini o rab olishga harakat qildi. ʻ ʻ Natijada 19 iyulda turklar Shipkani jangsiz egallab olishdi. 15 iyulda general Kridener qo'shinlari Nikopolni egallab olishdi, biroq ayni paytda Usmon posho qo'mondonligi ostida katta turk qo'shini rus qo'shinlarining o'ng qanotida joylashgan Plevna qal'asini egallab oldi. Kampaniyani muvaffaqiyatli davom ettirish uchun qal'ani egallash kerak edi, ammo 20 va 31 iyul kunlari ikkita shoshilinch hujum muvaffaqiyatsiz tugadi. Avgust oyida turk qo'shinlari rus bo'linmalarini Shipkadan siqib chiqarishga harakat 21 qilishdi, ammo ular qattiq qarshilikka duch keldilar va to'rt kundan keyin chekinishga majbur bo'ldilar. 11 sentyabr kuni mahalliy muvaffaqiyatlarga qaramay, Plevnaga uchinchi hujum amalga oshirildi, bu rus qo'shinlari uchun ham muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Shundan so'ng, qal'ani qattiq qamal qilishni boshlashga qaror qilindi, buning uchun general Totleben Peterburgdan chaqirildi. Bu vaqtda Sulaymon posho qo'shini Shipka dovonini yorib o'tishga bir necha bor urinib ko'rdi, ammo har safar muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1877 yil dekabrda Plevna garnizoni rus qo'shinlarining pozitsiyalarini yorib o'tishga harakat qildi, ammo granata korpusi turklarning zarbasiga dosh berdi, shundan so'ng ular shaharga qaytib, taslim bo'lishdi. Plevna qo'lga kiritilgandan so'ng, rus qo'shinlari qattiq qishga qaramay, janubga harakat qilishni davom ettirdilar. 25 dekabrda general Gurkoning otryadi Churyak dovonini kesib o'tdi va 1878 yil 4 yanvarda Sofiyani egalladi. Yanvar oyining boshida asosiy kuchlar rus armiyasi Bolqon tizmasini kesib o'tdi. 10-yanvar otryadi M.D. Skobelev va N.I. Svyatopolk-Mirskiy Sheinovoda turklarni mag'lub etib, 22 ming askar va ofitserni asirga oldi. Sulaymon posho qo'shini Plovdivga chekindi, u erda 15- 17 yanvar kunlari Gurko otryadi tomonidan mag'lubiyatga uchradi, 20 mingdan ortiq kishini yo'qotdi. 20-yanvarda Skobelev Adrianopolni egallab oldi, 30-yanvarda rus qo shinlari Istanbulʻ chekkasiga yaqinlashdi. Kavkaz teatrida turklar may oyida Abxaziyadagi qo'zg'olondan keyin Qora dengiz sohilini egallab olishga muvaffaq bo'lishdi, ammo avgust oyida ular chekinishga majbur bo'lishdi. 15 oktabrda rus qo‘shinlari Aladji jangida Ahmad Muxtor posho qo‘shinini mag‘lub etib, 18 noyabrda taslim bo‘lgan Karsni qamal qildi. 1878 yil 3 martda San-Stefano shartnomasi imzolandi. Unga ko‘ra, Kars, Ardagan, Batum va 22 Bayazet, shuningdek, Janubiy Bessarabiya Rossiyadan chiqib ketgan. Bolgariya va Bosniya va Gertsegovina keng avtonomiyaga, Serbiya, Chernogoriya va Ruminiyaga esa mustaqillik berildi. Bundan tashqari, Turkiya 310 million rubl tovon puli to'lashga va'da berdi. Tinchlik shartlari buyuk davlatlarni qoniqtirmadi va ularning bosimi ostida Rossiya Berlin Kongressida qatnashishga majbur bo'ldi, unda tinchlik natijalari qayta ko'rib chiqildi. Bolgariya hududi kesildi, Bayazet Turkiya bilan qoldi, bundan tashqari, Buyuk Britaniya Kiprni, Avstriya-Vengriya - Bosniya va Gertsegovinani oldi. Shunga qaramay, urushning asosiy natijasi - Bolqon xalqlarining mustaqilligi qayta ko'rib chiqilmadi. Bugungi kunda Rossiya Federatsiyasi bilan Turkiya Kavkaz, Yaqin Sharq va Qora dengiz mintaqasida yetakchi kuchga ega. Turkiya bilan Rossiya o’rtasida bir necha strategik sohada geosiyosiy raqobat davom etmoqda lekin bunga qaramay bu ikkala mamlakat o’rtasidagi hamkorlik sohalari borgan sayin kengayib bormoqda. Turkiya bilan Rossiya sovuq urushning tamomlanishi ortidan o’zlari uchun bir necha hamkorlik qilish sohasi yaratdi. Shuni ham aytib o’tish joizki Sovuq urush davridan meros qo’lgan muammolar bilan tabiiy geosiyosiy foydalar tufayli ikkala mamlakatning mintaqaviy va global saviyadagi siyosatlari bir-biridan ajralib turadi. Rossiyaning energiya resurslari eksportida Turkiya katta ahamiyat kasb etadi. Turkiyaning eksporti uchun esa Rossiya yirik bozor hisoblanadi. Ikki minginchi yillarning boshidan e’tiboran Rossiya bilan Turkiya o’rtasidagi munosabatlarda jiddiy ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi. Savdo, turizm va elektr energiya sohalarida har ikki tomon uchun ham foyda olib kelgan munosabatlar mavjud. Vaziyatga boshqa tomondan qaragudek bo’lsak unda Turkiyaning NATOning eng asosiy a’zolaridan biri bo’lishi va Yaqin Sharq, Qora dengiz va Janubiy Kavkaz mintaqalaridagi raqobatli qiziqishlar Turkiya-Rossiya munosabatlarining mo’rt tomonini tashkil etmoqda. Bu ko'rinishni Suriya va Ukrainadagi vaziyatda ham uchratmoqdamiz. 23 Turkiya bilan Rossiya; turizm va elektr energiya sohalarida jiddiy hamkorlik qildi. O’zaro savdo har yili, borgan sayin ortib bormoqda. Turkiya har yili Rossiyadan kelgan millionlab sayyohdan yirik daromad qo’lga kiritmoqda. Elektr energiya sohasida esa Turkiya Rossiyadan jiddiy miqdorda tabiiy gaz bilan neft olmoqda. Bu Rossiya uchun muhim daromad manbai hisoblanadi. Shuningdek Rossiya Turkiyaning birinchi atom elektr stansiyasining qurilishiga yordam bermoqda. Turk oqimi loyihasida ham ikkala mamlakat muhim hamkorlik ichida. Oxirgi yillarda ruslar bilan turklar o’rtasidagi nikohlar soni jiddiy ravishda ortdi. Rossiyada reyting bo’yicha rekord o’rnatgan turk film va seriallari ruslarning ongida Turkiyaning ijobiy o’rin olishiga yo’l ochmoqda. Turkiya Respublikasi Prezidenti Rajap Tayyip Erdog’an yaqindagina amaliy tashrif bilan Rossiyada bo’lib qaytdi. Rossiya Davlat rahbari Vladimir Putin bilan mamlakatning Sochi shahrida uchrashdi. Sochi uchrashuvida, Turkiya-Rossiya munosabatlarida 2016-yilning 27-iyuni kuni boshlagan “buzilgan munosabatning qayta tiklanish jarayonini” mustahkamlagan bir yig’ilish bo’lib o’tdi. Rossiya ommaviy axborot vositasi ushbu uchrashuv haqida “hamkorlikga qaytish” degan sarlavha bilan ma’lumot tarqatdi. Ushbu vaziyatni Turkiya Respublikasi Prezidenti Erdog’an “strategik hamkorlik” deya baholadi. Erdog’an-Putin uchrashuvi bilan turizm, qishloq-xo’jaligi, tekstil, atom energiya va Turk oqimi sohalaridagi muammolar hal qilindi. Pomidor importi bilan ba’zi viza cheklovlari masalasi esa hali hanuz hal qilingani yo’q. Sochi va Ostona uchrashuvlarida yangi bir davr boshladi. Rossiya bilan Turkiyaning Suriya muammosini birgalikda hal qilishga kirishishi ikkala mamlakat o’rtasidagi hamkorlikning kuchini ko’rsatishi jihatidan katta ahamiyat kasb etadi. Sochidagi Erdog’an-Putin uchrashuvi bilan turk-rus munosabatlarida yangi sahifa ochildi. Uchrashuv ortidan berilgan bayonotlarda ham ikkala liderning so’zlari ijobiy tusda edi. Albatta ikki mamlakat o’rtasidagi sovuqulik ortidan bu nuqtaga yetib 24 kelishlik oson kechgani yo’q. Har ikki mamlakat ham murakkab davrni boshdan kechirdi. Turkiya-Rossiya o’rtasida yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek turli sohalarda siyosiy tushuncha va manfaat turlari bor. Lekin bu borada mas'uliyatli muomala bilan salohiyatli hamkorlik sohalariga investitsiya kiritilishi, uzoq muddatda Turkiya uchun ham, Rossiya uchun ham foydali bo’ladi. Zero Turkiya bilan Rossiya ikki minginchi yillarning boshidan beri, o’zaro munosabatlarda hamkorlik sohalarini muvaffaqiyatli ravishda bir-biridan ajrata oldi. Shuning uchun ham bugungi kunda bir necha mavzuda ijobiy ma’noda jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. Suriya muammosi Turkiya bilan Rossiyaning say-harakati ortidan muvaffaqiyatli ravishda natija topgudek bo’lsa unda mintaqada katta tarixiy o’zgarish ro’y beradi. Ikkala mamlakatning yetakchiligida, mintaqadagi bir necha muammoning hal qilinishi borasida umid tug’ilishi mumkin. Suriya mavzusida Turkiya bilan Rossiyaning turli aktyorlar bilan hamkorligi bor. Yetakchi diplomatik tizim tuzilgudek bo’lsa unda salbiy ko’ringan bu vaziyatdan ijobiy natijalar olinishi ham mumkin. Keyingi jarayonda esa Turkiya bilan Rossiya munosabatidagi eng katta xavf, Rossiyaning PKK terror tashkilotining Suriyadagi qanoti PYD/ YPG terror tashkiloti bilan bo’lgan yanqin hamkorligidir. Rossiya bir tomondan Turkiya bilan bo’lgan munosabatini rivojlantirar ekan ikkinchi tomondan, Firat daryosining g’arbida PKK/ PYD/ YPG terror tashkilotlari bilan birga Turkiya tomonidan qilinish ehtmioli bo’lgan hujumlarga qarshi Suriyaning Halab viloyatiga qarashli Afrin tumanini himoya ostiga olishga harakat qilmoqda. Bu vaziyat esa ikkala mamlakat o’rtasidagi ijobiy tusdagi munosabatga yarashmagan bir muomala desak mubolag’a bo’lmaydi. Munosabatlarning yana-da yaxshilanishi uchun Rossiyaning, bu say-harakatini to’xtatishi darkor. Harbiy harakatlar Turkiyaning Serbiyadagi janglarni to'xtatishdan bosh tortgani natijasidir. Ammo 1877 yilda urush boshlanishining asosiy sabablaridan biri 1875 yilda Bosniya va Gertsegovinada nasroniy aholining doimiy zulmi tufayli boshlangan 25 turklarga qarshi qo'zg'olon bilan bog'liq bo'lgan Sharq muammosining keskinlashishi edi. Rus xalqi uchun alohida ahamiyatga ega bo'lgan keyingi sabab, Rossiyaning xalqaro siyosiy darajaga chiqish va Bolqon xalqini Turkiyaga qarshi milliy ozodlik harakatida qo'llab-quvvatlash maqsadi edi. 1877-1878 yillardagi urushning asosiy janglari va voqealari 1877 yil bahorida Zakavkazda jang bo'lib o'tdi, natijada Bayazet va Ardagan qal'alari ruslar tomonidan bosib olindi. Kuzda esa Qars yaqinida hal qiluvchi jang bo lib o tdiʻ ʻ va turk mudofaasining asosiy to planish nuqtasi Avliyor mag lubiyatga uchradi va rus ʻ ʻ qo shini (Iskandar 2 harbiy islohotlaridan keyin sezilarli darajada o zgardi) ʻ ʻ Erzurumga ko chib o tdi. ʻ ʻ 1877 yil iyun oyida podshohning ukasi Nikolay boshchiligidagi 185 ming kishilik rus armiyasi Dunay daryosidan o'tib, Bolgariya hududida bo'lgan 160 ming kishidan iborat turk armiyasiga qarshi hujumga o'tdi. Turk qo‘shini bilan jang Shipka dovonidan o‘tayotganda sodir bo‘lgan. Ikki kun davomida shiddatli kurash olib borildi va u ruslarning g'alabasi bilan yakunlandi. Ammo 7 iyul kuni Konstantinopolga ketayotib, rus xalqi Plevna qal'asini egallab olgan va uni tark etishni istamagan turklar tomonidan jiddiy qarshilikka duch keldi. Ikki urinishdan so'ng, ruslar bu g'oyadan voz kechdilar va Bolqon orqali harakatni to'xtatib, Shipkada pozitsiyani egalladilar. Va faqat noyabr oyining oxiriga kelib vaziyat rus xalqi foydasiga o'zgardi. Zaiflashgan turk qo shinlari taslim bo ldi va rus qo shini janglarda g alaba qozonib, ʻ ʻ ʻ ʻ yo lida davom etdi va 1878 yil yanvarda Andrianopolga kirdi. Rus armiyasining ʻ kuchli hujumi natijasida turklar orqaga chekindi. Urush natijalari 26 1878 yil 19 fevralda San-Stefano shartnomasi imzolandi, uning shartlariga ko'ra Bolgariya avtonom slavyan knyazligiga aylantirildi, Chernogoriya, Serbiya va Ruminiya mustaqil vakolatlarga aylandi. O'sha yilning yozida oltita davlat ishtirokida Berlin Kongressi bo'lib o'tdi, natijada Janubiy Bolgariya Turkiyaga tegishli bo'lib qoldi, ammo ruslar Varna va Sofiyaning Bolgariyaga qo'shilishini ta'minladilar. Chernogoriya va Serbiya hududini qisqartirish masalasi ham hal qilindi va Bosniya va Gertsegovina Kongress qarori bilan Avstriya- Vengriya bosib olindi. Angliya Kiprga qo'shinni olib chiqish huquqini oldi. 1878 yil BERLIN KONGRESI, Avstriya-Vengriya va Angliya tashabbusi bilan 1878 yildagi San-Stefano shartnomasini qayta ko'rib chiqish maqsadida xalqaro kongress chaqirildi (13 iyun - 13 iyul). U Berlin shartnomasining imzolanishi bilan yakunlandi, uning shartlari. Berlin Kongressida yakkalanib qolgan Rossiyaga katta zarar yetdi. Berlin shartnomasiga ko ra Bolgariya mustaqilligi e lon qilindi, ma muriy o zini-o ziʻ ʼ ʼ ʻ ʻ boshqarish bilan Sharqiy Rumeli viloyati tashkil etildi, Chernogoriya, Serbiya va Ruminiya mustaqilligi tan olindi, Kars, Ardagan va Batum Rossiyaga qo shildi va ʻ hokazo Turkiya. armanlar yashaydigan Kichik Osiyo mulklarida (G'arbiy Armanistonda) islohotlar o'tkazish, shuningdek, barcha fuqarolar uchun vijdon erkinligi va fuqarolik huquqlari tengligini ta'minlash majburiyatini oldi. Berlin shartnomasi muhim xalqaro hujjat bo'lib, uning asosiy qoidalari 1912-13 yillardagi Bolqon urushlarigacha o'z kuchini saqlab qoldi. Biroq, bir qator asosiy masalalarni (serblar milliy birlashmasi, makedoniya, yunon-kretan, arman masalalari va boshqalar) hal qilinmagan holda qoldirdi. Berlin shartnomasi 1914-18 yillardagi jahon urushining boshlanishiga zamin yaratdi. Berlin Kongressida ishtirok etgan Yevropa davlatlarining e’tiborini Usmonlilar imperiyasidagi armanlarning ahvoliga qaratish, arman masalasini Kongress kun tartibiga kiritish va Turkiya hukumati tomonidan va’da qilingan islohotlarni amalga oshirishga erishish maqsadida. San-Stefano shartnomasiga binoan Konstantinopolning arman siyosiy doiralari Berlinga M. 27 Xrimyan boshchiligidagi milliy delegatsiyani yubordilar (qarang: Mkrtich I Vanetsi), ammo kongress ishida qatnashishga ruxsat berilmadi. Delegatsiya Kongressga G'arbiy Armanistonning o'zini o'zi boshqarish loyihasini va vakolatlarga yo'naltirilgan memorandumni taqdim etdi, ular ham hisobga olinmadi. Arman masalasi Berlin kongressida 4 va 6 iyuldagi yig'ilishlarda ikki nuqtai nazarning to'qnashuvi muhitida muhokama qilindi: Rossiya delegatsiyasi G'arbiy Armanistondan rus qo'shinlari olib chiqilgunga qadar islohotlar o'tkazishni talab qildi va Britaniya delegatsiyasi , 1878 yil 30 maydagi Angliya-Rossiya kelishuviga tayangan holda, unga ko'ra Rossiya Alashkert vodiysi va Bayazetni Turkiyaga qaytarish majburiyatini olgan va 4 iyundagi yashirin ingliz-turk konventsiyasida (1878 yildagi Kipr konventsiyasiga qarang), deyiladi. qisqartirish uchun Angliya Turkiyaning arman hududlarida Rossiyaning harbiy vositalariga qarshi turish majburiyatini oldi, islohotlar masalasini rus qo'shinlarining mavjudligi bilan shart qilmaslikka harakat qildi. Oxir-oqibat, Berlin Kongressi San-Stefano shartnomasining 16-moddasining ingliz tilidagi versiyasini qabul qildi, u 61-modda sifatida Berlin shartnomasiga quyidagi tahrirda kiritilgan: “Borli Porte kechiktirmasdan, armanlar yashaydigan hududlarda mahalliy ehtiyojlar tufayli yuzaga kelgan yaxshilanishlar va islohotlar, ularning xavfsizligini cherkes va kurdlardan ta'minlash. Bu maqsadda ko‘rgan chora-tadbirlari to‘g‘risida ularning qo‘llanilishini nazorat qiluvchi vakolatli organlarga vaqti-vaqti bilan hisobot berib turadi” (“Rossiya va boshqa davlatlar o‘rtasidagi shartnomalar to‘plami. 1856- 1917 yillar”, 1952, 205-bet). Shunday qilib, arman islohotlarini amalga oshirishning ko'proq yoki kamroq real kafolati (armanlar yashaydigan hududlarda rus qo'shinlarining mavjudligi) yo'q qilindi va uning o'rniga hokimiyat tomonidan islohotlar ustidan nazoratning haqiqiy bo'lmagan umumiy kafolati almashtirildi. Berlin shartnomasiga ko‘ra, arman masalasi Usmonli imperiyasining ichki masalasidan xalqaro muammoga aylanib, imperialistik davlatlarning g‘arazli siyosati va jahon diplomatiyasining predmetiga aylanib, arman xalqi uchun halokatli oqibatlarga olib keldi. Shu bilan birga, Berlin Kongressi Arman masalasi tarixida 28 burilish nuqtasi bo'lib, Turkiyadagi arman ozodlik harakatini rag'batlantirdi. Yevropa diplomatiyasidan hafsalasi pir bo lgan arman ijtimoiy-siyosiy doiralarida G arbiyʻ ʻ Armanistonni turk bo yinturug idan ozod qilish faqat qurolli kurash yo li bilan ʻ ʻ ʻ bo lishi mumkin, degan ishonch shakllandi. Tsar Aleksandr 2 o‘ldirilgandan keyin ʻ taxtga uning o‘g‘li Aleksandr 3 (1881-1894) o‘tirdi. Otasining zo'ravon o'limidan hayratda qolgan, inqilobiy ko'rinishlarning kuchayishidan qo'rqib, hukmronligining boshida u siyosiy yo'l tanlashda ikkilandi. Ammo reaktsion mafkura tashabbuskorlari K.P.Pobedonostsev va D.A.Tolstoy ta siriga tushib qolgan Aleksandr 3 avtokratiyani ʼ saqlab qolishga siyosiy ustuvorliklarni berdi. Rossiya jamiyati, liberal islohotlarga dushmanlik. Aleksandr 3 siyosatiga faqat jamoatchilik bosimi ta'sir qilishi mumkin edi. Biroq, Aleksandr 2 shafqatsizlarcha o'ldirilganidan keyin kutilgan inqilobiy yuksalish sodir bo'lmadi. Bundan tashqari, islohotchi podshohning o'ldirilishi jamiyatni "Narodnaya Volya" dan qaytardi, bu terrorning ma'nosizligini ko'rsatdi va kuchaygan politsiya qatag'onlari nihoyat ijtimoiy muvozanatni konservativ kuchlar foydasiga o'zgartirdi. Bunday sharoitda Aleksandr 3 siyosatida aksil-islohotlarga murojaat qilish mumkin bo'ldi. Bu 1881 yil 29 aprelda nashr etilgan Manifestda aniq ko'rsatilgan bo'lib, unda imperator avtokratiya asoslarini saqlab qolish va shu orqali o'z xohish-irodasini e'lon qilgan. demokratlarning tuzumni konstitutsiyaviy monarxiyaga aylantirishga bo'lgan umidlarini yo'q qildi - biz Aleksandr 3 ning islohotlarini jadvalda tasvirlamaymiz, aksincha, ularni batafsilroq tasvirlab beramiz. Aleksandr III hukumatdagi liberal shaxslarni qattiq siyosatchilar bilan almashtirdi. Aksil islohotlar kontseptsiyasi uning bosh mafkurachisi K.N.Pobedonostsev tomonidan ishlab chiqilgan. Uning fikricha, 60-yillardagi liberal islohotlar jamiyatda to‘ntarishlarga olib keldi, vasiyliksiz qolgan xalq dangasa va yovvoyi bo‘lib qoldi; milliy borliqning an’anaviy asoslariga qaytishga chaqirdi. 29 Avtokratik tuzumni mustahkamlash uchun zemstvo o'zini o'zi boshqarish tizimi o'zgarishlarga duch keldi. Zemstvo boshliqlari qo lida sud va ma muriy hokimiyatlarʻ ʼ birlashtirildi. Ular dehqonlar ustidan cheksiz hokimiyatga ega edilar. 1890-yilda e’lon qilingan “Zemstvo institutlari to‘g‘risidagi Nizom” Zemstvo muassasalarida dvoryanlarning rolini va ular ustidan ma’muriyat nazoratini kuchaytirdi. Yer egalarining zemstvolardagi vakolatlari yuqori mulkiy malakani joriy etish orqali sezilarli darajada oshdi. Mavjud tuzum uchun asosiy xavfni ziyolilar oldida ko'rgan imperator o'zining sodiq zodagonlari va byurokratiyasining mavqeini mustahkamlash uchun 1881 yilda "Davlat xavfsizligi va jamoat tinchligini saqlash chora-tadbirlari to'g'risida" gi nizomni chiqardi. mahalliy ma'muriyatga ko'plab repressiv huquqlar (favqulodda holat e'lon qilish, harbiy sudsiz chiqarib yuborish, yopish ta'lim muassasalari). Bu qonun 1917-yilgi islohotlargacha qo llanildi va inqilobiy va liberal harakatga qarshi ʻ kurash quroliga aylandi. 1892 yilda yangi "Shahar reglamenti" chiqarildi, bu shahar hokimiyatlarining mustaqilligini buzdi. Hukumat ularni umumiy tizimga kiritdi davlat muassasalari shunday qilib, uni nazorat ostiga oladi. Aleksandr III dehqonlar jamoasini mustahkamlashni o‘z siyosatining muhim yo‘nalishi deb bilgan. 1980-yillarda dehqonlarni jamiyat kishanlaridan ozod qilish jarayoni belgilandi, bu esa ularning erkin harakatlanishi va tashabbuskorligining oldini oldi. 1893 yilgi qonun bilan Aleksandr 3 dehqonlar erlarini sotish va garovga qo'yishni taqiqlab, o'tgan yillardagi barcha muvaffaqiyatlarni bekor qildi. 1884 yilda Aleksandr universitetda qarshi islohot o'tkazdi, uning maqsadi hokimiyatga itoatkor ziyolilarni tarbiyalash edi. Universitetning yangi nizomi 30 universitetlarning avtonomiyalarini keskin cheklab, ularni vasiylar nazorati ostiga qo'ydi. Aleksandr 3 davrida korxona egalarining tashabbusini cheklab qo'ygan va ishchilarning o'z huquqlari uchun kurashish imkoniyatini istisno qiladigan zavod qonunchiligini ishlab chiqish boshlandi. Aleksandr 3 ning aksil-islohotlari natijalari qarama-qarshidir: mamlakat sanoat gullab-yashnashiga erishdi, urushlarda qatnashishdan bosh tortdi, lekin ayni paytda ijtimoiy tartibsizliklar va keskinlik kuchaydi. Ko'pgina zamondoshlar, o'tmishda tarixchilar 1877-1878 yillardagi Rossiya-Turkiya urushi kabi voqeaga unchalik ahamiyat bermaganiga amin. Qisqacha, lekin iloji boricha, biz Rossiya tarixidagi ushbu epizodni muhokama qilamiz. Axir, u, har qanday urush kabi, har qanday holatda ham, davlat tarixi. Keling, 1877-1878 yillardagi rus-turk urushi kabi voqeani qisqacha, ammo iloji boricha aniq tahlil qilishga harakat qilaylik. Avvalo, oddiy kitobxonlar uchun. Ushbu qurolli to'qnashuvning asosiy raqiblari Rossiya va Usmonli imperiyalari edi. Uning davomida ko'pchilik muhim voqealar. 1877-1878 yillardagi rus-turk urushi (ushbu maqolada qisqacha tavsiflangan) deyarli barcha ishtirokchi mamlakatlar tarixida iz qoldirdi. Porte (Usmonli imperiyasi tarixi uchun maqbul nom) tomonida abxaz, dog'iston va chechen isyonchilari, shuningdek, Polsha legioni bor edi. Rossiya, o'z navbatida, Bolqon tomonidan qo'llab-quvvatlandi. Avvalo, biz 1877- 1878 yillardagi rus-turk urushining asosiy sabablarini tahlil qilamiz (qisqacha). Urushning boshlanishiga asosiy sabab, ayrim Bolqon mamlakatlarida milliy ongning sezilarli darajada oshishi edi. 31 Bunday jamoatchilik kayfiyati Bolgariyadagi aprel qo'zg'oloni bilan bog'liq edi. Bolgariya qo zg olonining shafqatsizligi va shafqatsizligi Yevropaning ayrimʻ ʻ davlatlarini (ayniqsa, Rossiya imperiyasini) Turkiyadagi nasroniylarga hamdardlik ko rsatishga majbur qildi. ʻ Harbiy harakatlar boshlanishining yana bir sababi Serbiya-Chernogoriya-Turkiya urushida Serbiyaning mag'lubiyati, shuningdek, muvaffaqiyatsiz Konstantinopol konferentsiyasi edi. 1877-yil 24-aprelda Rossiya imperiyasi portga qarshi rasman urush e’lon qildi. Kishinyovdagi tantanali paraddan so'ng, arxiyepiskop Pavel imperator Aleksandr II ning ibodat marosimida Usmonli imperiyasiga qarshi jangovar harakatlar boshlangani haqida gapirgan manifestini o'qib chiqdi. Evropa davlatlarining aralashuviga yo'l qo'ymaslik uchun urushni "tezda" - bitta kompaniyada olib borish kerak edi. O'sha yilning may oyida qo'shinlar Rossiya imperiyasi Ruminiya davlati hududiga kiritildi. Ruminiya qo'shinlari, o'z navbatida, ushbu voqeadan atigi uch oy o'tgach, Rossiya va uning ittifoqchilari tomonidagi mojaroda faol ishtirok eta boshladilar. Rossiya armiyasining tashkiliy va tayyorgarligiga o'sha paytda imperator Aleksandr II tomonidan olib borilgan harbiy islohot sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Rossiya qo'shinlari 700 mingga yaqin kishini o'z ichiga olgan. Usmonlilar imperiyasida 281 mingga yaqin aholi bor edi. Ruslarning sezilarli darajada ustunligiga qaramay, turklarning muhim ustunligi armiyani zamonaviy qurollar bilan ta'minlash edi. Shuni ta'kidlash kerakki, Rossiya imperiyasi butun urushni quruqlikda o'tkazishni maqsad qilgan. Gap shundaki, Qora dengiz butunlay turklar nazorati ostida edi va 32 Rossiyaga bu dengizda kemalarini qurishga faqat 1871-yilda ruxsat berilgan. Tabiiyki, bundaylar uchun qisqa muddat kuchli flotiliyani ko'tarish mumkin emas edi. Ushbu qurolli to'qnashuv ikki yo'nalishda: Osiyo va Evropada olib borildi. Yuqorida aytib o'tganimizdek, urush boshlanishi bilan rus qo'shinlari Ruminiyaga kiritildi. Bu Dunay o'tish joylarini nazorat qilgan Usmonli imperiyasining Tuna flotini yo'q qilish uchun qilingan. Turk daryo flotiliyasi dushman dengizchilarining harakatlariga qarshilik ko'rsata olmadi va tez orada Dnepr rus qo'shinlari tomonidan majbur qilindi. Bu Konstantinopol tomon birinchi muhim qadam edi. Turklar rus qo'shinlarini qisqa muddatga kechiktirib, Istanbul va Edirnani mustahkamlash uchun vaqt topa olgan bo'lsalar ham, urushning borishini o'zgartira olmadilar. Usmonli imperiyasi harbiy qo'mondonligining nojo'ya Pikul V. Bayazet. 1960 yil harakatlari tufayli Plevna 10 dekabrda taslim bo'ldi. Ushbu voqeadan so'ng, o'sha paytda 314 mingga yaqin askardan iborat bo'lgan faol rus armiyasi yana hujumga o'tishga tayyorlanayotgan edi. Bir vaqtning o'zida Portega qarshi kurash davom etmoqda jang qilish Serbiya. 1877 yil 23 dekabrda rus otryadi tomonidan Bolqon bo'ylab reyd o'tkazildi, u o'sha paytda general Romeiko-Gurko qo'mondonligi ostida edi, shu sababli Sofiya ishg'ol qilindi. 27-28 dekabr kunlari Sheinovoda jang bo'lib o'tdi, unda janubiy otryad qo'shinlari ishtirok etdi. Ushbu jangning natijasi 30 minginchining qurshovga olinishi va mag'lubiyati edi 8 yanvar kuni Rossiya imperiyasi qo shinlari hech qanday qarshilik ko rsatmasdanʻ ʻ turk qo shinining muhim nuqtalaridan biri – Edirna shahrini egallab oldilar. ʻ 33 Urushning Osiyo yo'nalishining asosiy vazifalari o'z chegaralari xavfsizligini ta'minlash, shuningdek, Rossiya imperiyasi rahbariyatining turklarning e'tiborini faqat Evropa operatsiyalari teatriga qaratish istagi edi. Kavkaz kompaniyasining kelib chiqishi 1877 yil may oyida bo'lib o'tgan Abxaziya qo'zg'oloni deb hisoblanadi. Taxminan bir vaqtning o'zida rus qo'shinlari Suxum shahrini tark etishadi. Faqat avgust oyida uni qaytarib olib kelishdi. Bu urush Rossiya davlati tarixida unchalik muhim voqea hisoblanmaganiga qaramay, ko'plab tarixchilar uni o'rganishmoqda. Hissasi eng muhim deb qayd etilgan eng mashhur tadqiqotchilar L.I. Rovnyakova, O.V. Orlik, F.T. Konstantinova, E.P. Lvov va boshqalar. Ular ishtirok etgan qo'mondonlar va harbiy rahbarlarning tarjimai hollarini, muhim voqealarni o'rgandilar, taqdim etilgan nashrda qisqacha tavsiflangan 1877-1878 yillardagi Rossiya-Turkiya urushi natijalarini sarhisob qildilar. Tabiiyki, bularning barchasi bejiz emas edi. Iqtisodchi A.P. Pogrebinskiyning fikricha, 1877-1878 yillardagi Rossiya-Turkiya urushi qisqa vaqt ichida Rossiya imperiyasi va uning ittifoqchilarining g'alabasi bilan yakunlangan, birinchi navbatda iqtisodiyotga katta ta'sir ko'rsatdi. Bunda Bessarabiyaning anneksiya qilinishi muhim rol o'ynadi. Sovet siyosatchisi Nikolay Belyaevning so'zlariga ko'ra, bu harbiy mojaro tajovuzkor xarakterga ega bo'lgan adolatsiz edi. Ushbu bayonot, uning muallifiga ko'ra, Rossiya imperiyasiga ham, Portga nisbatan ham tegishli. Yana shuni aytish mumkinki, ushbu maqolada qisqacha bayon qilingan 1877-1878 yillardagi rus-turk urushi, birinchi navbatda, Aleksandr II ning harbiy islohoti ham tashkiliy, ham texnik jihatdan muvaffaqiyat qozonganini ko'rsatdi. 1877-1878 yillardagi rus-turk urushi - Rossiya imperiyasi va Usmonli Turkiya o'rtasidagi urush. 34 Bunga Bolqonda milliy ozodlik harakatining kuchayishi va shu munosabat bilan xalqaro qarama-qarshiliklarning keskinlashuvi sabab bo lgan.ʻ Bosniya va Gertsegovina (1875-1878) va Bolgariyada (1876) turk bo'yinturug'iga qarshi qo'zg'olonlar Rossiyada qardosh slavyan xalqlarini qo'llab-quvvatlash uchun ijtimoiy harakatni keltirib chiqardi. Bu his-tuyg'ularga javoban Rossiya hukumati qo'zg'olonchilarni qo'llab-quvvatlab, agar ular muvaffaqiyat qozonsa, Bolqonda o'z ta'sirini kuchaytirishga umid qildi. Angliya Rossiyani Turkiyaga qarshi qo yishga va ʻ har ikki davlatning zaiflashuvidan foydalanishga harakat qildi. 1876 yil iyun oyida Serb-turk urushi boshlandi, bu urushda Serbiya mag'lubiyatga uchradi. Uni o'limdan qutqarish uchun Rossiya 1876 yil oktyabr oyida turk sultoniga Serbiya bilan sulh tuzish taklifi bilan murojaat qildi. 1876 yil dekabrda Buyuk davlatlarning Konstantinopol konferensiyasi chaqirildi, u mojaroni diplomatiya yo‘li bilan hal qilishga urindi, biroq Port ularning takliflarini rad etdi. Yashirin muzokaralar davomida Rossiya Bosniya va Gertsegovinani avstriyaliklar tomonidan bosib olinishi evaziga Avstriya-Vengriyadan aralashmaslik kafolatlarini olishga muvaffaq bo'ldi. 1877 yil aprel oyida Ruminiya bilan rus qo'shinlarining o'z hududidan o'tishi to'g'risida shartnoma tuzildi. Sulton 1877 yil 24 aprelda (12 aprel, eski uslub) Rossiya tashabbusi bilan ishlab chiqilgan Bolqon slavyanlari uchun yangi islohot loyihasini rad etgandan so'ng, Rossiya Turkiyaga rasman urush e'lon qildi. Evropa operatsiyalari teatrida Rossiyaning 185 ming askari bor edi, Bolqon ittifoqchilari bilan birgalikda guruh soni 300 ming kishiga etdi. Kavkazda Rossiyaning 100 mingga yaqin askari bor edi. O z navbatida Yevropa teatridagi ʻ turklar 186 ming kishilik guruhga, Kavkazda esa 90 mingga yaqin askarga ega 35 bo lgan. Turk floti Qora dengizda deyarli to'liq hukmronlik qildi, bundan tashqariʻ portda Dunay flotiliyasi bor edi. Mamlakatning butun ichki hayotini qayta qurish sharoitida Rossiya hukumati uzoq urushga tayyorlana olmadi, moliyaviy ahvol og'irligicha qoldi. Bolqon operatsiyalari teatriga ajratilgan kuchlar etarli emas edi, ammo rus armiyasining ruhiyati juda yuqori edi. Rejaga ko ra, rus qo mondonligi Dunay daryosidan o tib, tez hujumga o tib, Bolqonni ʻ ʻ ʻ ʻ kesib o tib, Turkiya poytaxti – Konstantinopolga o tish niyatida edi. Turklar o z ʻ ʻ ʻ qal alariga tayangan holda rus qo shinlarining Dunay daryosidan o tib ketishining ʼ ʻ ʻ oldini olishga umid qilishgan. Biroq, turk qo'mondonligining bu hisob-kitoblari puchga chiqdi. 1877 yil yozida rus armiyasi Dunayni muvaffaqiyatli kesib o'tdi. General Iosif Gurko qo'mondonligi ostidagi oldingi otryad tezda Bolgariyaning qadimiy poytaxti Tarnovo shahrini egallab oldi, so'ngra Bolqon orqali o'tadigan muhim o'tish joyi - Shipka dovonini egalladi. Kuchlar yo'qligi sababli keyingi oldinga siljish to'xtatildi. Kavkazda rus qo shinlari Bayazet va Ardagan qal alarini, 1877-yildagi Avliyar- ʻ ʼ Aladjin jangida Anadolu turk qo shinlarini mag lub etishdi, so ngra 1877-yil ʻ ʻ ʻ noyabrda Qars qal asini egallab olishdi. ʼ Armiyaning g'arbiy qanotidagi Plevna (hozirgi Pleven) yaqinidagi rus qo'shinlarining harakatlari muvaffaqiyatsiz yakunlandi. Chor qo'mondonligining qo'pol xatolari tufayli turklar bu erda rus (va biroz keyinroq Ruminiya) qo'shinlarining katta kuchlarini ushlab turishga muvaffaq bo'lishdi. Rus qo'shinlari katta yo'qotishlarga uchragan holda Pevnaga uch marta hujum qilishdi va har safar muvaffaqiyatsiz bo'lishdi. 36 Dekabr oyida Plevnaning 40 ming kishilik garnizoni taslim bo'ldi. Plevnaning qulashi slavyanlarning ozodlik harakatining kuchayishiga sabab bo'ldi. Serbiya yana urushga kirdi. Bolgar ko'ngillilari rus armiyasi saflarida qahramonlarcha jang qildilar. 1878 yilga kelib Bolqondagi kuchlar nisbati Rossiya foydasiga o'zgardi. Dunay armiyasi bolgar aholisi va serb armiyasi yordamida 1877-1878 yillar qishida Bolqonni kesib o'tishda, Sheinovo, Filippopolis (hozirgi Plovdiv) va Adrianopoldagi janglarda turklarni mag'lub etdi va 1878 yil fevralda unga etib keldi. Bosfor va Konstantinopol. Kavkazda rus armiyasi Batumni egallab, Erzurumni qamal qildi. Rossiyaning hukmron doiralari Evropa kuchlari bilan katta urushga duch kelishdi, Rossiya bunga tayyor emas edi. Armiya katta yo'qotishlarga duch keldi, ta'minotda qiyinchiliklarga duch keldi. Qo'mondonlik qo'shinlarni San-Stefano shahrida (Konstantinopol yaqinida) to'xtatdi va 1878 yil 3 martda (19 fevral, eski uslubda) bu erda tinchlik shartnomasi imzolandi. Unga ko‘ra, Kars, Ardagan, Batum va Bayazet, shuningdek, Janubiy Bessarabiya Rossiyadan chiqib ketgan. Bolgariya va Bosniya va Gertsegovina keng avtonomiyaga, Serbiya, Chernogoriya va Ruminiyaga esa mustaqillik berildi. Bundan tashqari, Turkiya 310 million rubl tovon puli to'lashga va'da berdi. Shartnoma shartlari G'arbiy Evropa davlatlarining salbiy reaktsiyasini keltirib chiqardi, ular Bolqonda Rossiyaning ta'sirining keskin kuchayishidan qo'rqishdi. Rossiya tayyor bo'lmagan yangi urush xavfidan qo'rqib, Rossiya hukumati Berlindagi xalqaro kongressda (1878 yil iyun-iyul) shartnomani qayta ko'rib chiqishga majbur bo'ldi, bu erda San-Stefano shartnomasi Berlin shartnomasi bilan almashtirildi. , bu Rossiya va Bolqon mamlakatlari uchun noqulay edi. Bolqonda nasroniylarning 37 mavqeini tinch yo l bilan yaxshilashning mumkin emasligi, Bolqon mamlakatlaridaʻ milliy ongning yuksalishi 1877 yil aprel oyida Rossiyaning Turkiyaga qarshi urush e lon qilishiga olib keldi. Rus qo shini Dunay daryosidan o tib, Shipka dovonini ʼ ʻ ʻ egalladi va besh oylik qamaldan so ng Usmon Posho turk qo shinini Plevnada taslim ʻ ʻ bo lishga majbur qildi. ʻ Urush boshida Bolqondagi rus ekspeditsion kuchlarining soni 185 ming kishini tashkil etgan bo'lsa, urush oxiriga kelib u yarim millionga yetdi. Bolqon bo'ylab bosqin, rus armiyasi oxirgi turk bo'linmalarini mag'lub etdi, Usmonli imperiyasining urushdan chiqib ketishiga olib keldi. Urush natijasida San-Stefanoning dastlabki shartnomasi tuzildi. Biroq, uning shartlari Rossiyaning Bolqondagi ta'sirining keskin kuchayishidan qo'rqqan buyuk davlatlarning keskin salbiy reaktsiyasini keltirib chiqardi. Ular Rossiyani shartnomani qayta ko'rib chiqishga majbur qilishdi va aslida u 1878 yil 1/13 iyunda Berlin Kongressida imzolangan Berlin shartnomasi bilan almashtirildi. Hatto ular qatnashmagan urushdan ma'lum xaridlarni ham oldilar. Bolgariya davlatchiligi tiklandi, Serbiya, Chernogoriya va Ruminiya hududi kengaytirildi. Shu bilan birga Turk Bosniya va Gertsegovina Avstriya-Vengriyaga chekindi. Tirnovni egallab olgan general Gurko dushman haqida ma'lumot to'pladi va 28 iyun kuni Shipka dovonini chetlab o'tib, Qozonloqqa ko'chib o'tdi. Haddan tashqari issiqlikda va tog'li yo'llar bo'ylab, Oldindan otryad 6 kun ichida 120 milya yo'l bosib o'tdi. Shipkaning shimoldan (5 iyul) va janubdan (6 iyul) qo'sh hujumi muvaffaqiyatsiz tugadi. Shunga qaramay, Gurkoning Bolqonni kesib o'tishi haqidagi xabar turklarga shunday ta'sir qildiki, Shipkani egallab olgan otryad o'zining ajoyib pozitsiyasini qoldirib, dovondagi barcha artilleriyasini tashlab, Filippopolisga chekindi. 38 7 iyul kuni Shipka jangsiz olindi. Biz 400 ga yaqin odamni yo'qotdik va dovonda 6 ta qurol va 400 ga yaqin asirlarni qo'lga oldik. […] 17-kuni kechqurun Gurkoning otryadlari dushman bilan aloqaga kirishdi. 18 va 19 kunlari bir qator janglar bo'lib o'tdi, biz uchun, umuman olganda, muvaffaqiyatli. 4- o qchi brigada 17—18-iyul kunlari bir sutkada tog larda 75 verst masofani bosibʻ ʻ o tdi. 18-iyul kuni Yangi-Zagra yaqinida miltiqchilar turk otryadini otib tashladilar, 2 ʻ ta qurolni qo'lga oldilar va 7 zobitni, 102 nafar quyi mansabni yo'qotdilar. 19-iyul kuni Juranli yaqinida o jar jang bo lib o tdi, u yerda biz 20 ofitserni, 498 nafar quyi ʻ ʻ ʻ mansabdorlarni yo qotdik, ammo 2000 nafar turkni o ldirdik. Eski Zagra davrida ʻ ʻ Bolgariya militsiyasi 34 zobitini va 1000 nafar quyi mansabini yo'qotdi, bu erda Turkiston miltiqlari ofitserlarining butun rangi yotardi. Biroq, Bolgariya militsiyasi tor-mor etilgan Eski Zagrada biz muvaffaqiyatsizlikka uchradik. 19 iyulda Gurko qo shinlari Shipka va Xanikioyga chekindi. Ular umidsiz vaziyatda qolishni xavf ʻ ostiga qo'yishdi, lekin Sulaymon ta'qib qilmadi, bolgar aholisini mag'lub etdi va biz Shipkani qutqara oldik. Bu Bolqonni yozgi kesib o'tishning yagona, ammo asosiy ijobiy natijasi edi: Shipkani ushlab, biz uchta turk qo'shinining harakatlarini ajratdik. Gurkoning son jihatdan zaif bo‘lgan otryadi qo‘lidan kelganini qildi va og‘ir ahvoldan sharaf bilan chiqdi. […] Eski-Zagra yaqinidagi voqeadan 19 kun o'tgach (u Shipkani deyarli hech qanday to'siqsiz qo'lga kirita olganida) yutqazgan Sulaymon 7 avgust kuni 40 000 askarida 54 qurol bilan Shipka dovoniga yaqinlashdi. Bolqonni himoya qilgan va qo'shimcha ravishda Plevna guruhining chap qanotini va Ruschuk otryadining o'ng qanotini qoplash vazifasi bo'lgan Radetskiy qo'shinlari Selvidan Kesarevgacha bo'lgan 130 milya frontga tarqalib ketishdi. Shipkaning o'zida 28 ta qurolga ega 4000 kishi (Orlovskiy polki va Bolgariya militsiyasining qoldiqlari) bor edi. Yana bir kun o'tkazgan Sulaymon 9 avgust kuni dovondagi rus pozitsiyalarining eng kuchli qismiga bostirib kirdi. 39 Shunday qilib mashhur olti kunlik Shipka jangi boshlandi. Hujumlar hujumlardan so'ng, lager lagerga ergashdi. O'z patronlarini otib, shafqatsiz tashnalikdan azob chekkan "Burgut uyasi" himoyachilari - Orlovtsi va Bryantsi - toshlar va miltiq o'qlari bilan jang qilishdi. 11 avgust kuni Sulaymon allaqachon g'alaba qozongan edi, ammo hal qiluvchi daqiqada, musaffo osmondan momaqaldiroq kabi "Ura!" 4-piyoda brigadasi, yashin marshi qirq daraja issiqda 60 milya masofani bosib o'tdi. Shipka qutqarildi - va bu issiq qoyalarda 4-o'qchilar brigadasi "Temir brigada" o'zining o'lmas nomini oldi. General Dragomirovning 14-diviziyasi bu erga keldi, Radetskiyning o'zi jangni shaxsan nazorat qila boshladi va 13 avgust kuni Sulaymon lagerlarining buglerlari chekinishni boshladilar. 9 avgust kuni kechqurun bizda 6000 kishi, bostirib kelayotgan turklarda 28000 va 36 qurol bor edi. 10 avgustda Radetskiy zaxiralarni Shipkaga ko'chirdi; bir kun oldin qaytarilgan turklar kun bo'yi artilleriya janglarini olib borishdi. 11 avgust juda muhim kun edi. Rossiyaning pozitsiyasi uch tomondan qoplangan. 16-miltiq bataloni o'z vaqtida, o'ta og'ir pallada kazak otlari to'dasiga nayzalar bilan yugurib yetib keldi. 12 avgustda 14-divizionning 2-brigadasi, 13- avgustda esa Volinskiy polki yaqinlashdi. Radetskiy qarshi hujumga o'tdi (shaxsan Jitomiriyaliklar guruhini Garshin V.M. Askar Ivanovning xotiralaridan. 1885 yil. nayzalarda boshqargan). 13 va 14 avgust kunlari janglar turli muvaffaqiyatlar bilan kechdi. Dragomirov yaralandi, 9-diviziyaning 2-brigadasi komandiri general Derojinskiy halok bo'ldi. Bizning zararimiz: 2 general, 108 ofitser, 3338 quyi daraja. Turklar o'zlarining 233 ofitserlari va 6527 quyi mansablarini ko'rsatdilar, ammo aslida bu ikki baravar ko'p - Seraskiriatga yo'llagan maktubida Sulaymon zudlik bilan yo'qotishlarni to'ldirish uchun 12 000 - 15 000 kishini talab qildi. Shipkani mudofaa qilish shartlari haqida tasavvurga ega bo'lish uchun yaradorlarimiz uchun suv 17 milya masofaga yetkazilishi kerakligini ta'kidlash kifoya! 40 1877-1878 yillardagi rus-turk urushi boshlanganidan beri. Makarovning g'ayrati, zukkoligi va qat'iyatliligi yangi maqsadlarni topdi. Ma'lumki, 1856 yilgi Parij shartnomasiga ko'ra, Rossiya Qora dengizda jangovar flotga ega bo'lish huquqidan mahrum qilingan va bu shartnoma 1871 yilda bekor qilingan bo'lsa-da, Qora dengizda kuchli harbiy flotni yaratish uchun Rossiya-Turkiya urushi boshlanishiga qadar vaqtlari yo'q edi va suzuvchi batareyalardan tashqari, yog'och korvetlar va bir nechta shxunerlarda hech narsa yo'q edi. Turkiya bu vaqtga kelib kuchli artilleriyaga ega katta flotga ega edi. Qora dengizda u 15 ta jangovar kema, 5 vintli fregat, 13 vintli korvet, 8 ta monitor, 7 ta zirhli qurolli qayiq va ko'p sonli kichik kemalardan foydalanishi mumkin edi. Qora dengizdagi kuchlar muvozanati Rossiya foydasiga juda uzoq edi. Kichik miqdordagi dengiz kuchlari bilan topish kerak edi samarali usullar Turkiyaning kuchli flotiga qarshi kurash. Bu muammoning yechimini Makarov topdi. 1876 yil oxirida Turkiya bilan urushning muqarrarligi aniq bo'ldi. Makarovga "Buyuk Gertsog Konstantin" paroxodiga buyruq berildi. Qattiq kurashdan so'ng, u kemani maxsus davitlarda ko'tarilgan tez minalangan qayiqlar bilan qurollantirish va unga 4 dyuymli miltiq va bitta 6 dyuymli minomyotdan artilleriya qo'yish g'oyasini amalga oshirdi. Dastlab, qayiqlar ustunlar va minalar bilan qurollangan edi, ulardan foydalanish uchun qayiq dushman kemasiga juda yaqin bo'lishi kerak edi. Bunday minalar bilan birinchi hujum 1877 yil 12 mayda turk patrul paroxodiga qilingan. Mina uning yon tomoniga tegdi, lekin sug'urta ishlamay qolganligi sababli portlamadi (tadqiqot shuni ko'rsatdiki, sigortalarning 30% ehtiyotsiz ishlab chiqarilganligi sababli portlamagan). 9 iyun kuni Sulina hujumi ham muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 24 avgust kuni Suxumi reydida mina hujumi amalga oshirildi: turk jangovar kemasi shikastlangan, ammo cho'kmagan va turklar tomonidan Batumga olib ketilgan. Nikolaevda Uaytxedning o'ziyurar minalari [torpedalar] bo'lsa-da, ular faqat 1877 yil iyul oyida Makarovga qo'yib yuborildi, 41 ya'ni. urush boshlanganidan deyarli to'rt oy o'tgach, har birining narxi 12 ming rubl bo'lgan konlarni "yo'qotish uchun juda qimmat" deb hisoblagan. 28 dekabrga o'tar kechasi amalga oshirilgan torpedo hujumi muvaffaqiyatsizlikka uchradi: torpedalar dushman kemasiga tegmadi va qirg'oqqa yugurdi. Ammo keyingi torpedo hujumi muvaffaqiyatli bo'ldi. 1878 yil 26 yanvarga o'tar kechasi Batumi yo'lida turk patrul kemasi hujumga uchradi va cho'kib ketdi. Makarovning eng yorqin ishi polkovnik Shelkovnikov otryadini qo'riqlash uchun tayinlangan dushman armadillosini chalg'itish edi (ikkinchi turk qo'shinlarining bosimi ostida dengiz bo'ylab baland qoya bo'ylab o'tgan tor yo'l bo'ylab chekinishga majbur bo'ldi). . Makarov jangovar kemani Konstantinni ta'qib qilishiga sabab bo'ldi va o'sha paytda Shelkovnikov o'z otryadini hech qanday yo'qotishlarsiz boshqardi. Konstantin paroxodining yorqin harakatlari uchun Makarov o'z darajasidagi eng yuqori harbiy mukofotlarga sazovor bo'ldi (4-darajali Jorj va oltin qurol) va bundan tashqari, leytenant komandiri, keyin esa 2-darajali kapitan unvoniga ko'tarildi. ad'yutant qanoti unvoni berildi. Buyuk Porte Bolgariya orqali o'tish yo'lidan qo'shinlarni, harbiy yuklarni va ma'lum marshrutlar bo'ylab Knyazlikdan tashqaridagi hududlarga va orqaga olib o'tish uchun foydalanish huquqiga ega bo'ladi. Ushbu hujjat ratifikatsiya qilingan kundan boshlab uch oy ichida, ko'rsatilgan huquqni qo'llashda qiyinchiliklar va tushunmovchiliklarga yo'l qo'ymaslik uchun, undan foydalanish shartlari Buyuk Porte Bolgariyadagi ma'muriyat bilan kelishilgan holda belgilanadi, maxsus nizomga ko'ra, boshqa narsalar qatori, Buyuk Portening harbiy ehtiyojlarini ta'minlaydi. 42 O'z-o'zidan ma'lumki, yuqorida aytib o'tilgan huquq faqat Usmonli muntazam qo'shinlariga taalluqlidir, tartibsizliklar - bosh-bouzuklar va cherkeslar esa bundan mustasno. Dunaydagi barcha qal'alar vayron bo'ladi. Bundan buyon bu daryo qirg‘og‘ida boshqa istehkomlar bo‘lmaydi; Ruminiya, Serbiya va Bolgariya knyazliklarining suvlarida, daryo politsiyasi va bojxona ma'muriyati ehtiyojlari uchun mo'ljallangan oddiy statsionar va kichik kemalar bundan mustasno, harbiy kemalar ham bo'lmaydi. Bosfor va Dardanel bo g ozlari urush paytida ham, tinchlik davridaʻ ʻ ham Rossiya portlaridan kelayotgan yoki ularga boradigan betaraf davlatlarning savdo kemalari uchun ochiq bo ladi. Natijada, Sublime Porta bundan buyon Qora va ʻ portlarini bekor blokada o'rnatmaslik majburiyatini oladi. Azov dengizlari, Parijda imzolangan deklaratsiyaning aniq ma'nosiga mos kelmaydi 1878 yil 19 fevralda San- Stefanoda tinchlik shartnomasi imzolandi. Uning shartlariga ko'ra, Bolgariya avtonom knyazlik maqomini oldi. Serbiya, Chernogoriya va Ruminiya to'liq mustaqillikka erishdilar va muhim hududiy yutuqlarga erishdilar. Parij shartnomasiga ko'ra yirtilgan Janubiy Bessarabiya Rossiyaga qaytarildi va Kavkazdagi Kars hududi o'tkazildi. Bolgariyani boshqargan muvaqqat Rossiya ma'muriyati konstitutsiya loyihasini ishlab chiqdi. Bolgariya konstitutsiyaviy monarxiya deb e'lon qilindi. Shaxsiy va mulkiy huquqlar kafolatlandi. Rossiya loyihasi 1879 yil aprelda Tarnovodagi Ta'sis majlisi tomonidan qabul qilingan Bolgariya konstitutsiyasining asosini tashkil etdi. Angliya va Avstriya-Vengriya San-Stefano tinchligi shartlarini qabul qilishdan bosh tortdilar. Ularning talabi bilan 1878 yilning yozida Angliya, Fransiya, Germaniya, Avstriya-Vengriya, Rossiya va Turkiya ishtirokida Berlin kongressi bo‘lib o‘tdi. Rossiya yakkalanib qolgan va yon berishga majbur bo'ldi. G'arb davlatlari yagona Bolgariya davlatini yaratishga keskin e'tiroz bildirdilar. Natijada Janubiy Bolgariya turklar tasarrufida qoldi. Rossiya diplomatlari faqat Sofiya va Varna avtonom Bolgariya knyazligi tarkibiga kirishiga erishdilar. Serbiya va Chernogoriya hududi 43 sezilarli darajada qisqardi. Kongress Avstriya-Vengriyaning Bosniya va Gertsegovinani bosib olish huquqini tasdiqladi. Podshohga bergan hisobotida Rossiya delegatsiyasi rahbari kansler A.M. Gorchakov shunday deb yozgan edi: "Berlin Kongressi mening rasmiy faoliyatimdagi eng qora sahifadir!" Podshoh ta'kidladi: "Menda ham." Berlin Kongressi, shubhasiz, nafaqat Rossiya, balki G'arb davlatlarining diplomatik tarixini bezab turmadi. Kichik bir lahzalik hisob-kitoblar va rus qurollarining ajoyib g'alabasiga hasad qilish bilan bu mamlakatlar hukumatlari turklar hukmronligini bir necha million slavyanlardan ko'proq kengaytirdilar. Va shunga qaramay, rus g'alabasining mevalari faqat qisman yo'q qilindi. Qardosh bolgar xalqining ozodligiga asos solgan Rossiya o‘z tarixiga shonli sahifa yozdi. 1877-1878 yillardagi rus-turk urushi ozodlik davrining umumiy kontekstiga kirdi va uning munosib yakuniga aylandi. 44 Foydalanilgan adabiyotlar. 1. G’afforov Sh.S. Tarix va taqdir: Rossiya imperiyasidan Turkistonga ko’chirilganlar. 2006. 2. G’ulomov X.G’. Rossiyaning Buxoro xonligi bilan XVII asrda elchilik munosabatlariga doir. T., “FAN”, 1992. 3. O’zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muhаrirlar D.A.Alimova., E.V.Rtveladze. T., 2001. 4. Ziyoev X.Z. Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmron-ligiga qarshi kurash.-T., 1998. 45

Rossiya va Turkiya munosabatlarida "Qora dengiz" masalasi. Reja: 1. Kirish 2. Asosiy qism 2.1.”Sharq masalasi”da Rossiya partiyasi 2.2.”Qora dengiz”masalasining xalqaro munosabatlar tizimidagi o‘rni 2.3.Rus-Turk urushlari nihoyasida “Qoraqalpog‘iston dengiz “masalasining hal qilinishi. 2.4.Bugungi globallashuv sharoitida Rossiya va Turkiya munosabatlarida “Qora dengiz “masalasi 3.Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1

Rossiya va Turkiya o'rtasidagi Ukraina va Suriya inqirozlari tufayli boshlangan siyosiy kelishmovchiliklar bugungi siyosiy sharhlarning asosiy qismini tashkil qilmoqda. Lekin tarix va geografiyadan yaxshi xabardor bo'lgan kishilar uchun bu ikki davlat orasidagi kelishmovchiliklar yangilik emas. Geografik jihatdan ikki davlat ertami-kechmi siyosiy maydonda to'qnash kelishi aniq edi. Ikki mamlakat orasidagi bugungi kunda yuz berayotgan to'qnashuv asosini Turkiya tomonidan urib turshirilgan Rus bombardimonchi samolyoti yoki Rossiya tomonidan o'qqa tutilgan Turk kemasi emas, balki geopolitik manfatlarning o'zaro to'qnashuvi tashkil qiladi. Agar Turkiyani Usmoniylar davlatining merosxo'ri va Rossiyani Rus imperiyasi va keyinchalik Sovet Ittifoqining merosxo'ri deb oladigan bo'lsak, bu ikki tuzilma orasida hech qachon uzoq muddatli tinchlikka erishilmagan. Ushbu maqolamizda nima uchun Rossiya va Turkiya tarixan va hozirgi holatda do'st mamlakatlar bo'la olmasligi va bugungi kunda keskinlashayotgan to'qnashuvning qanchalik uzoqqa borishishi mumkinligi haqida ma'lumotlar beramiz. Avvalambor, ikki tomonning tarixiy shakllanishiga e'tibor bersak va ular bugun ushbu tarix bilan o'zlarini qanchalik bog'lashlarini qarab chiqsak. Ikki davlat orasidagi qurolli to'qnashuvlar Usmoniylar imperiyasining kuchayishi va Rossiya imperiyasining 1556-yilda Astraxan xonligini bosib olishi bilan boshlangan. Astraxan xonligini bosib olish bilan Ivan Grozniy O'rta Osiyo orqali Qrim xonligi va Usmoniylar imperiyasini bog'lovchi savdo yo'llarini kesib qo'yadi va bu Usmoniylarning iqtisodiy ta'sirini pasayishiga olib keladi. Shu davrdan boshlab ikki davlat uzluksiz urushlar zanjiriga kiradilar. Umumiy hisobda ikki tomon o'rtasida 13 urush bo'lgan va oxirgi to'qnashuv 1918-yilda Sovet Ittifoqining paydo bo'lishi bilan yakun topgan. Umumiy hisobda Rossiya urushlarda g'olib chiqqan deb hisoblasak adashmaymiz. Ushbu urushlar ortida geopolitik va strategik maqsadlar turgan bo'lsa- da, doim ikki tomon ham o'z ommasini dushmanga qarshi qaratish uchun masalaning diniy-ideologik tomoniga urg'u berib, bu quroldan samarali foydalanib kelganlar. 2

Rus va Usmoniylar imperiyasi qo'shinlarining Bolgariyadagi Shipka dovonidagi jang sahnasi Harbiy to'qnashuvlardan ancha oldin ikki taraf orasida diniy-ideologik qarama- qarshilik juda kuchli edi. Islomni qabul qilgan Turk-Mo'g'ul istilolari Ruslar xotirasida chuqur jarohat sifatida iz qoldirgan bo'lib, ularga qarshi kurashda millatni birlashtirish uchun Rus davlati Vizantiyadan meros qilib olgan Pravoslav dinidan keng ko'lamda foydalanadi. Vizantiya ham o'z navbatida Sharqiy xristianizmning yoyilishi yo'lida Rus podshohlari bilan qarindosh tutinadi va bu narsa bugungi biz ko'rib turgan Rossiya o'zligining shakllanishida juda muhim bosqich bo'lgan. Vizantiyani Usmoniylar tomonidan ishg'ol etilishi va Konstantinopolni Musulmonlarga taslim bo'lishi Rus podshohlari nazdida Sharqiy Xristianizmning katta yo'qotishi bo'ldi. Bu G'arbiy Rimdagi "adashgan" katoliklardan so'ngi ikkinchi 3

katta yo'qotish edi. Endilikda Rossiya o'zini Xristianizmning haqiqiy mazhabini asrab-avaylovchi davlat sifatida ko'rdi va butun millat ruhini ushbu yo'nalishda shakllantirdi. Ayniqsa Konstantinopolning Musulmonlar qo’liga tushishi va nomini Istanbulga o’zgartirilishi Rus cherkovining eng alamli xotirasiga aylandi. Shu alam hissiga tayainb, Rus imperiyasida katta obro’ga ega bo’lgan Pravoslav cherkovi doimo hukumatni ikkinchi Rim bo’lmish Konstantinopolni Musulmon bosqinchilaridan ozod qilishga chaqirib kelgan. Bungay ruhiyat Rossiya o’zini abadiy dushmanlar bilan o’rab olingan va muqaddas Xristianizmning asl iymonini himoya qilishni oldiga maqsad qilib olgan millat sifatida ko’rishiga olib keldi. Shu sababdan ham Rossiya doimo o’z qo’shnilari va Yevropaga nisbatan agressiv diplomatiya siyosatini qo’llab keldi. Hatto Chor Rossiyasiga qarama-qarshi bo’lgan Sovet Ittifoqi davrida ham ushbu ruh mamlakatni tark etmadi va uni o’ziga xos mamlakat sifatida izolyatsiyaga tushishiga olib keldi. Bunday o’ziga xoslik tuyg’usi faqat Rossiyaga emas, balki Turkiyaga ham tegishlidir. Arab bo’lmagan yagona Xalifalik, Turk dunyosining eng buyuk millati, Yevropani titratgan Musulmon davlati, birinchi Musulmon dunyoviy davlati yoki ilk demokratik Musulmon mamlakati kabi yorliqlar Turklar milliy g’ururining poydevorini tashkil qiladi. Huddi Ruslar kabi Turklarda ham «Dushmanlar bilan o’rab olinganlik» fikri omma orasida keng tarqalgan. Haqiqatdan, kelib chiqishi O’rta Osiyoga borib taqaladigan Turklar tarixiy jihatdan Anatoliyada joylashgan xalqlar bilan qorishib bugungi zamonaviy Turk millatini shakllantirishgan bo’lsa-da, ularning sharqiy qo’shnilari Armaniston, Eron, janubda Suriyaliklar va Kurdlar, G’arbda va Shimolda Pravoslav bo’lgan Greklar, Ruslar va Sharqiy Yevropa xalqlari bilan munosabatlari havas qiladigan darajada bo’ldi deb ayta olmaymiz. Aynan ushbu turli xalqlar kesishgan hududda millat sifatida mavjud bo’lish uchun Turklarga kuchli o’zlik yaratish lozim edi. Ushbu o’zlikni yaratilishida milliy o’zlikdan ko’ra diniy o’zlik kattaroq ahamiyatga ega bo’lgan. Milliy tushunchalar esa so’ngi 100 yillikda shakllantirilgan. Turklarning Ruslarga munosabati ham shundan kelib chiqadi, ya’ni 4

Xalifalik sifatida Usmoniylar Ruslarga qarshi urushlarga diniy tus bergan holda ular bilan amalga oshirish mumkin bo’lgan har qanday hamkorlikni bo’g’ib kelishgan. Ruslar Turklarni Yevropa va O’rta Osiyodan uzilib qolishlariga asosiy sababchi bo’lib qolmasdan, Kavkazdagi Xrsitian aholini ishlatish orqali Turkiyani ushbu hududdan siqib chiqarishga ham muvaffaq bo’lganlar. Turklar uchun Usmoniylar imperiyasining inqirozga yuz tutishida Rossiya bilan bo’lgan urushlar katta rol o’ynaydi. Bu esa kechirib bo’lmas jarohatli tarixiy omildir. Garchi Sovet Ittifoqi 1918-yildan keyin Turkiya bilan yuzma-yuz to’qnash kelmagan bo’lsa ham, ularning pozitsiyalari va strategiyalari doimo bir biriga qarama-qarshi bo’lgan. Rus imperiyasi qulab, o’rniga Sovet Ittifoqining paydo bo’lishi va Usmoniylar imperiyasining tugatilib, zamonaviy Turkiyaning paydo bo’lishi ham yangi mafkuraviy jihatdan bir-biriga yaqinroq bo’lgan so’l siyosiy qarashlarga ega bo’lgan hukumatlarni yaqinlashishiga imkon bermadi. Yana bir bor tarixiy omilning pragmatik siyosatdan ustun kelishini kuzatishimiz mumkin. Birgina Sovuq Urush davomida Turkiyaning NATO a’zosi sifatida emas, balki Sovet Ittifoqi tarafdori sifatida tasavvur qilishni o’zi ushbu hamkorlikni qanchalik samarali natijalar berishi mumkinligini ko’rsatadi. Xozirgi holatda ham shu vaziyat takrorlanayotganini ko’ramiz: Turkiya va Rossiya ittifoqchi davlatlar bo’lganda Yevropa Ittifoqining ahvoli qanday bo’lishi mumkin edi? Tarixiy omildan tashqari geografik omil doimo Turkiya va Rossiya munosabatlarida muhim rol o’ynagan. Buyuk geografik kashfiyotlar tufayli quruqlikdagi savdo yo’llari inqirozga yuz tutib, dengiz yo’llari dunyo tijoratini asosiy qon tomirlariga aylana boshladi. O’zining ulkan hududiga qaramasdan Ruz imperiyasi ushbu yangi geopolitik reallikdan chetda qolib ketayotgan edi. Chunki Rossiya quruqlikdagi eng katta davlat bo’lishiga qaramasdan, uning dengizga chiqish yo’llari bir qancha noqulayliklar tug’dirar edi. Shimolda Shimoliy muz okeani yilning faqat 4 oyi davomida qiyin sharoitlarda kemalar qatnovini yo’lga qo’yishga imkon bersa, Boltiq 5

Похожие

Rossiya va Yaponiya munosabatlari
Ryukzak masalasi
ROSSIYA XITOY MUNOSABATLARI
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiya
Shturm-Liuvill MASALASI