XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiya

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

40.8447265625 KB

Скачать

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiya
Reja:
1. XIX asrda Turkiyaning yarim mustamlakaga aylanishi va milliy zulmning
kuchayishi
2. Rus - Turk urushi va uning oqibatlari
3. Xalqaro munosabatlar va milliy harakat
4. XX asr boshlarioa Turkiyaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli
5. Usmoniylar impyeriyasining inqirozi va halokati

1876 yilda (Zomay) libyeral guruK rakbari MidKal poshsho «Yangi
usmonlilarw bilan birga saroy to'ntarishi yasadi. Taxtga sulton AbdulKamidll
o'tirdi. U Midicat poshsho ishlab chisarilgan konstitutsiya loyikasini tasdisladi va u
1876 yil 23-dekabrda tantanali ravishda e'lon sildi. Ammo sulton 1877 yil boshida
MidKat poshshoni bosh vazirlikdan bo'shatib. «Yangi usmonlilar»ni repressiya
sildi.
Parlamentni tarsatib yuborildi va mustabid Kokimiyat sayta tiklandi. Bu
davr Turkiya tarixida «zulm davri» deb ataldi. Demokratik o'zgarish ta'sislandi,
mamlakalda tyerror va satar)on kuchaydi. Turkiyaning 1877- 1878 yillardagi Rus-
turk urushidagi mahlubiyati uning Bolqondagi Kukmronligiga chek qo'ydi. XIX
asr 70-yillarida Turkiyaning rivojlangan xorijiy mamlakatlarga qaramligi
kuchaydi, ulardan olgan qarzlari ko'paydi. Xorijiy mamlakatlar esa talon-tarojni
kuchaytirdilar. Frantsiya-Rossiya urushidan so'ng Turkiyaning xalqaro ahvoii
nihoyatda murakkablashdi.
Usmonli turk yyerlariga Rossiyadan boshqa Angliya, Frantsiya, Germaniya,
Avstriya-Vengriya ham ko'z tikib turar edi. Turkiya iqtisodiyoti qishloq xo'jaligiga
tayangan bo'Iib texnikasi yo'q edi. Qo'l mehnatiga asoslangan bu tarmoqda mehnat
unumdorligi past, dehqonlar zo'rg'a kun ko'rardilar. Soliqlar juda ko'p bo'Iib,
shunday maqol to'qishgan: «Hosilning bir qismi dalada yo'q bo'ladi, bir qismmi
sovuq uradi, biq qismini qushlar yeb, ketadi, xudo hohlasa menga qoladi». Lekin
ana shu qolgani ham yyer egasi va soliqchiga ketardi.
XIX asrda Turkiyaning yarim mustamlakaga aylanishi va milliy zulmning
kuchayishi Bu lushkunlik ustiga 1873-1875 yillarda ocharchilik bo'Iib, ko'p
kishilar qirilib ketdi.Shaharliklaming ahvoii ham og'ir edi.eski tartiblar va xorijiy
mollarning ko'pligi hunarmandchilikni kasodga uchratdi. Sulton o'z foydasini
ko'zlab chet eldan qarz olaboshladi. 1870-1874 yillarda 3 mlrd frank qarz olingan.
Ammo bu bilan mamlakatning moliyaviy ahvoii yaxshilanish o'rniga. u asoratga

tushdi, qarzga botdi. XIX asrning 70-yillarida inqiroz boshlandi, norozilik
kuchaydi. Muhojirlikda bo'lgan yangi usmonlilar faollashdilar. Ular cho’ elda
gazetalar chop etib, varaqalar tarqatib, konstitutsion to'zumni va islohotlarni talab
qildilar.
Ularni libyeral amaldorlar va ofitsyerlar' quvvatladilar ularga «Ulug' vazir»
Midxat poshsho ham qo'shildi. Ular Angliya bilan yaqinlashish tarafdori bo'lib.
sulton rejimiga qarshi kurashdilar. 1871 yilda Mahmud Nadim poshsho Ulug'vazir
etib tayinlandi. Vatanparvarlarga hiyla ishiatib, «yangi yosh usmonli» larga
umuiniy avf e'lon qilib; vatanlariga qaytishga ruxsat byerdi. Ammo yangi
usmonlilar bu aldovga uchmadilar.
Sulton Abdulaziz (1861-1876) ya Nadimni tanqid qilib maqolalar va
varaqalar chiqardilar. Ularni fosh qildilar. 1873 yili Istanbul teatrida Nomiq
Kamolning vatanparvarlik ruhidagi dramasi qo'yildi. U yyerda hukumatga qarshi
namoyish bo'ldi. Shundan so'ng N.Kamol qamaldi, gazeta va teatr yopildi, siyosiy
qatog'onlik kuchaydi. Mamlakatda ahvol tobora yomonlashdi. 1870-1880 yillarda
Turkiya iqtisodiy inqiroz ichida qoldi.
Chunki hukumat o'tkazgan islohotlar qoloq ishlab chiqarishi munosabatlarini
o'zgartirishga qodir emas edi. Turk burjuaziyasi yangi boshqaruvga noqobil edi.
Hukumat davlat xazinasidagi kamomadni to'ldirish bilangina shug'ullanardi.
Viloyatlardagi to'rachilik va o'zboshimchalik xalq ommasini og'ir ahvoliga soldi.
Hukumatning soliq siyosati kuchaydi, Qishloq xo'jalik mollari sun'iy, arzon
narxlarda olinar, dehqon o'z mehnatidan manfaatdor emas edi. viloyatlararo boj
undirish siyosati ham savdoga to'siq bo'ldiki, hukumal uni bckor qilishga majbur
bo'ldi. Sanoatda ham o'sish yo'q bo'lib, qjshloq xo'jaligi sanoatni xom-ashyo bilan
ta'minlab byerolmas, chet el sarmoyasi bozorni butkul cgallab olgan edi. Buning
ustiga 1874 yili chet el kompaniyalariga konlarni ishga solishga ruxsat byerildi. Bu
haqda qonun qabul qilindi. Davlatning moliyaviy ahvoli halokat yoqasida qoldi.

Tashqi qarz 5,5 mlrd frankka yetdi. Bu Turkiyaning moliyaviy jihatdan
«singanini» ko'rsatdi va uning yarim mustamlaka, qaram mamlakalga aylanganini
ko'rsalar edi. O'tmishda qurol kuchi. Zo'rlik bilan birlashtirilgan va shu usulda,
hech qanday iqtisodiy aloqafarsiz boshqarilgan Usmoniylar impyeriyasi tobora
zaiflashib bordi. Ishlab chiqarish sekinlashdi. 1875 yilda sarflar 570, 5 mln frank
bo'lgani holda, daromad 380 mlnni, tashkil etdi. Davlat chet elning qarzlarini
to'lashga va fuqarolarga maosh byerishga qodir bo'lmay qoldi. Turk puli qadri
(30%) yo'qoldi, narx ko'tarildi. Mamlakatda qo'zg'olonlar boshlandi. Ular sulton
hokimiyatini tugatishni talab qildilar.
Yangi usmonlilar ham jonlanib qoldilar. Ular o'zlarining «Ibrat» nomli
gazetalarida ilg'or demokratik g'oyalar ruhidagi maqolalar chop etishdi. Ularni
ziyolilar quvvatladilar. 1876 yil 30 mayda qo'zg'olon boshlanib u sulton
Abdulazizni taxtdan ag'darish bilan tugadi. Uning o'rniga Murod V sulton bo'ldi.
Biroq ahvol o'zgarmadi. Bolqondagi ahvol chigaflashdi. Chyernogoriya va
Syerbiya Turkiyaga urush e'lon qildi. Syerbiya yengildi. Rossiya uning tarafini
oldi, u xalqaro aralashuvni talab qildi. Bu orada Murod V kasal bo'lib taxtdan
tushirildi va o'rniga Abdulhamid 11 sulton bo'ldi. 1876 yil 23 dekabrda Istanbulda
qurultoy bo'lib, unda Turkiya Konstitutsiyasi e'lon qilindi. Parlamenl saylanadigan
deputatlar palatasi va tayinlanadigan scnaldan iborat edi. 1877 yil 19 martda
viloyat hokimlari va ruhoniylar vakillaridan iborat 1- parlament to'plandi. U 69
musulmon, 45 g'ayridin vakillardan iborat edi. Parlament sultonga tobelik ruhida
ishladi. Rus - Turk urushi va uning oqibatlari Turk qo'shinlarining slavyan xalqlari
ustida zulmi Rossiya siyosatdonlariga bahona bo'lib. umshga tayyorgarlik
boshlandi. Rossiya o'ziga ittifoqchi izladi.
Avstriya-Vengriya betaraf bo'ldi. Buning cvaziga u Bosniya va
Gyertseogovinani bosib olishi mumkin edi. 1877 yil Londonda buyuk davlatlar

yig'ilib xristian ahoiisiga turkzulmi oshib boryotganidan unga qarshi
ogohlantimvchi bitim to'zdilar.
Turkiya bu bitimni pisand qilmadi 1877 yil 4 aprelda Rossiya urush e'lon
qildi. Turkiya urushda yengildi. Sulton aybni parlamentga qo'ydi va uni tarqatdi
yana sultonning mutloq hokimiyati tiklandi. San-Stefano sulhiga ko'ra Bolgariya
mustaqil bo'lib, alohida davlat sifatida tuzuldiishiga kelishildi. Ammo Angliya
bunga qarshi chiqdi va qo'shimcha bitim tuzuldiib, u Kipr orolini va Egey
dengizining nazoratini oldi. 1878 yili 13 iyulda Yevropa davlatlari Byerlinda
yig'ilib, bu bilimni qayta ko'rib chiqdilar. Bolgariya, Chyernogoriya, Syerbiya,
Ruminiya mustaqil bo'ldiiar. Gyerlstgovina Avstriya-Vengriyaga byerildi. Rossiya
Ardagan, Kars, Botumi shaharlarini va katta tovon oldi. Xalqaro munosabatlar va
milliy harakat Bu urushi Turkiya iqtisodiyotiga katta ziyon keltirib, u yarim qaram
davlat holiga tushib qoldi va Yevropa davlatlarining kurash maydoniga aylandi.
1881 yil Frantsiya Tunisni, Angliya 1882 yil Misrni bosib oldi. Fessaliya
Gretsiyaga tegdi. Turkiya qarzga botib qoldi. CHet ellik sarmoyadorlar Turkiyada
katta qurilishlar qilish uchun ruxsat -konsessiyalar olishar edilar. Ayniqsa, nemislar
bu sohada oldinga ketdilar. Ular 1888 yili Bog'dod temir yo'lini qurish uchun
ruxsat oldi. Savdo, sanoat izdan chiqdi.
Abduhamid II davri Turkiya tarixida «zulm davri» deb nom olgan. U
parlamentni tarqatib yuborgach, Konstitutsiya tarafdorlarini ham quvg'in qildi,
ko'pini o'ldirib yubordi. Masalan, Nomiq Kamol 1888 yili surgunda o'ldi. Midxat
poshsho Toif shahriga surgun qilinib yollangan qotil tomonidan o'Idirildi. Milliy
zulm, ijtimoiy norozilik kuchaydi. 1889 yili Istanbul harbiy-tibbiyot bilim
yurtining kursantlari AH Shafhatbey va Ahmad Rizobeylar tomonidan «Birlik va
taraqqiyot» tashkiloti tuzuldidi. Parijda ularning «Mashvarat» gazetasi chop
etilardi. Turk muhojirlari ular atrofiga to'plandilar. Tashkilotning sho'balari butun
Turkiyada tarqaldi. Ularning dasturi Turkiyada Konstitutsiyaviy rejim o'rnatishdan

iborat edi. Sulton Abduhamid II 1897 yili tashkilol ustidan sud uyushtirdi. 13 kishi
o'limga, 69 kishi katorgaga hukm qilindi. Keyinchalik bu harakatning omon
qolgalari «Yosh turklar» deb ataldi va ular Turkiya tarixida katta iz qoldirdilar.
XX asr boshlarioa Turkiyaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli XX asr boshiga
kelib, Turkiya rivojlangan mamlakatlarning yarim mustamlakasi bo'lib qolavyerdi.
Xorijiy kapitalistlar zulmi kapitalistik ekspluatatsiya zulmi va Abduhamid II izulmi
bilan ulanib ketgan edi. sug'oriladigan yyerning 65 foizi katta yyycr egalari va
ruhoniylar qo'lida bo'lib, ular asosan yyersiz dehqonlarga ijaraga byerilardi. Ichki
bozor tor, mavjud tizim esa sanoat va savdo rivojiga g'ov edi. Usmoniylar
impyeriyasida inqilobiy harakat yetilayotgan bo'lib, uning alohida o'ziga xos
tomonlari bor edi. Turklar aholining uchdan bir qismini tashkil etardilar.
Mustamlakachilik - kuchli dav latlar tomonidan zo rlik bilan egallanganʻ
mamlakat yoki hududni siyosiy va iqtisodiy mustaqillikdan mahrum etib, o ziga
ʻ
bo ysundirish, qaram qilish, talash siyosati. 15-asr oxirida Yevropa davlatlari
ʻ
(Portugaliya, Ispaniya, Angliya, Fransiya, Gollandiya) ana shunday siyosat yurita
boshlaydilar. Bunday amaliyot 20-asr boshida avjiga chikdi, natijada dunyoning
katta qismi bir necha imperiyalar o rtasida bo lib olindi. Bu davrga kelib eski
ʻ ʻ
mustamlakachi davlatlar yoniga yangilari: AQSH, Germaniya, Belgiya, Yaponiya,
Rossiya qo shildi.
ʻ Ikkinchi jahon urushi (1939—45) tufayli kuchayib ketgan milliy
ozodlik harakatlari sanoqli yillar ichida mustamlaka imperiyalarini tezda yemirilib,
qulashiga olib keldi. BMTning Bosh Assambleyasi mustamlaka mamlakatlari va
xalqlariga mustaqillik berish to g risida Deklaratsiya qabul qildi (1960), unda M.
ʻ ʻ
insoniyatga qarshi jinoyat sifatida baholanadi. 20-asrning 60-yillari boshida o nlab
ʻ
sobiq mustamlakalar mustaqillikka erishishdi va suveren davlatlarga aylandi.
Jumladan, "Afrika yili" deb nom olgan 1961-yilda qit aning 21 davlati
ʼ
mustaqillikka erishgan edi. Hozirgi vaqtda ayrim kichik hududlar (asosan, orol
qududlari) AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, Niderlandiya va boshqa

mamlakatlar hukmronligi ostida qolib kelmoqda. Lekin bu hududlarning axoliyey
metropoliya aholisi huquqlariga o xshash yoki unga yaqin huquqlarga ega bo ldi,ʻ ʻ
mahalliy o zini o zi boshqarishdan keng foydalanadi, metropoliya mamlakatlaridan
ʻ ʻ
moliyaviy-iqtisodiy yordam oladi. Shu bois tom ma noda M. amalda yo qolgan,
ʼ ʻ
deyish mumkin. 19- va 20-asrda Rossiya imperiyasi , so ng sobiq
ʻ SSSRham M.
siyosatini olibbordi. 1991-yil SSSR parchalanib uning o rnida mustaqil taraqqiyot
ʻ
yo lini tanlagan 15 mamlakat tashkil topdi. O zbekiston M. dan xalos bo lib,
ʻ ʻ ʻ
mustaqillikka erishgani ana shu olamshumul jarayon tarkibida yuz beradi.
Mamlakat viloyatlari orasidagi iqtisodiy aloqalar sekin rivojlanmoqda edi.
Turk adabiy tili impyeriyada yashovchi xalqlar uchun birdek tushunarli emas edi.
Turk savdo burjuaziyasi turklardan emas, arman va yunonlardan iboral bo'lib,
milliy-burjuaziyaning shakllanisbi kech sodir bo'ldi XX asr boshlarida ishchiiar
soni (40-50 ming kishi) oz, ular tarqoq, mahalliy mtllat vakillari kam edi. Milliy
burjuaziya kuchsiz, fabrika-zavodlar nihoyatda kam, sudxurlik harakati va yer
egatigiga bog'liqligi bilan qorishib ketgan edi. Milliy burjuaziya xalq ozodlik
harakatiga boshchilik qilgan boMsada xorijiy monopoliyalar hukmronligiga qarshi
chiqmadi va dehqonlarning yyer haqidagi talablarini qondira olmadi. Ular
konstilutsion monarxiya lizimi tarafdorlari edilar.
Usmonli turk impyeriyasidagi siyosiy harakatlar impyeriya tarkibida milliy
mustaqil davlat, avvalo Turkiya mustaqil davfati tashkil etilmasdan turib taraqqiyot
yo'liga chiqib olish mumkin emasligini ko'rsatdi. Turk milliy burjuaziyasi
shovinislik yo'ldan borib, boshqa millatlarning taraqqiyparvar kuchlarini birlashtira
olmadi. Ana shunday sharoitda Rossiya va Erondagi inqilobiy voqelar Turkiyaga
ham katta ta'sir ko'rsatdi. «Yosh turklar» tashkilotining asoschilaridan biri Abdulla
Javdat o'z vatandoshlariga murojaat qilib. «Barcha ezilgan musulmon bo'lmaganlar
birlashingiz!» - deb xitob qildi. «Yosh lurklar»ning !-qurultoyi 1902 yil Parijda
bo'ldi. Unda 1867 yilda bekor qilingan Konstitutsiyani liklashga qaror qiiindi.

Boshqa masalalarni hal qilishda ular bo'Iinib ketishdi. «Yevropacha yo'l»
tarafdorlari «Markazdan qochish va shaxsiy tashabbus» ligasini to'zdilar, boshqa
guruh «turkparastlik» va islomiy yo'nalish yo'lini tutdi. Inqilobiy yo'nalish
tarafdori Mustafo Otaturk «Vatan» tashkilotini to'zdi. Keyin u «yosh turklar»
harakali bilan birlashib ketdi. 1907-1908 yillarda Turkiyada inqilobiy vaziyat
vujudga keldi. Bu davrda Bolqonda milliy ozodlik harakati kuchaydi. Sullon
Abduhamid II bu ahvolga qarshi chiqa olmadi.
Mamlakatni idora qilishda ojizlik qildi. «Yosh turklarw bu ahvoldan
foydalanishga qaror byerdilar. 1908 yil 3 iyuld Njyozbey harakat bayrog'ini
ko'tardi. U «Birlik va taraqqiyot» tashkilotining a'zosi va harbiv garnizon
qumondoni edi. Bosh shtab a'zosi Anvarbey uni quvvatlab, qo'zg'olon ko'tardi.
Ularga rnakedon va alban parizanlari qo'shildilar. Sulton qo'zg'olonga qarshi hech
narsa qila olmadi. 20 iyulda sullonga Konstitutsiyani tiklash haqida talabnoma
yuborildi. Lekin sulton uni bajarmadi. 1908 yil 20 iyulda Monastir shahrida «Birlik
va taraqqiyot» partiyasi Konstitutsiya tiklanganligini e'lon qildi. Armiya «Yosh
turklar» tarafida ekanligini hisobga olib. sullon 24 iyulda Konslitutsiyani qayta
tiklash to'g'risida farmon chiqardi. Turkiya inqilobi g'alaba qildi. «Yosh turlar»
hukumatni qo'lga oldilar. Inqilobda xalq talablari qondirilmadi. «Yosh turklar»
inqlobni chuqurlashtirishdan cho'chidilar, ular 262 o'rindan 150 tasini egalladilar.
Ammo parlamentda bu ko'pchilik ovozdan ustalik bilan foydalana olmadilar. Ular
xalq ommasining ehtiyojlarini tub demokratik o'zgarishlar zarurligini tushinib
yetmadilar. «Yosh turkiarw adliya, huquq, maorifda islohot o'lkazish yo'lidan
bordilar. Ro'honiylar va ba'zi feodal doiralar bunga qarshi cdilar. 1909 yil 13
aprelda davlat lo'ntarishi o'tkazildi. Abdulhamd TI taxtdan tushirildi, o'rniga
Mexmcd V Rishod taxtga o'tirdi. «Yosh turklar» hokimiyatni to'la qo'lga kiritdilar.
23 iyul «MiIliy ozodlik kuni» - deb e'lon qilindi.

Konstitutsiyaga o'zgarishlar kiritildi, parlamentning huquqlari kcngaytirildi.
Ammo xalq talablar lo'laqondirilmadi. Turkiya «Hurriyat va birdamlik» nomli
inglizlarga xayrihoh partiya tuzuldidi. Turkiya Tripolitaniya va Kirenayka,
Shimoliy Afrikada yyerlarini Jtaliyaga topshirdi. Bu yyerlar Liviya nomi bilan
Italiya mustamlikasiga aylandi. (Lozanna bilimi- 15 oktyabr 1912 y). Ammo
Turkiya tinchlikka yerisha olmadi. Bolgariya, Syerbiya, Chyycrnogoriya, Gretsiya
unga urush e'lon qildilar. (1-Bolqon urushi). Makedoniya va Frakiyaga muxtoriyat
byerilmagani ur=shga bahona bo'ldi. Urushda turkiya yengildi va g'oliblar
Bolqonni boMib olishdi. Albaniya mustaqil bo'Idi (26 iyun 1913 yil London
bitimi). lekin Bolqon davlatlari o'zaro kelisholmasdan yana urush boshladilar (2-
Bolqon urushi). Vaziyatni idora qilolmagan «IIurriyat va birdamlik» hukumatini
1913 yil yanvarida Anvar poshsho isyon ko'tarib, ag'darib tashladi. Yana hukumat
tepasiga «Yosh turklar» keldilar. Mamlakatda Germaniyata'siri kuchaydi.1913-
1914 yildan «Yosh turklar» harakatiga qarshi kurash boshlandi. 1914 yilga
kelganda mamlakatdagi butun hokimyat lidyer Anvar, Tal'at va Jamoal poshsholar
qo'lida bo'lib. ular mamlakatni yirtqich German impyerializmiga batamom tobe
qilib qo'ydilar. Turkiyaga nemis genyerali Aliman fon Sandyers boshchiligidagi
missiya kelib, lurk armiyasim urushga tayyorlay boshladi, mamlakat xo'jaligidan
ingliz va Frantsuzlar siqib chiqarildi, nemis kapitali, amaldorlari hukmronlik qila
boshladilar. Birinchi jahon urushi boshlanganda Turkiya o'zini betaraf,deb e'lon
qilgan bo'lsada, 1914 yil avgust oyi boshidayoq Germaniya bilan maxfiy
shartnoma to'zgari va Rossiyaga qarshi urushish uchun katla qarz olgan edi.
Turkiya urushga kirgan paytda chet davlatlardan olgan qarzi 3,3 milliard
doliarni tashkil etdi. Bu qarzlardan bir milliardga yaqinini yosh turklar hukumati
olgan edi. Germaniyaning «Geben», «Breslau» nomli harbiy kemalari Dardanel
bo'g'oziga kirdi. 1914 yil 29 oktyabrda Turkiya Rossiyaga urush e'lon qilmay

harbiy harakatlar bosliladi. Shunday qilib, nemis impyerialistlari va turk
panturkistlari mamlakatni birinchi jahon urushi girdobiga tortdilar.
Usmoniylar impyeriyasining inqirozi va halokati XVIII asr oxiri va XIX asr
mobaynida Usmoniylar impyeriyasi halokatli davrni boshidan kechirdi. Sulton
Salim III (1789-1807) saltanatni saqlab qolishga urindi. Yuqorida aytilgan
«Nizomi jadid» tadbirlari yoki islohotlarga yirik feodallar, ayniqsa, yanicharlar,,
ulamolar va boshqalar qaltiq qarshilik ko'rsatganlar. Oqibatda ular 1807 yilda uni
taxtdan ag'darib tashladilar va o'rniga Maxmud II (1808-1839) taxtga o'tirdi. U
ancha murakkab sharoilda atrofdagilari bilan murosa yo'lini tutib, sekin-asta
islohollar orqali mustahkamlani boldi, jumladan, oldinroq ta'kidlangandek
yanicharlarni yo'qotih, muntazam armiya to'zdi, boshqaruv tizimida ba'zi bir
o'zgarishlar qildi, iqto' harbiy majburiyatini bckor qildi. Endi harbiylarga xizmat
uchun yyer byerilmaydigan bo'ldi. Ammo Mahmud II islohotlari Usmoniylar
impyeriyasining inqiro’zini lo'xtata olmadi.
XIX asr oshlarida Misr amalda mustaqil bo'Iib oldi. 1804-1813 va 1815
yillarda Syerbiyada turklar zulmiga qarshi qo'zg'olon bo'ldi. 1806-1812 yillardagi
Rossiya bilan urushda yengilgach, Buharest bitimiga ko'ra, Turkiya Prut daryosiga.
qadar yyerlardan ajralgan.-1828-1829 yillarda Rossiya bilan urushib, mag'Iub
bo'lgach, Adrianopol sulhiga binoan Gro’siyaga avlonomiya byerishga majbur
bo'ldi. Burring ustiga Turkiyaning Yevropa davlatlariga qaramligi, qarzdorligi
kuchaydi. Bu ahvoldan qutulishi uchun XIX asr 30-yillarda yangi islohot (lazimat)
yo'li bilan, ya'ni davlat ma'muriy boshqaruvidagi o'zgarishlarni amalga oshirdi.
To'g'ri, bu Yevropacha yangiliklar feodal-harbiy tarlibni tugatib, turk ziyolilarini
237 shakllanishiga yordam byergan bo'Isada, Usmoniylar impyeriyasini saqlab
qola olmadi. 1853-1856 yilgi Qrim urushidan so'ng Parij sulhi (1856)da «Usmoniy
impyeriyasining butunligi va daxlsizligi» tan olingan bo'Isada, aslida bu G'arbits
Yevropa davlatlarining Turkiya ichki ishlariga aralashishlari uchun niqob edi.XIX

asr 2-yarmidan so'ng davom etgan islohotlar Turkiyada chet el kapitali ta'sirining
oshishiga olib keldi, xorijiy banklar ochildi. Ayni paytda «yangi usmoniylarning»
konstitutsion to'zum chun kurashi kuchaydi.
XIX asr 70- yillarning oxiriga kelib, Turkiya xorij mamlakatlarining yarim
mustamlakasiga aylanib bo'ldi. XorijHklar o'z sarmoyalarini Turkiyada unumli
sanoat tarmoqlariga va mahsuloli ko'proq eksport qilinadigan korxonalarga
qo'ydilar. Ulaming banklari asosan shu vazifani bajargan. Midhat poshsho ishlab
chiqqai konslilulsiyani bekor qilib, Abdulhamd II yana mustabid to'zum yo'ii bilan
usmoniylar saltanatini tiklash uchun yana bir marta, bu safar oxirgi marta urinib
ko'rdi. Ammo impyeriya ham ichki, ham tashqi tomondan chok-chokidan so'kilib
keta boshlagan edi. biz yuqorida 1877-1878 yildagi rus-turk urushi. Bolqon
mamlakatlarining mustaqilligi uchun asos bo'lganini qayd etgan cdik. 1801 yilda
Frantsiya Tunisni, 1882 yilda Angliya Misrni bosib oldi.
Turk impyeriyasi turli millat va elatlardan iborat bo`lib, geografik jikatdan
uch sit`a: Yevropada-Bolson yarim oroli, Srim, Sora dengiz, Azov dengizi
sirhoslarini, Osiyoda -Kichik Osiyo, Arabiston, Iros
; Suriya, Falastin, Kavkazning
bir sismi va Shimoliy Afrikadagi mo`zofotlarini o`z ichiga olgan edi.
Turk(Usmon) impyeriyasi sarashli barcha yerlar turk sipoklariga beriladigan
yerlar, poshsholik(podsholik) yerlari, masjid(vasf) yerlari va xususiy
mulkdorlarining yerlaridan iborat bo`lgan. Impyeriya karbiy tartib va sat`iy
intizom asosida idora etilar edi. Asrlar davomida turk sultonlarining tayanchi
yanicharlar bo`lib, ular turk askarlari korpusidan tashkil topgan edi. Xristianlardan
asir tushgan sul bolalar yoshligidan mashs sildirilib, bu korpusga xizmat siiishlari
uchun tayyorlanar edilar. Ular keyinchalik xatna(sunnat) silinib, musulmon dinini
sabui silar edilar. Turklar bolalarni go`daklik chorjidan sattis intizomga o`rgatishar.
mutaxassislar so`lida Karbiy ta`lim berishar edi.

Angliya va Fransiya Turkiyaning Sharsiy Yevropadagi urushlarni so`llab-
suvvatlashar edi. Bundan massad o`z siyosatlarini amalga oshirish, turklarni
Bolson yarim orolida milliy-ozodlik karakatlarini bostirish uchun tbydalanishdan
iborat edi.
"Barb davlatlarini, Turkiyani Rossiyaga sarshi kurashda Kam tayaneh deb
bilar cdilar. Rossiya va Turkiya o`rtasidagi urushlar ob`ektiv jikatdan Gretsiya,
Ruminiya, Syerbiya, Bolgariya, Chyernogoriva, Bosniya mamlakatlari mustasillik
uchun olib borgan kurashlari bilan chambarchas botjlis, ehunki bu mamlakatlar
Turk impyeriyasi mustamlakalari kisoblanar edi.
Angliya, Fransiya, Rossiya yordamida 1829-yil Gretsiya o`z mustasilhgiga
yyerishgan bo`lsa-da, Istanbulni egallash va Kichik Osiyoni butunlay so`lga
kiritishni massad silib so`ygan edi. Chunki Rossiya podsholari o`zlarini Vizantiya`
impyeriyasining vorislari deb kisoblar cdilar. Shuning uchun kam 1730-yildan
boshlab bir necha Rossiya-Turkiya urushlari bo`lib o`tdi. 1786, 1787, 1806, 1828,
1853, 1877, 1914 yillarda bo`lgan Rossiya-Turkiya` urushlari fikrimiz isbotidir.
Turk impyeriyasining davlat arboblari islokotlar yo`li bilan davlalni saslab
solish va feodal larsoslikka barkam berishga karakat sildilar. Karbiy-texnik
haraktyerda bo`lgan bu islokotlar bir necha marta o`tgan aviodlarni o`z ichiga
oladi. Ammo Usmoniylar turkiyasidagi keng samrovli jarayonlarni idrok etish
uchun millatlar va mazkablar o`rtasidagi munosaballarni o`rganish massadga
muvofis.

Turkiyada ozinlikla ruing o`rni va mavzusi.
Musulmon bo`lmagan millat vakillarini o`zga dinga e`tisod siluvchilar
sifatida e`lirof etib, turklar ularni «ozinliklar» yoki «l)ayrimuslimlar» deb aladilar.
«O7inliklar»da o`ziga xos sonunlar mavjud bo`lib, ular o`zlariga ajratilgan
yerlarda yashaganlar Kar bir millat uchun alokida ranglardagi kiyim kiyish
belgilab so`yilgan. Ayni paytda ushbu millatlarning kech biri shoki, ipak kiyim
kiyishi, otda yurishi va surol tasishi mumkin bo`lmagan. Ularning birortasi surol
tasib, ot mingan lasdirda sattis jazolangan.
Oila kususi borasida ular o`z dinlari soidalariga itoat etganlar va ommaviy
muammolarni o`z makkamalarida mukokama silganlar. Biror bir r)ayrimuslim
musulmon xotinga uylanolmagan, yoki musulmon mulkiga myerosxo`r
bo`lolmagan. Ularning chyerkov yoki boshsa ijtimoiy akamiyatga molik inshoot
barpo etishlari uchun maxsus farmon talab silingan. TSayrimuslimlar savdo-sotisda
kam ustama foydaga yyerisha olmaganlar. Jinoyat sodir etgan l)ayrimuslimga
musulmon sonunlariga ko`ra jazo belgilangan, ammo xudi shunday Jinoyat sodir
etgan musulmonlarga beriladigan jazoning yarmisi belgilangan. «Ozinliklar»ning
ibodat siiishlari borasida o`ziga xos demokratik usullari joriy etilgan edi.
Musavviylar, majusiylar o`z uylaridan chismagan kolda, ya`ni musulmonlarga
kech bir shaklda xalasit bermay ibodat silishlarilozim bo`lgan. Ular sekin-asta
sishloslardan shakariarga ko`chib o`tganlar va aksariyat ko`pchiligi soils to`lab
bo`lsa-da, shakarlarga joylashib, kunarmandchilik bilan shurjullanganlar. Karbiy
xizmat raajburiyati bo`lmaganligidan, ularning ilm ollsh, savdo kamda kosibchilik
bilan shuljullanishlari uchun sulay sharoit mavjud edi. Shu sababli «ozinliklar»dan
ilmli kishitar, yirik savdogarlar, moliyachilar va labiblar o`ishib chisa boshladilar.
Karbiy xizmat sharafli faoliyat bo`lganfigi uchun Usmonli turk davlati
«ozinliklar»ga bu kususni bermagan, natijada, son jikaldan ularning o`sishi, ilm
olishi va tadbirkor jamoaalarga aylanishi uchun o`zi istamagan kolda yo`l ochib

bergan edi. «Ozinliklar»dan Sulton Murod 1 davrida(l362-1389) piyodalar Karbiy
korpus iva yanicharlar korpusi tashkil etildi.
Podshoklarning islomiy «duogo`ylari» o`rniga norasmiy tarzda
«ozinliklar»dan chissan kuchli tabiblar saroyga Kira boshladilarki, Usmoniy turk
davlati tarixida olti podshokning asosiy tabiblari «ozinliklar»ning yakudiy
millatiga mansub kishilardan bo`lgan.
Dastlab fasat Turkiyada yashash kususiga ega bo`lgan «ozinliklar»
millatlaridan, Usmonli turk davlatining oxirgi davriga kelib, o`zining karbiy-
siyosiy tizimi saiokiyat jikatdan zamonaviy Yevropaning ko`pgina mamlakatlarida
ishlab chisarish munosabatlarining Yangi shakllari paydo bo`la boshlagan, kata va
Yangi shakarlar, bank tizimi, mashinalashgan yirik sanoat, o`sotar armiya va flot
shiddal bilan rivojlanmosda edi. Ushbu kududlardagi davlatlarning dcyarli yarmini
bir necha yil davomida o`z kukmida tutib turgan, engilmas kuch timsoli bo`lgan
Usmoniy turk davfati nasadar zaiflashib solganini XVI11 asrning boshlariga kelib,
to`hrirorji, Yevropadagi bir necha davlatlarga elchi yuborgandan so`ng ma`lum
bo`ldi.
3. Turkiyaning xorijliklar bilan munosabatlari. G`arbchilik (tanzimot).
Usmonli turk davlati o`zining ichki va tashsi siyosatini, davlat to`zilishini
Yevropadagi buyuk o`zgarishlar asosida islok silishga majbur bo`lib soldi. Bu
davrga kelib, Usmonli turk davlati yashagan «ozinliklar» davlat makkamalarida
anchagina yusori mavseini egallab olgan edilar. Ular orasidan moliyaviy jikatdan
mavsei o`ta kuchli kishilar etishib chissan edilar.
Frantsuz insilobi natijasida ular kam o`zlarining siyosiy kususlarini talab sila
boshladilar. Natijada birinchi marta Yevropa, anisrolji Rossiya bilan Usmonli Turk
davlati o`rlasida «Kuchuk Saynarja»(1774) bitimi imzolandi. Siyosiy kususlarini
kundalik mavzuga aylantirgan Ushbu bitim bilan «ozinliklar» o`zos vast davom
etgan tobelikdan keyin birinchi marta Usmonli Turk davlatida o`z xokishlarini,

ma`lum rna`noda tazyislarini o`tkaza boshladilar.Kallo Sulton Makmudll (1808-
1839) ularni o`z avlodim(sarindoshlarim), o`z vatandoshlarim deyishga majbur
bo`ldi.
1856 yilda Srim urushi tugagach, Ushbu masalaga oid ikkinchi kujjat sabul
silindi. Bu «Islokot farmoni» dir. Bu kujjatlar fjayrimuslimlaming diniy kususlarini
musulrnonlarniki. bilan tenglashtirdi. Sator solislar va rjayrimuslimlarning
kususlarni cheklovchi sonunlar bekor silindi, ularning askarlikka borishlari
sonunlashtirildi., istisodiy kususlari tenglashlirildi. Usmoniy turk kukmdorlari
bunday sarorga osonlikcha kelmadilar. Bunga asosiy sabab Turkiyaning Yevropa
davlatlaridan tarassiyotda orqada qolishi bo`ldi. Ana shu saloslikning bir necha
dalil-misolJarini ko`rib chisaylik: 1571 yil Lenanto(Gretsiya) Yasinidagi dcngiz
jangida turk floti tor-mor bo`ldi. 1869 yildagi urushda Rossiyadan, 1683 yilda
Vena yasinida Polsha, Avstriya va birlashgan Gycrman so`shinlaridan butunlay
engildi. 1768-1774 yillardagi Rossiya bilan bo`lgan urushdagi marjiubiyat bilan
Valaxiya(Moldaviya). Sora dengiz, Bolson yarimorolidagi mavscidan makrum
bo`ldi. 1774 yil to`zilgan «Kuchuk- Saynarja» sulki bilan Srim xonligi mustasil,
deb e`lon silindi, Sora dengiz va bo`ljozlar rus davlati uchun ochis deb e`lon
silindi. 1787-1793 yillardagi Rossiya bilan bo`lgan urushda Yana engildi. 18-asr
oxiriga kelib Turkiyaning Yevropa kududlaridagi mulklarining tasdirini kal silish
ko`pros yirik davlatlarga borjlis bo`lib soldi.
Ana shundan keyin Axmadshokl 11(1703- i 730), Makmudshok 1(1730-
1774), Abdulkamid 1(1774-1788) va aynissa Sulton Salim 111(1789-1807)
Usmonlilar impyeriyasini parchalanib ketishi va kalokatdan saslab solishga,
markazlashgan davlat to`zishga o`rindilar. Ular «rjarbchilik» hoyalariga tayandilar.
Sulton Salim 111 Usmoniylar impyeriyasini yangilash uchun «Nizomi
jadid»(«Yangi usul») islokotlarini joriy etdi. Unga yirik zamindorlar, yanicharlar,
ulamolar va boshsalar sattis sarshilik ko`rsatdilar va katto Salim lllni 1807 yili

taxtdan ar)dardilar. Lining o`rniga taxtga o`tirgan Makmud 11 ustalik bilan
davlatni boshsardi. U islokotlarni birdaniga emas, sekin-asta atrofiga larafdorlarini
to`plab, kuch yirjib amalga oshirdi. 1-tadbirni yanicharlarni yo`s silib, zamonaviy
armiya to`zdi va unga tayandi, 2-dan ma`muriy-boshsaruv apparatini yangiladi,
shundan so`ng moliya, kusus va boshsa sokalarda ijobiy o`zgarishlar sildi.
Armiyani ta`minlash uchun akolidan solislar yiljib olgan. Tmrb armiyasining
to`zilishi va ta`minoti aynan shunday bo`lib, u yerda solislarning asosiy sismini
to`lovchi o`rta tabasa yaxshi shakllangan edi. Shu yo`nalishda ish yurituvchi.
Prussiyada XIX asrda paydo bo`lgan davlat boshsaruvini takomillashtirishni o"z
oldiga massad silib so`ygan ilmiy karakatni ifoda etgan «Kamyeralizm» deb
atalgan idora tizimini kamda o`sha mukim akamiyatga ega bo`lgan T>arb
tcxnologiyasini Usmonli lurk impyeriyasi o`zlashtirishi kyerak edi. Bundan
tashsari, Yevropaning inson manfaatlarini kimoya silish va uning farovonligini
ta`minlash borasidagi sadriyatlar tizimi kukuinat amaldorlarining manfaatiga mos
kelar edi. Bu tizimning o`zlashtirilishida, asosan, Yevropaga yuborilgan elchilar,
mamlakatdagi ilrjor fikrli kishilar kata rol o`ynadilar. Bu borada, aynissa, Usmonli
turk davlatining Germaniya va Prussiyadagi clchilari Mekmet Chelebiy, Nishli
Mekmet orja, Avstriyadagi elchisi Sodis Rifat poshsho, Buyuk Britaniyadagi
elchisi Mustafo Rashid poshsho, Fransiyadagi elchisi Ali poshsho va Fuad
poshsholar faoliyatlarini alokida sayd etish lozim. Bu davlat arboblari balki o`z
faoliyatlari bilan zaiflashib borayotgan Usmonli turk davlatining ilgarigi sudratini
tiklash. «modycrn» boshsaruv tizimi sayta tashkil etilgan mamlakatga aylantirishni
istaganlar. Pirovard natijada Usmonli turk davlatida «Tmrbchilik»
Karakatlari-«Tan?:imat» davrini boshlab berdi Kamda Yevropaning kundalik
turmush tarzi turk jamiyatiga kirib kela boshladi.
«Tanzimatchilar» ya`ni «rjarbchilik» tarafdorlari sanoat va sishlos xo`jaligi
sokalarida islokotlarni amalga oshira boshladilar. Ular karnma mo`ljallagan

rejalarini amalga oshirolmadilar, aynissa, karbiy va madaniyat sokalarida
siyinchiliklar bor edi. Shunga saramay kukumat Yevropaga armiya va flot tashkil
etish uchun davlal xazinasidan mablarj ajratdi. Biros, Yevropa madaniyati
Turkiyaga shunday o`ziga xo sbir ftolatda kirib kela boshladiki, buning asnosida
chet elliklar. 1-navbatda Yevropa davlatlarining manfaatlari yotar edi. Buni
etarlicha baKolay olmagan Usmonli lurk davlati istisodiy saramlikka tusha
boshladi.
Ma`lumki, Yevropadagi siyosiy o`zgarishlar sanoat insilobining natijasi edi.
Ishlab chisarishning kengayishi, sanoatlashishning amalga oshishi yangi bir
ijtimoiy-siyosiy davlatni shakllantirdi, jamiyatdagi funktsiyalar saytadan
tassimlandi.o`rta tabasaga mansub burjuaziya sinfi o`zining ilk demokratik
missiyasini o`tay boshladi. Axbirit almashinuvi rivojlana boshladi. Pochta,
telegraf, telefon, gazetalar, suv yullari, temir yo`llari kabilar yangi sharoitda
axborot almashishi borasida o`ta mukim ijtimoiy-siyosiy akamiyat kasb eta
boshladi.
Shunday silib, «rjarbchilik» osimi, garchi turk madaniyatiga o`ta jiddiy zarar
ko`rsatgan bo`Isa-da, ijlimoiy-siyosiy madaniy sokadagi karakatlari bilan yangicha
turmush tarzi yoki karbiy tashkilot sifatida kirib keldiki, bu ma`lum ma`noda ol^a
siljish edi, ammo istisodning rivojlanishi ushbu ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlardan
orqada soldi. Buning sababi Turkiya davlal* arboblari Yevropa tarassiyotining
asosida sanoat insilobi yotganligini ko`ra olmadilar.
1. Yangi ustnonlilar. Turkiyaning 1-Koiistitutsiyasi.
Bu borada yo`l so`yilgan nussonlar mamlakatda yangi bor siyoisy osimning
faollashuviga sabab bo`ldiki, u Turkiya tarixida «Yangi usmoniylar karakati» nomi
bilan kirdi. Ularning faolligi tufayli 1860 yilda turk davlatining 1-Konstitutsiyasi

sabul silindi va uning asosida parlament to`zildi. Istisodiy faoliyalni kcngaytirishga
saratilgan «Karma tijorab) nomli tijorat, «Nizomie makkamasi» nomli kususiy
tashkilotlar to`zildiki. ular mamlakatdagi istisodiy va kususiy tizimlarni
birsarorligini ta`minlashi lozim edi. «Yangi usmoniylar» «r)arbchilik»ni ta`sib sila
boshladilar. Ularning asosiy nomayondalari Notis Kamol va Ziyo poshsholar edi.
«Ttarbchi»larga sarshi kurashganlardan Yana biri Ibrokim Shinoziy bo`lib, u 1862
yilda «Tasviri afkor» nomli gazo`a tashkil silib, uning sakifalarida
«l)arbchilik»ning massad moKiyatini tushuntirish borasida, Ushbu siyosiy kuchga
sarshi kurashish yo`lida crzi va Kamtikrdoshlarini ko`plab masolalarini chop sila
boshjadilar.
Aytish joizki, Usmonli turk davlati yarim madaniy tusda edi. Shaxs, bir
tarafdan davlat yangidan belgilangan madaniy soidalariga, boshsa tarafdan esa
jamiyatda amal silayotgan madaniyatga, urf-odatlarga ko`ra moslashuvi,
ijtimoiylashuvi kyerak edi. Solavyersa bunday sharoit milliy urf-odatlarning, diniy
asidalarning va me`yorlarning Kar lomonlama cheklanishida, davlat sabul silgan
yangicha madaniyatga berilishiga olib keldi. Milliy madaniyat usliga zo`rma-
zo :
raki keltirib so`shilgan yangicha, «i)arblashgan» madaniy at uchun tegishli va
sonuniy muiatning yo`sligi jamiyatda emiruvchi ta`sir kcrrsaldi. Turk
tadsisotchilaridan biri Envyer Ziyo so`zfari bilan aytganda, «bu unsur Tanzimot
yoshlarining yo`zakiligiga, roKatsizligiga, madaniyatni Parij modasi, deb
tushunishlariga olib keldi».
1860-yillarning oxirlarida bu boradagi tansidiy mulotcazalar yanada
kuchaydi, «IslKot farmoni»ning c`loni va uni amalga oshirishning osibatlari
natijasida turklar, musulmonlar o`z, mamlakatida o`zlarining Kukmronlik
mavselarini yo`sotdilar. Jamiyatda vujudga kelgan bunday vaziyatdan «ozinliklar»
yaxshi foydalana bildilar va musuhnonlarni Kar soiiada ortda soldirdilar.

«Yangi usmoniylar»(1865)ga turk ma`rifatparvarlari, jurnalistlar,
o`situvchilar, amaldorlar kirgan bo`Iib, ular kostitutsion to`zum tarafdorlari edilar.
XIX asr 70-yillarida Turkiya chet el mamlakatlarning mustamlakasiga aylandi,
mamlakat jaKon kapilalistik bozoriga tortildi. Bu yerda chet el banklari ochildi.
Turkiya sanoat ishlab chisarish jiKatidan dunyoda oxirgi o`rinlardan birida turar
edi.
1876 yilda (Zomay) liberal guruK rakbari MidKal poshsho «Yangi
usmonlilarw bilan birga saroy to`ntarishi yasadi. Taxtga sulton AbdulKamidll
o`tirdi. U Midicat poshsho ishlab chisarilgan konstitutsiya loyikasini tasdisladi va u
1876 yil 23-dekabrda tantanali ravishda e`lon sildi. Ammo sulton 1877 yil boshida
MidKat poshshoni bosh vazirlikdan bo`shatib. «Yangi usmonlilar»ni repressiya
sildi. Parlamentni tarsatib yuborildi va mustabid Kokimiyat sayta tiklandi. Bu davr
Turkiya tarixida «zulm davri» deb ataldi. Demokratik o`zgarish ta`sislandi,
mamlakalda tyerror va satar)on kuchaydi.
Turkiyaning 1877-1878 yillardagi Rus-turk urushidagi mahlubiyati uning
Bolsondagi Kukmronligiga chek qo`ydi.
XIX asrda Turkiyaning yarim mustamlakaga aylanishi va milliy
zulmning kuchayishi
XIX asr 70-yillarida Turkiyaning rivojlangan xorijiy mamlakatlarga
qaramligi kuchaydi, ulardan olgan qarzlari ko`paydi. Xorijiy mamlakatlar esa
talon-tarojni kuchaytirdilar.
Fransiya-Rossiya urushidan so`ng Turkiyaning xalqaro ahvoii nihoyatda
murakkablashdi. Usmonli turk yyerlariga Rossiyadan boshqa Angliya, Fransiya,
Germaniya, Avstriya-Vengriya ham ko`z tikib turar edi. Turkiya iqtisodiyoti
qishloq xo`jaligiga tayangan bo`Iib texnikasi yo`q edi. Qo`l mehnatiga asoslangan
bu tarmoqda mehnat unumdorligi past, dehqonlar zo`rg`a kun ko`rardilar. Soliqlar
juda ko`p bo`Iib, shunday maqol to`qishgan: «Hosilning bir qismi dalada yo`q

bo`ladi, bir qismmi sovuq uradi, biq qismini qushlar yeb, ketadi, xudo hohlasa
menga qoladi». Lekin ana shu qolgani ham yyer egasi va soliqchiga ketardi.
Bu lushkunlik ustiga 1873-1875 yillarda ocharchilik bo`Iib, ko`p kishilar
qirilib ketdi.
Shaharliklaming ahvoii ham og`ir edi.eski tartiblar va xorijiy mollarning
ko`pligi hunarmandchilikni kasodga uchratdi. Sulton o`z foydasini ko`zlab chet
eldan qarz olaboshladi. 1870-1874 yillarda 3 mlrd frank qarz olingan. Ammo bu
bilan mamlakatning moliyaviy ahvoii yaxshilanish o`rniga. u asoratga tushdi,
qarzga botdi. XIX asrning 70-yillarida inqiroz boshlandi, norozilik kuchaydi.
Muhojirlikda bo`lgan yangi usmonlilar faollashdilar. Ular cho` elda gazetalar
chop etib, varaqalar tarqatib, konstitutsion to`zumni va islohotlarni talab qildilar.
Ularni liberal amaldorlar va ofitsyerlar` quvvatladilar ularga «Ulug` vazir» Midxat
poshsho ham qo`shildi. Ular Angliya bilan yaqinlashish tarafdori bo`lib. sulton
rejimiga qarshi kurashdilar.
1871 yilda Mahmud Nadim poshsho Ulug`vazir etib tayinlandi.
Vatanparvarlarga hiyla ishiatib, «yangi yosh usmonli» larga umuiniy avf e`lon
qilib; vatanlariga qaytishga ruxsat berdi. Ammo. . . yangi usmonlilar bu aldovga
uchmadilar. Sulton Abdulaziz (1861-1876) ya Nadimni tanqid qilib maqolalar va
varaqalar chiqardilar. Ularni fosh qildilar. 1873 yili Istanbul teatrida Nomiq
Kamolning vatanparvarlik ruhidagi dramasi qo`yildi. U yyerda hukumatga qarshi
namoyish bo`ldi. Shundan so`ng N.Kamol qamaldi, gazeta va teatr yopildi, siyosiy
qatog`onlik kuchaydi. Mamlakatda ahvol tobora yomonlashdi.
1870-1880 yillarda Turkiya iqtisodiy inqiroz ichida qoldi. Chunki hukumat
o`tkazgan islohotlar qoloq ishlab chiqarishi munosabatlarini o`zgartirishga qodir
emas edi. Turk burjuaziyasi yangi boshqaruvga noqobil edi. Hukumat davlat
xazinasidagi kamomadni to`ldirish bilangina shug`ullanardi. Viloyatlardagi

to`rachilik va o`zboshimchalik xalq ommasini og`ir ahvoliga soldi. Hukumatning
soliq siyosati kuchaydi,
Qishloq xo`jalik mollari sun`iy, arzon narxlarda olinar, dehqon o`z
mehnatidan manfaatdor emas edi. viloyatlararo boj undirish siyosati ham savdoga
to`siq bo`ldiki, hukumal uni bckor qilishga majbur bo`ldi.
Sanoatda ham o`sish yo`q bo`lib, qjshloq xo`jaligi sanoatni xom-ashyo bilan
ta`minlab berolmas, chet el sarmoyasi bozorni butkul cgallab olgan edi.
Buning ustiga 1874 yili chet el kompaniyalariga konlarni ishga solishga
ruxsat berildi. Bu haqda qonun qabul qilindi. Davlatning moliyaviy ahvoli halokat
yoqasida qoldi. Tashqi qarz 5,5 mlrd frankka yetdi. Bu Turkiyaning moliyaviy
jihatdan «singanini» ko`rsatdi va uning yarim mustamlaka, qaram mamlakalga
aylanganini ko`rsalar edi.
O`tmishda qurol kuchi. Zo`rlik bilan birlashtirilgan va shu usulda, hech
qanday iqtisodiy aloqafarsiz boshqarilgan Usmoniylar impyeriyasi tobora
zaiflashib bordi. Ishlab chiqarish sekinlashdi. 1875 yilda sarflar 570, 5 mln frank
bo`lgani holda, daromad 380 mlnni, tashkil etdi. Davlat chet elning qarzlarini
to`lashga va fuqarolarga maosh berishga qodir bo`lmay qoldi. Turk puli qadri
(30%) yo`qoldi, narx ko`tarildi. Mamlakatda qo`zg`olonlar boshlandi.
Ular sulton hokimiyatini tugatishni talab qildilar. Yangi usmonlilar ham
jonlanib qoldilar. Ular o`zlarining «Ibrat» nomli gazetalarida ilg`or demokratik
g`oyalar ruhidagi maqolalar chop etishdi. Ularni ziyolilar quvvatladilar. 1876 yil
30 mayda qo`zg`olon boshlanib u sulton Abdulazizni taxtdan ag`darish bilan
tugadi. Uning o`rniga Murod V sulton bo`ldi.
Biroq ahvol o`zgarmadi. Bolqondagi ahvol chigaflashdi. Chyernogoriya va
Syerbiya Turkiyaga urush e`lon qildi. Syerbiya yengildi. Rossiya uning tarafini
oldi, u xalqaro aralashuvni talab qildi.

Bu orada Murod V kasal bo`lib taxtdan tushirildi va o`rniga Abdulhamid 11
sulton bo`ldi. 1876 yil 23 dekabrda Istanbulda qurultoy bo`lib, unda Turkiya
Konstitutsiyasi e`lon qilindi. Parlamenl saylanadigan deputatlar palatasi va
tayinlanadigan scnaldan iborat edi. 1877 yil 19 martda viloyat hokimlari va
ruhoniylar vakillaridan iborat 1-parlament to`plandi. U 69 musulmon, 45 g`ayridin
vakillardan iborat edi. Parlament sultonga tobelik ruhida ishladi.
Rus - Turk urushi va uning oqibatlari
Turk qo`shinlarining slavyan xalqlari ustida zulmi Rossiya siyosatdonlariga
bahona bo`lib. umshga tayyorgarlik boshlandi. Rossiya o`ziga ittifoqchi izladi.
Avstriya-Vengriya betaraf bo`ldi. Buning cvaziga u Bosniya va Gyertseogovinani
bosib olishi mumkin edi. 1877 yil Londonda buyuk davlatlar yig`ilib xristian
ahoiisiga turkzulmi oshib boryotganidan unga qarshi ogohlantimvchi bitim
to`zdilar. Turkiya bu bitimni pisand qilmadi 1877 yil 4 aprelda Rossiya urush e`lon
qildi. Turkiya urushda yengildi. Sulton aybni parlamentga qo`ydi va uni tarqatdi
yana sultonning mutloq hokimiyati tiklandi.
San-Stefano sulhiga ko`ra Bolgariya mustaqil bo`lib, alohida davlat sifatida
to`zilishiga kelishildi. Ammo Angliya bunga qarshi chiqdi va qo`shimcha bitim
to`zilib, u Kipr orolini va Egey dengizining nazoratini oldi.
1878 yili 13 iyulda Yevropa davlatlari Berlinda yig`ilib, bu bilimni qayta
ko`rib chiqdilar. Bolgariya, Chyernogoriya, Syerbiya, Ruminiya mustaqil bo`ldiiar.
Gyerlstgovina Avstriya-Vengriyaga berildi. Rossiya Ardagan, Kars, Botumi
shaharlarini va katta tovon oldi.
Xalqaro munosabatlar va milliy harakat
Bu urushi Turkiya iqtisodiyotiga katta ziyon keltirib, u yarim qaram davlat
holiga tushib qoldi va Yevropa davlallarining kurash maydoniga aylandi. 1881 yil
Fransiya Tunisni, Angliya 1882 yil Misrni bosib oldi. Fessaliya Gretsiyaga tegdi.
Turkiya qarzga botib qoldi.

CHet ellik sarmoyadorlar Turkiyada katta qurilishlar qilish uchun ruxsat -
konsessiyalar olishar edilar. Ayniqsa, nemislar bu sohada oldinga ketdilar. Ular
1888 yili Bog`dod temir yo`lini qurish uchun ruxsat oldi. Savdo, sanoat izdan
chiqdi.
Abduhamid II davri Turkiya tarixida «zulm davri» deb nom olgan. U
parlamentni tarqatib yuborgach, Konstitutsiya tarafdorlarini ham quvg`in qildi,
ko`pini o`ldirib yubordi. Masalan, Nomiq Kamol 1888 yili surgunda o`ldi. Midxat
poshsho Toif shahriga surgun qilinib yollangan qotil tomonidan o`Idirildi. Milliy
zulm, ijtimoiy norozilik kuchaydi. 1889 yili Istanbul harbiy-tibbiyot bilim
yurtining kursantlari AH Shafhatbey va Ahmad Rizobeylar tomonidan «Birlik va
taraqqiyot» tashkiloti to`zildi. Parijda ularning «Mashvarat» gazetasi chop etilardi.
Turk muhojirlari ular atrofiga to`plandilar. Tashkilotning sho`balari butun
Turkiyada tarqaldi. Ularning dasturi Turkiyada Konstitutsiyaviy rejim o`rnatishdan
iborat edi.
Sulton Abduhamid II 1897 yili tashkilol ustidan sud uyushtirdi. 13 kishi
o`limga, 69 kishi katorgaga hukm qilindi. Keyinchalik bu harakatning omon
qolgalari «Yosh turklar» deb ataldi va ular Turkiya tarixida katta iz qoldirdilar.
XX asr boshlarida Turkiyaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli
XX asr boshiga kelib, Turkiya rivojlangan mamlakatlarning yarim
mustamlakasi bo`lib qolavyerdi. Xorijiy kapitalistlar zulmi kapitalistik
ekspluatatsiya zulmi va Abduhamid II izulmi bilan ulanib ketgan edi.
sug`oriladigan yyerning 65 foizi katta yyycr egalari va ruhoniylar qo`lida bo`lib,
ular asosan yyersiz dehqonlarga ijaraga berilardi. Ichki bozor tor, mavjud tizim esa
sanoat va savdo rivojiga g`ov edi.
Usmoniylar impyeriyasida inqilobiy harakat yetilayotgan bo`lib, uning
alohida o`ziga xos tomonlari bor edi. Turklar aholining uchdan bir qismini tashkil

etardilar. Mamlakat viloyatlari orasidagi iqtisodiy aloqalar sekin rivojlanmoqda
edi. Turk adabiy tili impyeriyada yashovchi xalqlar uchun birdek tushunarli emas
edi.
Turk savdo burjuaziyasi turklardan emas, arman va yunonlardan iboral
bo`lib, milliy-burjuaziyaning shakllanisbi kech sodir bo`ldi XX asr boshlarida
ishchiiar soni (40-50 ming kishi) oz, ular tarqoq, mahalliy mtllat vakillari kam edi.
Milliy burjuaziya kuchsiz, fabrika-zavodlar nihoyatda kam, sudxurlik harakati va
yyer egatigiga bog`liqligi bilan qorishib ketgan edi.
Milliy burjuaziya xalq ozodlik harakatiga boshchilik qilgan boMsada xorijiy
monopoliyalar hukmronligiga qarshi chiqmadi va dehqonlarning yyer haqidagi
talablarini qondira olmadi. Ular konstilutsion monarxiya lizimi tarafdorlari edilar.
Usmonli turk impyeriyasidagi siyosiy harakatlar impyeriya tarkibida milliy
mustaqil davlat, avvalo Turkiya mustaqil davfati tashkil etilmasdan turib taraqqiyot
yo`liga chiqib olish mumkin emasligini ko`rsatdi. Turk milliy burjuaziyasi
shovinislik yo`ldan borib, boshqa millatlarning taraqqiyparvar kuchlarini
birlashtira olmadi.
Ana shunday sharoitda Rossiya va Erondagi inqilobiy voqelar Turkiyaga
ham katta ta`sir ko`rsatdi. «Yosh turklar» tashkilotining asoschilaridan biri Abdulla
Javdat o`z vatandoshlariga murojaat qilib. «Barcha ezilgan musulmon
bo`lmaganlar birlashingiz!» - deb xitob qildi.
«Yosh lurklar»ning !-qurultoyi 1902 yil Parijda bo`ldi. Unda 1867 yilda
bekor qilingan Konstitutsiyani liklashga qaror qiiindi. Boshqa masalalarni hal
qilishda ular bo`Iinib ketishdi. «Yevropacha yo`l» tarafdorlari «Markazdan qochish
va shaxsiy tashabbus» ligasini to`zdilar, boshqa guruh «turkparastlik» va islomiy
yo`nalish yo`lini tutdi. Inqilobiy yo`nalish tarafdori Mustafo Otaturk «Vatan»
tashkilotini to`zdi. Keyin u «yosh turklar» harakali bilan birlashib ketdi.

1907-1908 yillarda Turkiyada inqilobiy vaziyat vujudga keldi. Bu davrda
Bolqonda milliy ozodlik harakati kuchaydi. Sullon Abduhamid II bu ahvolga
qarshi chiqa olmadi. Mamlakatni idora qilishda ojizlik qildi. «Yosh turklarw bu
ahvoldan foydalanishga qaror berdilar.
Xulosa
Abdulhamd II (876-1909) tobe xalqlarini itoatda saqlash uchun bar qanday
ozodlik harakatini shafqatsizlik bilan bostirdi, milliy va diniy adovatini, musulmon
va xristianlar o'rtasida nizoni ko'chaytirdi. Ammo o'sib kelayotgan taraqqiyparvar
kuchlarni to'xtala olmadi.
Yosh turklar 1889 yilda «E'tiqod va taraqqiyot» maxfiy tashkilotini to'zdilar.
1908 yilda Turkiyada yosh turklar inqilobi bo'ldi. Ular barcha xukumat
lovozimlarini egallab, diktatorlik (zo'rlikka asoslangan) to'zumni o'rnatdilar. 1912-
1913 yilda ular buyuk Turkiya 9pan turizm), buyuk islom (panislomizm) davlati
to'zish g'oyalarini targ'ib qila boshladilar. 1914 yildan hokimiyatda yosh
turklarning rahbarlari - Anvar poshsho tal'at poshsho, jamoal poshsholar turdilar.
1914 yil boshlangan birinchi jahon urushida Turkiya Germaniya tomonidan
turib urushdi. 1917 yil oktyabr to'ntarishidan so'ng Sovet Rossiyasiga qarshi urush
olib bordi. 1918 yil 30 oktyabrida Turkiya Antanla davlatlariga taslim bo'ldi. Shu
bilan amalda Usmoniylar impyeriyasi tugatildi. Oxirgi sulton Muhammad VI
sultonlik tugatilgach, 1922 yilda chet elga qoehgan. Turkiyaning buyuk majlisi
shaxzoda Abdulmajidni xalifa qilib sayladi. 1924 yil 3 marlda Turkiyada xalifalik
ham tugatilgan. Tayanch iboralar: «Islohot farmoni. Qoloqlik sabablari. «Nizomi
jadid». Ahmadshoh III. Mahmudshoh I. Abdulxamid 1. Sulton Salim III. Mahmud
II. Yanichar armiyasining yo'q qilinishi, Kamyeralizm, Usmoniy turk davlati
elchilari. Modern mamlakat, 'G’arbchilik (tanzimat). Turkiyaning 1-Konstutsiyasi
Karma tijorat, Nizomie mahkamasi. Nomiq Kamol, Ziyo poshsho. Ibrohim

Shinoziy. Midhat poshsho. Saroy to'ntarishi. 1878 yil Konstitutsiyasi va
parlamentning tarqatilishi. «Zulrn davri». Yarim mustamlakachilik. Xalq
harakatlari. Yangi usmonlilar. Usmoniylar impyeriyasining tushkunligi. Iqtisodiy
inqiroz Parlament. Yosh turklar. Yosh turklar inqilobi. Tashqi siyosat. Rus-turk
urushi. Bog'dod temir yo'li. Bolqon urushlari.
Foydanilgan adabiyotlar
1. I.Karimov O'zbekiston buyuk kelajak sari. T. 1998
2. I.Karimov Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. T. 1998
3. Millyyer A.F. Osmanskaya imperiya v nachale XX veka. M. 1974.
4. Yangi tarix T., «O'qiluvchi» 1969 y.
5. Novaya istoriya stran zarubejnoy Azii i Afriki M., Nauka. 1971.

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiya Reja: 1. XIX asrda Turkiyaning yarim mustamlakaga aylanishi va milliy zulmning kuchayishi 2. Rus - Turk urushi va uning oqibatlari 3. Xalqaro munosabatlar va milliy harakat 4. XX asr boshlarioa Turkiyaning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli 5. Usmoniylar impyeriyasining inqirozi va halokati

1876 yilda (Zomay) libyeral guruK rakbari MidKal poshsho «Yangi usmonlilarw bilan birga saroy to'ntarishi yasadi. Taxtga sulton AbdulKamidll o'tirdi. U Midicat poshsho ishlab chisarilgan konstitutsiya loyikasini tasdisladi va u 1876 yil 23-dekabrda tantanali ravishda e'lon sildi. Ammo sulton 1877 yil boshida MidKat poshshoni bosh vazirlikdan bo'shatib. «Yangi usmonlilar»ni repressiya sildi. Parlamentni tarsatib yuborildi va mustabid Kokimiyat sayta tiklandi. Bu davr Turkiya tarixida «zulm davri» deb ataldi. Demokratik o'zgarish ta'sislandi, mamlakalda tyerror va satar)on kuchaydi. Turkiyaning 1877- 1878 yillardagi Rus- turk urushidagi mahlubiyati uning Bolqondagi Kukmronligiga chek qo'ydi. XIX asr 70-yillarida Turkiyaning rivojlangan xorijiy mamlakatlarga qaramligi kuchaydi, ulardan olgan qarzlari ko'paydi. Xorijiy mamlakatlar esa talon-tarojni kuchaytirdilar. Frantsiya-Rossiya urushidan so'ng Turkiyaning xalqaro ahvoii nihoyatda murakkablashdi. Usmonli turk yyerlariga Rossiyadan boshqa Angliya, Frantsiya, Germaniya, Avstriya-Vengriya ham ko'z tikib turar edi. Turkiya iqtisodiyoti qishloq xo'jaligiga tayangan bo'Iib texnikasi yo'q edi. Qo'l mehnatiga asoslangan bu tarmoqda mehnat unumdorligi past, dehqonlar zo'rg'a kun ko'rardilar. Soliqlar juda ko'p bo'Iib, shunday maqol to'qishgan: «Hosilning bir qismi dalada yo'q bo'ladi, bir qismmi sovuq uradi, biq qismini qushlar yeb, ketadi, xudo hohlasa menga qoladi». Lekin ana shu qolgani ham yyer egasi va soliqchiga ketardi. XIX asrda Turkiyaning yarim mustamlakaga aylanishi va milliy zulmning kuchayishi Bu lushkunlik ustiga 1873-1875 yillarda ocharchilik bo'Iib, ko'p kishilar qirilib ketdi.Shaharliklaming ahvoii ham og'ir edi.eski tartiblar va xorijiy mollarning ko'pligi hunarmandchilikni kasodga uchratdi. Sulton o'z foydasini ko'zlab chet eldan qarz olaboshladi. 1870-1874 yillarda 3 mlrd frank qarz olingan. Ammo bu bilan mamlakatning moliyaviy ahvoii yaxshilanish o'rniga. u asoratga

tushdi, qarzga botdi. XIX asrning 70-yillarida inqiroz boshlandi, norozilik kuchaydi. Muhojirlikda bo'lgan yangi usmonlilar faollashdilar. Ular cho’ elda gazetalar chop etib, varaqalar tarqatib, konstitutsion to'zumni va islohotlarni talab qildilar. Ularni libyeral amaldorlar va ofitsyerlar' quvvatladilar ularga «Ulug' vazir» Midxat poshsho ham qo'shildi. Ular Angliya bilan yaqinlashish tarafdori bo'lib. sulton rejimiga qarshi kurashdilar. 1871 yilda Mahmud Nadim poshsho Ulug'vazir etib tayinlandi. Vatanparvarlarga hiyla ishiatib, «yangi yosh usmonli» larga umuiniy avf e'lon qilib; vatanlariga qaytishga ruxsat byerdi. Ammo yangi usmonlilar bu aldovga uchmadilar. Sulton Abdulaziz (1861-1876) ya Nadimni tanqid qilib maqolalar va varaqalar chiqardilar. Ularni fosh qildilar. 1873 yili Istanbul teatrida Nomiq Kamolning vatanparvarlik ruhidagi dramasi qo'yildi. U yyerda hukumatga qarshi namoyish bo'ldi. Shundan so'ng N.Kamol qamaldi, gazeta va teatr yopildi, siyosiy qatog'onlik kuchaydi. Mamlakatda ahvol tobora yomonlashdi. 1870-1880 yillarda Turkiya iqtisodiy inqiroz ichida qoldi. Chunki hukumat o'tkazgan islohotlar qoloq ishlab chiqarishi munosabatlarini o'zgartirishga qodir emas edi. Turk burjuaziyasi yangi boshqaruvga noqobil edi. Hukumat davlat xazinasidagi kamomadni to'ldirish bilangina shug'ullanardi. Viloyatlardagi to'rachilik va o'zboshimchalik xalq ommasini og'ir ahvoliga soldi. Hukumatning soliq siyosati kuchaydi, Qishloq xo'jalik mollari sun'iy, arzon narxlarda olinar, dehqon o'z mehnatidan manfaatdor emas edi. viloyatlararo boj undirish siyosati ham savdoga to'siq bo'ldiki, hukumal uni bckor qilishga majbur bo'ldi. Sanoatda ham o'sish yo'q bo'lib, qjshloq xo'jaligi sanoatni xom-ashyo bilan ta'minlab byerolmas, chet el sarmoyasi bozorni butkul cgallab olgan edi. Buning ustiga 1874 yili chet el kompaniyalariga konlarni ishga solishga ruxsat byerildi. Bu haqda qonun qabul qilindi. Davlatning moliyaviy ahvoli halokat yoqasida qoldi.

Tashqi qarz 5,5 mlrd frankka yetdi. Bu Turkiyaning moliyaviy jihatdan «singanini» ko'rsatdi va uning yarim mustamlaka, qaram mamlakalga aylanganini ko'rsalar edi. O'tmishda qurol kuchi. Zo'rlik bilan birlashtirilgan va shu usulda, hech qanday iqtisodiy aloqafarsiz boshqarilgan Usmoniylar impyeriyasi tobora zaiflashib bordi. Ishlab chiqarish sekinlashdi. 1875 yilda sarflar 570, 5 mln frank bo'lgani holda, daromad 380 mlnni, tashkil etdi. Davlat chet elning qarzlarini to'lashga va fuqarolarga maosh byerishga qodir bo'lmay qoldi. Turk puli qadri (30%) yo'qoldi, narx ko'tarildi. Mamlakatda qo'zg'olonlar boshlandi. Ular sulton hokimiyatini tugatishni talab qildilar. Yangi usmonlilar ham jonlanib qoldilar. Ular o'zlarining «Ibrat» nomli gazetalarida ilg'or demokratik g'oyalar ruhidagi maqolalar chop etishdi. Ularni ziyolilar quvvatladilar. 1876 yil 30 mayda qo'zg'olon boshlanib u sulton Abdulazizni taxtdan ag'darish bilan tugadi. Uning o'rniga Murod V sulton bo'ldi. Biroq ahvol o'zgarmadi. Bolqondagi ahvol chigaflashdi. Chyernogoriya va Syerbiya Turkiyaga urush e'lon qildi. Syerbiya yengildi. Rossiya uning tarafini oldi, u xalqaro aralashuvni talab qildi. Bu orada Murod V kasal bo'lib taxtdan tushirildi va o'rniga Abdulhamid 11 sulton bo'ldi. 1876 yil 23 dekabrda Istanbulda qurultoy bo'lib, unda Turkiya Konstitutsiyasi e'lon qilindi. Parlamenl saylanadigan deputatlar palatasi va tayinlanadigan scnaldan iborat edi. 1877 yil 19 martda viloyat hokimlari va ruhoniylar vakillaridan iborat 1- parlament to'plandi. U 69 musulmon, 45 g'ayridin vakillardan iborat edi. Parlament sultonga tobelik ruhida ishladi. Rus - Turk urushi va uning oqibatlari Turk qo'shinlarining slavyan xalqlari ustida zulmi Rossiya siyosatdonlariga bahona bo'lib. umshga tayyorgarlik boshlandi. Rossiya o'ziga ittifoqchi izladi. Avstriya-Vengriya betaraf bo'ldi. Buning cvaziga u Bosniya va Gyertseogovinani bosib olishi mumkin edi. 1877 yil Londonda buyuk davlatlar

yig'ilib xristian ahoiisiga turkzulmi oshib boryotganidan unga qarshi ogohlantimvchi bitim to'zdilar. Turkiya bu bitimni pisand qilmadi 1877 yil 4 aprelda Rossiya urush e'lon qildi. Turkiya urushda yengildi. Sulton aybni parlamentga qo'ydi va uni tarqatdi yana sultonning mutloq hokimiyati tiklandi. San-Stefano sulhiga ko'ra Bolgariya mustaqil bo'lib, alohida davlat sifatida tuzuldiishiga kelishildi. Ammo Angliya bunga qarshi chiqdi va qo'shimcha bitim tuzuldiib, u Kipr orolini va Egey dengizining nazoratini oldi. 1878 yili 13 iyulda Yevropa davlatlari Byerlinda yig'ilib, bu bilimni qayta ko'rib chiqdilar. Bolgariya, Chyernogoriya, Syerbiya, Ruminiya mustaqil bo'ldiiar. Gyerlstgovina Avstriya-Vengriyaga byerildi. Rossiya Ardagan, Kars, Botumi shaharlarini va katta tovon oldi. Xalqaro munosabatlar va milliy harakat Bu urushi Turkiya iqtisodiyotiga katta ziyon keltirib, u yarim qaram davlat holiga tushib qoldi va Yevropa davlatlarining kurash maydoniga aylandi. 1881 yil Frantsiya Tunisni, Angliya 1882 yil Misrni bosib oldi. Fessaliya Gretsiyaga tegdi. Turkiya qarzga botib qoldi. CHet ellik sarmoyadorlar Turkiyada katta qurilishlar qilish uchun ruxsat -konsessiyalar olishar edilar. Ayniqsa, nemislar bu sohada oldinga ketdilar. Ular 1888 yili Bog'dod temir yo'lini qurish uchun ruxsat oldi. Savdo, sanoat izdan chiqdi. Abduhamid II davri Turkiya tarixida «zulm davri» deb nom olgan. U parlamentni tarqatib yuborgach, Konstitutsiya tarafdorlarini ham quvg'in qildi, ko'pini o'ldirib yubordi. Masalan, Nomiq Kamol 1888 yili surgunda o'ldi. Midxat poshsho Toif shahriga surgun qilinib yollangan qotil tomonidan o'Idirildi. Milliy zulm, ijtimoiy norozilik kuchaydi. 1889 yili Istanbul harbiy-tibbiyot bilim yurtining kursantlari AH Shafhatbey va Ahmad Rizobeylar tomonidan «Birlik va taraqqiyot» tashkiloti tuzuldidi. Parijda ularning «Mashvarat» gazetasi chop etilardi. Turk muhojirlari ular atrofiga to'plandilar. Tashkilotning sho'balari butun Turkiyada tarqaldi. Ularning dasturi Turkiyada Konstitutsiyaviy rejim o'rnatishdan

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiya

12.08.2023

0

40.8447265625 KB

Похожие