SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK HARAKATI DINAMIKASI
![“SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK
HARAKATI DINAMIKASI”
MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………...........3
I-BOB SAMARQAND VILOYATIDA AHOLI SONI VA TARKIBIDAGI
O’ZGARISHLAR………………………………………………………………...7
1.1. Samarqand viloyatida aholining tadrijiy o’sishi…………………………..7
1.2. Aholining milliy, yosh-jinsiy tarkibi……………………………………......9
1.3. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish………………………………..16
II-BOB. SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA
MEXANIK O’SISHI…………………………………………………………...20
2.1. O’zbekiston aholisining tabiiy va mexanik harakati……………………20
2.2. Aholining tug’ilish darajasi va unga ta’sir etuvchi omillar…………….33
2.3. Aholining tabiiy o’sishi……………………………………………….……39
2.4. Aholining mexanik o’sishi…………………………………………………50
III-BOB SAMARQAND VILOYATI AHOLI JOYLASHUVINING
HUDUDIY TIZIMLARI ……………………………………………………....54
3.1. Samarqand aglomeratsiyasi………………………………………….…...54
3.2. Aholi joylashuvining hududiy tiplari…………………………………….58
3.3. Samarqand viloyati demografik vaziyatining muommolari…………....64
XULOSA…………………………………………………………………….…..72
FOYDALINGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………………………....77
1](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_1.png)
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston milliy iqtisodiyotida innovatsion
tendensiyalarning ta siri ortib borishi bilan jamiyatimizdagi demografikʼ
o‘zgarishlarning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati yil sayin kuchaymoqda. Bu jarayon,
avvalambor, mamlakatimiz aholisi miqdorining yuqori sur atlar bilan oshib
ʼ
borayotganligiga bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy
barqarorlik va barqaror iqtisodiy o‘sish sur atlarini ta minlashga yo‘naltirilgan
ʼ ʼ
iqtisodiy islohotlar izchil amalga oshirilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “aholimizning
qariyb 55 foizini yoshlar tashkil etadi va har yili mehnat bozoriga kamida 600
ming yoshlar kirib kelmoqda. Bunday demografik o‘sish biz uchun ham imkoniyat,
ham juda katta mas uliyat demakdir”
ʼ 1
deb aytgan fikrlari aholi o‘sishi bilan bog‘liq
jarayonlarni qanchalik muhimligini belgilab beradi. Albatta, bunda mamlakat
demografik rivojlanishining o‘rni katta bo‘lib, ijtimoiy manfaatlarga yo‘naltirilgan
iqtisodiy maqsadlarni amalga oshirishda aholi, uning o‘sishi, joylashishi,
demografik tarkibi kabi jihatlarini iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish davri
nuqtai nazaridan o‘rganish katta ahamiyatga ega. Chunki, aholi ham asosiy ishlab
chiqaruvchi kuch, ham iste molchi sifatida jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi
ʼ
ahamiyatga egadir.
Bugungi kunda mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yangi
bosqichga ko‘tarilmoqda. Ushbu bosqichda O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasining vazifalaridan kelib chiqqan
holda, mamlakatimizda barqaror va jadal sur atlar bilan iqtisodiy o‘sishni
ʼ
ta minlash milliy rivojlanish strategiyasining bosh masalasi hisoblanadi. Shunga
ʼ
ko‘ra, respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora-
tadbirlarini belgilashda demografik jarayonlarning ta sirini har tomonlama hisobga
ʼ
1
https://www.gazeta.uz/uz/2021/09/09/president-/
2](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_2.png)
![olish, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta siri nuqtai-nazaridanʼ
shakllantirish va ularni izchil amalga oshirishni taqozo etmoqda.
O‘zbekistonda aholining tabiiy o‘sish sur atlarining beqaror o‘smayotganligi
ʼ
sababli demografik rivojlanish ham notekis rivojlanmoqda. Shu munosabat bilan
jahon demografik ko‘rsatkichlari bilan taqqoslaganda, O‘zbekiston tabiiy ravishda
o‘sish sur ati 25 promilledan 15 promillegacha tushgani sabab dunyoning
ʼ
rivojlangan mamlakatlari o‘rtasida o‘rtacha ko‘rsatkichga ega.
Demografik jarayonlar aholining vaqt va makonlarda rivojlanishini aks
ettiradigan hodisalar bo‘lib, uning ko‘payishi, o‘limi, jinsi va yosh tarkibi hamda
mehnat resurslarining miqdor jihatidan o‘zgarishlari bevosita jamiyatning hamda
milliy iqtisodiyotning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta sir ko‘rsatuvchi hodisa
ʼ
hisoblanadi. Ma lumki, jamiyatdagi demografik voqealar umumiy va muayyan
ʼ
individual tasodifiy sabablar ta siri ostida amal qiladi. Bu jarayondagi ayrim
ʼ
voqeliklar vujudga kelishi ba zi sabablarga ko‘ra individual va noyobdir, lekin
ʼ
demografik jarayonda ular ketma-ketlik voqealardan iborat bo‘lib, ular muntazam
ravishda o‘zgarib turadi. Respublikadagi barqaror va samarali iqtisodiyotni
shakllantirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlar markazida demografik vaziyat
turadi. Chunki, O‘zbekistonda aholining o‘sish sur atlari yuqori hisoblanadi.
ʼ
So‘nggi yillarda aholining tabiiy o‘sishi birmuncha kamaygan bo‘lishiga
qaramay, u hali ham ayrim mamlakatlar orasida eng yuqori darajadadir.
Muammoning o’rganilganlik darajasi . Demografik jarayonlarning
mintaqaviy xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha ko‘plab taniqli xorijiy olimlar
(J.Graunt, A.Giyyar, V.Petti, A.Sovi, R.Pirl, A.Ketle, A.G.Sundberg, A.Landri,
Z.Pavlik) va MDH olimlari (A.Ya.Boyarskiy, V.M.Medkov, V.A.Borisov,
A.Ya.Kvasha, V.G.Glushkova, B.S.Urlanis, A.G.Vishnevskiy, T.I.Zaslavskaya,
A.Sh.Saxvadze, M.Mamedova, S.I.Islamov va boshqalar) ilmiy-tadqiqotlar olib
borganlar.
O‘zbekistonda aholishunoslik, oila demografiyasi, ahoining tabiiy va
mexanik xarakatiga masalalari M.Q.Qoraxonov, I.R.Mullajonov, X.Salimov,
E.A.Axmedov, R.A.Ubaydullayeva, O.B.Ata-Mirzayev, A.A.Qayumov,
3](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_3.png)
![A.S.Soliyev, B.X.Umurzaqov, L.P.Maksakova, D.A.Ortiqova, N.X.Raximova,
G.R.Asanov, E.I.Safarov, F.K.Komilova, Z.Raimjonov, M.R.Bo‘riyeva,
Z.N.Tojiyeva, M.A.Kadirov, X.X.Abduramonov, O.L.Muxamedov kabi
tadqiqotchi olimlarning ishlarida keltirilgan.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Tadqiqot ishining maqsadi
Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik harakatini o’rganish, aholining
oziq-ovqat va keng iste’mol mollari bilan taminlash, maktabgacha ta’lim
muassasalari va maktabning birinchi sinfiga boradigan bolalar sonini bilishda
hamda o’sib borayotgan aholining ish joylari bilan ta’minlashga xizmat qiladi.
Tadqiqot ob’ekti sifatida Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik
harakati dinamikasi tanlab olindi.
Tadqiqot predmeti esa, viloyatda aholining tug’ilishi, o’lim, tabiiy o’sish
va aholi migratsiyasini stasistik ma’lumotlar asosida o’rganish, tahlil qilish,
xulosalar keltirish, aholining tug’ilishi, tabiiy o’sish kartalarini ishlab chiqish, bu
ma’lumotlar aholini barcha kerak bo’ladigan maxsulotlar bilan ta’minlashda,
bolalar bog’chalari, maktablar, tibbiyot muassasalari va barcha aholiga xizmat
ko’rsatish sohalarini rivojlantirishda qo’llashdan iborat.
Tadqiqot usullari . Tadqiqot jarayonida tarixiy-retrospektiv tahlil, tizimli va
qiyosiy tahlil, iqtisodiy-matematik, tizim-tarkib, iqtisodiy-statistik tahlil va GAT
texnologiyalaridan keng foydalanildi.
Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar . Tadqiqot ishining
dolzarbligiga, maqsad va vazifalariga asoslangan holda himoyaga quyidagi holatlar
olib chiqiladi.
-Samarqand viloyati aholi sonini tez o’sib borishini hisobga olib maktabgacha
tarbiya muassasalarini sonini ko’paytirish;
-aholi tug’ilish darajasini yuqoriligi tufayli, ayollar o’rtasida sog’lom farzand
ko’rish uchun tushintirish ishlarini olib borish;
-aholi yosh-jinsiy tarkibini o’rganishdan kelib chiqib, aholini keng iste’mol mollari
bilan ta’minlashni yaxshilash;
4](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_4.png)
![-mehnat resurslari sonining oshib borishni hisobga olib, ularni ish bilan ta’minlash
maqsadida, kichik va o’rta tadbirkorlikni hamda ishlab chiqarish sohalarini
rivojlantirish;
-aholining tug’ilish va tabiiy o’sish kartasini yaratish va h.k.
Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi.
-Samarqand viloyatida shahar aholisining tabiiy o’sish kartasi ishlab chiqilgan;
-viloyat qishloq aholisining tabiiy o’sishi kartasi ishlab chiqilgan;
-viloyat mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko’rsatgichlari, ya’ni
iqtisodiy faol aholi, iqtisodiy faol bo’lmagan aholi qismi aniqlangan.
Tadqiqotning ilmiy - amaliy ahamiyati . Tadqiqotning ilmiy natijalari aholi
geografiyasi to’g’risidagi nazariyalarni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega.
Viloyatda aholi sonining ko’payishi, mehnat resurslari shakllanishining ijtimoiy-
demografik omillari va ularning hududiy xususiyatlarini baholash, aholini ish bilan
ta’minlash darajasini oshirishning asosiy yo’nalishlarini aniqlash bilan izohlanadi.
Tadqiqot ishining sinalganligi . Mazkur magistrlik dissertatsiyasining
asosiy mazmuni “ Динамика численности населения Самаркандский области ”
(Moskva,2021yil) va “Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik o’sishi”
(Rossiya, 2022 yil) mavzusida ilmiy ishlari chop etilgan.
Natijalarning e’lon qilinganligi . Magistr dissertatsiya mavzusi bo’yicha 2
ta maqola e’lon qilingan.
Dissertatsiyasining hajmi va tuzilishi. Magistrlik dissertatsiyasining
umumiy hajmi 79 sahifadan iborat bo’lib, u kirish, 3 ta bob, xulosa va
foydalanigan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_5.png)
![I-BOB. SAMARQAND VILOYATIDA AHOLI SONI VA TARKIBIDAGI
O’ZGARISHLAR
1.1.Samarqand viloyatida aholining tadrijiy o’sishi
Aholini har tomonlama o’rganish hamma vaqt dolzarb vazifalardan biri
bo’lib kelgan. Chunki, jamiyatning asosiy ishlab-chiqaruvchi kuchi bu –
kishilardir, shu bilan birga ular o’zi tayyorlagan moddiy ne’matlarning istemolchisi
ham hisoblanadi. Aholini har xil fanlar o’z nuqtai nazaridan o’rganadi. Shu
tomondan ham aholi o’zining yagonaligi bilan ajralib turadi. Aholini demograflar,
geograflar, sotsiologlar, faylasuflar, tarixchilar, meditsina xodimlari, psixologlar,
pedogoglar, xuquqshunoslar o’rganadilar. Shunga qaramasdan, aholi geografiyasi
boshqa fanlarga nisbatan aholini keng va har tomonlama, aholining kelib chiqishi,
tarqalishi, o’sishi, joylashuvi, iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalari va xokazolarni
o’rganadi.
Ijtimoiy va iqtisodiy geografiyada aholining o’sishi va taqsimlanishi asosiy
vazifa hisoblanmaydi, balki aholining qayta ko’payishi omillari, hududiy tarqalishi
ahamiyatlidir. Bu jarayonlarning natijasida turli funktsional tipdagi va kattalikdagi
aholi punktlarining paydo bo’lishi hamda ular o’rtasidagi aloqalarning
mustaxkamlashishi, natijada hududiy infratuzilma aholi punktlari tizimi
to’plamlarining tashkil topishiga olib keladi.
Samarqand viloyati 15 yanvar 1938 – yilda tashkil etilgan bo‘lib, maydoni
16,8 ming kv.km yoki respublikamiz hududining 3,7 foizini egallaydi. Hududi
jihatdan O‘zbekistonning boshqa viloyatlaridan kichik bo‘lishiga qaramasdan,
viloyat aholi soni bo‘yicha respublikada 1 – o‘rinda turadi, bu yerda 2022-yil
malumotiga ko‘ra 4031,3 ming aholi istiqomat qiladi. Bu shundan dalolat beradiki,
viloyat aholisining zichligi o‘rtacha mamlakat ko‘rsatgichiga qaraganda ancha
yuqoridir. Bu yerda O‘zbekiston Respublikasi aholisi sonining hududiy tarkibidagi
o‘zgarishlar. Samarqand viloyati mamuriy jihatdan 14 ta qishloq tumanlari, 11 ta
6](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_6.png)
![shahar va 8 ta shaharga, 125 ta qishloq fuqorolar yig‘inlari va 1871 ta qishloq
aholi punktlari, 1112 ta mahalla va 430 ta shahar mahallalaridan iborat (2021).
1.1-jadval
Samarqand viloyati qishloq tumanlarning maydoni va aholisi (2022 y.) .
Qishloq
tumanlari Tashkil
topgan yili Tuman
markazi Maydoni,
ming km Aholisi
ming
kishi Aholi
zichligi,
1 kv
km,
kishi
1 Bulung‘ur 29.09.1926 Bulung‘ur sh. 0,76 193,4 254,4
2 Jomboy 07.12.1970 Jomboy sh. 0,55 180,5 328,2
3 Ishtixon 18.05.1943 Ishtixon sh. 0,72 264,4 367,2
4 Kattaqo‘rg‘on 02.02.1929 Payshanba sh-
cha. 1,39 282,3 203,1
5 Narpay 29.09.1926 Oqtosh sh. 0,44 219,2 498,2
6 Nurobod 26.11.1975 Nurobod sh. 4,86 156,3 32.1
7 Oqdaryo 25.12.1968 Loyish sh-cha. 0,37 165,1 446,2
8 Payariq 29.09.1926 Payariq sh. 1,29 260,3 201.7
9 Pastdarg‘om 29.09.1926 Juma sh. 0,87 367,3 422.1
10 Paxtachi 12.04.1973 Ziyodin sh-
cha. 1,38 147,9 107,1
11 Samarqand 29.09.1926 Gulobod sh-
cha. 0,48 261.5 544,7
12 Toyloq 09.04.1992 Toyloq sh-cha. 0,28 210,5 751,7
13 Urgut 31.12.1964 Urgut sh. 1,12 532,5 475,4
14 Qo‘shrobod 03.04.1978 Qo‘shrobod
sh-cha. 2,16 136,3 63,1
15 Viloyat
bo‘yicha 01.15.1938 Samarqand sh. 16,8 4 031,3 240.0
Jadval Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida tuzildi.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, maydoni jihatdan eng katta tuman Nurobod,
Qo‘shrobod bo‘lib, keyingi o‘rinlarni Kattaqo‘rg‘on va Paxtachi tumanlari
egallaydi. Aholi sonining ko‘pligi jihatdan esa Urgut, Pastdarg‘om va
Kattaqo’rg’on tumanlari ajralib turadi. Viloyatda aholi zichligi 1 kv km.da 240
kishini tashkil etadi, bu jihatdan tumanlar orasida eng yuqori ko‘rsatgich Toyloq
7](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_7.png)
![tumanida bo‘lib bu yerda zichlik 751.7 kishi, Samarqand tumanida 544,7 kishiga
teng. Shuningdek, aholi zichligi Narpay, Urgut, Oqdaryo tumanlarida ham yuqori
hisoblanadi.
Aholi zichligining eng past ko‘rsatkichlari bilan Nurobod va Qo‘shrobod
tumanlari ajralib turadi. Samarqand viloyati Respublikamiz miqyosida alohida
o‘ringa ega bo‘lib, bu yerda mashinasozlik, kimiya va oziq-ovqat sanoatlari,
tamaki, paxta, uzum etishtirish rivojlangan, shuningdek xalqaro turizmga ham
ixtisoslashgandir. Viloyatimiz O‘zbekistonning markaziy qismida, qulay geografik
va Zarafshon daryosining gidrogeografik to‘rida joylashgan. Viloyat g‘arb va
shimoliy-g‘arbda Navoiy, shimoliy-sharqda Tojikistonning Sug‘d viloyati
Panjakent tumani bilan chegaralanadi. Viloyat Zarafshon vodiysida, Zarafshon
daryosini o‘rta qismida joylashgan, u vodiyni sug‘orishda va aholi joylashuvida
hamda qadim zamonlarda aholi punktlari paydo bo‘lishda asosiy ro‘l o‘ynaydi.
Zarafshonning doimiy suv zahiralariga ega bo‘lgan irmoqlari deyarli yo‘q.
Samarqanddan yuqoriroqda, Tojikiston Respublikasining Panjakent tumaniga
qo‘shni joyda, Zarafshonning tog‘ oraliqlaridan boshlanadi. Ulardan eng muhimi
qadimgi Darg‘om hisoblanadi, aynan ana shu kanaldan eski Anhor kanali suv oladi
va u Qashqadaryo viloyatining Chiroqchi tumanini ham sug‘oradi. Kattaqo‘rg‘on,
Oqdaryo, Tusunsoy suv omborlari, Narpay, Bulung‘ur kanallari, Beshariq arig‘i
ham dehqonchilik rivoj topgan hududlarni suv bilan taminlaydi. Shu o‘rinda
takidlash joizki, viloyat iqtisodiyotini shakillanishida mineral resurslarga ko‘ra
agroiqlimiy sharoitning roli katta. Shuningdek, bu erda turizm va rekreatsiya
resurslari mavjud bo‘lib, ularning ahamiyati ham sezilarli darajada yuqoridir.
Rekreatsiya resurslari, xususan tog‘etaklarida, soy bo‘ylarida juda ko‘p va ulardan
foydalanish katta ahamiyatga ega. Ekoturizm nuqtaiy nazardan g‘orlar, Urgut
chinor va buloqlari diqqatga sazovar joylar hisoblanadi. (Samarqand, 2021)
1.2. Aholining milliy, yosh-jinsiy tarkibi
8](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_8.png)
![Samarqand viloyatining etnografiyasi uzoq davom etgan tarixiy davr
rivojlanish bilan bog‘liq. Uning tashkil topishi turli tarixiy voqealar bilan – Buyuk
Ipak Yo’lining kesib o‘tganligi, mo‘g‘ullar, arablar, ruslar va boshqalarning bosib
olishi, O‘zbekiston Respublikamizning mustaqillikka erishishi, hukumatning
almashinishi bilan bog‘liqdir. Bu jihatdan Samarqand viloyati tarixiy geografik va
etnografik tadqiqotlar viloyatning o‘ziga xos, boshqa joylardan tubdan farq
qiladigan aholining milliy tarkibiga va turli xalqlarning joylashishiga sababli
bo‘lganligini isbotlaydi.
«Buyuk Ipak Yo’li» ning Samarqand hududini kesib o‘tganligi qadimdan
xalqlarni iqtisodiy, madaniy va boshqa jihatlari bilan bog‘lab turgan. Hozirgi
vaqtda Samarqand viloyati hududida 90-dan ortiq millat va elatlar yashaydi.
SHunga qaramasdan, viloyat aholisining asosiy qismini, ya’ni, 77,6%-ni (20 2 1 y.)
o‘zbeklar tashkil etadi. Ikkinchi o‘rinda tojiklar turadi, ularga viloyat aholisining
10%, aholining 4,5% ruslarga to‘g‘ri keladi, keyingi o‘rinlarni ukrainlar, armanlar,
koreyslar va boshqa millatlar egalaydi, ularning salmog‘i 1%-ga ham etmaydi.
Samarqand viloyatining o‘ziga xos tarixiy rivojlanishi, O‘zbekistonning
boshqa viloyatlariga nisbatan, tojiklar, yahudiylar, armanlar, ozarbayjonlar,
eronilar salmog‘ining ko‘pligi bilan ajralib turadi. 1959-1970 yillarda viloyatning
jami aholisi soni 142,9%ga ko‘paygan. Bu davrlarda asosan tojiklar, o‘zbeklar,
hamda yahudiylar va qrim tatarlari yuqori darajada o‘sganligi bilan ajralib
turadilar. S h u bilan birga, ruslar, ukrainlar va boshqa millatlar soni sekin o‘sgan,
ozarbayjonlar va tatarlar soni kamaygan. 1989-yil aholi ro‘yxati ma’lumotlariga
ko‘ra viloyat aholisining o‘sish darajasi bir-muncha sekinlashgan. 2000-yilda qadar
hatto o‘zbeklar sonining o‘sishi sust bo‘lgan. Bulardan tashqari, ruslar,turklar,
yahudiylar va boshqa millatlarning kamayishi, asosan aholi migratsiyasi bilan
bog‘liq hisoblanadi. Sobiq SSSRda o‘tkazilgan oxirgi aholi ro‘yxatlari
ma’lumotlariga ko‘ra (1979-1989 yillar) , viloyat qishloqlarida yashovchi
tojiklarning soni qariyb 8 martaga oshgan. Bunday o‘sish eroni millati uchun ham
xosdir.
9](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_9.png)
![Viloyat aholisining asosiy qismini hamma vaqt o‘zbeklar tashkil etgan, biroq
jami aholi salmog‘ida ularning oshishi 1959-2021 yillar mobaynida 6,8%, tojiklar
– 2,5 barobarga ko‘paygan, ruslar 6,2% va boshqa millatlar salmog‘i esa
kamaygan. Boshqa millat vakillarining kamayib borishi, yuqorida
ta’qidlanganimizdan, ularning tashqi migratsiyada faolligi hisoblanadi. Asosan,
tatarlar va yahudiylar salmog‘i kamaygan. Viloyat aholisining milliy tarkibini
respublikaning boshqa viloyatlari bilan solishtirganda shu ma’lum bo‘ldiki,
o‘zbeklar salmog‘i Samarqand viloyatida 77,6%, Toshkent viloyatida – 62,1%,
Sirdaryoda – 69,4%, Xorazm, Qashqadaryo va Andijonda – 90%-dan yuqoridir.
Respublikamizning ayrim viloyatlarida millatlar salmog‘ining ko‘pligi
jihatidan ikkinchi o‘rinni tojiklar egalaydi. Tojiklar salmog‘i asosan Samarqand,
Surxondaryo, Sirdaryo, Namangan viloyatlarida nisbatan yuqori bo‘lib, u o‘rtacha
11-12%-ni tashkil etadi. Ruslar salmog‘i esa, mustaqillikdan keyingi yillarda ancha
kamayib borgan. Hozirgi vaqtda bu millat vakillari asosan Toshkent shahri,
Toshkent, Sirdaryo va Navoiy viloyatlarida ko‘pchilikni tashkil etadi.
Samarqand viloyati shahar va qishloq aholisining milliy tarkibi bir biridan
farq qiladi. Viloyat markazi Samarqand shahrida o‘zbeklar bilan bir qatorda
tojiklar ham ko‘pchilikni tashkil etadi. Shu bilan birga, ruslar va boshqa tub joy
aholisi bo‘lmagan millatlarning qariyb hammasi shaharlarda, ya’ni ularning asosiy
qismi Samarqandda yashaydi. Viloyatda yashovchi tojiklarning asosiy qismi
Samarqand shahrida va uning atrofida, ya’ni Samarqand tumanida joylashgan,
ularning qishloq aholisidagi salmog‘i kamchilikni tashkil qiladi.
Respublikamizning boshqa viloyatlari kabi Samarqand viloyatida ham
millatlarning urbanizatsiya darajasi bir-biridan farq qiladi. 1979-1989 yillarda
o‘zbeklarning urbanizatsiya darajasi birmuncha pasaydi, lekin bu ko‘rsatgich
respublikamizda o‘sgan. O‘zbeklar urbanizatsiya darajasining pasayganligi birinchi
navbatda qishloq aholisining tez o‘sish bilan xarakterlanadi.
2009 yilda Samarqand shahri atrofidagi qishloqlarning Samarqand shahriga
qo‘shilganligi va viloyatdagi bir nechta qishloqlarning shahar aholi punktlariga
aylantirilganligi viloyatda urbanizatsiya darajasining ortishiga olib keldi.
10](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_10.png)
![Samarqand viloyatida urbanizatsiya darajasining yuqoriligi bilan tub joy aholisi
bo‘lmagan millatlar ajralib turadi, ularning urbanizatsiya darajasi 95%-ni tashkil
qiladi. Ruslar, ukrainlar, koreyslar, tatarlar, eronilar, - asosan Samarqand shahrida
yashaydi. Nisbatan ozchilikni tashkil etuvchi millatlardan – turklar asosan Oqdaryo
tumanining Loyish va Dahbet shaharchalarida, qozoqlar – Nurobodda, arablar –
Pastdarg‘om tumanida istiqomat qiladi.
Bundan tashqari, millatlar salmog‘ining o‘zgarishida sobiq Ittifoq davrida
aholining mexanik harakati natijasida ruslar, armanlar, ukrainlar, koreyslar va
boshqa tub joy aholisi bo‘lmagan kishilarning nafaqat Samarqand viloyatida, balki
butun respublikamizda ko‘chib kelishi ham sabab bo‘lgan.
Har bir millat salmog‘ining oshishiga aholi migratsiyasidan tashqari,
aholining tabiiy o‘sishi darajasi ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki,
viloyatning tub joy aholi hisoblangan o‘zbek va tojiklarda, aholining tabiiy o‘sishi
ko‘rsatkichi yuqori, shuning uchun ularning salmog‘i yildan-yilga oshib bormoqda.
Ayni vaqtda boshqa millatga mansub aholining ko‘pchiligida tabiiy ko‘payish
ko‘rsatgichlari nihoyatda past, bu esa ular salmog‘ining kamayishiga ta’sir
etmasdan qolmaydi.
Samarqand viloyatining etnografiyasi O‘zbekiston Respublikasining boshqa
tumanlaridan o‘zining bir qancha xarakterli xususiyatlari bilan farq qiladi.
Masalan, viloyatda respublikadagi jami o‘zbeklarning 12,5%, tojiklarning – 22,4%,
yaxudiylarning – 12,3%, ozarbayjonlarning – 14,6%, turkmanlarning -17,4%,
armanlarning – 24,2%, eronilarning – 78,5% yashaydi. Viloyat tojiklarning
joylashishi bo‘yicha O‘zbekistonda 1- o‘rinni; yaxudiy, qrim tatarlar bo‘yicha – 2-
tatar, turk, arman, ozarbayjon va O‘rta Osiyolik yaxudiylar bo‘yicha – 3- o‘rinni
egalaydi.
Samarqand viloyati O‘zbekistondagi murakkab etnografik region, hamda
Samarqand shahri turli xalqlar joylashgan tugun ekanligi ko‘rinib turibdi. Bular,
birinchi navbatda, murakkab va uzoq davom etgan tarixiy rivojlanish bosqichlari
bilan bevosita bog‘liqdir. Aholini ijtimoiy geografik jihatdan o‘rganishda uning
jinsiy va yosh tarkibini tadqiq qilish muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu mehnat
11](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_11.png)
![resurslarining sonini, kelajakda ularning o‘sishini bilishda, ishlab chiqarish
kuchlarini to‘g‘ri joylashtirishda katta rol o‘ynaydi. Shuningdek, nomoddiy ishlab
chiqarish, xizmat ko‘rsatish, ta’lim-tarbiya va boshqa sohalar istiqbolini
belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, aholi tarkibini o‘rganish
kelajakda maktabgacha tarbiya muassasalari va maktabning birinchi sinfiga
boradigan bolalar sonini bilish uchun ham zarurdir. Samarqand viloyati aholisining
jinsiy tarkibi xususiyatlari o‘ziga xos bo‘lib, boshqa viloyatlar demografik
jarayoniga o‘xshashligi mavjud. Biroq, har bir tumanlar orasida hududiy tafovutlar
ham mavjud.
Tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, 1979 yilda viloyat aholisini 49,2%
erkaklar, 50,8% ayollar tashkil etgan. O‘n yildan so‘ng, ya’ni 1989 yilga kelib, bu
ko‘rsatkich erkaklar 49,4%, ayollar 50,6% ni tashkil qilgan. Bunga sabab shundan
iboratki, 1979-1989 yillar mobaynida o‘g‘il bolalar qiz bolalarga nisbatan ko‘p
tug‘ilgan. Viloyatda 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra, aholining umumiy soni 4031.3
ming (2022 yil yanvar holati) kishi bo‘lib, shundan 2025.1 ming kishini erkaklar,
2006.2 ming kishini esa ayollar tashkil etadi, yoki 50,1% erkaklar, 49,9% esa
ayollar salmog‘iga to‘g‘ri keladi. 1979-1989 yillarga nisbatan ayollar salmog‘i
ancha pasaygan bo‘lib, 1989 yilda ayollar 50,6%ni tashkil etgan bo‘lsa, 20 21 yilda
49,9% ga tushgan . Bu shuni ko‘rsatadiki, ohirgi yillarda qiz bolalar o‘g‘il bolalarga
nisbatan ancha kam tug‘ilgan.
Samarqand viloyati aholisi jinsiy tarkibi jihatidan erkaklar va ayollar soni
jihatidan nisbatan farq mavjud. Jumladan, viloyatda shahar aholisining 49,7% ini
erkaklar va 50,3%ini ayollar tashkil etadi. Qishloq joylarda esa bu ko‘rsatkich
50,4%ni erkaklar va 49,6%ni ayollar salmog‘iga to‘g‘ri keladi. Raqamlardan
ma’lumki, qishloq aholisida erkaklar salmog‘i shahar joylariga nisbatan ozgina
ko‘p.
Viloyatning barcha shaharlari ya’ni Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Urgut,
Bulung‘ur, Jomboy, Ishtixonda ham ayollar salmog‘i erkaklar salmog‘iga nisbatan
ozgina yuqori hisoblanadi. Samarqand viloyati tumanlari ichida aholi soni ko‘pligi
jihatidan oldingi o‘rinni Urgut tumani egallaydi. Tumanda 532,5 ming kishi
12](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_12.png)
![istiqomat qiladi va shundan 262,3 ming kishini ayollar va qolgan 270,2 ming
kishini erkaklar tashkil etadi.
Aholi soni jihatidan 2-o‘rinda Pastdarg‘om tumani turadi. Bu tumanda 367,3
ming kishi yashaydi, erkaklar 184,6 ming kishini, ayollar esa 182,7 ming kishini
tashkil etadi. Aholi sonining kamligi bilan Qo‘shrabod va Paxtachi tumanlari
ajralib turadi. Demografik tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, Samarqand viloyatida
va viloyatning qishloq joylarida erkaklar salmog‘i bir muncha yuqori hisoblanadi.
1.2-jadval
Samarqand viloyati aholisining jinsiy tarkibi (% hisobida 2021 y. )
S h ahar va tumanlarning
nomi Jami aholi Erkaklar Ayollar
Samarqand viloyati 100 50,2 49,8
S h ahar joylarda 37,8 49,8 50,2
Qishloq joylarda 62,2 50,4 49,6
Samarqand sh. 100 48,3 51,7
Kattaqo‘rg‘on sh. 100 49,7 50,3
Tumanlar:
Oqdaryo 100 50,2 49,8
Bulung‘ur 100 50,9 49,1
Jomboy 100 50,7 49,3
Ishtixon 100 50,3 49,7
Kattaqo‘rg‘on 100 50,6 49,4
Qo‘shrabot 100 51,0 49,0
Narpay 100 51,0 49,0
Nurobod 100 50,1 49,9
Payariq 100 51,2 48,7
Pastdarg‘om 100 50,1 49,9
Paxtachi 100 49,2 50,8
Samarqand 100 50,6 49,4
Tayloq 50,4 49,6
Urgut 100 50,7 49,3
Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
Viloyatning shahar joylarida va barcha shahar manzilgohlarida ayollar
salmog‘i yuqoridir. Qishloq tumanlarida esa aholining jinsiy tarkibi salmog‘ida
farqlar mavjud. Masalan, 2012 yil ma’lumoti bo‘yicha Ishtixon, Nurobod,
Pastdarg‘om va Paxtachi tumanlarida ayollar salmog‘i yuqori bo‘lgan . Bu
13](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_13.png)
![ko‘rsatkich 2022 yilda esa, faqatgina Paxtachi tumanida ayollar salmog‘i yuqori,
qolgan tumanlarning hammasida erkaklar salmog‘i nisbatan ko‘p. Bunga sabab
albatta o‘g‘il bolalarning qiz bolalarga nisbatan ko‘proq tug‘ilishidir.
Samarqand viloyatida O‘zbekiston Respublikasining boshqa viloyatlari
singari aholining tabiiy o‘sishi yuqoriligi sababli aholisining ko‘p qismini yosh
bolalar tashkil etadi. Izlanishlardan ma’lum bo‘ldiki, 1989 yilda 1979 yilga
nisbatan 4 yoshgacha bo‘lgan bolalar salmog‘i birmuncha oshgan. Samarqand
viloyati o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan demografik hudud hisoblanadi.
Y u qorida aytilgandek, viloyat aholi sonining o‘sishi asosan tabiiy o‘sishning
yuqoriligi bilan belgilanadi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 1989 yilda mehnat yoshigacha bo‘lganlar
40%dan ortiq bo‘lsa, ohirgi ma’lumotlarga ko‘ra, ularning salmog‘i kamaygan va
35,8%ni tashkil etgan. Lekin mehnat yoshida bo‘lganlar salmog‘i 1989 yilga
nisbatan ancha o‘sgan. Mehnat yoshidan o‘tganlar salmog‘i esa birmuncha
pasaygan. Shahar aholi punktlarida mehnat yoshiga to‘lmagan, ya’ni 0-16
yoshdagilar salmog‘i viloyatning qishloq aholi punktlariga nisbatan ancha farq
qilib, shahar aholisining 30%ga yaqin qismi 0-16 yoshgacha bo‘lsa, qishloq
aholsining qariyib 40%ini mehnat yoshigacha bo‘lganlar tashkil etadi, lekin shahar
joylarda mehnat yoshidagilar va mehnat yoshidan o‘tganlar salmog‘i yuqoriroq
hisoblanadi.
Yuqorida aytilganidek, qishloq aholi punktlarida mehnat yoshigacha
bo‘lganlar salmog‘i yuqoridir, chunki, bu erlarda tug‘ilish ancha baland bo‘lib,
ohirgi raqamlarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, ya’ni iloyatda 2021 yil ma’lumotiga
ko‘ra, aholining umumiy soni 4031.3 ming kishi bo‘lib, shundan 2028,5 ming
kishini erkaklar, 2002.8 ming kishini esa ayollar tashkil etadi, yoki 50,1% erkaklar,
49,9% esa ayollar salmog‘iga to‘g‘ri keladi. 1979-1989 yillarga nisbatan ayollar
salmog‘i ancha pasaygan bo‘lib, 1989 yilda ayollar 50,6%ni tashkil etgan bo‘lsa,
20 21 yilda 49,9% ga tushgan. Bu shuni ko‘rsatadiki, oxirgi yillarda qiz bolalar
o‘g‘il bolalarga nisbatan ancha kam tug‘ilgan.
14](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_14.png)
![Bulardan tashqari, viloyatda mehnat yoshidan o‘tgan, ya’ni 60 yoshdan
oshganlar soni qishloq joylariga nisbatan shahar aholi punktlarida yuqori. Uzoq
umr ko‘ruvchilar toifasiga kiruvchi 100 yoshdan oshganlar viloyatda 674 kishini,
ulardan 284 tasi erkaklar, 390 tasi ayollardan iborat, 674 kishidan 404 tasi shahar
joylarda yashaydi.
Xulosa o‘rnida ta’kidlash lozimki, viloyat aholisining yosh va jinsiy tarkibi va
ularning hududiy joylashuvi o‘ziga xosdir. Aholining bu xususiyatlarini hisobga
olish, ishlab chiqarishni joylashtirishda, aholi joylashuvining shakllanishida,
kelajakda aholi sonini ilmiy asosda bashorat qilishda hamda viloyat aholisi
tarkibini o‘rganishda katta ahamiyatga egadir.
1.3. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish
Hozirgi kunda tez rivojlanayotgan Samarqand dunyodagi eng qadimgi va
hamisha navqiron shaharlardan biridir. U o‘zining bebaho me’moriy yodgorliklari
bilan butun dunyoga tanilmoqda. Uning noyob obidalarini va atrof muhitini
saqlash maqsadida shaharda joylashgan sanoat korxonalari qisqartirildi yoki
umuman shahar atrofiga ko‘chirildi. Sho‘ro xokimiyatining dastlabki yillarida
shahardagi yirik korxonalar ta’mirlab kengaytirilib, ko‘pchiligi avvalgi joyida
qoldirilgan edi. Bunga paxta tozalash zavodi, “Krasniy Dvigatel” zavodlari,
Lokomativ deposi, cho‘yan quyish, elektromexanika zavodlari, metall buyumlarini
ta’mirlash korxonasi, asfalt beton zavodi, trikotaj, paxta titish fabrikalari va
boshqalar kiradi.
Mazkur sanoat korxonalari atrof-muhitni ifloslantirar edi. Ta’kidlash joizki,
sobiq ittifoq davrida aholining ijtimoiy tarkibi butunlay boshqa bo‘lgan.
Mamlakatning barcha viloyatlari va respublikalari aholisining yarmidan ko‘pini
ishchilar sinfi tashkil etgan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin, nafaqat
Samarqand viloyati aholisi, balki butun respublika aholisining ijtimoiy tarkibi
o‘zgarib ketdi. Sobiq Ittifoqning so‘ngi yillarida O‘zbekiston aholisining ijtimoiy
tarkibida ziyolilar 25%, ishchilar 55%, de h qonlar 20% ni tashkil qilgan.
Samarqand viloyati aholisining ijtimoiy tarkibi mustaqillik yillarining boshlarida
15](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_15.png)
![ishchilar salmog‘i yuqori bo‘lgan, yillar o‘tishi bilan asta-sekin sanoat
korxonalarining yopilishi tufayli bu ko‘rsatkich kamayib borib, kichik biznes va
tadbirkorlik sohalari hamda aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari rivojlana bordi.
Ma’lumki, mehnat resurslari aholining o‘z ijtimoiy va ma’naviy
imkoniyatlariga ko‘ra mehnat qila olish qobiliyatiga ega bo‘lgan qismiga aytiladi.
Odatda aholining mehnat faoliyatiga munosabati jihatidan 3 guruhga bo‘linadi:
1) mehnat yoshigacha bo‘lganlar ;
2) mehnat yoshidagilar ;
3) mehnat yoshidan o‘tganlar ;
Xalqaro statistikada, mehnat resurslariga ko‘pgina mamlakatlarda 15 yoshdan
65 yoshga b o‘lganlar kiradi. O‘zbekistonda esa erkaklar 16 yoshdan 60 yoshgacha,
ayollar 16 yoshdan 55 yoshgacha mehnatga yaroqli yoshdagi aholi hisoblanadi.
Respublikada, jumla dan Samarqand viloyati mehnat resurslarining salmog‘iga
aholining tug‘ i lish va tabiiy o‘sish darajalari, aholining yosh tarkibi hamda aholi
migratsiyasi bevosita o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. V iloyatda aholining tug‘ilish va tabiiy
o‘sish ko‘rsatkichlari yuqoriligi sababli aholi o‘rtasida 14 yoshgacha bo‘lgan
bolalar ulushi yuqori xisoblanadi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, viloyat aholisining 1989 yil ma’lumotiga
ko‘ra 47,1% mehnatga layoqatli yoshdagilar bo‘lgan. 20 21 yil ma’lumotlari
bo‘yicha mintaqa mehnat resurslari ulushi 57,6% ga teng. Bunday katta
o‘zgarishga sabab, yuqorida aytilganidek, mehnat resurslarining ulushiga aholining
tug‘ilish va tabiiy o‘sish darajalarining ta’siridir. 1989 yil aholining tug‘ilish
koeffitsienti 33,1‰, tabiiy ko‘payish 27,4‰ bo‘lsa, hozirgi vaqtda bu
ko‘rsatkichlar mos ravishda, 25,2‰ va 20,4‰ ni tashkil qiladi. Ko‘rinib turibdiki,
tug‘ilish va tabiiy o‘sishning pasayishi bilan mehnatga layoqatli aholining salmog‘i
ham oshib borgan. Bunday o‘zgarishlar viloyatimizning barcha shahar joylari va
qishloq tumanlarida ham kuzatiladi.
Oxirgi yillarda Samarqand shahri aholisining 71%, Kattaqo‘rg‘on shahri
aholisining 70% ni mehnatga qobiliyatli yoshdagilardan iborat. Bunday
ko‘rsatkichlar bo‘yicha qishloq tumanlari kesimida ham farqlar kuzatiladi.
16](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_16.png)
![Masalan, mehnat resurslari salmog‘i bo‘yicha Samarqand tumani birinchi o‘rinni
egallaydi. Bu yerda mazkur ko‘rsatkich 77% ni tashkil etadi.
1.3 -jadv al
Samarqand viloyati aholisi soni va mehnat resurslari salmog‘i (2021 y. )
T.r Shahar va
tumanlar Aholi soni ,
ming kishi Mehnat resurslari
salmog‘i foiz
hisobida Mehnat resurslarining
bandlik darajasi foiz
h isobida
1 Sa m arqand
viloyati 4 031,3 57,6 70
2 Samarqand shahr i 561,9
71 79
3 Kattaqo‘rg‘on
shahri 91,9
70 75
Tumanlar
1 Bulung‘ur 193,4 47 73
2 Jomboy 180,5 53 74
3 Ishtixon 264,4 48 68
4 Kattaqo‘rg‘on 282,3 53 73
5 Narpay 219,2 54 69
6 Nurobod 156,3 5 1 72
7 Oqdaryo 165,1 62 60
8 Pa ya riq 260,3 56 67
9 Pastdarg‘om 367,3 53 64
10 Paxtachi 147,9 62 69
1 1 Samarqand 261.5 77 62
12 Tayloq 210,5 54 64
1 3 Urgut 532,5 50 69
14 Qo‘shrabot 136,3 53 66
Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
Keyingi o‘rinda 62% bilan Oqdaryo va Paxtachi tumanlari turadi. Qolgan
tumanlarda mehnatga layoqatli aholi o‘rtacha 52% ga teng. Samarqand viloyati
aholisining 57,6% ni mehnat resurslari tashkil etishi bilan, ularning barchasi ham
ish bilan band emas. Viloyat shaharlari va tumanlari aholisi o‘rtasida iqtisodiy faol
bo‘lmagan aholi ham ko‘pchilikni tashkil qiladi. Viloyatda mahnatga yaroqli
aholining 70% ni, Samarqand shahrida 79%, Kattaqo‘rg‘on shahrida 75% mehnat
bilan band aholi xisoblanadi. Qishloq tumanlari orasida ham mehnat resurslarining
bandlik darajasi har xil. Chunonchi, Bulung‘ur, Jomboy, Kattaqo‘rg‘on va
Nurobod tumanlarida mehnat resurslarining bandlik darajasi eng yuqori bo‘lib,
17](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_17.png)
![o‘rtacha 73%, qolgan tumanlarda esa bu ko‘rsatkich o‘rtacha 65% ni tashkil qiladi.
Aholi bandlik darajasidagi bunday farqlarga asosan tumanlarda har xil kichik
qo‘shma korxonalarning ko‘payganligi bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bulung‘ur,
Jomboy va Kattaqo‘rg‘on tumanlarida sanoat korxonalarining va kichik
korxonalarning ishlab turganligi hamda Nurobod tumanida sog‘lomlashtirish
sanatoriyalarning ko‘pligi aholining bandligini ta’minlagan. S h unday qilib,
Samarqand viloyati mehnat resurslarini o‘rganish quyidagi muammolarning
borligini ko‘rsatadi:
1. Viloyat aholisi va mehnat resurslari sonining tez o‘sayotganligini hisobga
olib, aholini ijtimoiy-iqtisodiy turmush tarzini yaxshilash.
2. mehnat resurslarini ish bilan ta’minlash uchun;
a) kichik va o‘rta biznesni yanada rivojlantirish ;
b) qo‘shimcha kichik korxonalar ochish ;
v) aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini yanada rivojlantirish ;
g) Samarqand shahrida turizmni tara q qiy ettirish ;
3. Samarqand shahri havosini va atrof muhitini toza saqlash va h.k.
18](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_18.png)
![II-BOB. SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA
MEXANIK O’SISHI
2.1. O’zbekiston aholisining tabiiy va mexanik harakati
Aholini geografik o‘rganish ijtimoiy-iqtisodiy geografiyada hamma vaqt
markaziy o‘rinni egallaydi. Aholining joylashuvi turli rayonlarda o‘zining hududiy
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Aholining joylashuviga birinchi navbatda tabiiy
resurslar va aholining yashash sharoiti, xo‘jalikning tarmoqlar tarkibi hamda
hududiy iqtisodiyotning ixtisoslashuvi, demografik jarayonlarning rivojlanishi
xususiyatlari ta’sir etadi.
Aholi joylashuvi masalalariga aholi joylashuvining yirik nazariyachisi
V.T.Davidovich o‘z diqqatini qaratgan. Aholi joylashuvining asosiy qonuniyatlari
ta’rifi shu olimga tegishli bo‘lib, unda ishlab chiqarish kuchlarini joylashishi va
rivojlanishi, hamda guruhli aholi joylashuvi shakllarini aytib o‘tgan (Davidovich,
1960, 1964 va x.k.).
O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir etuvchi
asosiy omillardan aholi va mehnat resurslari sonining tez ko‘payishi hisoblanadi.
Shuning uchun bu erda mehnatni ko‘p talab qiladigan sanoat tarmoqlari va qishloq
xo‘jaligi hamda keng iste’mol mollari ishlab chiqarish rivojlanmoqda. SHu bilan
birga sanoatning hududiy tashkil etilishi va rivojlanishi aholi joylashuvi tarkibini
o‘zgartiradi, bu esa o‘z navbatida sanoat korxonalari kichik shaharlarda va qishloq
joylarda joylashtiriladi. Bu joylarda kichik sanoat va aholiga xizmat ko‘rsatish
sohalari kengayishi va rivojlanishi ta’sir ko‘rsatadi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston Respublikasi aholisining o‘sish
darajasi demografik rivojlanishining turli davrlarida bir xil bo‘lmagan. Masalan,
1926-1939 yillarda aholining o‘rtacha yillik o‘sishi respublikamizda 2,45%, 1939-
1959 yillar mobaynida 1,25%ni tashkil etgan, bunday aholi sonining pasayishiga 2-
jahon urushi oqibatlari ta’sir etgan. Aholi o‘sishining eng yuqori ko‘rsatkichlari
1959-1970 yillarga to‘g‘ri keladi va 3,45%ni tashkil etadi. Keyingi yillarda bu
ko‘rsatkich pasayib borgan. Masalan, 1970-1979 yillarda bu raqam -3,00%ni,
19](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_19.png)
![1979-1995 yillarda esa yanada pasayib 2,40%ga tengdir. Bu ko‘rsatkich 2000-2014
yillarda 1,75%ni tashkil etadi. Ohirgi yillarda respublikamizda aholi sonining
pasayishiga, albatta tabiiy o‘sishning pasayishi va ko‘chib ketganlarning ko‘chib
kelganlarga nisbatan yuqoriligi o‘z ta’sirini ko‘rsatgan. Masalan, 1991 yilda
aholining tabiiy o‘sishi 593 ming kishi, 2000 yilda 392 ming kishi, 20 21 yilga
kelib 711 ming kishini tashkil etadi.
O‘zbekiston va O‘rta Osiyo urbanizatsiyasining asosiy hududiy xususiyatlari
O.B.Ata-Mirzaev, E.A.Axmedov, T.I.Raimov, X.S.Salimov, A.S.Soliev va boshqa
olimlar tomonidan chuqur tadqiqot qilingan. O‘z navbatida quyidagilarni ta’kidlash
mumkin:
-shahar aholi sonining tez o‘sishi;
- ko‘pgina yangi shahar aholi punktlarining vujudga kelishi (asosan 1979-
1985, 2009-2010 yillarda) qishloq aholi punktlarini mexanik ravishda shaharlarga
aylanishi hisobidan;
-shahar va qishloq aholi joylari o‘rtasida aniq chegaralarning bo‘lmasligi,
murakkab va chuqur integratsiyalashgan qishloq-shahar aholi joylashuvining
tashkil etilishi, asosan O‘zbekistonning aholi zich joylashgan vohalari uchun
xarakterlidir;
-sanoat jihatdan kam rivojlangan kichik shaharlarning mavjudligi va
urbanizatsiya darajasining pastligi;
-o‘rta shaharlar va yirik aholi joylashuvi shakllarining sanoat, ijtimoiy
infratuzilma jihatidan kam rivojlanganligi.
Bularning yig‘indisi va boshqa xususiyatlar O‘zbekiston Respublikasi
urbanizatsiyasining o‘ziga xosligini belgilaydi. Umuman, O‘zbekistonda aholi
joylashuvi asosan aholi punktlarining joylashishi va o‘sishidan hamda ularning
tarkibi va kattaligidan aniqlanadi. Bu erda, hududning tabiiy geografik
xususiyatlariga bog‘liq ravishda qishloq aholi punktlari notekis joylashgan.
Masalan, Farg‘ona vodiysi, Toshkent va Xorazm vohalarida qishloq aholi
punktlarining zichligi 100 km.kvda 20 va undan ortiqni tashkil etadi. Bu
20](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_20.png)
![ko‘rsatkichlar boshqa rayonlarda, jumladan Buxoro va Navoiy viloyatlarining
cho‘l zonalarida past bo‘lib, 100 km.kv.da 3 tani tashkil etadi.
O‘zbekiston sharoitida hozirgi vaqtga kelib, aholining yarmiga yaqini qishloq
aholisiga to‘g‘ri keladi. Qishloq aholisining joylashuvi qishloq xo‘jaligi tarmoqlari
va hududiy tarkibi bilan bevosita bog‘liq hisoblanadi. Transport va boshqa
infratuzilma sohalarining rivojlanishi bilan qishloq aholi punktlarida aholi soni
o‘smoqda va hududi kengayib, bu esa ularni ijtimoiy rivojlanishiga bevosita ta’sir
ko‘rsatadi. Aholi joylashuvi va urbanizatsiyaning yuqorida aytilgan xususiyatlari
deyarli respublikaning barcha viloyatlari uchun xosdir. SHu bilan birga, aholi
joylashuvini chuqurroq o‘rganish shundan dalolat berdiki, aholi punktlarini
rivojlanishi va joylanishiga tabiiy sharoitlar bilan birga xo‘jalik tarmoqlarining
ixtisosligi ham ta’sir ko‘rsatgan.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, aholi sonining o‘sishi viloyatlar miqyosida va
qolaversa respublikada bir xil emas. Masalan, 1979 yilda O‘zbekistonda 15391
ming kishi yashagan, 1995 yilga kelib aholi soni 22562 ming kishiga etgan, ya’ni
bu ko‘rsatkich 1979 yilga nisbatan 46,6%ga o‘sganligini ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtga
kelib, respublikamizda 35 mlndan (2022) ortiq kishi yashaydi va 1995 yilga
nisbatan 35%ga o‘sgan. Bu yillar davomida demografik o‘sishning yuqoriligi bilan
Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari
ajralib turadi. Bu albatta tug‘ilish darajasining yuqoriligi bilan bog‘liq. Bu asosan
Qashqadaryo va Jizzax viloyatlari uchun xosdir. Aholi o‘sishi jihatidan Xorazm,
Namangan, Andijon, Samarqand, Sirdaryo, Farg‘ona va Toshkent viloyatlari
demografik rivojlanish darajasining nisbatan sustligi bilan ajralib turadi. Aholining
o‘sishi bilan aholining hududiy joylashuviga ma’lum darajada siljishlar vujudga
keladi. Respublikamizda aholining zichligi juda notekis bo‘lib, Qoraqalpog‘iston
Respublikasida 1 km. kv. ga 8 kishi to‘g‘ri kelsa, Farg‘ona vodiysida bu
ko‘rsatkich 478 kishini tashkil etadi. Ba’zi vohalarda va aholi zich joylashgan
joylarda demografik ko‘rsatkichlarning yuqoriligi saqlangan bo‘lib, bu
O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir etmasdan qo‘ymaydi. Aholi
21](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_21.png)
![hududiy joylashuvini o‘rganish shundan dalolat beradiki, ba’zi viloyatlar ulushi
demografik o‘sishining yuqori ko‘rsatkichlari bilan ajralib turadi.
2.1 -jadval
O‘zbekiston Respublikasi aholisi sonining hududiy tarkibidagi o‘zgarishlar
Viloyatlar nomi 1995 yil
ming kishi 202 0 yil ming
kishi 1995-2020 yillardagi
o‘zgarishlar ming kishi
O‘zbekiston
Respublikasi 22562 33905,2 + 11343,2
Qoraqalpog‘iston
Respublikasi 1397 1898,3 + 501,3
Andijon 1993 3127,7 + 1134,7
Buxoro 1315 1923,9 + 608,9
Jizzax 871 1382,1 + 511,1
Qashqadaryo 1918 3280,4 + 1362,4
Namangan 1741 210,8 + 1069,8
Navoiy 734 997,1 + 263,1
Samarqand 2432 3877,4 + 1445,5
Surxondaryo 1536 2629,1 +1093,1
Sirdaryo 626 846,3 + 220,3
Toshkent 2240 2941,9 + 701,9
Farg‘ona 2444 3752,0 + 1308
Xorazm 1198 1866,5 + 668,5
Toshkent sh. 2117 2571,7 + 454,7
Jadval O‘zR davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
Jadval tahlili shuni ko‘rsatadiki, ba’zi viloyatlar ulushi respublikamiz
aholisining hududiy tarkibida demografik o‘sishning yuqori ko‘rsatkichlari asosida
o‘sgan. Aholi tabiiy o‘sishining yuqoriligi bilan Qashqadaryo, Namangan,
Surxondaryo, Andijon, Farg‘ona, Xorazm va Jizzax viloyatlari ajralib turadi.
Viloyatlar ichida 1995-2020 yillar mobaynida aholi ulushining kamayishi asosan
Toshkent viloyati va Toshkent shahrida hamda Qoraqalpog‘iston Respublikasi va
Samarqand viloyatida kuzatilgan. Bundan tashqari Buxoro, Navoiy, Sirdaryo
viloyatlari aholisining ulushi boshqa viloyatlarga nisbatan pastroq ko‘rsatkichga
22](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_22.png)
![egadir. Shunday qilib, O‘zbekiston aholisining hududiy joylashuvi va o‘sish
xususiyatlari birinchi navbatda bu erda demografik rivojlanishining yuqori darajasi
saqlanib qolinganligi va so‘nggi yillarda bir muncha ba’zi viloyatlarda
susayganligini ko‘rishimiz mumkin. Shuningdek, aholining o‘sishi faqatgina uning
qayta ko‘payishining yuqoriligi hisobidan ekanligi hamda rayonlararo migratsiya
rolining kamligi va boshqalardir.
Aholining takror barpo bo’lishi. Insoniyat taraqqiyoti davomida hamisha
avlodlar almashinuvi jarayoni davom etib kelgan. Har yili qandaydir sabablarga
ko’ra vafot etgan aholi o’rnining dunyoga yangi kelgan avlod hisobiga to’ldirib
borilishi aholining takror barpo qilinishi deyiladi. Tug’ilganlar soni o’lganlar
sonidan ortiq bo’lgandagina aholi soni oshib, ko’payib boradi. Bu esa jamiyat
taraqqiyoti uchun muhimdir.
Aholini takror barpo bo’lishi, asosan, ikki demografik jarayonlar – tug’ilish
va o’limga bog’liqdir. Tug’ilish – biologik jarayon. Lekin, u ijtimoiy-iqtisodiy
muhit ta‘sirida o’zgarib boradi. Ma‘lumki, insoniyat o’z tarixiy taraqqiyoti
davomida bir nechta ijtimoiy-iqtisodiy bosqichlarni bosib o’tgan va tug’ilish
darajasi jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida ham bir xil bo’lavermagan.
Kapitalistik tuzumgacha mavjud bo’lgan davrlarda tug’ilish biologik xarakterga
ega bo’lgan, ya‘ni cheklanmagan. Avvalo, shuni aytib o’tish kerakki, quldorlik
tuzumi davrida ham, feodalizmda ham ko’p bolalilikdan har bir oila va shu bilan
birga jamiyat ham manfaatdor edi. Nega shunday? Chunki oilada bolaning
iqtisodiy roli juda katta edi. Ko’pgina mamlakatlarda oila yumushlarida,
hunarmandchilikda, dehqonchilikda va chorvachilikda bolalar mehnatidan
foydalanilgan. Oiladagi iqtisodiy daromadning bir qismi bevosita bolalar mehnati
orqali hosil qilingan. Demak, bola mehnati milliy daromadning ma‘lum ulushini
tashkil etgani sababli, u jamiyat tomonidan ham qo’llab-quvvatlangan. Hatto, ba‘zi
davlatlarda, masalan, Rossiyada dehqonlarga ishlash uchun beriladigan yer ham
bolalar soniga qarab taqsimlangan. Bunday sharoitda o’z-o’zidan ko’rinib
turibdiki, har bir oila bolalar sonini ko’paytirishdan manfaatdor bo’lgan.
23](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_23.png)
![Kapitalistik ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi bilan sanoat tez
rivojlana boshladi, yangi-yangi shaharlar paydo bo’ldi. Ko’pchilik aholi ish qidirib
qishloqdan shaharlarga ko’chib kela boshladi. Shahar aholisining o’sib borishi
natijasida, bir tomondan, shaharlarda turar joy, oziq-ovqat muammolari kelib
chiqqan bo’lsa, ikkinchi tamondan, fan-texnika taraqqiy etib, ishsizlik vujudga
keldi. Uchinchidan, kapitalistik ishlab chiqarishda ayollar va bolalar mehnatiga
juda kam haq to’lanar edi. Jamiyatda bunday o’zgarishlar oilada bolalar sonini
cheklashga, tug’ilishning qisqarishiga olib keldi. Ayniqsa, aholisining asosiy qismi
shaharlarda yashovchi Yevropa mamlakatlarida tug’ilish kamayib ketdi.
Yer yuzida tug’ilishning kamayish jarayoni, asosan, XVIII asrning ikkinchi
yarmida G’arbiy Yevropa davlatlarida boshlanib, keyinchalik AQSh, Kanada,
Avstraliya va Yaponiyaga tarqaldi. Ayniqsa, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan
davlatlarda tug’ilish tez kamaya boshladi. Agar bu davlatlarda XVIII asrning
ikkinchi yarmida har ming kishi hisobiga 38 ta bola tug’ilgan bo’lsa, oradan sal
kam ikki yuz yil o’tgach, ya‘ni XX asrning oxirgi choragida bu ko’rsatkich 16 tani
tashkil etdi. Boshqacha qilib aytganda, ikki yuz yil davomida tug’ilish 2
barobardan ko’proq qisqargan. Xuddi ana shu davrlar uchun rivojlanayotgan
davlatlardagi tug’ilishni qiyoslaydigan bo’lsak, boshqacha holatning guvohi
bo’lamiz. Ularda 1750-1800-yillarda har ming kishi hisobiga 41 tadan bola
tug’ilgan bo’lsa, 1970-1990-yillarda har 1000 kishi hisobiga tug’ilgan bola 34 tani
tashkil qilgan. Demak, rivojlanayotgan mamlakatlarda tug’ilishning kamayishi
nisbatan sekin borgan.
1970-1990-yillar davomida tug’ilishning eng tez kamayishi Osiyoga tegishli.
Xitoyda oilada bolalar sonini cheklash davlat dasturiga kiritilgan. 1970-yillardan
boshlab aholi o’rtasida tug’ilishni kamaytirish uchun qator tadbirlar qo’llana
boshladi. Natijada, Xitoyda tug’ilish keskin kamaydi. BMT ma‘lumotlariga
qaraganda, 1970-1974-yillarda Xitoyda har bir ayol o’zining farzand ko’rish
davrida o’rtacha 4,8 va 1986-1990-yillarda esa 2,1 tadan farzand ko’rgan.
Hindistonda ham tug’ilish davlat tomonidan nazorat qilinadi. Oilada bolalar
sonini cheklash davlat dasturiga kiritilgan. Bu masala yuzasidan bir qancha
24](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_24.png)
![tashkilotlar maxsus tadqiqot olib boradilar. Ular jumlasiga oilani rejalashtirish
uyushmasi, Hindiston tibbiyot uyushmasi, Hindiston Qizil yarim oy jamiyati kabi
tashkilotlar kiradi. Hindistonda tug’ilishning kamayishiga aholi savodxonlik
darajasining oshishi ham ta‘sir etmoqda. Masalan, 1971-yili Hindiston aholisining
29,4 foizi savodli edi; hozirgi davrda 40 foizga yaqini savodlidir. Tug’ilishni
nazorat qilish hamda xalqning savodlilik darajasini ko’tarish, tibbiyotni
rivojlantirish natijasida Hindiston davlati tug’ilishni ancha kamaytirishga erishdi.
Masalan, 1970-1990-yillarda har bir ayolning o’z farzand ko’rish davri davomida
ko’rgan farzandlar soni 5,4 dan 3,3 ga kamaydi.
Ma‘lumki, Osiyo aholisining 70 foizdan ko’prog’ini Xitoy va Hindiston
aholisi tashkil etadi. Shuning uchun ham Xitoy va Hindistonda tug’ilishning
kamayishi butun Osiyo bo’yicha tug’ilish ko’rsatkichiga ta‘sir qildi. 1970-1990
yillarda tug’ilish bu yerda deyarli 40 foizga kamaydi. Holbuki, xuddi shu davrda
tug’ilish Xorijiy Yevropada 16 foizga, Avstraliya va Okeaniyada 19 foizga,
Afrikada esa 5 foizga kamaygan, xolos. Tug’ilishning kamayib borishi sobiq SSSR
tarkibidagi xalqlarda ham kuzatiladi.
XIX asr oxirlariga qadar sobiq Ittifoq hududida yashovchi barcha xalqlarda
tug’ilishning juda yuqoriligi kuzatilgan. Masalan, farzand ko’rish davrida (dunyo
bo’yicha ayollarning 15-49 yosh davri) har ming kishiga nisbatan tug’ilgan bolalar
soni 1861-1865-yillarda 50,7 tani tashkil qilgan bo’lsa, 1911-1913-yillarga kelib
bu ko’rsatkich 43,9 taga kamaydi, lekin bu raqam ham yuqori ko’rsatkichdir. 1920-
yillardan boshlab esa, sobiq Ittifoqda tug’ilish juda keskin – ellik besh yil ichida
(1925-1990) deyarli 2 martaga kamaydi. Biroq bu jarayon barcha respublikalarda
bir tekisda borgan emas.
Asosan, Boltiqbo’yi, Belorussiya, Moldaviya, Rossiya va Ukrainada, ya‘ni
xo’jaligida sanoat yetakchi bo’lgan respublikalarda tug’ilish keskin kamayib
ketgan. Shunday qilib, biologik jarayon bo’lgan tug’ilish va uning miqdori,
ijtimoiy-iqtisodiy omillarning oila muhitiga bevosita ta‘siri orqali o’zgarib boradi.
Ijtimoiy-
25](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_25.png)
![iqtisodiy taraqqiyot tug’ilish darajasini belgilovchi asosiy omillardan hisoblanadi.
Bu hol O’zbekistonning demografik taraqqiyotida ham o’z aksini topgan.
O’zbekistonda tug’ilish jarayonini quyidagi 3 bosqichga bo’lib o’rganish
maqsadga muvofiq:
1. Oktyabr inqilobiga qadar.
2. Sovet hokimiyati yillarida.
3. Mustaqillik davri.
Ma‘lumki, aholining ko’payib yoki kamayib borishi, birinchi navbatda,
uning tabiiy o’sishiga, ya‘ni tug’ilish va o’lim jarayonlariga bog’liqdir. Tug’ilish
darajasini ifodalovchi eng ko’p qo’llaniladigan ko’rsatkich tug’ilishning umumiy
koeffitsiyenti bo’lib, u ma‘lum hudud va davr uchun har 1000 aholiga nisbatan
tug’ilganlarni ifodalaydi.
Biz yuqorida tug’ilish, o’lim, nikoh va ajralish kabi demografik jarayonlarni
ifodalovchi umumiy, eng ko’p qo’llaniladigan koeffitsiyentlar bilan tanishdik.
Ushbu koeffitsiyentlarda 1000 ta aholi o’lchov sifatida olingan. Ushbu
koeffitsiyentlar orqali har 1000 aholiga nisbatan tug’ilganlar, o’lganlar, nikohga
kirganlar va ajralganlar soni aniqlanadi va hosil bo’lgan ko’rsatkich (raqam)
yoniga ‰ (‰) belgisi qo’yiladi. ‰ har 1000 aholiga nisbatan olinganligini
bildiradi. Demografik jarayonlarning umumiy koeffitsiyentidan tashqari maxsus
koeffitsiyentlari ham mavjud bo’lib, ular har bir jarayonda bo’layotgan
o’zgarishlarni atroflicha o’rganishga yordam beradi.
O’lim. Aholi o’limi uning takror barpo bo’lishidagi asosiy jarayondir.
Chunki, aholining tabiiy o’sishi tug’ilish bilan bir qatorda o’limga ham bog’liqdir.
Tug’ilish yuqori, o’lim kam bo’lgan hollardagina aholining tabiiy o’sishi yuqori
darajada bo’ladi. Maxsus olib borilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha, jamiyat
taraqqiyoti davomida XVIII asrning ikkinchi yarmiga qadar dunyoning barcha
hududlarida o’lim juda ko’p bo’lgan.
Olimlar tomonidan aholi o’rtasidagi o’lim sabablari 2 ta guruhga ajratiladi:
1. Endogen sabablar.
2. Ekzogen sabablar.
26](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_26.png)
![Har bir odamning biologiyasidan kelib chiqadigan, irsiyat bilan bog’liq
bo’ladigan tug’ma kasalliklar natijasida o’lishi endogen sabablardir. Bunday o’lim
juda kam bo’ladi. Asosan, o’limlar ko’pchiligi ekzogen sabablarga ko’ra sodir
bo’ladi. Ekzogen sabablar kishi organlarida tashqi ta‘sir natijasida ro’y beradi.
Tashqi ta‘sir deganda odamlar yashab turgan muhiti, ya‘ni tabiiy muhit, kishilar
mehnati tufayli yaratilgan sun‘iy muhit, sotsial muhit ko’zda tutiladi. Tabiiy muhit
– ayrim hayvonlar ba‘zi yuqumli kasalliklarni yuqtirishi, masalan, pashsha bezgak
kasalligini, tropik o’rmonlardagi setse chivini uyqu kasalligini keltirib chiqaradi.
Ammo o’limlarning eng ko’pi sun‘iy muhitdan kelib chiqadi. Inson o’z
mehnati tufayli shunday sun‘iy muhitni vujudga keltirdiki, ular ta‘sirida bir qancha
xavfli yurak-qon tomir, asab sistemali xavfli yaralar, venerik kasalliklar ko’payib
ketdi. Bularga asosiy sabab hozirgi zamon sanoati, urbanizatsiya, texnika
taraqqiyoti, avtomatlashtirish, xalq xo’jaligini kimyolashtirish natijasida atrof-
muhitning buzilishi, havoning, oqar suvlarning ifloslanishi ro’y berdi. Yurak-qon
tomir kasalliklari industrial jihatdan rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda
rivojlanayotgan mamlakatlarga qaraganda 6-8 marta ko’proqdir. Bu kasalliklarni
to’la tuzatib yuborishga tibbiyot hali qodir emas.
Atmosferani ifloslantirayotgan asosiy manbalarga transport, sanoat,
energetika va kommunal xo’jaligi kabilar kiradi. Masalan, AQSh da atmosfera
ifloslanishining 60 foizi transportdan, 17 foizi sanoatdan; 14 foizi energetikadan; 9
foizi uylarni isitish uchun yoqilg’i yoqishdan chiqqan gazlar hissasiga to’g’ri
keladi.
Avtomobillashishning yana bir salbiy tomoni avariyalardir. Yer sharida har
yili 55 million avtohalokat sodir bo’lib, unda 300 mingdan ortiq kishi halok
bo’ladi. Taxminiy hisoblarga ko’ra, haydovchilarning har to’qqistasidan bittasi
avtohalokatda halok bo’ladi yoki og’ir jarohatlanadi. Avtohalokatlardan halok
bo’lish AQSh, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya kabi yuksak
darajada avtomobillashgan davlatlarda ko’proq. Aholi o’rtasidagi o’lim
ko’rsatkichiga turli xalqlar turmush sharoiti, ularning odatlari va ovqatlar tarkibi
ham ta‘sir qiladi. Masalan, alkogolizmdan sodir bo’lgan jigar serrozi kasalligi eng
27](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_27.png)
![ko’p fraktsiyalarda uchraydi. Ayrim kasalliklarni geografik tarqalishi
ahamiyatlidir. Masalan, qizil o’ngach yarasi kasalligi O’zbekiston, Qozog’iston va
Turkmanistonda, sut bezlari yarasi Latviya, Estoniyada uchraydi. O’limning sotsial
sabablari ko’p jihatdan ijtimoiy tuzumga bog’liq. Masalan, O’zbekistonda bepul
tibbiy xizmat tufayli ko’plab kasalliklar – bezgak, qizamiq va boshqa infeksion
kasalliklar tugatilgan.
Aholining tabiiy o’sishi. Aholining tabiiy o’sishi ma‘lum bir muddatda
tug’ilganlar sonidan o’lganlar sonini olib tashlaganda qolgan qoldiq bilan
o’lchanadi. Aholining tabiiy o’sishi dunyoning turli qismlarida, har xil
mamlakatlarda, hatto bir mamlakatning ayrim qismlarida turlichadir Masalan:
O’zbekiston tabiiy o’sishi yuqori bo’lgan davlatlardan hisoblanadi. Buning
sabablari tug’ilish va o’limga bog’liq. Hozir Yer shari aholisi har yili 2 foizga
ko’paymoqda. Ammo, aholi tabiiy o’sishining dunyo bo’yicha o’rtacha
ko’rsatkichidan yuqori bo’lgan joylar ham bor. Rivojlanayotgan mamlakatlarda
aholi ko’payishi yiliga 3-4 foizga yetadi. Eng kam tabiiy o’sish rivojlangan
kapitalistik mamlakatlarda kuzatiladi. Masalan, Yaponiyada – 10,8, Avstraliyada –
9,2, Italiyada – 4,9, AQShda – 5,9, Buyuk Britaniyada – 0,6 ‰ ni tashkil etadi.
O’zbekistonda bu ko’rsatkich 18‰ ni tashkil etmoqda.
Dunyo hududlarini tug’ilishning XX asrning ikkinchi bosqichidagi holatiga
qarab sharhlamoqchi bo’lsak, ularni shartli ravishda uch guruhga ajratish
maqsadga muvofiq.
Birinchi guruh – tug’ilish darajasi yuqori bo’lgan davlatlar. Bunga Afrika
davlatlari (deyarli hammasi), Osiyo va Janubiy Amerikadagi qator davlatlar,
Avstraliya va Okeaniya hamda O’rta Osiyo davlatlari kiradi. Bu davlatlardagi
oilalarda farzandlarning o’rtacha soni to’rttadan to sakkiztagacha, ba‘zi hollarda
esa undan ham yuqori bo’ladi. Ushbu davlatlardagi oilalarda tug’ilish darajasining
bunday yuqori bo’lishiga olib keluvchi qator omillarning asosiylari quyidagilar:
yuqorida zikr etilgan davlatlar, asosan, iqtisodiy jihatdan rivojlanayotgan davlatlar
bo’lib, aholisining, ayniqsa, ma‘lumotlilik darajasi nisbatan past, ayollar ijtimoiy
28](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_28.png)
![ishlab chiqarishda kam ishtirok etadi, shahar tarzining shakllanishi sust, tug’ilishni
cheklash haqidagi tushunchalar va unga kerakli tibbiy vositalar keng tarqalmagan.
Shuni alohida ta‘kidlab o’tish lozimki, tug’ilish darajasining yuqoriligi ba‘zi bir
demografik oqibatlarni keltirib chiqaradi. Jumladan, aholi soni juda tez ko’payib,
yangi oilalar vujudga keladi, aholi tarkibida bolalar salmog’i yuqori bo’ladi. Bu
demografik oqibatlar esa, o’z o’rnida, qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarga sabab
bo’ladi.
Yuqorida qayd etilgan davlatlar aholisi keyingi 10-14 yil davomida yiliga
o’rtacha 2,7-3,2 foizdan ko’paydi va dunyo aholisidagi salmog’i 23 foizdan oshdi.
Ikkinchi guruh oilalarda tug’ilish darajasi o’rtacha bo’lgan davlatlar guruhidir.
Ushbu guruhga dunyo bo’yicha jami 44 ta davlat kiradi. Ulardan 25 tasi
Yevrosiyoda, 2 tasi Afrikada, 16 tasi Amerikada va 1 tasi Avstraliya va
Okeaniyada. Ularning aholisi yer shari aholisining qariyb 40 foizini tashkil etadi.
Ushbu davlatlardagi oilalarda o’rtacha ikkitadan to’rttagacha farzandlar bor. Bu
guruhga kirgan davlatlar aholisi har yili 1,9 foizdan ko’payib bormoqda. Mazkur
davlatlarda oilaning bunday shakllanishi ularning tarixan tarkib topib kelgan
ijtimoiy-iqtisodiy omillari bilan bog’liqdir.
Tug’ilish darajasi o’rtacha bo’lgan joylarda aholi o’zining mavjud sonini
saqlab boradi. Ularda aholining keskin ko’payib ketish va kamayib ketish hollari
kutilmaydi. Aholi taraqqiyoti muammolarini hal etish bir muncha yengil kechadi.
Uchinchi guruh esa tug’ilish darajasi past bo’lgan davlatlardir. Ularning soni 32 ta.
Shundan 24 tasi Yevrosiyoda, 5 tasi Amerikada va 3 tasi sobiq SSSRda
joylashgani holda iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan davlatlardir. Ushbu guruhga
mansub davlatlar dunyo aholisining 36,0 foizini yoki uchdan bir qismini tashkil
etadi. Ularda aholi yiliga o’rtacha 0,9 foizdan ko’payib bormoqda. Oilalarning
aksariyat qismida bitta va ikkitadan bola bor, xolos.
So’nggi guruh davlatlarida istiqomat etuvchi oilalarda tug’ilishning bunday
kamayishb ketishi, birinchi navbatda, kapitalistik munosabatlar keng tarqalishi,
sanoat ishlab chiqarishi rivojlanib, shaharlar sonining o’sishi va shahar turmush
tarzining keng tarqalishi sabab bo’ldi. Ayniqsa, aholisining asosiy qismi
29](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_29.png)
![shaharlarda yashovchi Yevropa mamlakatlarida tug’ilish juda kamayib ketgan.
Masalan, Angliyada 1850-yillarda aholining 50 foizi shaharlarda yashagan va shu
davrda har ming kishi hisobiga tug’ilgan bolalarning soni o’rtacha 32-33 tani
tashkil qilgan. Yoki Germaniyani olib qaraylik. Bu mamlakatda aholining 90 foizi
shaharlarda istiqomat qiladi. Dunyodagi tug’ilish eng kam davlat bo’lib, har ming
kishiga nisbatan tug’ilgan bolalar 9-10 tani tashkil etadi. Ushbu guruh davlatlarida
hozirgi davrda tug’ilish darajasining kamayib ketishiga olib kelgan navbatdagi
omil ayollarning ijtimoiy ishlab chiqarishda, yollanma ishlarda nisbatan ko’proq
qatnashishidir. Masalan, Kanadada 1931-yilda ijtimoiy ishlab chiqarishda band
bo’lgan ayollar aholining 17 foizini, 1980-1990-yillarda esa 40 foizini tashkil
etgan.
Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda tug’ilishning kamayishiga olib kelgan
omillardan yana biri oilalarning buzilishi, ya‘ni nikohdan chiqish hollarining
nihoyatda ko’pligidir. Hozirgi davrda AQShda har yili qayd etilgan nikohlarning
50 foizi yoki yarmi buzilayotganligi ma‘lum. Boshqacha qilib aytganda, oila
qurgan yoshlarning deyarli yarmi ajralib ketmoqda. Tabiiy holki, nikohning qisqa
davom etishi oilada bola sonining o’z-o’zidan kamayishiga olib keladi. Bundan
tashqari, barcha iqtisodiy taraqqiy etgan davlatlar qatori, Shimoliy Amerikada ham
fan-texnika rivojlanib, ishlab chiqarish sohalariga kirib borishi natijasida aholining
tarkibida ishsizlar miqdori tobora ko’payib bormoqda. Ishsiz, boshpanasiz
aholining ertangi kunga ishonchi, oila qurish va farzand tarbiya qilishga iqtisodiy
imkoniyati bo’lmaydi. Ana shunday holatlar tug’ilishning kamayib ketishiga olib
keladi. Umuman olganda, kapitalistik munosabatlarning keng tarqalishi va
rivojlanishi oilaning farzandlarga bo’lgan ham iqtisodiy, ham ma‘naviy ehtiyojini
nihoyatda pasaytirib yubordi. Fikrimizning dalili sifatida eng taraqqiy etgan
kapitalistik davlatlardan biri – AQSh oilalaridagi tug’ilish ko’rsatkichlariga
murojaat etaylik. Agar, 1950-yilda har bir amerika oilalarida o’rtacha 3-4 tadan
bola tug’ilgan bo’lsa, 1970-yili bu ko’rsatkich 2-3 taga, bugunga kelib esa 1-2
tagacha kamaydi. AQSh da farzandsiz oilalar salmog’i ko’payib bormoqda. Bu
davlatda o’tkazilgan sotsiologik tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ko’pchilik oilalarda
30](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_30.png)
![faqat bittadan farzand bo’lib, ularning 44 foizi kutilmagan, 15 foizi xohlanmagan
farzandlar ekan. Mutaxissislar ushbu ahvolni ―Amerika oilasida inqiroz deb‖
atashmoqda. Bu inqiroz Amerika Qo’shma Shtatlari kelajagi uchun muammomi,
yo’qmi? Uni ushbu davlat aholisining taraqqiyot tarzidan kelib chiqib aniqlamoq
lozim.
Shunday qilib, biz yuqorida jahon mamlakatlari oilalarida tug’ilish
jarayonidagi o’zgarishlar bilan tanishib chiqdik. Ma‘lum bo’ldiki, hozirgi paytda
yer shari xalqlari oilalarida farzandlarning tug’ilish jarayoni bir xil emas ekan. Bir
guruh mamlakatlar oilalarida tug’ilish juda kamayib ketgan bo’lsa, ikkinchi bir
guruhda esa, aksincha, juda yuqoridir. Boshqa bir guruh davlatlar mavjudki, ularda
tug’ilish o’rtacha. Bunday holat, yuqorida aytganimizdek, turli ijtimoiy-iqtisodiy
omillar bilan bog’liq. Dunyodagi har bir hudud va davlatlarning o’z demografik
tarixi xususiyatlari hamda aholi yosh tarkibiga ta‘sir etuvchi omillari mavjuddir.
XX asr boshlarida shved demograf olimi G.Sundberg aholini yosh tarkibiga qarab
uch turga bo’ldi:
1. Progressiv.
2. Statsionar.
3. Regressiv.
Progressiv yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida bolalar (10-14 yoshdagi)
salmog’i qariyalarga (65 yosh va undan yuqori) qaraganda yuqori bo’ladi. Bunday
holat tug’ilish darajasi yuqori bo’lgan hududlarda kuzatilib, ularning aholisi
muntazam ko’payib boradi. Statsionar yosh tarkibida aholi umumiy miqdorida
qariyalar salmog’i tengdir. Statsionar yosh tarkibida aholi soni bir xil miqdorda
turadi. Aholining tez kamayishi yoki ko’payishi kuzatilmaydi.
Regressiv yosh tarkibida aholi umumiy sonida qariyalar salmog’i bolalarga
qaraganda yuqori bo’ladi. Bunday holatda esa aholi soni asta-sekin kamayib borib,
―depopulyatsiya holati yuz beradi. Aholi qarib boradi. Dunyo aholisi yosh tarkibi
bo’yicha hududiy xususiyatlarga egadir.
31](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_31.png)
![2.2. Aholining tug’ilishi darajasi va unga ta’sir etuvchi omillar
Mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida hududlardagi demografik
holatini har tomonlama o‘rganish katta ahamiyatga ega. Aholining ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishini geografik jihatdan o‘rganish, uni tabiiy va mexanik
harakatini tadqiq qilish muhim hisoblanib, bu harakatlar har bir mamlakatning
aholi sonini o‘zgarib borishiga hamda kelajak istiqbollarini belgilab berishga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Ma’lumki, aholining tabiiy harakati – tug‘ilish, o‘lim va avlodlar almashinuvi
natijasidir. Aholining tabiiy va mexanik harakatiga ko‘p omillarning ta’siri yuqori.
Ayniqsa, har bir mamlakatda hukmron bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning
o‘zgarib borishi mamlakatdagi demografik vaziyatga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, tug‘ilish va o‘lim nisbati tabiiy o‘sishga, aholining turmush tarzi,
erta nikohga kirish, ayollarning ishsizligi, ularning ijtimoiy mehnat bilan kam
shug‘ullanishi, tibbiy xizmatning pastligi, millat ongining rivojlanish darajasi,
milliy urf-odatlar, erkaklarning spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni
iste’mol qilishi, baxtsiz hodisalar, turli xil kasalliklar va boshqa omillar bilan ham
bog‘liqdir.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat
tubdan o‘zgardi. Jumladan, Samarqand viloyatida o‘rganilayotgan hududda ham
ba’zi o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, viloyatdagi demografik vaziyat
o‘ziga xos bo‘lib, u respublikaning boshqa viloyatlari orasida aholisining tabiiy
o‘sishi jihatdan etakchi o‘rinda turadi. O‘zbekistondagi viloyatlar ichida
Samarqand viloyati 1998 yildan hozirgi kunga qadar aholi soni jihatdan eng yuqori
bo‘lib, jumladan 2021 yil ma’lumotiga ko‘ra viloyatda 4031.3 ming kishi istiqomat
qiladi, shundan 1483.2 ming kishi yoki 37 % shahar aholisi hisoblanadi.
Aholining umumiy soni jihatidan keyingi o‘rinlarni Farg‘ona, Qashqadaryo
va Andijon viloyatlari egallaydi. Viloyat aholisining tez sur’atlar bilan o‘sishi,
avvalo tabiiy o‘sishning yuqoriligi bilan bog‘liqdir. Mintaqadagi tug‘ilish
koeffitsientining yuqoriligi va nisbatan o‘lim darajasining pastligi aholi sonining
32](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_32.png)
![tez o‘sishini ta’minlaydi. Kuzatishlar shundan dalolat beradiki, viloyatda 1992
yildan boshlab aholi soni doimiy o‘sib borgan. Lekin, bu ko‘rsatkich 2001 yildan
boshlab sezilarli darajada pasaya boshlagan. Bunga asosiy sabab tug‘ilishning
pasayishi bilan izohlanadi. Shu o‘rinda bevosita statistik ma’lumotlarga e’tibor
qaratadigan bo‘lsak, 1991 yilda viloyatda 84 ming bola tug‘ilgan, 1992 yilda 85
ming, 1993-1994 yillarda o‘rtacha 80 ming, 2001-2004 yillarda 61 ming, 2021-
2022-yillarda o‘rtacha 110 mingdan ortiq bola tug‘ilgan bo‘lib, bu ko‘rsatkich
oxirgi yillarda yana ko‘payganligini statistik tahlillardan ko‘rish mumkin.
Viloyatda tug‘ilish ko‘rsatkichi respublikaning boshqa mintaqalarida
bo‘lganidek, qishloq joylari aholisi shahar aholi manzilgohlariga nisbatan sezilarli
darajada yuqori hisoblanadi. Bunga asosiy sabab, aholi punktlarining funksional
tiplari, aholining mehnat tarkibi va boshqa bir qancha omillar bilan bog‘liq.
2. 2 -jadval.
Samarqand viloyati shaharlari aholisining tabiiy o‘sishini guruhlash (2021 y.)
Darajasi Shaharlar nomi Jami shaharlar
aholisi soni
ming kishi %
Tabiiy o‘sishning past darajasi, 15
‰ gacha Samarqand,
Oqtosh, Nurobod,
C h elak 16.2 55,1
Tabiiy o‘sishning o‘rtacha darajasi,
15 ‰ dan 20 ‰ gacha Juma, Bulung‘ur,
Ishtixon,
Kattaqurg‘on 448,5 69,9
Tabiiy o‘sishning yuqori darajasi 20
‰ dan 37 ‰ gacha Payariq, Urgut,
Jomboy 218,5 14,8
Jami shaharlar aholisi 1483.2 100,0
Jadval muallif tomonidan tuzilgan
Samarqand shahrida viloyatning boshqa shaharlariga nisbatan tabiiy o‘sishi
pastroq bo‘lib, Kattaqo‘rg‘on shahrida o‘rtacha, kichik shaharchalarda esa
yuqoriroqdir. S h u bilan birga aholining umumiy sonida ham xuddi shunday
ko‘rsatkichlar kuzatiladi. Viloyatda aholining tabiiy o‘sishi 1994 yil
ma’lumotlariga ko‘ra 29 ‰ ni, 2021 yilda esa, 23.7 ‰ ni tashkil etadi. 5-
33](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_33.png)
![jadvaldan ko‘rinib turibdiki, viloyat shaharlari aholisining tabiiy o‘sishini 3
darajaga: past – 15 ‰ gacha, o‘rtacha – 15‰ dan 20 ‰ gacha va yuqori – 20 ‰
dan 37 ‰ gacha guruhlariga bo‘liish mumkin. SHaharlar ichida aholi o‘sishning
past guruhiga Samarqand, Oqtosh, Nurobod va C h elak shaharlari kiradi. Bu erda
shaharlar aholisining 70 % dan ko‘p qismi yashaydi. Tabiiy o‘sishning o‘rta
darajasiga Juma, Bulung‘ur, Ishtixon, Kattaqurg‘on shaharlari kirib, viloyat
shaharlari aholisining qariyib 150 ming kishisi bu shaharlarda istiqomat qiladi.
Tabiiy o‘sishning yuqori ko‘rsatkichlari bilan Payariq, Urgut va Jomboy
shaharlari ajralib turadi. Viloyat shaharlari orasida tabiiy o‘sishning eng yuqori
o‘sishi bilan Payariq birinchi o‘rinda turadi. Payariq shahrida tabiiy o‘sish 37,1 ‰
ga teng, eng past tabiiy o‘sish Samarqand shahrida 13,3 ‰ ni tashkil etadi.
Samarqand viloyati qishloq aholisi tabiiy o‘sishni guruhlarga bo‘lib o‘rganish ham
maqsadga muvofiqdir. Qishloq aholisining 42,6 % da tabiiy o‘sish yuqori bo‘lib, bu
guruhda Urgut, Pastdarg‘om, Payariq va boshqa tumanlar kiradi. Tabiiy o‘sishning
past ko‘rsatgichlari yirik shahar Samarqandga yaqin joylashgan Samarqand tumani
va o‘rta shahar Kattaqo‘rg‘on joylashgan Kattaqo‘rg‘on tumani, hamda Tayloq va
Paxtachi tumanlari kiradi. Bu darajaga kiruvchi tumanlarda qishloq aholisining
31%i yashaydi.
Tabiiy o‘sishning o‘rtacha guruhiga Oqdaryo, Bulung‘ur, Qo‘shrabot, Narpay
va Nurobod kiradi. Bu erda qishloq aholisining 26,4%i to‘g‘ri keladi. Qishloq
tumanlarida tabiiy o‘sishning eng yuqori ko‘rsatkichi bilan Urgut ajralib turadi, bu
erda tabiiy o‘sish 27,5 0
/
00 ga teng, eng past tabiiy o‘sish esa Samarqand tumanida
bo‘lib, 18,5 0
/
00 ni tashkil etadi. Samarqand viloyati qishloq tumanlarida tabiiy o‘sish
o‘rtacha 23,1 0
/
00 hisoblanadi. Ma’lumki, aholining tabiiy o‘sishida birinchi navbatda
aholi tug‘ilishi darajasi, shuningdek, aholining o‘lim darajasi ham ta’sir ko‘rsatadi.
Aholining tug‘ilish darajasi 20 21 yil ma’lumotiga ko‘ra viloyatda 27,7 0
/
00 , o‘lish
darajasi esa, 4,7 0
/
00 ga teng. Bu ko‘rsatkich shahar aholi punktlarida o‘rtacha
tug‘ilish 21.8 /
00 , o‘lim 3,9 0
/
00 ni tashkil etadi.
34](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_34.png)
![2.3 -jadval .
Samarqand viloyati qishloq tumanlari aholisining tabiiy o‘sishini
guruhlash ( 2021 y).
Tabiiy o‘sish darajasi Qishloq tumanlari
nomi Jami qishloq
aholisi soni
ming
kishi %
Tabiiy o‘sishning past
darajasi, 21 ‰ gacha Samarqand, Paxtachi,
Kattaq o’ rg‘on, Tayloq 789,9 31,0
Tabiiy o‘sishning
o‘rtacha darajasi, 21 ‰ dan
24 ‰ gacha Oqdaryo, Bulung‘ur,
Qo‘shrabot, Narpay,
Nurobod 672,7 26,4
Tabiiy o‘sishning
yuqori daroajasi 24 ‰ dan
28 ‰ gacha Urgut, Pastdarg‘om,
Payariq, Ishtixon, Jomboy 1085,5 42,6
Jami qishloq aholisi 2 548.1 100,0
Jadval muallif tomonidan tuzilgan .
Viloyat shaharlari ichida eng yuqori tug‘ilish darajasi Payariq shahrida bo‘lib,
42,6 0
/
00 , o‘lim 5,5 0
/
00 , shu bilan birga tug‘ilishning yuqoriligi bilan Urgut 29,9 0
/
00 ,
Jomboy 26 0
/
00 ko‘rsatkichlari bilan ajralib turadi. SHaharlar ichida tug‘ilishning past
darajasiga Nurobod, Oqtosh va Samarqand shaharlari kiradi, bu erda tug‘ilish
o‘rtacha 18 0
/
00 ga teng, o‘lim darajasining eng yuqori ko‘rsatkichiga Bulung‘ur
shahri kiradi va 6 0
/
00 ni tashkil etadi.
Samarqand viloyati qishloq tumanlarida aholining tug‘ilish darajasi o‘rtacha
27,8 0
/
00 . Tumanlar ichida tug‘ilishning eng yuqori darajasi Urgutda 32,3 0
/
00 bo‘lib,
o‘lim 4,8 0
/
00 ga teng. Payariq, Pastdarg‘om, Ishtixon va Jomboy tumanlarida ham
tug‘ilish yuqori hisoblanadi. Tug‘ilish darajasining pastligi bilan Samarqand,
Kattaqo‘rg‘on, Paxtachi ajralib turadi, bu tumanlarda tug‘ilish o‘rtacha 25 0
/
00 ni
tashkil qiladi. 8-jadvalda viloyat shaharlari aholisining tabiiy o‘sishi 1979, 1989,
1994, 2015 yillar ma’lumotlari asosida tuzilgan. Bu yillar mobaynida viloyat shahar
35](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_35.png)
![aholisi bo‘yicha ham, shahar aholisining tabiiy o‘sishi bo‘yicha ham o‘zgarishlar
mavjud. Viloyat shaharlarida 1979 yilda aholi tabiiy o‘sishi nisbatan past bo‘lgan va
o‘rtacha 16,6 0
/
00 ni tashkil etgan. Bu yili faqatgina Urgut, Juma va Bulung‘urda
nisbtan yuqori bo‘lib, o‘rtacha 27 0
/
00 ga teng bo‘lgan, 1989, 1994 yillarda viloyat
shaharlarida tabiiy o‘sish 1979 yilga nisbatan ancha o‘sgan
2.4 -jadval
Samarqand viloyati shaharlari aholisining tabiiy o‘sishi (‰ hisobida)
S h aharlar nomi 1979 1989 1994 20 21
S h ahar aholisi 16,6 20,2 21,1 15,8
S h aharlar:
Samarqand 11,7 14,9 14,9 13,3
Kattaqo‘rg‘on 22,7 24,9 25,7 18,8
Bulung‘ur 28,7 20,6 27,3 16,1
Jomboy 24,2 21,2 21,6 20,8
Ishtixon 7,7 32,6 32,3 19,6
Oqtosh 20,7 15,0 23,0 13,7
Payariq - - - 37,1
CHelak 22,0 28,5 34,1 14,9
Juma 28,2 22,7 22,9 15,7
Nurobod 11,9 17,6 15,6 13,7
Urgut 24,8 31,1 31,8 25,2
Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan .
Shahar aholisi o ‘ rtacha bu yillarda tabiiy o ‘ sish 20 0
/
00 - 21 0
/
00 ni tashkil etgan .
Nurobod va Samarqand shaharlardan tashqari qolgan shaharlarning hammasida
tabiiy o‘sish yuqori bo‘lgan. Ohirgi 2015 yilga kelib, aholining tabiiy o‘sishi
shaharlarda yana pasayib ketdi. ( 9 -jadvalga qarang). Bu yilda faqatgina Payariq va
Urgut shaharlarida tabiiy o‘sish yuqori bo‘ldi. 9-jadvalda ko‘rsatilganidek,
Samarqand viloyati qishloq aholisining tabiiy o‘sishi 1979 yilga nisbatan 1989,
36](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_36.png)
![1994 yillarda ancha o‘sgan. Bu yillar davomida Urgut, Payariq va Pastdarg‘om
tumanlarida tabiiy o‘sish yuqori bo‘lgan va o‘rtacha 40%ni tashkil etgan.
2.5 -jadval
Samarqand viloyati qishloq aholisining tabiiy o‘sishi ( 0
/
00 hisobida)
Tumanlar nomi 1979 yil 1989 yil 1994 yil 20 21 yil
Oqdaryo 32,0 41,7 37,2 23,7
Bulung‘ur 34,7 43,6 39,5 2 3.3
Jomboy 32,1 38,6 34,5 26,2
Ishtixon 34,2 48,6 36,6 26,7
Kattaqo‘rg‘on 38,2 32,8 34,5 23,1
Qo‘shrabot 30,8 17,3 38,7 27.9
Narpay 36,2 28,7 32,9 19.9
Nurobod 11,9 17,6 15,6 25.1
Payariq 31,8 41,3 50,7 27,4
Pastdarg‘om 36,0 36,5 34,5 22,2
Paxtachi 33,1 35,2 32,6 2 1,6
Samarqand 28,4 32,4 39,0 20 ,5
Tayloq - 29,3 38,1 2 6,1
Urgut 38,4 39,4 40,7 28,1
Qishloq aholisi 39,1 35,2 36,6 23,1
Viloyat aholisi 27,2 27,4 29,2 20,3
Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan .
Tabiiy o‘sishning past ko‘rsatkichlari bilan N arpay tumani ajralib turadi. 2021
yilga kelib, viloyat tumanlari qishloq aholisining tabiiy o‘sishi ko‘rsatilgan 1979,
1989, 1994 yillarga nisbatan ancha pasaygan. Tabiiy o‘sish faqatgina Urgut
tumanlarida 28.1 0
/
00 , Ishtixonda 25 0
/
00 , qolgan hamma tumanlarda 19, 22, 24 0
/
00 ni
tashkil etadi. Umuman, viloyat qishloq aholisining tabiiy o‘sishi 1979, 1989, 1994
yillarda o‘rtacha 28 0
/
00 ga teng bo‘lsa, 2015 yilga kelib, bu ko‘rsatkich 27,7 0
/
00 ni
tashkil etadi.
37](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_37.png)
![O‘rganishlar shundan dalolat beradiki, butun viloyat shaharlari va tumanlari
bo‘yicha aholi o‘rtasida o‘lim darajasi yildan yilga pasayib borgan. Masalan, 1979
yilda viloyatda o‘lim darajasi 6,6 0
/
00 , 1989 yilda 5,7 0
/
00 , 1994 yilda 5,5 0
/
00 , 2021
yilda 4,7 0
/
00 ni tashkil et gan . Shaharlar ichida o‘lim darajasi Payariq, Bulung‘ur,
Jumada yuqoriroq, Ishtixon, Oqtosh va Nurobodda pastroq hisoblanadi. Tumanlar
miqyosida Payariq, Pastdarg‘om va Paxtachida o‘lim darajasi yuqori, Nurobod,
Kattaqo‘rg‘on va Bulung‘urda o‘lim darajasi nisbatan past hisoblanadi.
Viloyat aholisi sonining o‘sishiga faqatgina aholining tug‘ilishi va tabiiy
o‘sishi ta’sir etmasdan balki, aholining mexanik harakati, yashash joyini o‘zgarishi
ham ta’sir ko‘rsatadi. Aholi migratsiyasi bu ijtimoiy jarayon bo‘lib, u ishlab
chiqarish kuchlarining joylashishi va aholi sonining o‘sishi bilan bevosita bog‘liq.
Migratsiya aholining joylashuvi va uning hududiy tarkibiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, aholi migratsiyasi chuqur geografik jarayon hisoblanib, regionlarni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi sharoitida ichki farqlarni ifodalaydi. Migratsiya
ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va aholi joylashuvi o‘rtasidagi
munosabatlarga qulay sharoit yaratishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Samarqand viloyati
o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan demografik hudud hisoblanadi. Yuqorida
aytilgandek, viloyat aholi sonining o‘sishi asosan tabiiy o‘sishning yuqoriligi bilan
belgilanadi.
2.2. Aholining tabiiy o’sishi
Ma’lumki, aholining tabiiy harakati – tug‘ilish, o‘lim va avlodlar almashinuvi
natijasidir. Aholining tabiiy va mexanik harakatiga ko‘p omillarning ta’siri yuqori.
Ayniqsa, har bir mamlakatda hukmron bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning
o‘zgarib borishi mamlakatdagi demografik vaziyatga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, tug‘ilish va o‘lim nisbati tabiiy o‘sishga, aholining turmush tarzi,
erta nikohga kirish, ayollarning ishsizligi, ularning ijtimoiy mehnat bilan kam
shug‘ullanishi, tibbiy xizmatning pastligi, millat ongining rivojlanish darajasi, milliy
urf-odatlar, erkaklarning spirtli ichimliklar va giyohvand moddalarni iste’mol
38](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_38.png)
![qilishi, baxtsiz hodisalar, turli xil kasalliklar va boshqa omillar bilan ham bog‘liqdir.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat
tubdan o‘zgardi. Jumladan, Samarqand viloyatida o‘rganilayotgan hududda ham
ba’zi o‘zgarishlar ko‘zga tashlanadi. Ayniqsa, viloyatdagi demografik vaziyat
o‘ziga xos bo‘lib, u respublikaning boshqa viloyatlari orasida aholisining tabiiy
o‘sishi jihatdan etakchi o‘rinda turadi.
O‘zbekistondagi viloyatlar ichida Samarqand viloyati 1998 yildan hozirgi
kunga qadar aholi soni jihatdan eng yuqori bo‘lib, jumladan 2021 yil ma’lumotiga
ko‘ra viloyatda 4031,3 ming kishi istiqomat qiladi, shundan 1483.2 ming kishi
yoki 36,7 % shahar aholisi hisoblanadi. Samarqand viloyatida doimiy yashayotgan
aholi sonining ko’pligi bilan mamlakatda ko’p yillardan buyon oldingi o’rinlarda
turmoqda..Viloyat aholisi yildan -yilga ko’payib bormoqda. Aholining
ko’payishiga viloyat aholisining tabiiy ko’payishi katta salmoqda ta’sir
ko’rsatmoqda. Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2022- yilning 1- yanvar holatiga
viloyatda doimiy aholi soni 4 031,3 ming kishini tashkil qildi va yil boshiga
nisbatan 83,6 ming kishiga yoki 2,1 foizga ko‘paydi.
Yuqoridagi jadvaldan shuni ko’rishmiz mumkinki, viloyat aholisining
tumanlar bo’yicha taqsimotida aholi soni ko’pligi bo’yicha yuqoridagi o’rindagi
tumanlar qatoriga: Urgut 532.5 ming kishi, Pastdarg’om 367.3 ming kishi va
Kattaqo’rg’on -282.3 ming kishi kabilar dastlabki uchlikni egallamoqda. Aholi
soni kam bo’lgan tumanlarga Qo’shrabot 136.3 ming kishi, Paxtachi 147.9 ming
kishi, Nurobod 156.3 ming kishi tashkil etgan holda, oxirgi o’rinlarni band
etmoqda. Samarqand shahar aholisi esa 561.9 ming kishiga yetib, juda yirik shahar
ko’rinishini mustahkamlab bormoqda.
Viloyatdagi ikkinchi darajali shahar Kattaqo’rg’on shahari hisoblansada, bu
yerda aholi soni 91.9 ming kishini tashkil etib, haligacha 100 minglik “davon” dan
o’ta olmayapti. Bundan tashqari viloyatning bu ikki shaharlari orasida farqning
6,11 martaga farq qilishi farqlarning ancha katta ekanligini ko’rsatadi. Yuqoridagi
aholining taqsimlanishi va tumanlar o’rinlarida tabiiy ko’payishning ta’siri
salmoqli bo’lmoqda. Shunday bo’lishiga qaramasdan tumanlarning aksariyati
39](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_39.png)
![tabiiy ko’payishi hisobiga aholi soni ortayotganligini yuqorida keltirilgan
tumanlarning egallab turgan o’rinlari tarixiy 10 yillikni tahlil qilsangiz ham,
ularning yuqori o’rinlarda turganligini ko’rishimiz mumkin.
2.6-jadval
Doimiy aholi soni, ming kishi (2022- yil 1- yanvar holatiga )
shu jumladan: jami aholi sonidan:
Jami aholi
soni erkaklar
ay ollar shahar
aholisi qishloq
aholisi
Viloyat
bo‘yicha 4 031,3 2 028,5 2 002,8 1 483,2 2 548,1
Samarqand sh. 561,9 272,2 289,7 561,9 х
Kattaqo‘rg‘on
sh. 91,9 45,9 46,0 91,9 х
tumanlar:
Oqdaryo 165,1 83,4 1,7 63,8 101,3
Bulung‘ur 193,4 98,6 94,8 42,8 150,6
Jomboy 180,5 91,1 89,4 39,8 140,7
Ishtixon 264,4 133,0 131,4 71,4 193,0
Kattaqo‘rg‘on 282,3 143,3 139,0 53,4 228,9
Qo‘shrabot 136,3 69,5 66,8 12,6 123,7
Payariq 260,3 134,7 125,6 74,4 185,9
Pastdarg‘om 367,3 184,6 182,7 94,7 272,6
Paxtachi 147,9 73,5 74,4 28,7 119,2
Samarqand 261,5 132,1 129,4 16,1 245,4
Narpay 219,2 111,4 107,7 65,1 154,1
Nurobod 156,3 78,7 77,6 17,7 138,6
Toyloq 210,5 106,2 104,3 25,7 184,8
Urgut 532,5 270,2 262,3 223,1 309,4
Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan.
Viloyatda aholining 1 483,2 ming kishisi shaharlarda, 2 548,1 ming kishi esa
qishloqlarda iste’qomat qilmoqda . Qishloqlarda yashayotgan aholining
shaharliklardan 1,5 barobar ko’pligini ko’rishimiz mumkin. Bu esa tug’ulish
ko’rsatgichlarining viloyatda ancha ijobiy darajaga ega ekanligini ifodalalaydi.
Bunga sabab shaharda tug’lish darajasi qishloqlardagidan ancha past ekanligi bilan
ifodalanadi. Shaharda tug’ulish darajasining past bo’lishiga, shahar hayotiga
yangiliklarning tez kirib kelishi tufayli rivojlanishning “o’ziga xos belgisi” sifatida
ko’rilayotgan kam bolali oilaga o’tish jadallashganligi, bundan tashqari aholi
40](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_40.png)
![zichligining yuqoriligi aholini uy-joy bilan ta’minlash masalalari oila boshi
hisoblangan ota-onalarning oilada ko’p farzandlilikdan chekinishga olib kelmoqda.
Shuning barobarida har xil ekologik ko’rsatkichlarning shaharlarda salbiy
tamonlama yuqori pog’onalarda turishi kabi jihat ham shaharlarning tug’ilish
ko’rsatgichlarining past darajada ekanligidan dalolat beradi. Samarqand viloyati
aholisining tabiiy harakati ko’rib o’tish joizdir.
2.7-jadval
Aholining tabiiy harakati
kishi har ming aholiga, nisbatan
2020- y 2021- y.1) o‘sish,
kamayish 2020- y. 2021- y.1)
Tug‘ilganla
r 101 414 110 437 9 023 25,9 27,7
O‘lim 18 404 18 808 404 4,7 4,7
Nikohlar 33 385 36 228 2 843 8,5 9,1
Ajralishlar 2 961 4 141 1 180 0,8 1,0
Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan
Tug ‘ ilish . 2021- yilning yanvar - dekabr oylarida 110 437 bola tug ‘ ilgan va
2020- yilning shu davriga (101 414 bola tug ‘ ilgan ) nisbatan 9 023 taga ko ‘ paydi ,
tug ‘ ilish koeffitsienti esa 23,7 ‰ ni tashkil qildi (2020- yil yanvar - dekabrida 25,9
‰). Yuqoridagi ma ’ lumotlardan shuni ko ’ rishimiz mumkinki tug ’ ulish darajasi
Qo ’ shrabot tumanida 32.8 ‰ ga , Payariq va Urgut tumanlari mos ravishda -31.9
va 31.8 ‰ tashkil etgan holda viloyatning tabiiy ko ’ payishi yuqori tumanlari
hisoblanishadi . Oxirgi o ’ rinlarda turadigan hududlarga Samarqand 20.7 ‰,
Kattaqo ’ rg ’ on shahar 23.0 ‰ tashkil etsa , tumanlar o ’ rtasida eng past tug ’ ilish
Narpay tumaniga 24.6 ‰ tashkil etadi . Shunga qaramasdan eng past ko ’ rsatgich
tumanda ham mamlakatning o ’ rtacha ug ’ ilish darajasidan keskin farq qilmasligini
ko ’ rishimiz mumkin . Shundan kelib chiqqan holda viloyatda stabil o ’ sish barcha
hududlarda davom etayotganligini aytib o ’ tishimiz mumkin .
41](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_41.png)
![Yuqori tug ’ ilish darajasiga ega bo ’ lgan tumanlarda esa bunga shaharlashish
darajasining pastligi tog ’ iqlimi hukuronligi aholi salomatligi o ’ z ta ’ sirini
o ’ tkazmoqda . Buning sababi yuqori ko ’ rsatgichli Qo ’ shrabot , Urgut va Payariq
tumanlari umumiy jihati hududning kattaligi , tabiiy sharoitning yaxshiligi va
aholining qishloq xo ’ jaligi tarmoqlarida bandligining boshqa tumanlariga nisabatn
yuqoriligi o ’ z ta ’ sirini ko ’ rtastgan deyishimiz mumkin . Tug‘ilish koeffitsientining
yillar tahlili shuni ko’rsatadiki tug’ilish ko’rsargichi sezilarli darajada o‘sishi
Qo‘shrabot (29,0 dan 32,8 ‰ga), Ishtixon (27,7 dan 30,7 ‰ga), Bulung‘ur (25,0
dan 27,6 ‰ga), Toyloq (27,7 dan 30,3 ‰ga) tumanlarida kuzatildi.
Aholining tabiiy ko’payishida tarozining ikkinchi pallasida vafot etganlar
soni turadi. Shunisi ayonki aholining tabiiy ko’payishini quydagi formula asosida
topilar edi:
T
k =T-O’
Bunda T
k -Tabiiy ko’payish T-Tug’ilganlar soni O’-Vafot etganlar soni
Shu formuala asosida endigi navbatda vafot etganlarni
ko’rib chiqishni taqozo etadi. Viloyat vafot etganlar diogrammasi quydagicha
ko’rinish kasb etmoqda.
42](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_42.png)
![Vafot etish darajasi. 2021- yilning yanvar-dekabr oylarida vafot etganlar
soni 18 808 kishini tashkil qildi va 2020- yilning shu davriga (18 404 kishi)
nisbatan 404 taga ko‘paydi. O‘lim koeffiitsenti esa 4,7 ‰ni tashkil qildi (2020-
yilning shu davrida 4,7 ‰). Bu grafiklar tahlilidan yaqqol ko’zga tashlanib
turibdiki, vafot etganlar ko’rsatgichi shahar hududlar (Samarqand-6.4 0
/
00 va
Kattaqo’rg’on 5.8 0
/
00 ) da yaqqol yuqoriligi bilan, shaharlardan uzoqlashgan sari
esa bu ko’rsatgichlar pasayotganligini ko’rishimiz mumkin (Samarqand tumanida
5.5 0
/
00 ). Olim darajasi past bo’lgan hududlar sirasiga Urgut va Nurobod
tumanlarida 3.9 0
/
00 dan tashkil etadi. Bu tahlillar shuni ifodalaydiki shaharlarda har
xil zararli holatlar (avtohalokatlar, yong’inlar, yuqumli kasaliklardan keng
tarqalganligi, zararli odatlar kashandalik, alkogol maxsulotlarining keng iste’mol
qilinishi va boshqalar) ko’plab uchrab turishi bunga o’z ta’sirini o’tkazmoqda.
Chekka qishloq tumanlarida esa aholi zarali odatlardan chetta ekanligi, har xil yo’l
transport hodisalari sodir bo’lishi havfining kamligi va eng asosiysi aholi yosh
tarkibida bolalar va mehnat resurslarining ko’pligi (qariyalar sonining ko’pligi
aholi o’lim darajasiga ta’sir etadi) o’lim darajasining boshqa hududlardan ko’ra
past darajada ekanligi bilan ajralib turadi. O’limga olib keluvchi holatlarni tahlil
qiladigan bo’lsak quydagi vaziyatni ko’rishimiz mumkin:
43](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_43.png)
![Diagrammadan shuni ko’rishimiz mumkinki vafot etganlarning nisbatan
yuqori ko’rsatgichda ega bo’lgan kasallik bu nafas olish kasalliklari-8.1% tashkil
etsa, keyingi yakka kasaliklarga o’simtalar-6.6% to’g’ri kelmoqda. Shuningdek
baxtsiz hodislardan-4.8% va ovqat hazm qilish kasalliklari 4.2% tashkil etmoqda.
Shuning barobarida boshqa turdagi kaslliklardan 12.5% hamda 62.7% turli boshqa
sabablar oqibatida o’lim holatlariga olib kelmoqda.
44](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_44.png)
![45](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_45.png)
![Bundan shu narsa ma’lum boladiki, yuqorida sanab o’tilgan holat va
kasalliklar inson hayoti uchun eng zararli oqibatlarni ya’ni o’lim xavfini keltirib
chiqarish jihaddan boshqa kaslliklardan keskin oldinda turishini ifodalaydi.
Shunday ekan aynan bu kasalliklar va holatlar aholi o’limida asosiy omil bo’lib
xizmat qilaveradi. Shu omil qayerda yaxshi rivojlangan bo’lsa shu hududda o’lim
darajasi boshqa hududlardan yuqori ekanligini ko’rishimiz mumkin. Bu holat va
ksalliklarning aksariyati yuqori urbanizatsiyalashgan hududlar va aholi zichligi
yuqori bo’lgan joylarda o’z tasdig’ini topadi. Yirik shaharlar aynan shu ikki
holatda yaqqol misol bo’la oladi, chunki aholi haddan ziyod zich bu transport
tirbandliklari yo’l qoidalarning ko’plab buzilishi, hamda ekologik jihaddan havosi
zararlanganligi aholi o’rtasida nafas olish tizimi kasalliklarni rivojlantirish muhim
omil bo’lib ro’l oynaydi. Bundan tashqari aholi asosan aqliy mehnat egalaridan
tashkil topganligi ish faoliyati davomida bir joydan harakatlanmasdan ishlash
holatlari, asosan tayyor ovqatlarni iste’mol qilishi kabi holatlar aholi o’rtasida
ba’zi kasalliklarni qishloq joylarga nisbat yuqori darajada tarqalishiga olib keladi
desak mubolag’a bo’lmaydi. Bu esa aholining tabiiy o’sishiga o’z ta’sirlarini
otkazmoqda albatta. Shuning barobarida viloyatda tug’ulish darajasiga yana bir
ta’sir etuvchi omil sifatida nikoh va ajralishlarni ham ko’rib chiqishni joiz deb
topdik. Bunga sabab aholishunos olimlar demografik holatlarni o’rgangan
paytlarda tug’ulish va o’lim ko’rsatgichlari bilan teng baropbarda nikoh va
ajralishlarni ham tahlil qilib o’tishni joiz deb bilishgan. Shunday ekan bu
ko’rsatgichlarni atroflicha tahlil qilishimiz ishimizdan ko’rilayotgan muommolarni
yechishimizda asosoiy dastak vazifasini o’tayadi albatta. Quyida aholi o’rtasida
nihok va ajralish ko’rsatgichlari tumanlar kesimida qanday ifodalanishini
ko’rishimiz mumkin.
Nikoh. 2021- yilning yanvar-dekabr oylarida FHDYO organlari tomonidan
36 228 kishi nikohi qayd etildi, mos ravishda 1 000 aholiga nisbatan nikoh tuzish
koeffitsienti 9,1 ‰ni tashkil etdi.
46](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_46.png)
![Yuqorida nikohlar soni aholi sonidan kelib chiqqan holda Urgut tumani va
Samarqand shaharlarda ko’p tuzilganligini aniq. Ammo nikoh koeffitsienti yuqori
ko’rsatkichga ega bo’lgan hudud Payariq tumani (10,2 ‰ ), Bulung’ur va
Jomboyda 9,8 ‰dan to’g’ri kelmoqda. Nikohlanish koeffitsienti eng past hududlar
samamarqand shaharda 7,8 ‰ tashkil etmoqda. Yillar davomida nikohlanish
o’zgargan hududlarga quydagilar kiradi. Nikoh tuzish koeffitsientining sezilarli
darajada ko‘payishi Kattaqo‘rg‘on shahri (7,0 dan 9,2 ‰ga), Kattaqo‘rg‘on (7,8
dan 9,6 ‰ga), Samarqand (7,3 dan 8,7 ‰ga), Samarqand shahri (6,6 dan 7,8
‰ga), tuman va shaharlarida kuzatildi.Yangi oilalarning ko’payishi aholining
tabiiy ko’payishiga ijobiy hissasini qo’shuvchi omil hisoblanadi. Nikoh
shartnomasini bekor qiluvchilar esa aholining kamayishiga xizmat qilmoqda.
Nikohdan ajralishlar. 2021- yilning yanvar-dekabr oylarida FHDYO
organlarida 4 141 kishi nikohdan ajralganligi qayd etilgan bo‘lib, 1 000 aholiga
nisbatan nikohdan ajralish koeffitsienti 1,0 ‰ni tashkil etdi. Nikohdan ajralish
koeffitsientining sezilarli darajada ko‘payish Jomboy (0,7 dan 1,2 ‰ga) va Toyloq
(0,6 dan 1,1 ‰ga), Samarqand shahri (1,3 dan 1,7 ‰ ga) tumanlarida kuzatildi.
47](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_47.png)
![Ajrashganlar diogarammasi tahlilidan shuni ko’rishimiz mumkinki,
Samarqand va Kattaqo’rg’on shaharlari 1,7 ‰dan to’g’ri kelib, oldingi o’rinni
egallamoqda. Ajarshish koeffitsiyenti eng past hududlarga Urgut va Nurobod
tumanlari kiradi. Shaharlarda har xil zararli odatlarning odatlarning keng tarqalishi,
shahar psixologiyasida ayol va er huquqlari o’rtasidagi o’zaro kelishmovchiliklar,
juda ko’p o’zaro munosabatlarga kirish oqibatida xiyonatlarning ko’plab
uchrashiga olib keladi. Eng past ko’rsatgichlarga ega bo’lgan Urgut va Nurobod
qishloq tumanlarida aholi o’rsatisida sadoqat kabi tushunchalarning qadriyat
darajasiga ko’tarilganligi, oilalarning birga yashash (Bobo va Buvilar bilan) ham
oilada mustahkam bo’lishiga olib keladi. Bu jihad aholining tabiiy o’sishiga o’z
ta’sirini ko’rishimiz mumkin.
Xulosa o’rnida Samarqand viloyati tabiiy o’sishiga ijobiy ta’sir etuvchi
omillar sifatida nikohlar tuzulishi soni ko’pligi, kasaliklarning kam taqalganligi
o’lim darajasining pastligi bilan ajralib turagigan qishloq tumanlaridan (Urgut,
Payariq, Qo’shrabod tumanlari) tabiiy o’sish yuqori darajada davom etmoqda.
Aksincha shaharlashish darajasi yuqori yoki ortib borayotgan hududlar aholining
tabiiy ko’payishiga salbiy ta’siri ko’rsatayotganligini ko’rmoqdamiz. Bunday
48](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_48.png)
![vaziyatda aholining demografik siyosat yuritishda shaharlashayotgan hududlarda
ko’paytirish, Urgut, Payariq, Qo’shrabot kabi qishloq tumanlarda esa agarda aholi
zichligi ortib ketsa aholini kamaytirish siyosatini olib borishga datlabki moyil
hududlardan hisoblanadi.
2.3. Aholining mexanik o’sishi
Viloyat aholisi sonining o‘sishiga faqatgina aholining tug‘ilishi va tabiiy
o‘sishi ta’sir etmasdan balki, aholining mexanik harakati, yashash joyini o‘zgarishi
ham ta’sir ko‘rsatadi. Aholi migratsiyasi bu ijtimoiy jarayon bo‘lib, u ishlab
chiqarish kuchlarining joylashishi va aholi sonining o‘sishi bilan bevosita bog‘liq.
Migratsiya aholining joylashuvi va uning hududiy tarkibiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Shu bilan birga, aholi migratsiyasi chuqur geografik jarayon hisoblanib, regionlarni
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi sharoitida ichki farqlarni ifodalaydi. Migratsiya ishlab
chiqarishning hududiy tarkibi va aholi joylashuvi o‘rtasidagi munosabatlarga qulay
sharoit yaratishga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Samarqand viloyati o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan demografik hudud
hisoblanadi. Yuqorida aytilgandek, viloyat aholi sonining o‘sishi asosan tabiiy
o‘sishning yuqoriligi bilan belgilanadi . Aholining ko’payishiga ikkinchi ta’sirini
ko’rsatadigan yirik omil bu mexanik ko’payish yoki migratsiya hisobiga
ko’payishga aytiladi. Viloyat aholisining migratsiyasi hududning qulay geografik
hududda joylashganligi, ijtimoiy –iqtisodiy aloqlarning rivojlanganligi va qo’shni
davlatlar bilan chegaradoshligi migratsiyaning ijobiy tamonga o’sishga olib keladi.
Migratsiya. Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2021- yilning yanvar-dekabr
oylarida viloyat bo‘yicha ko‘chib kelganlar soni 9 591 kishini, shu davr mobaynida
ko‘chib ketganlar soni esa 17 643 kishini tashkil qildi. Migratsiya qoldig‘i minus -
8 052 kishi (2020- yilning shu davrida minus -12 643 kishi)ga teng bo‘ldi.
Jadvaldan shu ko’rishimiz mumkinki, tumanlar kesimi bo’yicha chetga ko’chib
ketuvchilar soni jihatdan Samarqand shahri 1/8 qismi 2700 kishiga yaqinni tashkil
etmoqda, keyinggi o’rinlarda aholi soni jihatdan oldingi o’rinlarda turadigan
49](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_49.png)
![Payariq, Urgut va Kattaqo’rg’on tumanlarida yiliga 1500 kishi atrofida ko’chib
ketuvchi topilmoqda.
2.8-jadval
Aholining migratsiya ko‘rsatkichlari, kishi(yanvar-dekabr oylarida)
Kelganlar gan r
Kelganla
r Migratsiya Ketganla
r Migratsi
ya – y. 021
saldosi
– y.
2020- y. 21-
2020-y 0 20 21-y y. 2 2020-y 20 21-y y. 2 2020-y 20 21-y -
y.
Viloyat
bo‘yicha 5 142 9 591 17 785 17 643 -12 643 -8052
Samarqand
sh. 80 4 918 2 68 2 695 -2 364 2 223
Kattaqo‘rg‘on
sh. 280 571 616 773 -553 -202
tumanlar:
Oqdaryo 99 219 598 722 -557 -503
Bulung‘ur 433 433 1 097 1 118 -1 041 -685
Jomboy 341 398 483 529 -417 -131
Ishtixon 279 521 1 417 1 319 -1 380 -798
Kattaqo‘rg‘on 441 452 2 121 1 369 -1 979 -917
Qo‘shrabot 164 234 989 1 201 -950 -967
Payariq 245 195 1 498 1 564 -1 438 -1 369
Pastdarg‘om 213 248 83 990 -828 -742
Paxtachi 351 13 1 071 1 256 -900 -1 243
Samarqand 555 533 661 871 -472 -338
Narpay 393 225 1 256 82 -1 148 -657
Nurobod 19 238 736 606 -731 -368
Toyloq 303 368 372 384 -318 -16
Urgut 146 25 1 299 1 364 -1 272 -1 339
Jadval viloyat statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan
Oxirgi o’rinlarda turuvchi tumanlarda sirasiga Tayloq tumaniga deyarli 400
kishiga yaqin ko’chib ketgan odamlar ro’yxatga olingan. Bundan tashqari
Nurobod, Jomboy kabi tumanlarda ham ko’chib keluvchilar soni kam hisoblanadi.
Yillar tahlilli shuni ko’rsatadiki 2021-yilda ko’chib ketganlar 2020 yilga nisbatan
kamaygan tumanlar Kattaqo’rg’on, Ishtixon va Narpay kabilar kiradi. Ko’chib
kelganlar ko’rsatgichi viloyat tumanlari bo’yicha quydagicha taqsimlangan.
50](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_50.png)
![51](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_51.png)
![Samarqand shahri 2021 yil ko’rsatgichi bo’yicha eng yuqori ko’rsatgichda
yani viloyatga amalga oshirilgan emmigrantlarning deyarli yarmini o’ziga qabul
qilmoqda. Keyingi o’rinlarda Kattaqo’rg’on shahari, Samarqand va Ishtixon
tumanlari 500 kishidan ko’p emmigrantlarni qabul qilmoqda. Tashrif
buyuruvchilari soni bo’yicha Paxtachi (13) va Urgut (25) tumanlari turadi. 2020-
yil bilan solishtirib ko’radigan bo’lsak, Urgut va Paxtachi tuanlarida keskin kirib
keluvchilar kamaygan bo’lsa, Samarqand shahrida 5.5 barobar oshishish kuzatildi.
Migratsiya saldosi aholining ko’payishiga salbiy ta’sir etadigan darajada katta
bo’lgan tumanlar sirasiga Payariq, Urgut va Paxtachilar kiradi. Bu tumanlarda
2021 yilda migratsiya saldosi 1200 kishidan ziyodni tashkil etmoqda. Migratsiya
saldosi plusga o’tgan hudud Samarqand shahar hisoblanandi. Bu hududda 2021
yilda migratsiya saldosi 2223 kishi bilan plus tamonga o’tdi.
Bu boshqa tumanlardan kuzatilmagan ko’rsatgichlardan ancha yaxshi
hisoblanadi. Bunga sabab boshqa tumanlarda migratsiya saldosi manfiy
ko’rsatgichga ega hisoblandi.2020 yilga qaraganda viloyatda ko’chib keluvchilar
soni 2 barobar (5142 kishidan dan 9591kishiga ga o’zgardi). Ko’chib ketuvchilar
soni esa deyarli bir xil bo’lmoqda 17700 kishi atrofida bo’lmoqda. Yillik
migratsiya saldosi 2020 yilga nisbatan 2021 yilda 12643 kishidan -8052 kishiga
tushgandir. Xulosa o’rnida shuni ayta olamizki viloyatda ko'chib keluvchilar soni
stabil emasligini tebranib turishini va har qanday sharoitda aholi ko'payishiga
salbiy ta’sir ko’rsatishini ko’rishimiz mumkin.
52](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_52.png)
![III-BOB. SAMARQAND VILOYATI AHOLI JOYLASHUVINING
HUDUDIY TIZMLARI
3.1. Samarqand aglomeratsiyasi
Samarqand viloyati hududida joylashgan eng yirik guruhli aholi punktlari
tizimi Samarqand aglomeratsiyasi hisoblanadi. Ma’lumki, aglomeratsiyaning tashkil
topishi va rivojlanishi asosan hozirgi zamon urbanizatsiya jarayonlari hamda shahar
va boshqa aholi punktlari aholisining bir biri bilan bevosita aloqadorligi, shuningdek
sanoat va agrosanoat majmualarining borligi bilan bog‘liqdir. Demak, aholi
punktlari aglomeratsiyasi murakkab hududiy ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo‘lib, ularni
o‘rganish ishlab chiqarishni va aholini joylashtirishda muhim ahamiyatga ega.
Shu soha yirik mutaxassislaridan biri G.M. Lapponing fikricha, shahar
aglomeratsiyalari bu shaharlar va qishloq aholi punktlari to‘plami bo‘lib, ular yirik
markazlar atrofida vujudga keladi. Bu erda urbanizatsiya jarayonlari ta’sirida
aholining turmush tarzi chuqur o‘zgaradi (Lappo, 1987). S.A.Kovalev va
N.Y a .Kovalskaya fikricha aglomeratsiya bu bir nechta shaharlarning
mujassamlashuvi bo‘lib, ular shu darajada yaqinlashadiki, shahar aholi punktlari bir
biriga qo‘shilib ketadi va umumiy shahar atrofiga tutashgan yagona shahar joylari
paydo bo‘ladi. Aglomeratsiya aholi punktlarining chambarchas yaqinlashishidan va
har kunlik punktlararo bog‘liqlik asosan mayatnikli migratsiyaning rivojlanishidan
vujudga keladi deb yozilgan(Kovalev, Kovalskaya, 1980).
Umuman olganda, aglomeratsiya tushunchasi birinchi marta evropaliklar
tomonidan sanoat korxonalarining bir joyda to‘planishi, joylashishi, shahar va
qishloq aholi punklarining lokal guruhi bo‘lib, ular o‘rtasida doimo madaniy-
maishiy, mehnat va boshqa bir-biri bilan bog‘liq aloqalar mustahkam o‘rin olgan
bo‘ladi. Samarqand aglomeratsiyasi regional aholi joylashuvining va respublikamiz
janubi-g‘arbiy qismining markazi hisoblanadi. Kattaqo‘rg‘on shahri Samarqand va
Buxoro aholi joylashuvi tizimi o‘rtasidagi bog‘lovchilik vazifasini bajaradi.
Samarqand aglomeratsiyasining tashkil topishi 1973 yildan boshlandi. Bunga
qadar hozirgi aglomeratsiyaning hududida faqatgina 2 ta yo‘ldosh shahar chalar
53](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_53.png)
![Kimyogarlar va Xishrav hamda aglomeratsiyaning asosiy shahri-Samarqand mavjud
edi. 1973 yili Urgut, Bulung‘ur va Juma shaharlarining vujudga kelishi Samarqand
aglomeratsiyasi - ning barpo bo‘lishiga sababchi bo‘ldi. 1980 yilda Jomboy, Daxbed,
Charxin va Tayloq shahar aholi punktlarining paydo bo‘lishi bilan aglomeratsiya
chegarasi kengaydi. Keyingi yillarda ham uning chegarasi shahar aholi
punktlarining tashkil topishi hisobidan kengayib bordi. Samarqand aglomeratsiyasi
aholining soni, xalq xo‘jaligining qudrati jihatidan O‘zbekiston Respublikasining
Toshkent aglomeratsiyasidan k e yin turadi.
Hozirgi vaqtda Samarqand aglomeratsiyasi tarkibida Samarqand shahri
kengash i va unga yaqin bo‘lgan 8 ta qishloq tumanlari-Oqdaryo, Bulung‘ur,
Jomboy, Payariq, Samarqand, Tayloq, Urgut, Samarqand shahridan tashqari 6 ta
shahar-Urgut, Bulung‘ur, Juma, Jomboy, Payariq, Chelak hamda 39 ta (1996 yilda 6
ta) shahar ch a 40-45 km.li rad i usi bilan kiradi.
Aglomeratsiya maydoni 4,8 ming km.kv. yoki Samarqand viloyati hududining
30% ini tashkil etadi. 2021 yil ma’lumoti bo‘yicha aglomeratsiya hududida 2377,6
ming kishi, shulardan 1026,2 ming kishi yoki 43% i shahar aholisi hisoblanadi. Bu
hududda viloyat aholisining 67,6% i istiqomat qiladi. Bu erda hamasi bo‘lib 1007 ta
qishloq aholi punktlari yoki boshqacha qilib aytganda viloyatdagi 55% qishloqlar
joylashgan. Ularda o‘rtacha aholi soni – 1342 kishiga teng, bu ko‘rsatkich viloyat
bo‘yicha 1183 kishini tashkil qiladi.
Samarqand aglomeratsiyasining tashkil topishi asosan hududiy iqtisodiyotning
yagona tizimi va transport turlarining rivojlanishi bilan bog‘liqdir. Kuzatishlar olib
borishdan shu ma’lum bo‘ldiki, Samarqand shahrida joylashgan sanoat korxonalari
ishchilarning 30% i tebranma migrantlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Aglomeratsiyada
asosan engil, oziq-ovqat, mashinasozlik va metalni qayta ishlash, qurilish
materiallari sanoati va boshqa sanoat tarmoqlari rivojlangan. Aglomeratsiya sanoat
ishlab chiqarishning 44% dan ortiq qismi Samarqand shahrining o‘zida joylashgan.
Samarqand shahridan tashqari sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan shaharlarga Jomboy,
Bulung‘ur, Juma va Urgut kiradi. S h u bilan birga transport va boshqa infratuzilma
shaxobchalari ham taraqqiy etgan.
54](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_54.png)
![Aglomeratsiyaning qishloq joylarida tabiiy o‘sish darajasi yuqori bo‘lgan
joylarda shahar atrofi xo‘jaligi rivojlangan. Bu jihatdan Samarqand va Urgut
tumanlari asosan ajralib turadi. Samarqand aglomeratsiyasi qishloq xo‘jaligining
quyidagi ixtisoslashgan rayonlarga bo‘linadi : paxtachilik va pillachilik rayoni;
sabzavotchilik, uzumchilik va bog‘dorchilik, go‘sht-sut chorvachiligi va pillachilik ;
tamakichilik, uzumchilik, go‘sht-sut chorvachiligi va don xo‘jaligi; bog‘dorchilik va
uzumchilik, go‘sht chorvachiligi.
Samarqand aglomeratsiyasining madaniy-maishiy sohasi O‘zbekistonning
boshqa shaharlari singari asosan savdo tarmog‘i yaxshi rivojlangan. Aholi hayotida
asosan bozorlar odatda ko‘proq rol o‘ynaydi. Samarqand shahrining bunday
ahamiyatli bozorlaridan biri Siyob bozori hisoblanadi. Bundan tashqari, Urgut,
Jumabozor, Tayloq va boshqa bozorlarning ham ahamiyati katta.
Aglomeratsiyaninig hamma tuman markazlarida bozorlar mavjud bo‘lib,
shaharlarning tarixiy rivojlanishida va aglomeratsion tizimning tashkil topishida
asosiy o‘rin egallaydi. Shuning uchun Samarqand bozorlariga asosan yakshanba
kunlari shaharning yaqin atroflaridan juda ko‘p aholi kelib ketadi, bu aglomeratsiya
chegarasining ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Samarqand aglomeratsiyasiga
kiradigan tumanlar Zarafshon daryosining ikkala sohilida ham joylashgan.
Zarafshonning chap qismida Samarqand, Pastdarg‘om, Tayloq tumanlari, o‘ng
qirg‘oqida esa qolgan tumanlar, ya’ni, Oqdaryo, Bulung‘ur, Jomboy va Payariq
joylashgan. Daryoning chap qirg‘og‘i, o‘ng qirg‘og‘iga nisbatan xo‘jalik va
demografik jihatdan ancha rivojlangan. Aglomeratsiyaning chap qirg‘oq qismini
balandligi 1000 m.gacha bo‘lgan tog‘lik tumanlar, o‘ng qirg‘oq qismi relefi esa,
tekis va tog‘-tog‘oldi hududlardan iborat. Aglomeratsiya aholisining 73% i
Zarafshonning chap qirg‘og‘ida, qolgan 27% esa o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan.
Samarqand shahri o‘zining jozibali tarixiy yodgorliklari bilan juda mashhurdir.
S h uning uchun, Samarqand shahrining rivojlanishida turizm katta rol o‘ynaydi.
Lekin, turizm sohasi Samarqandni aglomeratsiya markazi sifatida rivojlanishida
asosiy o‘rin egallamaydi. Bu jihatdan aholining madaniy-maishiy va ish
aloqalarining ahamiyati katta hisoblanadi. Samarqand atrofida yo‘lovchilarning
55](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_55.png)
![toshishni o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, asosiy aloqalar Urgut, Jomboy, Bulung‘ur
shaharlari, shuningdek, Kimyogarlar, Xishrav va Farxod shaharchalari uning
rivojlanishida katta hissa qo‘shadi.
Bundan tashqari, SamDUda o‘tkazilgan izlanishlar shuni ko‘rsatadiki,
talabalarning 42% i shahar atrofidagi tumanlar va shaharlardan, qolgan asosiy qismi
viloyatning boshqa tumanlaridan hisoblanadi. Bu jihatdan asosan Samarqand,
Pastdarg‘om, Tayloq qishloq tumanlari, hamda yo‘ldosh shaharlar Bulung‘ur,
Jomboy, Chelak, Payariq ajralib turadi, ularning hissasiga 20% talabalar-tebranma
migrantlar to‘g‘ri keladi. Bu tadqiqot natijalari yuqorida aytilgan fikrlarni yana bir
bor tasdiqlaydi.
Aholi joylashuvining guruhli shakllari tushunchasi 1960 yilda birinchi bor
V.G. Davidovich tomonidan ishlab chiqilgan. Samarqand viloyatida aholi
joylashuvining guruhli shakllaridan eng rivojlangani Samarqand aglomeratsiyasi
hisoblanadi. S h u bilan birga, viloyat hududida aholi joylashuvi guruhli tizimining
bir shakli Kattaqo‘rg‘on lokal guruhli tizimi tashkil topgan. Bu lokal tizim
viloyatning shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lib, asosan Zarafshon
daryosining chap qirg‘og‘idagi aholi punktlarni o‘z ichiga oladi. Bu tizimga
Kattaqo‘rg‘on, Narpay va Ishtixon qishloq tumanlari 30-35 km.lik radius bilan
kiradi. S h uningdek, Kattaqo‘rg‘on,Oqtosh, Ishtixon shaharlari va 23 ta shaharchalar
aholisi kiradi.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni hisobga olib, quyidagicha xulosaga kelish
mumkin :
-aglomeratsiya va lokal tizim bosh shaharga nisbatan uning yo‘ldosh shahar
aholi punktlari tez o‘smoqda;
- qishloq aholi punktlari aholisi tez sur’atlarda o‘sib bormoqda, shahar aholi
punktlarini faolligini oshirish talab etiladi.
-aglomeratsiya va lokal tizim chegarasining kengaishi qishloq aholi
punktlarining shahar aholi punktlariga aylantirilishi va uning atrofidagi qishloq aholi
punktlari hisobidan, ya’ni aholining yakka tartibda uy-joy qurulishi natijasida
bo‘ladi. Aholi joylashuvi tizimlarining bunday rivojlanishi aholiga har tomonlama
56](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_56.png)
![xizmat ko‘rsatish sohalarini, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmani yaratish
muhim hisoblanadi.
Shunday qilib, Samarqand viloyatidagi shahar va shaharchalarning qariyib
hammasi u yoki bu aholi joylashuvining guruhli shakllariga kiradi. Faqat viloyat
chekkasida joylashgan –Nurobod va Ziyodin shahar aholi punktlari hamda tuman
markazi Qo‘shrabot bu hududiy tizimlarga kirmaydi. Keng ma’noda bu aholi
punktlari ham Samarqand viloyati aholi joylashuvining yagona regional tizimiga
kiradi.
3.2. Aholi joylashuvining hududiy tiplari
Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida aholi
joylashuvini o‘rganish, uni hududiy tiplarga bo‘lish va rayonlashtirish muhim
ahamiyatga ega. Chunonchi, ijtimoiy-iqtisodiy geografiyaning asosiy vazifalaridan
biri aholi joylashuvini geografik o‘rni, tabiiy sharoiti, aholi soni, mehnat resurslari
salmog‘i, aholi bandligi, tabiiy-xo‘jalik ixtisosligi va boshqa omillarni hisobga olib,
hududiy tiplar va rayonlarga ajratish hisoblanadi. Binobarin, har bir ijtimoiy-
iqtisodiy geografik tadqiqotning markazida rayonlashtirish masalalari turadi.
Aholi joylashuvi shakllari ichida shahar aglomeratsiyalari va boshqa guruhli
aholi joylashuvi to‘rlari mavjud bo‘lib, bular viloyat hududlarini ma’lum bir
qismlarini o‘z ichiga oladi. Shahar aglomeratsiyalari tadqiqot qilayotgan hududning
asosiy “qovurg‘asi” ni tashkil etadi. Viloyatni hududiy tiplari va rayonlashtirilishi
o‘rganilayotgan joyni barcha qismini o‘z ichiga oladi. Yuqorida aytilganlarni
hisobga olib, Samarqand viloyati aholi joylashuvini quyidagi asosiy hududiy
tiplarga bo‘lish mumkin:
Sug‘orma dexqonchilik vohalarida aholining joylashuvi. Bu voha xududlarida
sug‘orma dehqonchilik va qayta ishlash sanoati asosida aholi joylashuvi shakllari
nisbatan rivojlangan. Viloyatning voha qismida aholi joylashishida faqatgina
sug‘oriladigan erlar sababchi bo‘lmasdan, balki, bu hududda irrigatsion-meliorativ
to‘rlarning qurilishi ham o‘z tasirini ko‘rsatgan. S h uning uchun ham yirik aholi
57](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_57.png)
![punktlari katta kanallarga yaqin joylashgan. Bu hududlarda aholi va ishlab
chiqarishni joylashishi uchun qulay tabiiy geografik sharoitlar mavjud. Voha aholi
joylashuvi tizimi viloyatning ko‘pgina joylariga xos bo‘lib, bular asosan Oqdaryo,
Samarqand, Tayloq, Jomboy, Ishtixon, Kattaqo‘rg‘on va Pastdarg‘om tumanlari
uchun xosdir.
Cho‘l sharoitida voha aholi joylashuvi tizimi va ishlab chiqarishni tashkil etish
va rivojlantirish uchun daryolar va irrigatsion kanallar asosiy rol o‘ynaydi.
Viloyatning voha qismi ishlab chiqarish va aholi joylashuvida asosiy areal
hisoblanadi. Bu yer-suv resurslari bazasi asosida xo‘jalikning turli tarmoqlari
rivojlanishiga, hamda aholining zich joylashishiga sababchi bo‘lgan.
Samarqand viloyatida oxirgi ma’lumotlariga ko‘ra (2021) sug‘oriladigan erlar
maydoni 252,7 ming gektarni tashkil etadi.Tumanlar ichida bu ko‘rsatkich Jomboy,
Kattaqo‘rg‘on va Ishtixonda nisbatan yuqori hisoblanadi. Vohalarda aholi va aholi
punktlari zichligi yuqoriligi bilan xarakterlanadi. Masalan: yuqorida ajratilgan
tumanlarda 100 km kvda o‘rtacha 29,6 ta qishloq aholi punktlari to‘g‘ri keladi,
o‘rtacha aholi soni esa 1000 kishidan ortiqdir. Bu tumanlarda bir necha irrigatsion
inshoatlar to‘rlari, yani: Kattaqo‘rg‘on, Jomboy va Xishrav suv omborlari, Darg‘om,
Yangiariq, Bulung‘ur, Siyob kanallari qurilgan. Bular ichida eng kattalari
Kattaqo‘rg‘on suv ombori va Darg‘om kanali hisoblanadi. Bu inshoatlar erlarni
sug‘orishda eng katta hissa qo‘shuvchi manbalardandir. Suv inshoatlarga yaqin
joylarda Kattaqo‘rg‘on suv ombori shaharchasi, Kattaqo‘rg‘on shahri, Xishrav
shaharchasi, Dashtiso‘xta qishlog‘i Darg‘om kanali yaqinida vujudga kelgan.
Mustaqillik yillarida yangi erlarni o‘zlashtirish bazasida voha aholi joylashuvi
shakli kengayib bormoqda, asosan buni Samarqand tumani misolida ko‘rishimiz
mumkin, yani, Darg‘om va Yangiariq kanallariga yaqin joylarda Gulobod
shaharchasi va boshqa qishloq aholi punktlari tashkil etilgan.
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, voha aholi joylashuvi tipi viloyat
maydonining 36% ni ishg‘ol qiladi va bu hududda aholining 63% joylashgan, aholi
zichligi esa 1kv.km.ga 391,7 kishini tashkil etadi. Viloyat shahar aholisining va
shahar aholi punktlarining asosiy qismi ham shu hududda joylashgan. Aholi
58](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_58.png)
![joylashuvi tizimining tashkil etilishiga birinchi navbatda tabiiy omillar, gidrografik
to‘r, transport, bir –biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan iqtisodiyot va aholi
punktlarining yuqori zichligi katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu aholi joylashuvi tizimida
qulay ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarni mavjudligi sababli Samarqand
aglomeratsiyasi va Kattaqo‘rg‘on lokal guruhli aholi punktlari rivojlanib kelmoqda.
3.1 -jadval
Samarqand viloyati aholi joylashuvining hududiy tiplari (2021y )
№ Aholi joylashuvi
tiplari Maydoni
km. kv Aholisi ming
kishi Aholi zichligi 1
km/kvda kishi
1 Voha 5867,5 2298,7 391,7
2 Tog‘ 4730,8 426,4 90,1
3 CHo‘l 631,2 341,4 53,5
4 SHahar atrofi 2662,4 964,9 362,4
Jadval muallif tomonidan tuzilgan
Samarqand viloyatining voha aholi joylashuvi tipida aholi va aholi punktlari
Zarafshon daryosi havzasida hamda uning sohillarida joylashgan bo‘lib, bunday
joylashuv tuzimi boshqa viloyatlardan farq qiladi. Masalan: Farg‘ona viloyatida
aholining joylashuvi asosan Sirdaryo daryosining yaqinida zich joylashgan.
Viloyatning voha aholi joylashuvi tipi faqatgina tog‘oldi qismlarida va daryo
yoki soylar yaqinida barpo bo‘lmasdan, balki tekislik joylarni ham o‘z ichiga oladi.
Masalan: Kattaqo‘rg‘on, Ishtixon, Narpay, Paxtachi tumanlari asosan viloyatning
pasttekislik qismida joylashgan, Samarqand, Tayloq, Pastdarg‘om, Jomboy va
Bulung‘ur tumanlari esa tog‘oldi hududlarini egallagan. Tumanlarning bunday
joylashuvi Oqdaryo, Payariq va Ishtixon tumanlarida paxtachilikni rivojlanishiga,
Samarqand, Tayloq tumanlarida tog‘oldi xo‘jaliklarni taraqqiy etishiga, ya’ni
sabzavotchilik va kartoshkachilikni, Bulung‘ur tumanlarida esa bog‘dorchilik va
uzumchilikning ixtisoslashuviga va rivojlanishiga olib kelgan.
Aholi joylashuvining tog‘li tipiga Urgut va Qo‘shrabot tumanlari kiradi.
Qo‘shrabot tumani relefining notekisiligi va transport yo‘llarining
rivojlanmaganligi, hamda bu hududda sug‘orma dexqonchilik qilish uchun katta er
59](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_59.png)
![maydonlar yo‘qligi sababli aholi va aholi punktlari siyrak joylashgan.
Urgut tumani tog‘li hududda joylashganligiga qaramasdan, bu erda aholi va
aholi punktlarining zichligi yuqori xisoblanadi. Bu tumanda aholining zichligi 1 kv
km ga 82 kishini, qishloq aholi punktlarning zichligi yuqori bo‘lib, o‘rtacha aholi
yiliga 1200 kishidan ortiqni tashkil etadi. Bu hududda aholi va aholi punktlarning
yuqori zichligi birinchi navbatda soylarning ko‘pligi va xo‘jalikning xususiyatlari
bilan bog‘liq hisoblanadi. Urgut tumanida yashovchilarning asosiy qismi
tadbirkorlik ishlari bilan shug‘ullanishi tufayli Urgut shahrida respublika
ahamiyatiga ega bo‘lgan yirik savdo bozorining hamda juda ko‘p kichik
korxonalarning rivojlanishiga olib kelgan. Shuning uchun, bu tumanda aholi jon
boshiga iste’mol mollari ishlab chiqarish 575,2 ming so‘mni tashkil etadi, bu
ko‘rsatkich Samarqand tumanida 88,8 ming, Jomboy tumanida 937,3 ming so‘mni
va viloyatning boshqa tumanlarida bu raqamlar ancha past bo‘lib, Nurobod va
Qo‘shrabot tumanlarida 98,4 ming va 121,2 ming so‘mga teng.
Qo‘shrabot tumani aholi joylashuvi tog‘ tipiga kiradi, shuning uchun bhududda
aholi va aholi punktlari siyrak joylashgan bo‘lib, tumanda asosan chorvachilikning
go‘sht va jun yo‘nalishi rivojlangan. Shu bilan birga sug‘oriladigan erlar maydoni
ham bor yo‘g‘i 890 gektarni tashkil etadi. Qo‘shrabot tumani maydoni xo‘jalik
jihatidan o‘zlashtirilishi past darajada hisoblanadi, aholi zichligi ham juda pastdir.
Umuman olganda, bu ikkala tog‘lik tumanda 376,4 ming kishi yashaydi.
Urbanizatsiya darajasi ham past. 2008 yilda Samarqand viloyatidagi ko‘pgina yirik
qishloqlar shahar va shaharcha maqomini olgandan keyin, Qo‘shrabot tumani
markaziham 4 ta qishloq aholi punktlari birlashib yagona Qo‘shrabot qo‘rg‘oni
shaharchasiga aylandi. Hozirgi vaqtda bu erda 9000 dan ortiq aholi yashaydi. Shu
bilan birga bu tumandagi Zarkent qishlog‘i ham shaharcha maqomini oldi. Urgut
tumanida ham birnechta qishloqlar birlashib, 7 ta shaharcha paydo bo‘ldi, bu
shaharchalarda 5000 dan 30000 gacha aholi yashaydi. Hozirgi vaqtda Qo‘shrabot va
Urgut tog‘lik xududlarida shahar aholisi ulushi oshdi va urbanizatsiya darajasi 48%
ni tashkil qiladi. Urbanizatsiya darajasining yuqoriligiga qaramasdan Qo‘shrabot
tumani viloyat markazi Samarqand shahridan uzoqdaligi tufayli rivojlanishi ancha
60](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_60.png)
![sust. Urgut tumani Samarqand shahriga nisbatan yaqinligi, Zarafshon daryosi
irmoqlarining va soylarning ko‘pligi bu hududni yashash uchun, rekreatsiya va
kichik korxonalar qurish maqsadida o‘zlashtirish darajasi yuqoridir.
Viloyatning cho‘l hududlarida ham aholi va aholi punktlar siyrak
joylashgandir. Aholi joylashuvining bu tipiga Nurobod tumani, Pastdarg‘om,
Narpay va Paxtachi tumanlarining bir qismi kiradi. Bu hududning bir qismini
Qarnob cho‘li tashkil etadi, bu cho‘lda qo‘ychilik rivojlangan.
Umuman olganda bu tadqiqot obekti 39,2% viloyat maydonini egallaydi. Bu
erda 291 ming kishidan ortiq aholi istiqomat qiladi. Hududning urbanizatsiya
darajasi past bo‘lib, Nurobod tumani markazi Nurbuloq shahrida va resurs
shaharcha hisoblangan Ingichkada 20 mingga yaqin aholi yashaydi. Aholining
o‘rtacha zichligi 45,6 kishi. Bu hududda joylashgan qishloq aholi punktlari siyrak
joylashgan bo‘lib, har 100 km kvda 2 kishini tashkil etadi. SHu bilan birga
qishloqlar katta emas. Viloyatning voha va tog‘ qishloqlari yirik hisoblanadi.
Narpay va Paxtachi tumanlariga kiruvchi qishloqlar nisbatan yirikroqdir.
Aholi joylashuvining yana bir o‘ziga xos xususiyatiga ega bo‘lgan shahar atrofi
tipi viloyatning nisbatan yirik shaharlari Samarqand va Kattaqo‘rg‘on atrofida
vujudga kelgan. Aholi joylashuvining shahar atrofi tipi voha tizimi ichida vujudga
kelgan, shuning uchun buni alohida hududiy tip sifatida ko‘rib chiqmasak ham
bo‘ladi. Bunday hududiy tip asosan shahar aholisini har-hil qishloq xo‘jalik
mahsulotlari bilan ta’minlash maqsadida barpo etiladi. Samarqand shahar atrofi
aholi joylashuvi zonasiga Samarqand va Tayloq tumanlari kiradi. Bundan tashqari,
Jomboy, Pastdarg‘om va Bulung‘ur tumanlarini bir qismi kiradi. Bu tizimtarkibida
Gulobod, Tayloq, Jomboy, Bulung‘ur, Juma, Kimyogarlar shahar aholi punktlaridan
tashqari, yana bir necha yirik qishloqlar kiradi, bu qishloqlar har-hil funksiyalarni,
ya’ni, qishloq xo‘jaligi, rekreatsiya, dalahovli va boshqa vazifalarni bajaradi.
Bunday qishloqlarga Bog‘ibaland, Bog‘imaydon, Bog‘izog‘on va boshqa aholi
punktlari misol bo‘la oladi. Qishloqlar viloyat markazlaridan uzoqlashgan sari
kichiklashib boraveradi va asosan qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanadi.
61](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_61.png)
![62](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_62.png)
![Kattaqo‘rg‘on shahar atrofi zonasi nisbatan kichik bo‘lib, ham shahar va ham
qishloq aholi punktlarini o‘z ichiga oladi. Bu zona viloyatning kattaligi bo‘yicha
keyingi shahar Kattaqo‘rg‘on atrofida vujudga kelgan. Nisbatan yirik bo‘lgan
Kattaqo‘rg‘on suv ombori va Payshanba shaharchalari hamda Kadan, Moybuloq
qishloqlari kiradi. Bu hududda Qoradaryo va yirik xo‘jaliklari joylashgan, bu erda
sabzavotchilik, kartoshkachilik va sut chorvachiligi rivojlangan.
Shahar atrofi xududidagi aholi mayatnikli migratsiyada va sanoat
tarmoqlarining rivojlanishida faol qatnashadi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki shahar
atrofida hududi qariyb 2,7 ming km kv maydonni tashkil etadi. Bu y erda 914,9
ming kishi yoki viloyat aholisining 26% yashaydi.
3.3. Samarqand viloyati demografik vaziyatining muommolari
Aholi joylashuvi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, aholini
hududiy tashkil etish, uning turmushi, mehnati va hayotiy faoliyati har xil
muammolarni hal etishda jamiyatni muvofiq ravishda rivojlanishida ifodalanadi.
Shu bilan birga, aholi joylashuvining boshqa muammolari ham mavjud bo‘lib,
aholi va aholi punktlari joylashuvini shakllantirish vazifalari bilan bog‘liq.
Ularning funksional tarkibi va kattaligi bo‘yicha bo‘linishini yaxshilash,
shuningdek, bu erda aholi manzilgohlari tizimini to‘g‘ri tashkil etish muammolari,
urbanizatsiya jarayoni, shahar va qishloq aholi punktlarini ijtimoiy-iqtisodiy
faolligini oshirish dolzarb masalalaridan hisoblanadi.
Ma’lumki, aholi va aholi punktlarini joylashtirish muammolari ko‘p va har
xildir. Lekin, bu muammolarning o‘tkirligi, ehtimoli va ularni hal etish yo‘llari
turli hududlarda bir xil emas. Shu bilan birga, mustaqil O‘zbekistonning ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy rivojlanish xususiyatlari, bozor iqtisodiyotiga o‘tishi, moddiy
texnika, moliyaviy va respublikaning boshqa imkoniyatlari turli muammolarni hal
etishga ta’sir etmasdan qolmaydi. Samarqand viloyati uchun aholi punktlarining
funksional tarkibining rivojlanish muammolari, ijtimoiy va ekologik muammolar
xarakterli hisoblanadi. Shuningdek, urbanizatsiyaning rivojlanishi va shaharlar
63](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_63.png)
![to‘ri hamda qishloq aholi joylashuvini shakllantirish ham yuqorida aytilgan
muammolardek ahamiyatli hisoblanadi.
O‘rganishlar shundan dalolat beradiki, oxirgi yillarda viloyat sanoatining va
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi-ning darajasi asta sekin yuksalib bormoqda. 1980-
1990 yillarda viloyatning bu sohalarda rivojlanishi ancha past edi, bunga sabab
ruralizatsiya jarayoning, ya’ni qishloq aholisi salmog‘ining oshib borishi ta’sir
etgan. Keyingi yillarda urbanizatsiya jarayonining rivojlanishi, shahar aholisi
salmog‘ining oshib borishi, yangi shahar aholi punktlarining va sanoat turli
tarmoqlarining vujudga kelishi tufayli viloyatning ijtimoy-iqtisodiy rivojlanishi
ancha tezlashdi. Shunga qaramasdan, Samarqand viloyati sanoatining rivojlanishi
talab darajasida emas. Chunki bu yerda respublikaning kattaligi jihatidan boshqa
ba’zi viloyatlari, jumladan Toshkent, Farg‘onadan orqada hisoblanadi. Samarqand
viloyati xalq xo‘jaligini rivojlanishini tezlashtirish uchun, birinchi navbatda uning
funksional tarkibini yaxshilash va shahar aholi punktlari to‘rini mustahkamlash
lozim, yani, sanoat tarmoqlari va aholi joylashuvini to‘g‘ri hududiy tashkil etish
maqsadga muvofiqdir. Samarqand shahri qadimiy va turizm markazi bo‘lganligi
sababli bu erda sanoat tarmoqlarini rivojlantirib bo‘lmaydi. SHuning uchun
viloyatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun viloyatni boshqa shaharlarida
sanoat tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish zarur. Samarqand shahri esa
turizm markazi sifatida rivojlanmog‘i lozim. Bundan tashqari, Samarqandda juda
ko‘p tarixiy yodgorliklarning joylashganligi, shaharsozlik ishlarini rivojlantirishga
va rekonstruksiya qilishga to‘sqinlik qiladi.
Shunday qilib, Samarqand shahrining o‘zida yirik sanoat korxonalarini qurish
maqsadga muvofiq emas, shuning uchun bunday vazifalarni uning atrofiga
joylashgan, hamda viloyatning boshqa shaharlarini sanoatlashgan markaz sifatida
rivojlantirish lozim. Masalan, bunday vazifalarni Kattaqo‘rg‘on shahri bajarishi
mumkin. Lekin, hozirgi vaqtda bu shaharlarning ham rivojlanish darajasi bugungi
kun talabiga to‘liq javob bermaydi.
Geografik taqqoslash tahlili shuni ko‘rsatadiki, Toshkent viloyatida Toshkent
shahridan tashqari, Chirchiq, Angren, Olmaliq, Bekobod, Yangiyo‘l shaharlari
64](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_64.png)
![borki, ular birgalikda viloyat xalq jo‘jaligini rivojlantirishda katta hissa qo‘shadi.
Bu jihatdan Farg‘ona viloyatida vaziyat yaxshi bo‘lib, bu erda shaharlarning
uchligi mavjud - Farg‘ona, Marg‘ilon va Qo‘qon. Samarqand viloyatiga qaraganda,
bu viloyatlarda sanoatning hududiy tarkibi ancha rivojlangan hisoblanadi.
Viloyatning boshqa shaharlarining funksional tarkibi ham sust rivojlangan. Asosan
bu jihatdan Ishtixon, Nurobod, Juma, C h elak shaharlari orqada hisoblanadi.
Payshanba, Lo y ish va Ziyodin shaharchalarida yirik sanoat korxonalari umuman
mavjud emas.
Samarqand aglomeratsiyasi doirasida yo‘ldosh shaharchalar o‘rtasida aniq
belgilangan mehnat taqsimoti tartibga solingan. Masalan, Bulung‘ur shahri
transport funksiyasiga, Jomboy va Farxod shahar aholi punktlari esa qurilish
materiallari sanoatiga ixtisoslashgan. Xishrav shaharchasi elektr energiya ishlab
chiqarishga, Kimyogarlar shaharchasi esa mineral o‘g‘itlar tayorlashga
ixtisoslashgan. Lekin bu shahar aholi punktlari Samarqandni yirik sanoat darajasini
tashkil etaolmaydi. SHu bilan birga, bu shahar aholi punktlarining Samarqand
shahriga juda yaqin joylashganligi, bu joylarda yirik sanoatlashgan zonaning
vujudga kelishi maqsadga muvofiq emas. S h uningdek, bu va boshqa aholi
punktlarida sanoat korxonalarining filial jarayoni ham yaxshi rivojlanmagan. Bu
masala Farg‘ona vodiysida yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.
Ma’lumki, sanoatni bunday hududiy tashkil etilishi, ishlab chiqarishni oqilona
joylashtirish va mehnat resurslaridan to‘liq foydalanishning asosi bo‘lib
hisoblanadi.
Samarqand viloyatining urbanistik tarkibini va uni baholash o‘ziga xos
vaziyatga egadir. Birinchidan, Samarqand viloyatini oladigan bo‘lsak,
Kattaqo‘rg‘on va boshqa shaharlarning rivojlanish darajasi orqadaligini
ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Kattaqo‘rg‘on shahri Samarqand shahridan 8 marta
kichik bo‘lib ,,Zipf qoidasi ” bo‘yicha bu nazariy jihatdan Kattaqo‘rg‘on 60 ming
emas, balki 4 marta ko‘p aholi soniga ega bo‘lishi lozim. Viloyatning uchinchi
shahri Urgut ham orqada hisoblanadi. Bu shaharlarni hozirgi vaqtdagi kattaligini
65](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_65.png)
![qoniqarli deb bo‘lmaydi. Shuning uchun bu shaharlarning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish darajalari yuqori bo‘lishi lozim.
Ko‘rinib turibdiki, viloyat doirasidagi kichik va o‘rta shaharlar rivojlanish
darajasi ancha orqada. Samarqand shahri va viloyatning boshqa shaharlari o‘rtasida
katta yoriq paydo bo‘lgan. Shu bilan birga, respublikamiz shaharlari umumiy
tarkibida Samarqand shahri o‘rniga baho bermoqchi bo‘lsak, shahar taraqqiyot
darajasi ancha orqada hisoblanadi (taxminan Toshkent shahridan 6 marta orqada).
Shuning uchun, Samarqand shahri va viloyatning boshqa shaharlari ham ijtimoiy-
iqtisodiy va demografik kuch-qudratini mustahkamlab olishi lozim.
Albatta, sanoat bu shahar aholi punktlarining yagona rivojlantiradigan
yo‘nalish emas. Transport va ishlab chiqarish infratuzulmasining boshqa sohalarini
rivojlantirish yaxshi natijalar beradi. Bundan tashqari, aholi punktlarini ijtimoiy
funksiyalarini mustahkamlash talab etiladi.
Shuni ta’kidlash joizki, kelajakda viloyatlar, shaharlarning iqtisodiy kuch-
qudratli bo‘lishi uchun asosiy vazifani ishlab chiqarish bo‘lgan sohalar, ya’ni
ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanish, aholining madaniy va ta’lim darajasining
oshishini bajaradi. Shu bilan birga, aholining ijtimoiy faolligining o‘sishi, hamda
malakali va mutaxasislikka ega bo‘lgan mehnat resurslarini tayyorlashga katta
e’tibor beriladi. Professor V.V. Pokshishevskiy ta’kidlaganidek, ishlab
chiqarishning rivojlanishi sharoitida, ishlab chiqarish joylashuvi asta-sekin ijtimoiy
sohalariga o‘tib qoladi (Pokshishevskiy, 1978). Shuni ham aytish lozimki, oldin
yirik ishlab chiqarish korxonalari shaharlarni tashkil etgan. Hozirgi vaqtda asosiy
e’tibor kichik va o‘rta korxonalarni ko‘paytirish va rivojlantirishga qaratilgan. Bu
sharoitda shaharlarda kichik va o‘rta qo‘shma korxonalar joylashtirish maqsadga
muvofiqdir.
Hozirgi vaqtda mustaqil O‘zbekistonimizning eng asosiy dasturiy talablaridan
biri xalqning yashash tarzini yaxshilash hisoblanadi. Bu talab respublikamiz
ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining yuragini tashkil etadi. S h uning uchun kelajakda
ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanishi aholi punktlarining eng asosiy
66](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_66.png)
![muammolaridan bo‘lib qoladi. Bu sohalar rivojlanib, aholi ihtiyojlarini to‘liq
qondirishi mumkin.
Yuqorida aytilganidek, Samarqand viloyati ijtimoiy rivojlanish ko‘rsatkichlari
nisbatan past hisoblanadi. Bu sohalar ichida asosiy e’tibor bolalar maktablari va
maktabgacha ta’lim muassasalari, korxonalar, savdo, sog‘liqni saqlash
muassasalarining rivojlanish darajalariga qaratiladi. Tug‘ilish darajasining
yuqoriligi sharoitida bolalar maktabi muassasalari rivojlanishini o‘rganish
maqsadga muvofiq hisoblanadi. Tadqiqot natijalari shundan dalolat beradiki,
Samarqand viloyatining qishloq ma’muriy tumanlarida ijtimoiy sohalar
infratuzilmasi Oqdaryo, Bulung‘ur, Jomboy, Kattaqo‘rg‘on va Paxtachida nisbatan
yaxshi rivojlangan. S h u bilan birga, tadqiqot qilayotgan ko‘rsatkich Pastdarg‘om,
Samarqand, Nurobod va Urgut tumanlarida ancha past hisoblanadi. Viloyatda
2021-2021-yilda o‘quv yillari ma’lumoti bo‘yicha 1230 ta umumta’lim maktablari
mavjud bo‘lib, shundan 85 tasi Samarqand shahrida, qolgan qismi qishloq
tumanlari hududida joylashgan. Viloyat qishloq tumanlarining har birida o‘rtacha
70 ta maktab to‘g‘ri keladi.
Hisob-kitoblar shundan dalolat beradiki, qishloq tumanlari sog‘liqni saqlash
ob’ektlari bilan ta’minlash va bu tarmoqning rivojlanishi bir xil emas. Viloyat
tumanlarini guruhlash shuni ko‘rsatadiki, viloyat aholisining yarmi kasalxonalar va
kasalxonalardagi o‘rinlar bilan ta’minlanishi past hisoblanadi. Bu guruhga
Kattaqo‘rg‘on, Bulung‘ur, Samarqand va Urgut tumanlari kiradi. Bu jihatdan
o‘rtacha ko‘rsatkichlar bilan Jomboy, Payariq ajralib turadi, nisbatan yuqori
ko‘rsatkichlarga Oqdaryo, Ishtixon va Paxtachi tumanlari kiradi.
Viloyat aholisining poliklinika va ambulator muassasalari bilan ta’minlanishi
jihatdan uch kategoriyaga bo‘lish mumkin : past (20% gacha), o‘rtacha(21-24%) va
yuqori(25% va yuqori). S h u bilan birga viloyat aholisining 43% past ta’minlanish
kategoriyasiga kiradi. Bunga Bulung‘ur, Samarqand, Pastdarg‘om va
Kattaqo‘rg‘on tumanlarini kiritish mumkin. Shuningdek, o‘rtacha ko‘rsatkichlar
bilan Jomboy, Ishtixon va boshqa tumanlari ajralib turadi. Bu hududda viloyat
aholisining 45% joylashgan. Aholining poliklinika va ambulator muassasalari bilan
67](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_67.png)
![nisbatan yuqori ta’minlanishi kategoriyasiga, ya’ni, 24% Oqdaryo, Paxtachi va
Narpay tumanlari kiradi.
Oxirgi yillarda O‘zbekiston hukumati qishloq joylarni, birinchi navbatda
xonadonlarni tabiiy gaz bilan ta’minlash lozimligiga asosiy e’tiborini qaratgan.
Shunga qaramasdan, viloyatda aholini gaz bilan ta’minlash darajasi past
hisoblanadi. Asosan bu jihatdan Oqdaryo, Ishtixon, Nurobod, Qo‘shrabot va Urgut
tumanlarida ancha past, lekin, tumanlarda viloyat aholisining 1 /3 qismi yashaydi.
Bulung‘ur, Pastdarg‘om va Paxtachi tumanlarida holat birmuncha yaxshidir.
Samarqand viloyatida aholini savdo maydoni bilan ta’minlanishi yildan yilga oshib
bormoqda. 1994 yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, viloyatda 1000 kishiga 137 m.kv.
savdo maydoni to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, hozirgi vaqtga kelib, bu ko‘rsatkich 170
m.kv.ni tashkil etadi. Shunga qaramasdan, Ishtixon, Kattaqo‘rg‘on va boshqa
tumanlarda bu ko‘rsatkich past, Oqdaryo, Bulung‘ur va boshqa tumanlarda bu jihat
yuqoridir.
Ijtimoiy-geografik o‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, aholiga xizmat ko‘rsatish
sohalari rivojlanish darajasi jihatidan tumanlar mobaynida farqlar mavjud.
Tumanlar orasida farqlarni yuqotish va ijtimoiy sohalarni tez sur’atlar bilan
rivojlantirish, aholini yashash tarzini yaxshilashga olib keladi.
Tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, viloyatimiz tumanlari ijtimoiy
rivojlanish jihatidan Oqdaryo va Paxtachi tumanlarga nisbatan ijtimoiy sohalarning
tarmoqlari yaxshi taraqqiy etgan. Lekin, Samarqand va Urgut tumanlarida bu
ko‘rsatkichlar ancha past hisoblanadi. Bu tumanlar o‘rtasidagi ijtimoiy rivojlanish
darajasidagi farqlar, asosan shu hududda yosh korxonalarning joylashganligi, aholi
soni va aholi punktlarining zichligi hamda xizmat ko‘rsatish markazlariga bog‘liq
hisoblanadi. Shu bilan birga, Samarqand viloyatida qishloq aholi joylashuvini
shakllantirish muammolarini hal qilish ham katta ahamiyatga ega. Kelajakda
qishloq aholi punktlarini mustahkamlash lozim, shunda bu hudularda hozirgi
zamon ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari joylashtirishda shart-sharoitlar yaratiladi.
O‘zbekiston Respublikasida oxirgi yillarda qishloq aholisiga xususiy
yordamchi xo‘jaliklarni barpo etishga katta e’tibor berilmoqda. Bu yakka ravishda
68](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_68.png)
![uy-joy qurilishini rivojlantirishga, mahalliy oziq-ovqat bazasini oshirishga, hamda
qishloq aholi punktlarini o‘sishi va mustahkamlanishiga olib keladi. Lekin, er
resurslari kattaligini, aholi soni va zichligini hisobga olib, har bir tuman holatiga
qarab er uchastkalari ajratilishi lozim. Masalan, Qo‘shrabot, Nurobod,
Go‘zalkentda aholi kam bo‘lib, er resurslari ko‘p. Bunday tumanlar aholisiga
erlarni ko‘proq ajratsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. S h u bilan birga Samarqand,
Tayloq tumanlarida bunday keng imkoniyatlar mavjud emas.
O‘zbekiston Respublikasining yana bir muammolaridan mehnat resurslardan
to‘la va oqilona foydalanishdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida respublikamizning
ijtimoiy siyosatida mehnatga yaroqli aholining faqatgina jamiyat ijtimoiy sohada
bandligi emas, balki mehnat resurslarining noodatiy sohalarda bandligiga asosiy
e’tibor qaratilmoqda. Aholi kichik korxonalar, hunarmandchilik ustaxonalari, o‘rta
va kichik tadbirkorlik sohalarida bandligi oshib, viloyatning ijtmoiy-iqtisodiy
rivojlanishida katta ahamiyatga ega.
Viloyat aholisining 1989 yil ma’lumotiga ko‘ra, 47,1% mehnatga layoqatli
yoshlar bo‘lgan, 2021 yil oxirgi ma’lumotlari bo‘yicha esa mintaqa mehnat
resurslari ulushi 57,6% ga teng. Bunday katta o‘zgarishlarga sabab yuqorida
aytilganidek, mehnat resurslarinig ulushiga aholining tug‘ilish va tabiiy o‘sish
darajalarining ta’siridir. Tug‘ilish va tabiiy o‘sishning pasayishi bilan mehnatga
layoqatli aholining salmog‘i ham oshib borgan.
Aholi hududiy joylashuvini shakllantirish boshqa muammolarni hal qilish
bilan ham bog‘liq bo‘lib, jumladan er-suv va boshqa resurslarni toza saqlash
hisoblanadi. Tahlillar shundan dalolat beradiki, Samarqand viloyatining ekalogik
holati umuman olganda nisbatan yaxshi. SHunga qaramasdan, bu erda ham
chiqadigan zararli moddalarning miqdori mavjud. Masalan, 1990 yil ma’lumotiga
ko‘ra atmosferaga chiqadigan zararli moddalarning miqdori 121 ming tonnani
tashkil etgan. Bu zararli moddalarning 84,4% ushlab qolinadigan yoki
zararsizlantirilgan. Hozirgi vaqtga kelib, atmosferaga chiqadigan zararli
moddalarning miqdori 132 tonnani tashkil etadi. Bunga sabab yuk va engil
avtomabillarning nihoyatda ko‘payib ketgani ta’siridir.
69](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_69.png)
![Viloyat markazi Samarqand shahri ham nisbatan ekologik toza shahar
hisoblanadi. 1990 yilda atmosferaga chiqadigan zararli moddalarning miqdori 12,4
ming tonna, shundan 10,4 ming tonnasini suyuq va gaz shaklidagi moddalarni
tashkil etgan. Samarqand shahri atmosferasini ifloslantiradigan yirik manbalarga
Superfosfat kimyo zavodi, Vinozavod, G‘isht zavodi va boshqalar kiradi.
Viloyatning boshqa sohalari ham nisbatan ekologik toza hisoblanadi. Lekin, bu
sohalarda ham havoni va suvni ifloslantiradigan paxtatozalash zavodlari,
Kattaqo‘rg‘on yog‘-moy zavodi, Jomboy qurulish sanoati korxonalari mavjud.
Viloyat ekologiyasi buzilishida qishloq xo‘jaligi faoliyati natijalari ham ta’sir
etadi. Asosan, chorvachilik fermalari joylashgan joylarda va o‘simliklarga
kimyoviy moddalardan foydalanishda namoyon bo‘ladi. Shuningdek, rekreatsion
joylar ifloslantirishda antropogen omilning ham ta’siri mavjud. Yuqorida
aytilganlardan tashqari muhim muammolardan biri aholi va aholi punktlari
joylashuvi tizimini to‘g‘ri tashkil etish hisoblanadi. Qaysikim bu sohada va qishloq
aholi joylari rivojlanishini bir-biri bilan bog‘liq ravishda, hamda viloyat, tuman,
shaharlar markazlarida transport yurish yo‘llari bilan ta’minlanishi lozim.
Ma’lumki, Samarqand bazasida yirik shahar aglomeratsiyasi barpo bo‘lgan.
Kattaqo‘rg‘on shahri atrofida esa hali bunday aholi punktlari guruhi tashkil
topmagan. Buning uchun Kattaqo‘rg‘on shahrining o‘zi yanada rivojlanishi talab
etiladi.
70](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_70.png)
![XULOSA
Samarqand viloyatining o‘ziga xos xususiyatlari, uning geografik joylashishi
va tarixiy taraqqiyot bosqichlari hisoblanadi. Shu bilan birga, Farg‘ona vodiysi
uchun bu xususiyatlar umuman boshqacha, masalan, aholi joylashuviga intensiv
sug‘oriladigan dehqonchilikning ta’siri nihoyatda katta, yirik qishloqlarning daryo
va soylar quyilishi qismida joylashuvining rivojlanganligi va boshqalar.
Har bir joyning o‘ziga xos geografik xususiyati mavjud bo‘lib, tadqiqotchi uni
to‘g‘ri topa olishi lozim va shu asosida o‘rganish ishlarini olib borishi maqsadga
muvofiq bo‘ladi. Masalan, Toshkent viloyatini o‘rganishda, birinchi navbatda
poytaxt o‘rni, yirik sanoat markazlarining borligi, Chirchiq va Ohangaron
daryolarining ta’sirida aholi punktlar joylashuvining tashkil topishi va boshqalarni
chuqur tahlil etish talab etiladi.
Qashqadaryo viloyati uchun birinchi o‘rinda uning yuqori qismidan
(Shahrisabz) quyi qismining (Qarshi cho‘li) xo‘jaligi o‘zlashtirilishi hududiy
tafovutlarining katta farq qilishiga asosiy e’tibor berish lozim.
Navoiy va Buxoro viloyatlari uchun asosiy e’tibor, janubidagi katta
bo‘lmagan vohalar va shimolidagi yirik cho‘llar rayonlarining o‘ziga xos aholi
joylashuvi tizimi o‘rganilishi mumkin.
Maydoni kichik, kompakt Xorazm viloyati va hududi katta bo‘lgan
Qoraqalpoq Respublikasi uchun, ularning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga salbiy
ta’sir etayotgan ekologik vaziyatni tahlil qilish asosiy vazifalardan hisoblanadi.
Ko‘rinib turibdiki, har bir viloyat o‘ziga xos takrorlanmas xususiyatga ega,
bunday geografik o‘ziga xoslik bir viloyat, qishloq tumani, hatto alohida qishloqda
bo‘lishi mumkin. Ma’lum ob’ektlarni har xil masshtabda va har jihatdan ko‘rib
chiqish, geografiya fanining noyob ustunligi hisoblanadi.
Shuningdek, umuman geografiyada va aholi geografiyasida faqatgina joyning
o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganilmasdan, balki, uning ta’rifi va qonuniyatlarini ham
tadqiqot qilish ahamiyatli hisoblanadi. Aholi va aholi punktlari geografiyasining
ba’zi qonuniyatlariga birinchi navbatda aholi punktlarining kattaligi bilan
71](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_71.png)
![funksional tiplarining bir-biriga bog‘liqligi kiradi. Ikkinchi navbatda, aholi
punktlarining o‘rtacha aholi soni, ishlab chiqarishning rivojlanishi va joylashishi,
uning bir joyda to‘planishi aholi joylarining o‘lchamini aniqlaydi. Bundan tashqari
o‘ziga xos qonuniyat ham mavjud bo‘lib, joylashgan aholining ishlab chiqarishni
hududiy tashkil etishdagi ta’siri, ya’ni, asosan hozirgi vaqtda qishloq joylarida
sanoatning joylashishi, aholi punktlarida iqtisodiy-ijtimoiy infratuzilmaning
rivojlanishi, ularda kichik, o‘rta va qo‘shma korxonalarni tashkil etish va boshqalar
kiradi.
Ma’lumki, baribir shahar funksiyasi asosiy hisoblanadi, shuning uchun aynan
shu shahar hayotining hamma jabhalariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, aholi soni
dinamikasi, uning o‘sishi, aholining tabiiy va mexaniki harakati, mehnat
resurslardan foydalanish xarakteri, umumiy ekologik vaziyat va ijtimoiy muhitga
ta’sir etadi.
Aholi geografiyasida boshqa qonuniyatlar ham mavjud. Jumladan, aholi zich
joylashgan sug‘oriladigan va mehnatni ko‘p talab qiladigan dehqonchilik bilan
shug‘ullanadigan qishloq joylari yirik, shaharlari esa, aksincha katta emas. Bu
rayonlarda ular o‘rtasidagi masofa yaqin bo‘ladi, bu esa aholi joylashuvining
hududiy tizimini tashkil etishga shart-sharoit yaratadi.
Vohalarga mehnatni ko‘p talab qiladigan qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarilishi
yirik qishloqlarni vujudga kelishiga, katta bo‘lmagan agrosanoat komplekslarning
to‘planishi, ya’ni, paxta tozalash, konserva, vino zavodlari va boshqa korxonalar
kichik shaharlarga hayot beradi. Bu hududlarda urbanizatsiya darajasi yuqori emas.
Lekin, bunday rayonlarda ijtimoiy-iqtisodiy qayta o‘zgartirish bazasida qishloq
joylarida urbanizatsiya jarayoni tez rivojlanmoqda.
Hududlar urbanizatsiyasi ko‘rsatkichlari, aniqrog‘i urbanizatsiyalashuvi
haqida fikr yuritmoqchi bo‘lsak, ma’lumki, aholining yuqori darajasiga to‘planishi
shahar aholi punktlarida bo‘lib, xalq xo‘jaligining sanoatlashganligini bildiradi.
Geourbanistikani o‘rganish tajribasi va tahlili shundan dalolat beradiki, shahar
yo‘ldoshlarining vujudga kelishi va o‘sishida o‘ziga xos qonuniyatlar mavjud.
Umuman olganda, hamma shaharlar o‘rtada turuvchi yoki vositachi vazifasini
72](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_72.png)
![bajaradi, shu bilan birga ular sanoat, aholi, iqtisodiy va ijtimoiy infratuzilmalarning
yuqori darajada to‘plangan joyi hisoblanadi. Har bir yirik markazlar o‘rtasida
barvaqtmi yoki kechmi albatta bitta vositachi shahar paydo bo‘ladi. Masalan:
Navoiy shahri qadimiy shaharlar Samarqand va Buxoro o‘rtasida vujudga kelib, bu
shaharlarni bog‘lab turadi. Bundan tashqari Samarqand va Toshkent o‘rtasida
Jizzax, Toshkent va Xo‘jand o‘rtasida Bekobod, Samarqand va Qarshi o‘rtasida
Shahrisabz va boshqalar.
Butun O‘rta Osiyo va O‘zbekiston aholi va aholi punktlari geografiyasining
asosiy qonuniyatlaridan bu hududlardagi tog‘oldi zonalarining yaxshi
o‘zlashtirilganligi va ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatning yuqoriligi hisoblanadi.
Aynan shu joylarda vohalar, yirik, katta va o‘rta aholi punktlari aglomeratsiyalari
joylashgan bo‘lib, bular regional aholi joylashuvining tutib turuvchi “ qovurg‘asi ”
vazifasini bajaradi. Transport infratuzilmasining asosiy qismi ham shu tog‘oldi
zonalaridan o‘tadi.
Aholi va uning joylashuvini geografik o‘rganish boshqa qonuniyatlarni ham
o‘rganishni talab etadi. Bularni geografiya fani uchun odatiy bo‘lgan, majmuali
yondashish orqali bajarish mumkin. Ma’lumki, aholi va aholi punktlarning
joylashuviga xalq xo‘jaligining hududiy tarkiblari – tabiiy resurslar, ishlab
chiqarish va infratuzilmalarning bir-biriga chambarchas bog‘liqligi ta’sir etgan.
SHunday qilib, ishning mazmunidan kelib chiqib, ilmiy-amaliy xulosalar
quyidagilardan iborat:
1. Samarqand viloyati aholisini hududiy tashkil etishni shakllantirish,
Samarqand shahrining kelajakdagi rolini mustahkamlash.
2. Samarqand viloyati aholi joylashuvi tizimini shakllantirish uchun,
viloyatning boshqa shaharlarini ham quyi boshqaruvchi sifatida faol rivojlantirish.
3. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, viloyatning kattaligi bo‘yicha ikkinchi
shahri Kattaqo‘rg‘on rivojlanishi ancha orqada. Navoiy sanoat shahrining paydo
bo‘lishi, qadimiy Kattaqo‘rg‘on shahrining Samarqand va Buxoro shaharlari
o‘rtasida turuvchi yoki vositachi rolini tortib oldi. SHuning uchun endilikda
73](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_73.png)
![Kattaqo‘rg‘on Samarqand viloyatining g‘arbida joylashgan tumanlar va Navoiy
viloyatining qo‘shni tumanlari bilan mustahkam aloqada bo‘lib, rivojlanishi lozim.
4. Viloyat aholisini hududiy tashkil etishni shakllantirish viloyatning boshqa
shaharlarini-Urgut, Bulung‘ur, Ishtixon, Juma, Oqtosh va boshqalarni chambarchas
bog‘liq holda har tomonlama rivojlantirish.
5. Ijtimoiy muammolarni hal etishda, qishloq aholisi hayotini yaxshilashda
tuman markazlarining roli hisoblanadi. Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasi
hukumati viloyat va tuman hokimliklariga ijtimoiy-iqtisodiy hayotni tashkil etish
va rivojlantirishda katta huquqlar bergan. Shuning uchun qishloq tuman markazlari
turli xildagi vazifalarni bajarib aholi ijtimoiy ehtiyojini qondirishi lozim. Buning
uchun birinchi navbatda tuman markazlari-Qo‘shrabod, Nurobod va boshqalarni
tashkil etuvchi, xizmat qiluvchi vazifalarini mustahkamlash kerak. Ular o‘z
navbatida mahalliy markazlar-qishloq yig‘inlari, ferma markazlari va boshqalarni
boshqaradi.
6. Iqtisodiy reformalar va xususiylashtirish sharoitida tumanlar va viloyatlar
hokimiyatlari aholi punktlarining xususiyatlari, aholi va aholi punktlarning
zichligini hisobga olib savdo shoxobchalari va boshqa aholiga xizmat ko‘rsatish
sohalarini joylashtirishni boshqarib boradi. Bu dolzarb vazifalarni bajarilishida
inventarizatsiya va aholi punktlarda ishlab chiqarish hamda ijtimoiy
infratuzilmalarni chambarchas bog‘liq ravishda rivojlantirish, bularni qishloq aholi
punktlari hududida joylashtirilishi aholini hayot darajasini o‘sishida, mehnat
resurslardan to‘la foydalanishga va kichik qo‘shma korxonalarni joylashishiga
sharoit yaratadi.
7. Qishloq aholi punktlari va aholi joylashuvi tizimining rivojlanishi milliy
iqtisodiyotning qishloq xo‘jaligi sohasini shakllanishida katta ta’sir ko‘rsatadi.
Qishloq xo‘jaligini modernizatsiyalash va erdan foydalanishning turli usullarini
qo‘llash, fermer xo‘jaliklari to‘rlarini tashkil etish va boshqalar aholi punktlari
hamda uning tizimlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun imkoniyat yaratadi.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, aholiga xizmat ko‘rsatish sohalarini
tarkibini o‘zgartirish katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligini
74](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_74.png)
![mustahkamlash, agroservis va agrobiznesni tashkil etish, turli kattalikdagi shahar
va qishloq aholi punktlarini majmuali rivojlantirishga olib keladi.
8. Davlatimizning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatiga mos ravishda aholini to‘g‘ri
hududiy tashkil etishni viloyat va tumanlarning ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarini
tuzishda inobatga olish.
9. Mamlakat xalq xo‘jaligining boshqarilishi va regional siyosatining
samaradorligi ko‘p jihatdan uning ma’muriy hududiy tuzilmasi bilan bog‘liq.
Shuning uchun tumanlar va viloyat chegarasining barqarorligi aholini har kunlik
hayotini tashkil etishda hamda yirik masshtabli tarixiy-geografik tadqiqotlarni aniq
statistik ma’lumotlar asosida olib borishda katta ahamiyat kasb etadi.
10. Shahar va qishloq aholi punktlarini chambarchas bog‘liq ravishda
rivojlanish muammolarini o‘rganishdan shunday xulosaga keldimki, bunday
tadqiqot ilmiy ishlar boshqa viloyatlarda ham olib borilsa, maqsadga muvofiq
bo‘lar edi.
75](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_75.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Mirziyoyev S h .M. “2022-2026-yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning
taraqiyot strategiyasi” . T . 2022.
2. A крамов З.М.,. География сельского хозяйства Самаркандской и
Бухарской областей. Часть 1 – T .: A Н Узбекистана. 1961. – 270 с.
3. A крамов З.М., Ракитников A .Н., Замков O . K ., Шермухамедов A . M .
География сельского хозяйства Самаркандской и Бухарской областей. Часть
2 – T .: A Н Узбекистана. 1961. – 317 с.
4. A нохин A . A ., Житин Д.В. География населения с основами демографии.
Санкт-Петербург. 2013. 160 с.
5. . Asanov G . R . A h oli geografiyasi . – T .: O‘ qituvchi , 1978. -222 b
6. A лексеев A .И. M ноголикая деревня. – M .: M ыслъ. 1990. -255с
7. A лескеров Ю.Н. Самарканд Путеводителъ – T .: Узбекистан, 1980. – 63с.
8., A лескеров Ю.Н. Нормуродов X .Н. Самаркандская область. – T .:,
Узбекистан, 1982. – 135с.
9. A та-Мирзаев O ., Гентшке В., Муртазаева Р., Солиев A . Историко-
демографические o черки урбанизации Узбекистан– T .,, Университет, 2002.
170 с .
10. Axmedov E.A. O‘ zbekiston sha h arlari. –T.: O‘ zbekiston, 1991. -220b.
11. Бабаханова С. Промышленный Самарканд. – T .: Узбекистан, 1975. -138с.
12. Б a р a нс k ий Н.Н. Н a учны e пренсипы географии. - M .: M ысл. 1980. 239с.
13. Бреева Е.В. Основы демограф 4- e изд. pe рр a б. И дор. – M .: Дашко И. K .
2009. -160 с.
14. Буриев a M .Р. Рождаемость в Узбекистане T .: Фан, 1991.-52 с.
15. . Burieva M.R., Egamova D.N. Dunyo aholisi rivojlanish jarayonlari. – T.: Fan,
2008. -157 b.
16. Burieva M.R.,Tojieva Z.N., Zokirov S.S. A h oli geografiyasiva demografiya
asoslari. –T.: Tafakkur, 2011.-156 b.
76](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_76.png)
![17. Гулишанбаров С.Г. Экономический обзор Туркистанского округа. В 2- x
частях – A шхабад 1913 , -476 с.
18. Давидович В.Г. Пл a нир o кв a городов и раёнов (Инж e н e рн o - eko н o мичеси e
o сн o вы). -2-э изд., п e р e р a б. – M .: Стр o йизд a т. 1964. -326с.
19. Ирригация Узбекистана. To м 1- T .: Фан, 1975. -351с.
20. Kadirov M . A ., Usmonov M . R . Samarqand viloyati aholisining tabiiy va
mexanik harakatidagi o‘ zgarishlar // O‘ zbekistonda atrof - muhitni muhofaza
qilishning dolzarb masalalari . – Samarqand . 2013. –83 b.
21. Kadirov M.A. Samarqand viloyatining demografik muammolari. //Fan
chorrahalari. Samarqand. 2013. – 134 b.
22. Kadirov M.A., SHerxolov O. Samarqand viloyatida qishloq aholi punktlarining
joylashishi, rivojlanishi va kartalashtirilishi. //Geodeziya, kartografiya va kadastr
sohalarini rivojlantirishning dolzarb muammolari. –Samarqand. 2014. – 80 b.
23. Kadirov M.A. Shaharlar geografiyasi Samarqand, 2019.
24. Kadirov M.A. Demografiya. Samarqand, 2019.
25. Kadirov M.A. Iqtisodiy-geografik va tarixiy shart-sharoitlarning Samarqand
viloyati aholi joylashuviga ta’siri (ingliz tilida) //Europaische Fachhochschule/
Germaniya. 2016. -41 b.
26. Kadirov M.A., А holi geografiyasi demografiya а soslari bilan. -T. 2019.
27. K овалев С .A. С e лс koe р a сс e л e ни e. – M.: M ГУ , 1963. -229 с .
28. Л a пп o Г .M. Р a звити e г o р o д o в с o сн o в a ми гр a д o стр o ит e лств a. - M.: M ГУ ,
1969. -183 с .
Л a пп o Г. M . Г o Р o д a н a пути в будущ ee . – M .: M ысл. 1987. – 229с.
29. Лит o в ka O .П. Пр o бл e ты пр o стр a нств e нн o г o р a звития урб a низ a тсии. – Л.:
Н a у ka . 1976. -99 с.
30. Mae рг o йз И. M . Г eo гр a фич e ск oe уч e ни e o г o р o д ax . – M .: Н a у ka . 1987. -
118с.
31. П e рси k E .Н. Г eo гр a фия г o р o д o в (Г eo урб a нисти ka ) – M .: Высш a я s ш ko л a .
1991. -313с.
77](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_77.png)
![32. П o лс k ий С. A . Г eo гр a фия н a с e л e ния р a звиты x и ka пит a листич e ски x
стиран. - M инс k : Университ e т. 1987. -176с.
33. Саидкулов T .С. Самарканд в o вт o р o й п o л o вин e XIX – н a ч a л e XX в e к o в. –
Самарканд. 1970. -158с.
34. Солиев A .С Г eo графия г o р o д o в Ср e дн e й A зии. Ч a ст 1. – T .: ТашГУ. 1980. -
80 s
35. Солиев A .С Пр o блимы населения и урбанизации в республиках Средней
Azii . - T .: Фан, 1991. -106с.
36. Солиев A .С. География городов республик Средней A зии. Част 2. – T .:
T ашГУ. 1984. -84 с.
37. Солиев A .С.., Ka диров M . A . География населения и населенних пунктов
Самаркандскойобласти. Самарканд. 1998. – 162 с.
38. Saliyev A., Maxamadalyiev R. Iqtisodiy geografiya asoslari. T .: O‘ zbekiston .
1996. - 6 9 b .
39. Саушкин Ю.Г. Экономичискоя география: история, т eo рия, мет o ды,
пр a ктик a . – M .: M ысл. 1973. -559с.
40. Слука A . E . География населения с o сн o в a ми д e м o графии и этнографии. –
M .: M ГУ. 198. -96с.
41. Tojieva Z . N . O‘ zbekiston aholisi: o‘ sishi va joylanishi. –T.: Fan va
texnologiya. 2010. - 162 b.
42. Umarov M.U., А shurov G.A., Saidmurodov F. Samarqand oblasti geografiyasi.
–T.: O’qituvchi. 1980. -41 b.
43. Usmonov M . R ., Kadirov M . A ., Ganiyev Z . A . Qishloq xo ’ jaligini hududiy
joylashtirish va rivojlantirishning ba ’ zi masalalari . // Farg ’ ona vodiysi : tabiati-
аholisi-хo’ jaligi yangi tadqiqotlarda. – Farg ’ ona . 2015. - 156 b.
44. Xoрeв Б.С. Прoблeмы гoрoдoв (Урбaнизaция и eдинaя сестема
рассeлeния) 2-э изд., дор. и пeрeрaб. –M.: Mысл. 1975. -428с.
45. Шув a л o в E .Л. География населения. – M .: Пр o св e щ e ни e .1977. -159 с.
46. Ягелский A . География населения. Перевод с п o лск o г o язык a .– M .:
Прогресс. 1980. -383 с .
78](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_78.png)
![79](/data/documents/0e48808b-eff7-41b0-addb-974c46e2e732/page_79.png)
“SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK HARAKATI DINAMIKASI” MUNDARIJA: KIRISH……………………………………………………………………...........3 I-BOB SAMARQAND VILOYATIDA AHOLI SONI VA TARKIBIDAGI O’ZGARISHLAR………………………………………………………………...7 1.1. Samarqand viloyatida aholining tadrijiy o’sishi…………………………..7 1.2. Aholining milliy, yosh-jinsiy tarkibi……………………………………......9 1.3. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish………………………………..16 II-BOB. SAMARQAND VILOYATI AHOLISINING TABIIY VA MEXANIK O’SISHI…………………………………………………………...20 2.1. O’zbekiston aholisining tabiiy va mexanik harakati……………………20 2.2. Aholining tug’ilish darajasi va unga ta’sir etuvchi omillar…………….33 2.3. Aholining tabiiy o’sishi……………………………………………….……39 2.4. Aholining mexanik o’sishi…………………………………………………50 III-BOB SAMARQAND VILOYATI AHOLI JOYLASHUVINING HUDUDIY TIZIMLARI ……………………………………………………....54 3.1. Samarqand aglomeratsiyasi………………………………………….…...54 3.2. Aholi joylashuvining hududiy tiplari…………………………………….58 3.3. Samarqand viloyati demografik vaziyatining muommolari…………....64 XULOSA…………………………………………………………………….…..72 FOYDALINGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………………………....77 1
KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston milliy iqtisodiyotida innovatsion tendensiyalarning ta siri ortib borishi bilan jamiyatimizdagi demografikʼ o‘zgarishlarning ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati yil sayin kuchaymoqda. Bu jarayon, avvalambor, mamlakatimiz aholisi miqdorining yuqori sur atlar bilan oshib ʼ borayotganligiga bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlik va barqaror iqtisodiy o‘sish sur atlarini ta minlashga yo‘naltirilgan ʼ ʼ iqtisodiy islohotlar izchil amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning “aholimizning qariyb 55 foizini yoshlar tashkil etadi va har yili mehnat bozoriga kamida 600 ming yoshlar kirib kelmoqda. Bunday demografik o‘sish biz uchun ham imkoniyat, ham juda katta mas uliyat demakdir” ʼ 1 deb aytgan fikrlari aholi o‘sishi bilan bog‘liq jarayonlarni qanchalik muhimligini belgilab beradi. Albatta, bunda mamlakat demografik rivojlanishining o‘rni katta bo‘lib, ijtimoiy manfaatlarga yo‘naltirilgan iqtisodiy maqsadlarni amalga oshirishda aholi, uning o‘sishi, joylashishi, demografik tarkibi kabi jihatlarini iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish davri nuqtai nazaridan o‘rganish katta ahamiyatga ega. Chunki, aholi ham asosiy ishlab chiqaruvchi kuch, ham iste molchi sifatida jamiyat taraqqiyotida hal qiluvchi ʼ ahamiyatga egadir. Bugungi kunda mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Ushbu bosqichda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasining vazifalaridan kelib chiqqan holda, mamlakatimizda barqaror va jadal sur atlar bilan iqtisodiy o‘sishni ʼ ta minlash milliy rivojlanish strategiyasining bosh masalasi hisoblanadi. Shunga ʼ ko‘ra, respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora- tadbirlarini belgilashda demografik jarayonlarning ta sirini har tomonlama hisobga ʼ 1 https://www.gazeta.uz/uz/2021/09/09/president-/ 2
olish, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta siri nuqtai-nazaridanʼ shakllantirish va ularni izchil amalga oshirishni taqozo etmoqda. O‘zbekistonda aholining tabiiy o‘sish sur atlarining beqaror o‘smayotganligi ʼ sababli demografik rivojlanish ham notekis rivojlanmoqda. Shu munosabat bilan jahon demografik ko‘rsatkichlari bilan taqqoslaganda, O‘zbekiston tabiiy ravishda o‘sish sur ati 25 promilledan 15 promillegacha tushgani sabab dunyoning ʼ rivojlangan mamlakatlari o‘rtasida o‘rtacha ko‘rsatkichga ega. Demografik jarayonlar aholining vaqt va makonlarda rivojlanishini aks ettiradigan hodisalar bo‘lib, uning ko‘payishi, o‘limi, jinsi va yosh tarkibi hamda mehnat resurslarining miqdor jihatidan o‘zgarishlari bevosita jamiyatning hamda milliy iqtisodiyotning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta sir ko‘rsatuvchi hodisa ʼ hisoblanadi. Ma lumki, jamiyatdagi demografik voqealar umumiy va muayyan ʼ individual tasodifiy sabablar ta siri ostida amal qiladi. Bu jarayondagi ayrim ʼ voqeliklar vujudga kelishi ba zi sabablarga ko‘ra individual va noyobdir, lekin ʼ demografik jarayonda ular ketma-ketlik voqealardan iborat bo‘lib, ular muntazam ravishda o‘zgarib turadi. Respublikadagi barqaror va samarali iqtisodiyotni shakllantirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlar markazida demografik vaziyat turadi. Chunki, O‘zbekistonda aholining o‘sish sur atlari yuqori hisoblanadi. ʼ So‘nggi yillarda aholining tabiiy o‘sishi birmuncha kamaygan bo‘lishiga qaramay, u hali ham ayrim mamlakatlar orasida eng yuqori darajadadir. Muammoning o’rganilganlik darajasi . Demografik jarayonlarning mintaqaviy xususiyatlarini o‘rganish bo‘yicha ko‘plab taniqli xorijiy olimlar (J.Graunt, A.Giyyar, V.Petti, A.Sovi, R.Pirl, A.Ketle, A.G.Sundberg, A.Landri, Z.Pavlik) va MDH olimlari (A.Ya.Boyarskiy, V.M.Medkov, V.A.Borisov, A.Ya.Kvasha, V.G.Glushkova, B.S.Urlanis, A.G.Vishnevskiy, T.I.Zaslavskaya, A.Sh.Saxvadze, M.Mamedova, S.I.Islamov va boshqalar) ilmiy-tadqiqotlar olib borganlar. O‘zbekistonda aholishunoslik, oila demografiyasi, ahoining tabiiy va mexanik xarakatiga masalalari M.Q.Qoraxonov, I.R.Mullajonov, X.Salimov, E.A.Axmedov, R.A.Ubaydullayeva, O.B.Ata-Mirzayev, A.A.Qayumov, 3
A.S.Soliyev, B.X.Umurzaqov, L.P.Maksakova, D.A.Ortiqova, N.X.Raximova, G.R.Asanov, E.I.Safarov, F.K.Komilova, Z.Raimjonov, M.R.Bo‘riyeva, Z.N.Tojiyeva, M.A.Kadirov, X.X.Abduramonov, O.L.Muxamedov kabi tadqiqotchi olimlarning ishlarida keltirilgan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Tadqiqot ishining maqsadi Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik harakatini o’rganish, aholining oziq-ovqat va keng iste’mol mollari bilan taminlash, maktabgacha ta’lim muassasalari va maktabning birinchi sinfiga boradigan bolalar sonini bilishda hamda o’sib borayotgan aholining ish joylari bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Tadqiqot ob’ekti sifatida Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik harakati dinamikasi tanlab olindi. Tadqiqot predmeti esa, viloyatda aholining tug’ilishi, o’lim, tabiiy o’sish va aholi migratsiyasini stasistik ma’lumotlar asosida o’rganish, tahlil qilish, xulosalar keltirish, aholining tug’ilishi, tabiiy o’sish kartalarini ishlab chiqish, bu ma’lumotlar aholini barcha kerak bo’ladigan maxsulotlar bilan ta’minlashda, bolalar bog’chalari, maktablar, tibbiyot muassasalari va barcha aholiga xizmat ko’rsatish sohalarini rivojlantirishda qo’llashdan iborat. Tadqiqot usullari . Tadqiqot jarayonida tarixiy-retrospektiv tahlil, tizimli va qiyosiy tahlil, iqtisodiy-matematik, tizim-tarkib, iqtisodiy-statistik tahlil va GAT texnologiyalaridan keng foydalanildi. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar . Tadqiqot ishining dolzarbligiga, maqsad va vazifalariga asoslangan holda himoyaga quyidagi holatlar olib chiqiladi. -Samarqand viloyati aholi sonini tez o’sib borishini hisobga olib maktabgacha tarbiya muassasalarini sonini ko’paytirish; -aholi tug’ilish darajasini yuqoriligi tufayli, ayollar o’rtasida sog’lom farzand ko’rish uchun tushintirish ishlarini olib borish; -aholi yosh-jinsiy tarkibini o’rganishdan kelib chiqib, aholini keng iste’mol mollari bilan ta’minlashni yaxshilash; 4
-mehnat resurslari sonining oshib borishni hisobga olib, ularni ish bilan ta’minlash maqsadida, kichik va o’rta tadbirkorlikni hamda ishlab chiqarish sohalarini rivojlantirish; -aholining tug’ilish va tabiiy o’sish kartasini yaratish va h.k. Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi. -Samarqand viloyatida shahar aholisining tabiiy o’sish kartasi ishlab chiqilgan; -viloyat qishloq aholisining tabiiy o’sishi kartasi ishlab chiqilgan; -viloyat mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko’rsatgichlari, ya’ni iqtisodiy faol aholi, iqtisodiy faol bo’lmagan aholi qismi aniqlangan. Tadqiqotning ilmiy - amaliy ahamiyati . Tadqiqotning ilmiy natijalari aholi geografiyasi to’g’risidagi nazariyalarni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega. Viloyatda aholi sonining ko’payishi, mehnat resurslari shakllanishining ijtimoiy- demografik omillari va ularning hududiy xususiyatlarini baholash, aholini ish bilan ta’minlash darajasini oshirishning asosiy yo’nalishlarini aniqlash bilan izohlanadi. Tadqiqot ishining sinalganligi . Mazkur magistrlik dissertatsiyasining asosiy mazmuni “ Динамика численности населения Самаркандский области ” (Moskva,2021yil) va “Samarqand viloyati aholisining tabiiy va mexanik o’sishi” (Rossiya, 2022 yil) mavzusida ilmiy ishlari chop etilgan. Natijalarning e’lon qilinganligi . Magistr dissertatsiya mavzusi bo’yicha 2 ta maqola e’lon qilingan. Dissertatsiyasining hajmi va tuzilishi. Magistrlik dissertatsiyasining umumiy hajmi 79 sahifadan iborat bo’lib, u kirish, 3 ta bob, xulosa va foydalanigan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 5