logo

SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI VA ULARDAN FOYDALANISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

3619.5 KB
SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI VA ULARDAN
FOYDALANISH
MUNDARIJA
Kirish (magistrlik dissertatsiyasining dolzarbligi va zarurati)……….3
I BOB.   SAMARQAND VILOYATI HUDUDINING TABIIY
SHAROITI…………………………………………………….8
1.1. Geologik tuzilishi va rel’yefi ………………………………….. 8
1.2. Iqlim  xususiyatlari …………………………………………… 12
1.3. Tuproq qoplami, o’simliklari va hayvonot olami…………….15
II BOB.   SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARINING
SHAKLLANISHI VA TARQALISHI.................................. 24
2.1. Viloyat yer usti suvlarining shakllanishi va tarqalishi……….24
2.2. 
2.3         Viloyat yer osti suvlarining shakllanishi va tarqalishi………..27
Yer osti suvlaridan foydalanish xususiyatlari………………...35
III
BOB.   SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI
SATHINING  O’ZGARISHI..................................................44
3.1. Yer osti suvi sathining dinamikasi…………………………44
3.2. Yer osti  suvi sifatining  o’zgarishi…………………………50
3.3. Samarqand viloyatida yer osti suv resurslaridan 
foydalanish…………………………………………………68 
Xulosa…………………………………………………………73
1 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………74
2 Kirish. (Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi)
Inson xo‘jalik faoliyatining tabiatga ta’siri yildan yilga kuchayib bormoqdaki ,
bu ,   ayniqsa,   vohalarda   yer   usti   va   yer   osti   suvlaridagi   sifat   va   miqdor
o‘zgarishlarida   yorqin   namoyon   bo‘lmoqda.   Birinchi   navbatda   yirik   va   qadimiy
vohalarda  aholi  uzoq   yillardan   buyon    yer   usti    va  
Yer   osti   suv   manbalarining   ishlatilishi   keyingi   yillarda   o‘zgarishlarni   namoyon
qilmoqda.   Ma’lumki,     ko‘pgina   aholi   punktlarida   artezian   suvlari   birlamchi
ta’minot   vazifasini   o‘taydi.     Artezian   suvlari   100   m   va   undan   ortiq   chuqurlikdan
olinadigan   suvlar   bo‘lib,   ular   toza   ichimlik   suv   bo‘yicha   DS   (davlatstandarti)ga
to‘liq   javob   beradi.   Suv   resurslaridan   jadal   foydalanish   yer   usti   suvlari   yetarli
bo‘lmagan   sharoitlarda   yer   osti   suvlaridan   foydalanish   oshib   borishiga   sabab
bo‘lmoqda. Yer osti suvlarini grunt suvlari hamda artezian suvlariga ajratgan   holda
ko‘rib   chiqamiz. 
Yer   osti   suvlari   birinchi   qatlami   hisoblangan   grunt   suvlarning   sathi   daryo,
kanallar   sohillarida   hamda   boshqa   suv   manbalari   atrofida   chuqurligi   bir   necha
metrdan   15,0-17,0   metrni   tashkil   qilishi   mumkin.   Bunday   chuqurlik   yer   usti
suvlarining   yer   ostiga   oson   kirib   borishini   va   o‘zi   bilan   yer   yuzasidagi   suvni,
ifloslovchi   moddalarni,   tuproqlar   va   boshqa   manbalarni   tashish   yo‘li   bilan   borib
grunt   suvlar   sifatiga   katta   salbiy   ta’sir   ko‘rsatishini   ta’minlaydi.   Mazkur   jarayon
Zarafshon   vodiysining   markazida   joylashgan   Samarqand   viloyatida   ham   jadal
kuzatilmoqda.
Zarafshon   vohasi   O‘zbekiston   hududida   bir   nechta   yirik   vohalarga   ajratiladi.
Samarqand   viloyatiga   ushbu   vohalardan   ikkitasi   kiritilgan: 
1) Samarqand   vohasi; 
2) Kattaqo‘rg‘on   vohasi. 
Ular   o‘rtasidagi   tabiiy   chegara   Kattaqo‘rg‘on   shahar   meridiani   yaqinidan
o‘tkaziladi.   Uning   shimoliy   chegarasi   Oqtog‘   va   Qoratog‘   tizmalari   o‘rtasidagi
Oqtepasoy   orqali   Ishtixon   tumanining   g‘arbiy   chegaralari   orqali     Zirabuloq
tog‘lariga borib qadaladi. Mazkur  chiziq tektonik chiziq asosida olingan bo‘lib, u
tashqaridan   qaraganda   yaqqol   sezilmaydi.   Lekin   diqqat   bilan   qarasa,   mazkur
3 liniyada   sezilar-sezilmas   ko‘tarilma   bo‘lib,   yer   yuzasi   qiyaligida   ma’lum
o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Olib   borilgan   tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatadiki,   Samarqand   vohasidasuv   tezligi
kattaroq   bo‘lib,   Kattaqo‘rg‘on   vohasida   yer   yuzasi   qiyaligi   birdan   kamayadi   va
Xatirchi shahridan keyin Oq va Qora daryolar qo‘shilgach suvning yer yuzasidagi
harakati   sekinlashgani   kabi,   yer   osti   suvlarining,   birinchi   navbatda   grunt
suvlarining   tezligi   keskin   kamayadi.   Mos   holda   daryodagi   shag‘al   ham   katta-
kichikligi sezilarli kamayganligini  ko‘rish   mumkin.
Samarqand   viloyati,  shu   jumladan,  Kattaqo‘rg‘on  vohasi   Markaziy  Osiyodagi
sivilizatsiyaning   markazlaridan   hisoblanadi.   Vohalarda   yerlarni   o‘zlashtirib
sug‘orma   dehqonchilik   boshlanganiga   4000   yildan   ortiq   vaqt   o‘tganligi   bo‘yicha
ma’lumotlar bor. Uzoq yillar mobaynida sug‘orma dehqonchilikning olib borilishi
faqatgina   yer   usti   suvlariga   emas,   balki   yer   osti   suvlariga   ham   kuchli   ta’sir
ko‘rsatgan. Buni  qadimgi quduqlarning borligi aholi  manzilgohlari suv manbalari
nomlari bilan atalganligida ham ko‘rish mumkin. 
Sug‘orma   dehqonchilikni   rivojlantirish   uchun   mahalliy   aholi   vohalarda
kanallar,   ariqlar,   suv   taqsimlovchi   inshootlar   qurishdi.   Samarqand   viloyatida
qurilgan  Darg‘om   kanalining yoshi  2000  yildan oshganligi  haqida  tarixchilar   fikr
bildirishgan.   Bu   yerga   kelgan   A.Makedonskiy   miloddan   avvalgi   318-yilda
Samarqandni   bosib   olganligini   va   unga   qarshi   kurashgan   Spitamenni   ushlash
uchun   orqasidan   quvlab   borganligini,   o‘sha   davr   tarixchilari   yozib   qoldirgan.
(manba: Kvint Kursiy Ruf)
Ma’lumki, Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Buxoro vohalarida obod joylar, ariqlar,
qo‘rg‘onlar, suv taqsimlovchi inshootlar ko‘p bo‘lgan.
Biroq,   inson   xo‘jalik   faoliyatining   vohalar   grunt   suvlariga   kuchli   ta’sirini
o‘tgan   asrning   50-yillaridan   boshlanganligini   ta’kidlash   lozim.   Bunda   asosiy
e’tibor paxta hosildorligini oshirish, ko‘p paxta yetishtirish siyosati bilan bevosita
bog‘liq   bo‘ldi.   Paxta   yetishtirish   uchun   esa   yana   ko‘plab   irrigatsiya   tizimlarining
qurilishi, paxta uchun kimyoviy preparatlarning ko‘plab ishlatilishi zarur edi.
4 XX   asrning   50-yillariga   qadar   vodoprovod   tizimi   yo‘q   bo‘lsada   aholi   asosan,
daryo, quduq suvlarini (grunt suv) iste’molda ishlatishgan. Sug‘orma dehqonchilik
ishlarining   jadallashuvi   turli   elementlari   migratsiyasini   kuchaytirdi,   bularning
barchasi   ichimlik   suv   sifatiga   jiddiy   ta’sir   ko‘rsata   boshladi.   O‘tgan   asrning   70-
yillaridan keyin aholi orasida grunt suvlaridan foydalanish keskin kamaydi. 
Bugungi   kunda   yer   yuzasida   shakllangan   suvlar   ya’ni   yer   usti   suvlari   jadal
holda   grunt   suvlariga   ta’sir   ko‘rsatmoqda,   natijada,   turli   tuzlarning   qoldiqlari
chuqur qatlamlarda yotgan suv manbalarida ham kuzatilmoqda. 
Hududlarda   aholi   sonining   oshib   borishi   natijasida   yer   usti   va   yer   osti
suvlaridagi   o‘zgarishlarni   tadqiq   qilish   hozirgi   gidrologiya   va   gidrogeologiya
fanlarining eng dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Oxir oqibat suv manbalarining
tozaligina faqat  inson salomatligiga, balki dehqonchilik mahsulotlari sifatiga ham
ta’sir   ko‘rsatadi,   dehqonchilikda   ishlatilayotgan   kimyoviy   preparatlar   o‘simlik,
tuproqlar   orqali   suvga,   oziq-ovqat   mahsulotlari   orqali   inson   salomatligiga   zarar
yetkazmoqda.   Shu   jihatdan   yer   osti   suvlari   sifatida   bo‘layotgan   o‘zgarishlar   o‘ta
dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Dissertatsiya     ishining   tadqiqot   obyekti   va   predmeti.     Tadqiqot   obyekti
sifatida   Samarqand   viloyatidagi   yer   osti   suvlari   olingan.   Tadqiqot   predmeti-
Samarqand   viloyatida   yer   osti   suvlari   resurslari   va   u lar ning   sifatini   tadqiq   qilish,
yer osti suv idan  foydalanish   holatini baholash .
Tadqiqot maqsadi va vazifalari.  Tadqiqot maqsadi Samarqand viloyatida yer
osti suvlari sathining yillar bo’yicha o’zgarishini aniqlash, kartalashtirish, yer osti
suvi sifatining trendini aniqlash va ulardan oqilona foydalanish   bo‘yicha tavsiyalar
berish   hisoblanadi.   Ushbu   maqsadni   amalga   oshirish   uchun   quyidagi   vazifalar
belgilanadi: 
1) Samarqand   viloyati   yer   osti   suvlarining   yillar   bo’yicha   sathi   dinamikasini
baholash;
2) Samarqand   viloyati   yer   osti   suvlari sifati   o’zgarishini laboratoriya analizlari
orqali analiz qilish ;
3)  Yer osti suvlaridan foydalanish va uni muhofaza qilish.
5 Tadqiqot   usullari.   Tadqiqot   ishida   statistik   tahlil,   kimyoviytahlil,   geografik
taqqoslash hamda kartografik tahlil usullaridan foydalanildi.
Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi.   Samarqand   viloyati   yer   osti   suvlari   havzalari
sathining hozirgi davrdagi o’zgarishi, suvdagi anion va kationlarning holati va yer
osti   suvidan   foydalanishning   suv   sathiga   ta’siri   tendensiyalari   bo’yicha   yangi
ma’lumotlar olindi. 
Tadqiqotning   asosiy   masalalari  va fazalari.   Tadqiqotning asosiy  masalalari
Samarqand   viloyati   hududida   yer   osti   suvlarining   qatlamlar   bo‘yicha   tarqalishi,
hamda   yer   osti   suvlarida   turli   kimyoviy   elementlar   ko‘payib   borishini   va   uning
sabablarini   ko‘rsatib   berishdan   iborat.   1.   Samarqand   viloyati   yer   osti   suvining
shakllanishi va tarqalishini adabiyotlardan  o’rganish;
2.   O’zbek   gidrogeologiya   davlat   unitar   korxonasi   Toshkentoldi   dala
gidrogeologik   ekspeditsiyasiga   qarashli   Zarafshon   gidrogeologiya   stansiyasi
ma’lumotlari asosida yer osti suvlari sathining o’zgarishini tahlil qilish; 
3.  Samarqand viloyati yer osti suvlarining  kimyoviy tahlil qilish;
4.   Samarqand   viloyati   yer   osti   suvlaridan   foydalanish   va   uni   muhofaza   qilish
bo’ yicha tavsiya va xulosalar berish.  
Tadqiqot  mavzusi  bo‘yicha adabiyotlar sharhi.   Yer  osti  va yer  usti  suvlari
doimo bir-biri bil a n bog’liq. Samarqand viloyati yer osti suvining zahirasi, suvning
sifati,   yer   osti   suv     sathlarining   yillar   bo’yicha   o’zgarish   dinamikasi   va   ulardan
foydalanish   bo’yicha   turli   davrlarda   turli   olimlar   ilmiy   tadqiqotlar   olib   borgan.
Bular   qatorigaSultonxodjayev   A.N.,   Xasanov   A.S.,   Mirzayev   S.M.,   Shults   V.L.,
Saidov   I.S,   Baxriddinov   B.,   Alibekov   L.A.,   Abbasov   S.B,   Raxmatullayev   A.,
Hikmatov F., Rustamov S., Yarashev  Q.S.,Xaydarov S., Ismoilova I., Nurullayev
O.,   Shirinboyev   D.N.,   Baratov   H.,G‘aniyev   Sh.R.,   ishlarida   mazkur   hudud
haqidagi   tadqiqotlari   bayon   qilingan.   Shular   bilan   birga   N.M.Reshetkinning
“Перспективный     использования   грунтовых   вод”,   N . Ivonovning   «Качество
воды   рек   бассейна   Аралского   моря   и   эго   изменение   под   влиянием
хозяйственной   деятельности»   (2005).   X . Siddiqovning   «Водный   ба ланс
ба сс ейна   р.Зарафш а н».   Bu   keltirilgan   adabiyotlarda ,   Zarafshon   daryosi   havzasi
6 yer   usti   suvlariga   e’tibor   ko‘proq   qaratilgan.   Boshqalarida   esa   juda   katta
hududning   suv   manbalari   tahlil   qilingan.   Dissertatsiya   ishi   aynan   Samarqand
viloyati   hududiga   to‘g‘ri   keladigan   yer   osti   suvlarining   tahlil   qilinganligi   va   shu
joyning muammolari o‘rganilganligi bilan ajralib turadi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati.   Tadqiqotning nazariy
ahamiyati   shundaki,   ushbu   magistrlik   dissertatsiyasida   qo‘llanilgan   usullardan,
tahliliy   statistik   yondashuvdan,   berilgan   xulosa   va   takliflardan   boshqa   hudud
bo‘yicha   o‘tkaziladigan   tadqiqot   ishlaridan   andoza   sifatida   foydalanish   mumkin.
Amaliy   ahamiyati   shundaki,   berilgan   xulosalar,   tavsiya   va   takliflar   Samarqand
viloyati   yer   osti   suvlaridan   foydalanishni   rejalashtirishda,   ularning   sathi   o‘zgarib
borishini  hisobga  olish  hamda  suvning  sifati  yomonlashishiga   qarshi  ishlarni   olib
borishda ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Dissertatsiya ishi uchun ma’lumotlarni Samarqand gidrometeorologiya 
boshqarmasi, Samarqand viloyati ekologiya va tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi, 
O’zbek gidrogeologiya davlat unitar korxonasi Toshkentoldi dala gidrogeologik 
ekspeditsiyasiga qarashli Zarafshon gidrogeologiya stansiyasi fondlaridan hamda 
ilmiy adabiyotlardan oldim. Natijalarni   xaritalashtirishda   Samarqand   viloyatining  
turli   masshtabdagi   xaritalaridan   foydalanildi.
Dissertatsiyaning   tuzilishi.   Magistrlik   dissertatsiyasi   uch   bob,   foydalanilgan
adabiyotlar   ro‘yxati   hamda   ilovalardan   iborat.   Dissertatsiyai   shida   tadqiqot
natijalarini   ochib   beradigan   1   ta   jadval,   5   ta   diagramma   hamda   grafiklardan
foydalanildi.   Bundan   tashqari,   tadqiqot   hududiga   oid   xaritalar   ham   berildi.
Dissertatsiya   ishining   hajmi   78   betdan   iborat. Dissertatsiya   ishi   jami   63   ta   bosma
hamda   internet   manbalaridan   foydalanildi. 
7 I BOB. SAMARQAND VILOYATI HUDUDINING TABIIY SHAROITI
1.1. Geologik tuzilishi va relyefi
Samarqand   viloyati   hududi   tabiiy   geografik   jihatdan   ajratilgan   O‘rta
Zarafshonning  asosiy qismini egallaydi. Bu   yerda yirik ikkita voha ajratilgan bular
Samarqand   va   Kattaqo‘rg‘on   vohalaridir. 
Dissertatsiyada   Samarqand   hamda   Kattaqo‘rg‘on   vohalariga   kiradigan
hududlar   qamrab   olingan. 
Zarafshon   vodiysini   o‘rab   turgan   Zarafshon   va   Turkiston   tizmalari   geologik
nuqtai   nazardan   kaledon,   gersin   va   alp   tog‘   burmalanishlarida   hosil   bo‘lganligi
olimlar   tomonidan   ta’kidlangan.   Mazkur   burmalanishlar   ichida   Gersin
burmalanishi   mavjud   tog‘larning   shakllanishida   muhim   rol   o‘ynagan.   Yuqorida
ta’kidlangan ikkala tizmada yer yuziga chiqib yotgan tub jinslardan eng qadimgisi
o‘rganilganda   Ordovik   va   quyi   Silur   davriga   xos   ekanligi,   ular   janubiy     Nurota
tizmasiga   kiruvchi   Oqtog‘   antiklinalida   Chaqilqalon   va   Zirabuloq   tog‘larining
janubiy yonbag‘irlarida yer yuzasiga chiqib yotganligi ma’lum bo‘ladi. Buni   Tim,
Oltiovul   va   Devonsoy   aholi   punktlari   yaqinlarida   ko‘rish   mumkin   (Sultonov,
1984).   Ma’lumki,   ushbu   jinslar   juda   katta   maydonni   egallamaydi   va   asosan
alevrolitlardan, ohaktosh, aralash qumtosh va kvarsli porfiklardan tashkil topgan. 
Tadqiqot   obyekti   sifatida   tanlab   olingan   hududning   geologik   tuzilmasini   va
yer  yuzasi relyef xususiyatlarini aloxida davrlar bo‘yicha ko‘rib chiqamiz:
Sof   quyi   silur   jinslari   katta   maydonga   tarqalgan   bo‘lib,   bular   shimoliy   va
janubiy Nurota tizmalarining katta qismini qoplagan. Ular ohaktoshlar, slaneslar va
qumtoshlardan iborat. 
Yuqori   Silur   yotqiziqlarining   venlok   yarusi   Chumqortov,   Cho‘ponota
balandligi   va   Nurota   tizmasida   uchraydi   va   ular   alevrolit-slanes   qatlamlaridan
iborat bo‘lib, umumiy qalinligi 130-140 metrga, Cho‘ponota tepaligida 400 metrga
yetadi.
Devon sistemasi  jinslari Nurota va Zirabuloq tog‘larida keng tarqalgan bo‘lib,
asosan,   ohoktosh   va   dolamitlardan   tuzilgan,   qatlamlar   qalinligi   400-500   metrni
tashkil qiladi. 
8 Mezazoy   sistemasi   yotqiziqlari   Zirabuloq-Ziyovuddin   tog‘larida   keng
tarqalgan   bo‘lib,   yura   va   bo‘r   davrlariga   xos.   Yura   davrining   jinslari   Sukayti
qishlog‘I yaqinida va Azkamar tepaligining etagida yer yuziga   chiqib   yotadi. Ular
sozlardan, sozli slanestlar, qumtosh va koglomeratlardan iborat bo‘lib, qalinligi 50-
100 metr.
Bo‘r   davriga   xos   jinslar   ham   koglomerat,   soz   va   ohoktoshlardan   iborat.
Ularning qalinligi 245-300 m (Sultonov, 1984).
Paleogen   yotqiziqlari   (Buxoro   yarusi)   Zirabuloq-Ziyovuddin   tog‘larining
shimoliy tog‘ oldi  zonasida tarqalgan. Ular  koglomeratlar, devon ohoktoshlardan,
qumtosh va qattiqlashgan sozlardan iborat bo‘lib, qalinligi 15-16 metr. 
Neogen   davri   jinslari   Oqtog‘ning   janubiy   yonbag‘ri   va   Ziyoviddin
tog‘larining   shimoliy   yonbag‘irlaridagi   adirlar,   soy   yoqalarida   yer   yuziga   chiqib
yotadi. Ularning qalinligi 100-150 metr.
Geologlar   va   gidrogeologlar   tomonidan   o‘rganishlar   shuni   ko‘rsatadiki,
Samarqand   viloyatida   asosan   to‘rtlamchi   davr   yotqiziqlari   keng   tarqalgan .   Ularni
yoshi   bo‘yicha   to‘rt   aloxida   xususiyatlarga   ega   bo‘lgan   qismlarga   ajratishadi:
1) Nanay   sikli (So‘x);
2) Toshkent   sikli;
3) Mirzacho‘l sikli:
4) Sirdaryo sikli
Nanay   sikli,   ya’ni   qadimgi   to‘rtlamchi   davr   yotqiziqlari   Zirabuloq-
Ziyovuddin   va   Nurota   tog‘larining   etaklarida   uchraydi.   Ular   Missilon   jinslardan,
koglomerat   va   lyossimon   jinslardan,   koglomerant   va  brikchilardan  tashkil   topgan
bo‘lib, qalinligi 10-12 metrdan oshmaydi.
Toshkent   sikli,   ya’ni   o‘rta   to‘rtlamchi   davr   yotqiziqlarini   Ziyovuddin-
Zirabuloq tog‘larida G.F.Tetyuxin (1975) o‘rgangan va Qarnob svetasi nomi bilan
ajratgan.   Ular   Zarafshon   vodiysida   keng   tarqalgan.   Zarafshon   daryosining
to‘rtlamchi   va   beshinchi   terrasalari   Qarnob   svetasi   yoshidagi   yotqiziqlar   bilan
qoplangan bo‘lib umumiy qalinligi 230-250 metr.
Mirzacho‘l   sikli ,   ya’ni   yuqori   to‘rtlamchi   davr   yotqiziqlari   Zarafshon
9 daryosining   uchinchi   va   to‘rtinchi   terrasalarini   qoplaydi.   Ular   lyossimon   jinslar
vakonglomeratlardan tarkib topgan, qalinligi 40-50 metr.
Sirdaryo   sikli,   ya’ni   hozirgi   davr   yotqiziqlari   daryo   qayirini   birinchi   va
ikkinchi   terrasalarini   qoplaydi,   hamda   tog‘lardagi   soylar   yotqizgan   prolyuvial
yotqiziqlar   ham   shu   siklga   kiradi.   Ular   qum,   qum   aralash   toshlar,   lyossimon
jinslardan iborat bo‘lib, qalinligi 50-55 metrdan oshmaydi.
Inson   xo‘jalik   faoliyatining   uzoq   yillar   ta’siri   natijasida   yangi   antropogen
yotqiziqlar   hosil   bo‘lgan,   bular   madaniy-irrigatsion   yotqiziqlar   deb   ataladi.
Ularning qalinligi bir necha o‘nlab santimetrdan bir necha metrga boradi.
Gersin   burmalanish   davrida   magmatik   jarayonlar   ham   sodir   bo‘lgan,   lekin
magma   yer   yuzasiga   otilib   chiqmasdan   darzlar   orasida   qotib   qolgan.   Bu   intruziv
jinslar   keyinchalik   denutatsiya   tufayli   ochilib   qolgan.   Ular   granit,   granodivrit,
diorit,   gabbrodioritlardan   tarkib   topgan   bo‘lib,   tog‘larning   15-20%   maydonini
egallaydi.
Zarafshon   vodiysi   yirik   tektonik   botiq   bo‘lib,   uning   asosi   Gersin
burmalanishida   hosil   qilingan.   Tektonik   botiq   atrofidagi   tog‘lar   ulkan
megaantiklinar strukturaning davomi hisoblanadi va u yirik yoriqlar, siniqlar bilan
alohida   bo‘laklarga   ajralgan.   Bu   bo‘laklar     relefda   alohida   tog‘lar   sifatida   ajralib
turadi (masalan Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin) va boshqalar.
Zarafshon   vodiysi   sharqdan   g‘arbga   tomon   kengayib   sekin-asta   pasayib
boradi.   Samarqand   viloyatining   g‘arbiy   qismida   qayir   balandligi   600-650   metrni
tashkil   qiladi.   Samarqand   viloyati   botig‘ining   ko‘rinishi   tagi   yassi,   keng   qayiqni
eslatadi. 
Botiqning   janubiy   tomoni   sharqdan   g‘arbga     Zarafshon   tizmasining   davomi
hisoblanadi.
Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovutdin tog‘lari o‘rab turadi. Bu tog‘lar
ham   sharqdan   g‘arbga   Qizilqum   cho‘li   tomon   pasayib   boradi.   Chaqilkalon   va
Qoratepa tog‘larining o‘rtacha balandligi 1500-1800 metr, Zirabuloq va Ziyovitdin
tog‘lariniki 1100-1200 metrni tashkil qiladi.
Bu tog‘lar sistemasida eng baland cho‘qqi 2084 metr.
10 Samarqand   viloyati   botig‘ini   shimol   tomondan   Chumqortog‘,   G‘ubdintog‘,
Qorachatog‘,   Oqtog‘   va   Qoratog‘lar   o‘rab   turadi.   Bu   tog‘larning   ham   o‘rtacha
balandligi  1500-1800 metrni  tashkil  qiladi   va g‘arb tamonga  pasayib  boradi. Eng
baland   cho‘qqilar   Chumqortog‘da   2109   metr,   Nurota   tizmasida   Hayotboshi   2135
metr, Oqtovda Takantau 2004 metrga yetadi.
Tog‘larda   relyef     shakllari   tektonik   va   erozion-akkumulyativ   jarayonlar
tufayli shakllangan.
Tektonika bilan tog‘larning umumiy yo‘nalishi, alohida massivlar, cho‘qqilar
hosil bo‘lgan bo‘lsa, erozion kuchlar bilan soylar, jilg‘alar hosil bo‘lgan. Umumiy
tog‘larning   yonbag‘irlari   erozion   shakllar   bilan   kuchli   parchalangan   va   ularning
chuqurligi 70-100 metrdan 300-350 metrgacha yetadi. Soy tagidan va tog‘ oldi adir
zonasida   yirik   erozion   shakllar   tagida   akkumulyativ   materiallardan   qayir   va
terassalar hosil bo‘lgan.
Tog‘   oldi   adir   zonasi,   asosan,   prolyuvial   yotqiziqlar   bilan   qoplangan.   Ular
konus shakliga ega bo‘lib, ularning kattaligi soylarning havza maydoniga bog‘liq.
Ko‘ndalang kesimida tog‘lar  assimetriya  tuzilishga ega. Zarafshon tizmasida
ham,   Turkiston   tizmasida   ham   tog‘larning   shimoliy   yonbag‘irlari   tik   va   qisqa,
soylar ham katta va kamsuv. Janubga qaragan yonbag‘irlari esa uzun va sekin-asta
pasayib adir zonalariga tutashib ketgan. Shimoliy yonbag‘irlar tikligining sababini
geologlar tektonik ko‘tarilishlar shimol tomondan siqiqliq bilan ro‘y bergan va tog‘
etaklarida   kuchli   yoriqlar   hosil   bo‘lgan   deb   tushuntiradi.   Samarqand   botig‘i
atrofidagi tog‘lardagi surilmalar o‘pirilish, qulash va boshqa gravitatsion jarayonlar
I.X.Xalimov   (1979,   1980),   karst   hodisalari   M.   A.   Abdujabarov,   Z.S.Sultanov
(1984, 1999), Suffuzion jarayonlar  R. X. Xalimov (1982) ishlarida bayon qilingan.
Samarqand   botig‘ida   uchtadan   oltitagacha   terassalar   ajratiladi   (Tetyuxin,
1974).   Botiqning     g‘arbiy   qismida   Navoiy   shahri   atroflarida   ikkita   terrasa   yaxshi
bilinadi.   Samarqand   shahri   atroflarida,   ya’ni   daryoning   chap   qirg‘og‘ida   uchta
terrasa Panjikent shahri atrofida oltita terrasa yaxshi ajratiladi. 
Terrasalar   vodiyda   keskin   chegara   hosil   qilib   ajralmagan.   Chegaralar   ayrim
joylardagina   yaxshi   bilinib   turadi.   Masalan,   Samarqand   shahri   yaqinida   bu   qayir
11 daryodan 1,5-2,5 metr balandlik (aeroport), birinchi terrasa qayiridan 2,5-3,5 metr
balandlikda ajralib turadi. Ikkinchi terrasa tik jar hosil qilib, birinchi terrasadan 3-5
metr   balandlikda   yaqqol   ajralgan.   Samarqand   shahri   Zarafshonning   ikkinchi
vauchinchi terrasalarida joylashgan. Uchinchi terrasa tog‘ oldi tekisligi bilan sekin
-asta   qo‘shilib   ketadi.   Panjikent   yaqinida   terrasalar   zinapoya   hosil   qilib   relyefda
yaxshi ajralib turadi.  
1- rasm
Samarqand viloyati rel’efi karta- sxemasi 
www.google.com/maps/place  sayti ma’lumotlari asosida
Terrasalarning tabiiy chegaralari ko‘p joylarda tekislanib yuborilgan. Vodiyda
inson   ta’sirida   qator   relyef   shakllari   hosil   bo‘lgan.   Hududning   geologik   tuzilishi
yer   osti   suvlarining   shakllanishi   va   harakatida   va   kimyoviy   xossalarida   ak s   etadi.
Jumladan daryo va uning o‘ziniga yaqinlashgan sari ochiq suv manbalari bilan yer
osti suvlarining   bog‘lanishi   ortib   borishi   kuzatiladi. 
1.2. Iqlim xususiyati
O‘zbekiston   hududiga   xos   iqlim   shakllangan   iqlim   hosil   qiluvchi   omillarga
Samarqand viloyatining   geografik   o‘rni, havo   massalari   joyning   geografik   tuzilishi
12 dengiz   sathidan   balandligi   va   boshqalar   kiradi.   Samarqand   viloyati   subtropik
kengliklarda joylashganligi tufayli quyosh nurlari nisbatan tik tushadi. Shu   sababli
ham   hududning   tekislik   qismi   quyosh   nurlaridan   katta   issiqlik   oladi. O‘rtacha   bir
yillik   radiatsiya 150 kkal/ sm 2 
ni   tashkil   qiladi. [Balasheva va boshqalar, 1963]
Samarqand viloyati Yevroosiyo materigining markazida joylashganligi, ya’ni
okeanlarda uzoqligi tufayli kontinental iqlimga ega. Bu hududda yillik va sutkalik
harorat amplitudasi katta. Qish oylari (yanvar, fevral, dekabr) havo harorati – 20-
25 o
gacha pasayish holatlari ro‘y beradi.   Yanvar   oyining   o‘rtacha   harorati   Navoiy
shahrida – 1,0 0  
. Samarqand shahrida – 0,2 0  
ni tashkil qiladi. Iyul oyining o‘rtacha
harorati+27,   +28 0  
bo‘lib,   eng   issiq   kunlari   harorat   +44,   +45 0  
ga   qadar   ko‘tariladi.
Demak yillik harorat amplitudasi Samarqand viloyatida 28-30 0 
ni tashkil qiladi.
Samarqand   viloyati   iqlimi,   asosan,   o‘rtacha   kengliklar   hamda   tropik   havo
massalari   ta’sirda   shakllanadi.   Qish   oylari   hudud   to‘liq   o‘rtacha   kengliklar
mo‘tadil   havo   massasi   ta’sirida   bo‘ladi. Shu oylari shimoldan va sharqdan arktika
sovuq   havosi   ham   bostirib   kirib   keladi.   Shunday   hollarda   havo   harorati   keskin
pasayib   bir   necha   kunlar   havo   sovib   ketadi. Qish   oylari ba’zan   janubdan   tropik   iliq
havo   ham   bostirib   kiradi.   Shunday   vaqtlarda   havo   isib   harorat   +10   +   12 0  
gacha
ko‘tariladi.   Yoz   oylari   Samarqand   viloyati   hududi   to‘liq   tropik   havo   massasi
ta’sirida bo‘ladi. Issiq quruq tropik havosi shakllangach, shimoldan kirib keladigan
o‘rtacha   kenglik   havolari   ham   tez   isib   tropik   havosi   ta’sirida   o‘zgaradi.   Havo
namligi pasayib ketadi. Bahor va kuz oylari Samarqand viloyati hududi ikkita havo
massalari  o‘rtasidagi  front  chizig‘I  ta’sirida bo‘ladi. Shimolda   o‘rtacha   kengliklar
havo   massasi,   janubda   tropik   havo   massasi   bir-biri   tomon   siljib   turadi.   Ana   shu
ikki   xil   havo   massalarining   to‘qnashib   turganligi   tufayli   havo   tez   o‘zgaruvchan
bo‘ladi, bulutli kunlar ko‘payadi, yog‘inlar yog‘adi. 
Samarqand   viloyati   iqlimining   shakllanishida   relyefining   ta’siri   katta.
Samarqand   viloyati   hududining   shimol   va   janub   tomonlari   tog‘lari   bilan
o‘ralganligi   va   g‘arb   tomondan   Qizilqum   cho‘liga   ochiqligi   va   balandligining
sharqqa   tomon   ko‘tarilib   borishi   iqlimga   katta   ta’sir   ko‘rsatadi.   G‘arb   tomonda
joylashgan Qizilqum cho‘li yoz oylari juda qizib ketadi va issiq qizigan havo O‘rta
13 Zarafshonning   g‘arbiy   qismlariga   katta   ta’sir   ko‘rsatadi.   Shu   tufayli   Navoiy
shahrida   iyul   oyining   o‘rtacha   harorati   +28,3 0    
ni,   shu   oyda   hududning   sharqida
joylashgan   Urgut   shahrida   o‘rtacha   harorat   +24,4 0  
ni   tashkil   qiladi.   Ko‘rinib
turibdiki,   eng   issiq   oyda   ikkita   nuqtada   haroratlar   farqi 4 0  
ga   yetadi.
Xuddi   shuningdek,   Samarqand   viloyatining   g‘arb   tomondan   ochiqligi   qish
oylarida   ham   sovuq   havo   oqimining   kirib   kelishiga   sharoit   yaratadi.   Shu   sababli
ham Navoiy shahrida yanvar oyining o‘rtacha harorati -1,0 0 
, Samarqand shahrida -
0,2 0
 , ya’ni farq 0,8 0 
ni tashkil qiladi.
Samarqand viloyatida yog‘in   miqdori   ham   g‘arbdan   sharqqa   tomon   ko‘payib
boradi. Hududning g‘arbiy qismida joylashgan Navoiy shahriga bir yilda 177 mm
yog‘in   yog‘adi,   hududning   sharqiy   qismida   joylashgan   485   mm   yog‘in   tushadi.
Demak,   hududning   sharqiy   qismiga   g‘arbiy   qismiga   nisbatan     2,5   barobar   ko‘p
yog‘in   yog‘adi.   Buning   sababi,   g‘arbdan   sharqqa   tomon   borgan   sari   balandlik
o‘zgaradi,   tog‘lar   balanligi   oshadi,   natijada   yuqoriga   ko‘tarilib   borayotgan   havo
oqimi ko‘proq yog‘in   beradi.
Inson   xo‘jalik   faoliyati   ham   mahalliy   iqlim   elementlariga   ta’sir   ko‘rsatadi.
Zarafshon,  Kattaqo‘rg‘on, Karmana vohalari atrofidagi o‘zlashtirilmagan cho‘l va
chalacho‘l   ladshaftlariga   nisbatan   havo   harorati,   havo   namligi   bilan   farq   qiladi.
Kuzatish   va   o‘lchash   ishlar   natijalari   bo‘yicha   vohalar   ustidagi   havo   harorati
atrofdagi   cho‘llarga   nisbatan   3-4 0  
pastligi   havo   namligi   esa   biroz   ko‘pligi   qayd
qilingan.
Samarqand   viloyatini   o‘rab   turgan   tog‘   tizmalari   ham   hudud   iqlimining
shakllanishida   katta   rol   o‘ynaydi. Tog‘larda   yuqoriga   ko‘tarilgan   sari   havo   harorati
pasayadi, namlik   va   yog‘in   miqdori   oshadi. Shu tufayli ham tog‘larning 1400-1500
metrdan   yuqori   qismlarida   quruq   dasht   landshaftlari   shakllangan,   undan   yuqori
qismlarda esa tog‘ buta va  daraxtzorlari hosil bo‘lgan.
Tog‘lar   shimol     tomondan   va   janub   tomondan   keladigan   havo   oqimlariga
to‘siq   vazifasini   bajaradi.   Keladigan   havo   oqimlari   tog‘lardan   oshib   o‘tishida
tog‘yonbag‘irlarida   tumanlar,   bulutlar   hosil   qiladi,   yog‘in   miqdorini   ko‘paytiradi.
Tog‘lar   o‘rtasida   botiqlar   va   soyliklar   havo   oqimlari   shiddat   bilan   o‘tadigan
14 yo‘laklar   hisoblanadi.   Shu   tufayli   ham   Sanzor   vodiysidan   Samarqand   vohasi
tomonidan   esib   turadigan   kuchli   shamollar   tez-tez   takrorlanadi.   Bu   shamolni
esishining   sababi   yilning   salqin   oylarida   shimoldan   kelgan   havo   oqimlari   dastlab
Mirzacho‘l   hududini   egallaydi.   Shu   paytlari   nisbatan   janubda   joylashgan
Zarafshon vodiysi issiqroq bo‘ladi. Mirzacho‘lni egallagan sovuq havoning bosimi
kattaroq bo‘lib, bu havo shiddat   bilan   janubga   harakat   qiladi   va   Nurota   tog‘lariga
uriladi. Havo tez o‘tadigan pastliklar orqali harakatlanadi. Ana shu havo oqimiga
asosiy   yo‘lak   Sangzor   vodiysi   hisoblanadi.   Vodiy   orqali   shiddat   bilan
harakatlanadigan   havo   kuchli   shamolni   hosil   qiladi   va   bu   shamol   Bulung‘ur
tumanida   mahalliy   xalq   tomonidan       “Ilono‘ti”   deb   nom   olgan.   Ilono‘ti   deb
atalishining sababi, bahorda va qishda kuchli quruq shamol ekinlarga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi,   yerlarni   tez   quritib   qotiradi,   kuzda   yerlarni   tez   muzlatadi,   qishda
qorlarni uchirib ketadi va havoning yanada sovub ketishiga sababchi bo‘ladi. Ana
shu   jihatlar   uchun   mahalliy   xalq   bu   shamolni   “Ilono‘ti”   deb   atashadi.   Shunga
o‘xshash,   lekin   kuchsiz   namoyon   bo‘ladigan   shamollar   Jom   cho‘lida,   Qarnab
cho‘lida,   Zarafshon   vodiysining   g‘arbiy   qismlarida   ba’zi   dovonlarida   ham
kuzatiladi.   Havo   bosimi   yil   davomida   havo   haroratiga   bog‘liq   holda   o‘zgarib
turadi.   Nisbatan   past   havo   bosimi   eng   issiq   oylarga   to‘g‘ri   keladi   (iyun,   iyul,
avgust). Bu oylari Navoiy shahrida 967.9 mb, 965.3 mb, 967.8 mbni tashkil qiladi.
Qish   oylari   esa   (dekabr,   yanvar,   fevral)   shularga   shamolda   981.9,   981.5,   980.5
mbni tashkil qiladi. 
1.3. Tuproq qoplami, o‘simliklari va hayvonot olami
Samarqand viloyati o‘simlik qoplami va hayvonot dunyosi O‘rta   Zarafshonda
tuproqlarning   tarqalishiga hamda vodiy  balandlik mintaqalari ya’ni tog‘lar tomonga
va g‘arbdan   sharqqa   tomon   o‘zgarib   boradi. Umuman olgan da,
  Zarafshon   vodiysida   to‘rt   tipdagi   tuproqlar   uchrashi   aytiladi.   Ma’lumki ,
bunda tuproqlarning genezisi uning geologik tuzilishi bilan bog‘langan:
1) och   bo‘z   tuproqlar;
2) tipik   bo‘z   tuproqlar;
3) to‘q   bo‘z   tuproqlar; 
15 4) to‘q jigarrang tuproqlar. 
Och   bo‘z   tuproqlar   Ziyovutdin   va     Qoratog‘ning   Qizilqum   cho‘liga   tutash
tog‘oldi   tekisliklarida   350-450   metr   balandliklarda   tarqalgan.   Ularning   kumush
qatlami   sarg‘ich   bo‘zrangda   bo‘lib,   kumush   miqdori   0,5-1,5%   atrofida   bo‘ladi.
Tuproqning   hamma   qatlamlari   karbonatga   boy.   Mexanik   tarkibi   ona   jinsiga
bog‘liq. Tog‘oldi zonasida  lyossimon  jinslar ustida sozlovoch  bo‘z tuproqlar, soy
etaklarida prelyuvial yotqiziqlar ustida esa toshloq och bo‘z tuproqlar rivojlangan.
Hududning g‘arbidan sharqiga tomon borgan sari och bo‘ztuproqlar tipik bo‘z
tuproqlar   bilan   almashadi.   Bu   tuproqlar   egallagan   joylar   balandligi   500-700   metr
bo‘lib,   adir   zonasi   va   tog‘larning   quyi   qismini   o‘z   ichiga   oladi.   Tuproqning
chirindisi   qatlamida   kumush   miqdori   0.5%   dan   2,5%   gacha   o‘zgarib   turadi.
Kumush   qatlamining   qalinligi   50-60   smga   yetadi.   Bu   tuproqning   adir   zonasini
deyarli   yoppasiga   qoplab   turadi   va   bahorikor   dehqonchilik   asosan   shu   tuproq
tarqalgan   joylarda   rivojlangan.   Tog‘larning   va   baland   adirlarning   700-800
metridan   yuqorida   tipik   bo‘z   tuproqlar   to‘q   bo‘ztuproqlar   bilan   almashinadi.   U
Chaqilqalon,   Qoratepatog‘larining  adir   zonasida,   Zirabuloq,   Ziyovutdin,  Qoratov,
Oqtovtizmalarining   1200-1400   metr   balandliklarigacha   bo‘lgan   yonbag‘irlarini
egallaydi.
Qo‘ytosh   botig‘idagi   to‘q   bo‘z   tuproqlarning   qatlamlarida   kumush   quyidagi
miqdorlarda uchraydi: 0-10sm-3.29%, 11-20sm-1,55%, 21-30sm-1,06%. Umuman,
to‘q   bo‘z   tuproqlarda   kumush   miqdori   1,5%   dan   3,5%   gacha   uchraydi.   Bu   O‘rta
Osiyodagi   eng   serhosil   tuproqlardan   hisoblanadi   va   bahorikor   dehqonchilikda
yuqori   hosil   beradi.   Tog‘larda   1200-1300   metr   balandlikdan   boshlab   to‘q   bo‘z
tuproqlar   to‘q   jigarrang   tuproqlar   bilan   almashinadi,   jigarrang   tuproqlar   ham   o‘z
navbatida   3   ta   turga   bo‘linadi:   1)   och   jigarrang;   2)   tipik   jigarrang;   va   3)   to‘q
jigarrang.   Chaqilqalon,   Qoratepa,   Zirabuloq,   Nurota,   Oqtog‘,   Chumqartov
tizmalarining   eng   baland   suvayirg‘ich   cho‘qqilari   atroflarida   och   jigarrang
tuproqlar   uchraydi.   Ular   ko‘proq   shimoliy   yonbag‘irlarda   rivojlangan.   Bir   xil
balandlikda   shimoliy   yonbag‘irda   jigarrang   tuproqlar,   shu   balandlikda   lekin
janubiy   yonbag‘irlarda   to‘q   bo‘z   tuproqlar   tarqalgan.   Bu   tuproqlarning   kumush
16 qatlami to‘q kulrang yoki jigarrang rangga ega bo‘lib, quyi qatlamdan rangi bilan
keskin   ajralib   turadi.   Samarqand   viloyati   atroflaridagi   tog‘larda   bu   tuproqlarning
yuqori chirindili qatlamida kumush miqdori 6-7% (Xaydarov 1958) 8% (Gorbunov
1960)   ni  tashkil  qiladi.  Bo‘z tuproqlarning  tarqalgan zonada  uzoq  vaqtdan  buyon
sug‘oriladigan   dehqonchilik   olib   borilayotgan   joylarda   sug‘oriladigan   bo‘z
tuproqlar tarqalgan. Bu tuproqlarning yuqori 70-80 sm  qatlami haydash va ishlov
berish   natijasida   o‘zgargan,   tabiiy   genetik   gorizontlari   buzilgan.   Bu   tuproqlar
odatda   sozlov   mexanik   tarkibli   bo‘lib,   yuqori   qatlamlarida   kumush   kam..   Sizot
suvi   yaqin   bo‘lgan   past   qavatda   botqoq   tuproqlar   rivojlangan.   O‘tloq   tuproqlar
ham,   o‘z   navbatida,   bir   nechta   turlarga   bo‘linadi:   1)   o‘tloq-allyuviol,   2)   soz
tuproqlar,   3)   botqoq   o‘tloq   tuproqlar.   O‘tloq-allyuviol   tuproqlar   daryo   qayirida
uning balandroq joylarida rivojlangan bo‘lib, har yili katta suv payti keltiriladigan
loyqa   yotqiziqlarning   roli   katta   kumush   qatlami   yaxshi   ajralib   turadi   va   kumush
qatlamida   pastda   saqichsimon   (kley)   qatlam   mavjud.   Kumush   miqdori   1,5-2,5%
(Haydarov   1958).   Bu   tuproqlar   egallagan   uchastkalarning   ko‘p   qismi
o‘zlashtirilgan. 
Allyuvial   tuproqlar   o‘zining   morfologik   belgilari   bilan   o‘tloq-allyuviol
tuproqlarga   yaqin   turadi.   Faqat   bu   tuproqlar   1-terrasida   rivojlangan   bo‘lib,   sizot
suvlari   o‘tloq   allyuvial   tuproqlarga   nisbatan   ham   chuqurroqda   joylashgan.   Bir
v a qtlar   bu   joylarning   ko‘pchiligi   to‘qaylar   bilan   band   bo‘lgan.   Hozir   esa   deyarli
to‘liq   haydalib   dehqonchilikda   foydalaniladi.   Soz   tuproqlar   yirik   soylarning
konussimon yotqiziqlar qoplangan uchastkalarida, sizot suvlari yer yuzasiga yaqin
joylarda   rivojlangan   bo‘lib,   katta   maydonni   egallamaydi.   Tuproqlar   deyarli
sho‘rlanmagan, yoki   kam   sho‘rlangan   bo‘lib ,  chimli   gorizont   qalinligi   bilan   ajralib
turadi.   Tuproqlar   skelet   materiallarga   boy,   to‘liq   miqdori   yuqori   qatlamda   (0-
10sm) ,   2-5% gacha   o‘zgarib   turadi. 
Botqoq-o‘tloq   tuproqlar   kam   maydonni   egallaydi.   Ular   sizot   suvlari   yer
yuziga   juda   yaqin   joylardagina   rivojlangan. Kumush qatlami qoramtir rangga ega
qora   sarg‘ich   qatlam   yaxshi   bilinib   turadi.   O‘simliklar   xilma-xil   va   qalinligidan
yuqori qatlami kumushga boy. Botqoq tuproqlar Zarafshon daryosi  sohili bo‘ylab
17 alohida   uchastkalarda   rivojlangan.   Irrigatsiya-melioratsiya   ishlari   vodiyda
rivojlanmagan   vaqtlari   botqoq   tuproqlar   katta   maydonni   egallab   yotgan,
zovurlarning   qazilishi   qurilish   melioratsiyasining   rivojlanishi   bilan   botqoqlangan
va zax yerlar kamayib ketdi va ularning o‘rni hozir turli-xil dehqonchilik ekinlari
bilan band.  
O‘simliklari.   Samarqand   viloyati   yirik   O‘rta   Zarafshon   mintaqasi   botanik
xususiyati bilan bog‘langan. O‘simliklar dunyosi o‘z ariallarini shakllantirishda yer
osti   suvlari   bilan   bog‘langanligi   barchaga   ma’lumdir.  Jumladan   grunt   suvlarining
sathi tabiiy holda o‘sadigan o‘simliklar arealiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.   Yog‘in
miqdori va tabiiy   sharoitning   xilma- xilligi, o‘simliklarning   ham   turlicha   bo‘lishiga
sharoit   yaratadi.   Zarafshon   havzasi   o‘simliklarini   mukammal   o‘rganib   chiqqan
geobotanik   Q.Z.Zakirov   (1955)   O‘rta   Osiyo   tog‘larida   o‘simlik   tiplari   gumid
iqlimida joylashgan tog‘lardagidek uzluksiz balandlik zonalarini hosil qilmasligini
ko‘rsatib berdi. Arid iqlimli O‘rta Osiyo tog‘ tizmalarida bir xil balandlikda lekin
yonbag‘irlarning   turli   ekspozitsiyalarida   ikki,   uch   xil   o‘simlik   to‘plari   uchrashi
mumkinligini   Zarafshon   havzasidagi   tog‘lar   misolida   isbotlab   berdi.   Shunga
asoslanib  akademik Q.Z.Zakirov o‘simliklar  tarqalishida  balandlik poyasi  sifatida
quyidagi   bo‘linishlarni   tavsiya   qilganligi   ma’lum:   cho‘l,   adir,   tog‘,   yaylov.
Yuqorida   ta’kidlangan   barcha   zonalar   Zarafshon   havzasida   uchraydi.   Cho‘l
zonasiga   O‘rta   Zarafshonning   g‘arbiy   qismidagi   cho‘l   va   chalacho‘l   o‘simliklari
guruhi   kiradi.   Bu   zona   Ziyovutdin-Zirabuloq   tog‘lari,   Qoratov   va   Oqtog‘tizimlar
atroflaridagi   tog‘oldi   tekisliklarini   o‘z   ichiga   oladi.   Bu   zonada   o‘simliklarning
tarqalishi   tuproq   va   gruntlarning   mexanik   va   fizik-ximik   xususiyatlariga   bog‘liq.
Lessimon   jinslar   bilan   qoplangan   joylarda,   asosan,   qorabosh-qo‘ng‘irbosh   guruhi
keng   tarqalgan. Toshloq va qumloq yerlarda shuvoq, mingbosh, sof qum joylarda
yantoq   (Alliumtatarium),   tog‘oldi   rayonlaridagi   tosh   aralash   sozlar   ustida
qo‘ziquloq (Phlomisthapsoides), karrak (kousiniamikrokaxpa), uris (Irissongorika)
va boshqalar ko‘p uchraydi.   Adir zonasi katta maydonni egallaydi va hamma tog‘
etaklarini kamar  kabi o‘rab oladi. Adir asosan chala cho‘l o‘simliklari guruhlaridan
tarkib   topgan.   Bularning   asosini   cho‘l   qoraboshi   va   qo‘ng‘irtosh   tashkil   qiladi.
18 Bahorda gullar bilan quyidagilar birga o‘sib qalin, yam-yashil o‘t qoplamini hosil
qiladi:   yaltirbosh,   kasmaldin,   malkolmiya,   no‘xataklar,   qizg‘aldoq   kelpiniya   va
boshqalar.   Bularning   vegetatsiya   davri   aprel   oxiri   va   may   oyining   boshlarida
tugaydi, natijada ular qovjirab adirda ko‘pyilliklar qoladi. Ularning turi ko‘p emas.
Shulardan eng ko‘p shuvoq, oqquvrat, qo‘ziquloq, iris va boshqalar uchraydi. Tog‘
zonasida   o‘simliklar   ancha   xilma-   xil   P.K.Zakirov   (1969)   Nurota   tog‘larida   4
guruhdagi   o‘simliklarni   ajratadi:   1)   tog‘   chimli   dashti,   2)   bug‘doyiq-   turli   o‘tli
quruq   dashtlar,   3)   tog‘-kserofiyalari,   4)   butazorlar.   Tog‘chimli   dasht   o‘simligi
Chumqortog‘   va   Chaqilqalar   tog‘lari   hamda   Nurota   tizmalarining   1500-1700
metrdan baland bo‘lgan shimolga qaragan yonbag‘irlarda tarqalgan bo‘lib, asosan,
arpag‘on   va   boshqalar   uchraydi.   Bug‘doyiq   aralash   turli   o‘tli   quruq   dasht   guruhi
hamma   tog‘larning   1200-1300   metr   balalndlikdan   boshlab   asosan,   shimolga
qaragan   yonbag‘irlarida   uchraydi.   Bu   guruhning   asosiy   o‘simligi   bug‘doyiq
(yelytrigia   thichophora)   hisoblanadi.   Bahorda   yog‘in   ko‘p   payti   juda   ko‘p
efemerlar unib chiqadi. Yozda ular qavjiraydi va bug‘doyiq bilan vegetatsiya davri
uzoq davom etadigan ko‘pyilliklar qoladi. Bularga skalioza (seabiosa) skuligeriya,
zizifora   (ziziphora   teniok)   vasilek,   polen   (Artemisia   tenuisekta),   zopnin   va
boshqalar   kiradi.   Tog‘   kserofitlari   asosan   yonbag‘irlarning   janubiy
eksportizatsiyasida va ohaktosh bilan qoplangan cho‘qqi va qir tepalarida uchraydi.
Bu joylarda toshloq yupqa tuproqlar bo‘lib, ular ustida o‘simliklar qalin o‘smaydi
va   ko‘plari   namni   saqlash   uchun   yostiq   ko‘rinishiga   ega.   Bularga   tragakant,
akantolimon,   ignabarglilar   va   boshqalar   kiradi.   Bu   guruhdagi   ko‘p   o‘simlilarning
barglari kichik, chekkalari bukilgan va tanalari ignasimon tuklar bilan qoplangan.
Butazorlar   tog‘larning   hammasida   keng   tarqalgan.   Ular   tur   jihatdan   boy   emas   va
asosan   bodomcha   (amygdalus   spinossima)   va   buxoro   bodomidan   (amygladus
bucharika) iborat. O‘tin uchun va tomorqalar atroflarini mustahkamlash maqsadida
ular hozirgacha ayovsiz qirqilmoqda. Shuning uchun ham bu o‘ta qurg‘oqchilikka
chidamli   daraxtchalar   tog‘larning   xilvat   joylaridagina   zich   saqlangan.   Qishloqlar
yaqinlarida   va   borish   asosan   joylarda   bodomlar   qirqib   yoqib   yuborilgan.
Bodomzorlarda   do‘lana   (krataegus   songorika),   namatak   (rosa   kokanika),   uchqut,
19 yovvoyi   murut   (pyrus   kommunis),   qizil   daraxtchasi   va   boshqa   lar   birga   o‘sadi,
soylar ichida esa tol, terak uchraydi. Zarafshon qayirida ilgarilari katta maydonni
egallagan   o‘tib   bo‘lmaydigan   zich   to‘qayzorlar   bo‘lgan.   Hozir   haqiqiy   tabiiy
to‘qayzor   Zarafshon   qo‘riqxonasidagina   qolgan.   Qo‘riqxonadan   boshqa   joylarda
daryo   sohilida   kichik   orolcha   shahrida   bo‘lak-bo‘lak   to‘qaychalar   hozir   ham   bor.
(V.V.   Sedov   1959)   ma’lumoti   bo‘yicha   Zarafshon   to‘qayzorlarida   393   turdagi
o‘simliklar uchraydi, shundan 186 tasi (47,4%) Samarqand viloyati to‘qayzorlarida
o‘sishligi   aniqlangan.   To‘qaydagi   daraxtzorlarni   V.V.   Sedov   uchta   formatsiyaga
bo‘ladi:   1)   tolli,   2)   chakandali,   3)   jiydali.   To‘qayzordagi   o‘t   qoplami   4
formatsiyaga   ajratiladi:   1)   eriman   tusli,   2)   veynikli,   3)   qamishli,   4)   rogozli.
Sug‘oriladigan yerlar madaniy o‘simliklar bilan band. Ularning asosini paxtazorlar
tashkil   qiladi   va   umumiy   ekin   maydonining   40-50%   ini   egallaydi.   Uzumzor   va
bog‘zorlar   shahar   atroflarida,   tog‘   oldi   zonasida   katta   maydonlarni   egallaydi.
Sabzavot va poliz ekinlari hamma xo‘jaliklarda mavjud.
Hayvonot   dunyosi.   Samarqand   viloyatining   hayvonot   dunyosi   uning
geografik   o‘rni   va   relefi   bilan   bog‘liq.   Sharq   tomondan   baland   tog‘larning,   g‘arb
tomondan   Qizilqum   cho‘li   bilan   o‘rab   turgan   to‘qay   landshaftlarining   mavjudligi
hamda aholi zich vohaning katta maydonini egallaganlik holatlari bu joy hayvonot
dunyosining,   xilma-xilligi   bo‘lishiga   sababchi   bo‘ladi.   Bu   yerda   ham   tog‘,   ham
cho‘l,   ham   voha   hayvonlari   yonma   yon   uchraydi.   To‘g‘   zonasida   hayvonlarning
tarqalishi   balandlik   poyasi   va   joyning   landshaft   xususiyatlari   bilan   bog‘liq.
Tog‘larda   kemiruvchilardan   turkiston   kalamushi,   qo‘shoyoq,   o‘rmon   sichqoni,
afg‘on   sichqoni   va   baliq   uchraydi.   Yirtqichlardan   bo‘ri   (kanis   lupus),   tulki
(vulpek), tamg‘ali mushuk, tuyoqlilardan qizilqum qo‘yi, soylarda, changalzorlarda
O‘rta   Osiyo   cho‘chqasi   (bis   skrofa)   qishloqlar   yaqinida   jayra   va   boshqalari
uchraydi.   40-yillarga   qadar   bo‘ri,   cho‘chqa,   kiyik   va   olxor   tog‘larda   ko‘p   edi.
Cho‘chqalar   tez-tez   poliz   ekinlarini   payxon   qilar,   bo‘rilar   esa   qo‘ylarga   tinchlik
bermas   edi.   Hozir   tog‘lardagi   kishilar   borishi   qiyin   bo‘lgan   xilvat   joylardagina
qolgan.   Tog‘lar   qushlar   dunyosiga   boy.   Bu   yerda   chumchuqlarning   34   turi
uchraydi (Sagitov1959). Bulardan tosh chumchug‘i (petronika) qora drozd (turdus
20 merila),  katta tog‘  drozdi  (montikola saxatilis),  tovuqsimonlardan  kaklik, yirtqich
qushlardan   kalxat,  lochin,   burgut   va  boshqalar.   Sudralib  yuruvchilardan  turkiston
agona, turkiston geknoni, sariq ilon, chipor ilon va boshqalar  uchraydi. Tog‘ oldi
adir   zonasida   hayvonlar   tur   jihatdan   ham   va   son   jihatdan   ham   tog‘   zonasi
hayvonlaridan ancha kam. Lekin bahorikor  bug‘doy ekiladigan dalalar  atroflarida
kemiruvchilar ko‘p.  Yumronqoziq, kichik qo‘shoyoq (allaktaga elater), qizil dumli
peschanis,   ko‘rsichqon   ,   quyon   va   boshqalar   gala-gala   bo‘lib   yashaydi   .   Shular
bilan   oziqlanadigan   yirtqichlardan   korsak   (vulpes   korsak)   olako‘zan   (vermela
peregusna)   ko‘p.   Qo‘y   qo‘ralari   orqasidan   tog‘dan   bo‘ri   tushib   keladi.   Tog‘   oldi
zonasi   ham   qushlar   dunyosiga   boy.   Bu   zonada   chumchuqsimonlarning   35   turi
bo‘lib, shularning 14 tasi tog‘dan tushib keladi (Sagitov19590). Bu zonaning tipik
qushlariga   oddiy   mayna,   to‘rg‘ay,   cho‘l   chumchug‘i,  bedana   va   boshqalar   kiradi.
Sudralib   yuruvchilardan   cho‘l   agamasi,   yumaloqboshli   kasratki,   tasma   rang
kasratki, o‘q ilon, cho‘l toshbaqasi va boshqalar. Tog‘ va tog‘ oldi adir zonasidagi
soylarda   mevali   daraxtlar,   sabzavot   va   poliz   ekinlari   ko‘pgina   hayvonlar   uchun
qulay sharoit hisoblanadi. Bu yerda tipratikan (hemiechinus auritus), jayra, olaqush
(streptopelit   senegalensis)   qaldirg‘och   (belichon   urbika),   mayna   (akriotot
herestritis) va boshqalar ko‘p uchraydi. Tog‘ tabiatiga kishilar ta’sirining ko‘payib
ketishi ko‘pgina o‘simlik va hayvonlarning kamayib yoki yo‘qolib ketishiga sabab
bo‘ldi.   Ayniqsa   olxor,   kaklik,   to‘ng‘iz,   kiyiklar   tog‘larda   juda   kamayib   ketdi.
Shularni   saqlab   qolish   maqsadida   Nurota   tizmasida   maxsus   tog‘   qo‘riqxonasi
tashkil qilindi. 
To‘qay   hayvonlari   o‘ziga   xosligi   bilan   ajralib   turadi.   Eramizdan   oldin
to‘qaylar   Zarafshon   vohasining   qariyb   1/3   qismini   egallab   turgan,   shu   paytlarda
to‘qayzorlar hayvonot  dunyosi  juda boy bo‘lgan. Katta Zarafshon to‘qayzorlarida
yo‘lbars   ham   bo‘lgan.   A.   Makedonskiy   viloyatimizga   eramizdan   oldin   329-yili
kelgan va Zarafshon to‘qayzorida yo‘lbarsni o‘ldirganligini o‘sha davr tarixchilari
yozib   qoldirgan.   To‘qayzorlarda   chiya   bo‘ri,   tulki,   to‘ng‘iz,   qamish   mushugi
yashagan.   Ayniqsa,   qushlar   dunyosi   juda   xilma-xil   bo‘lgan.   Zarafshon   tustovug‘i
faqat   shu   daryo   to‘qaylarida   uchraydigan   endemik   turlardan   hisoblanadi.
21 To‘qayzorlarning yo‘qotilishi o‘simlik va hayvonot dunyosining butunlay yo‘qolib
ketish xavfini tug‘dirdi. Shuning oldini olish uchun Samarqand shahridan 4-5 km
shimoliy-sharqda   daryo   yaqinida   maxsus   Zarafshon   qo‘riqxonasi   tashkil   qilindi.
Zarafshon   daryosida   17   ta   tur   baliq   uchrashligi   aniqlangan   (Burnashev   1949).
Bulardan   eng   ko‘p   uchraydigani:   Zarafshon   yelesi,   Samarqand   xramulyasi,
Turkiston usachi, marinka, aral shemayasi, tanga baliq va boshqalar.
Tadqiqot   davomida   o‘simliklar   dunyosi   va   unga   bog‘liq   holda   hayvonot
olamidagi   o‘zgarishlarga   suv   resurslari   bilan   ta’minlanganlik   ham   katta   rol
o‘ynaydi.   Ayniqsa   inson   xo‘jalik   faoliyati   ta’sirining   oshib   borishi   dastlab   suv
resurslariga so‘ng esa o‘simlik va hayvonlar arealining o‘zgarishida ko‘rinadi. Biz
ana shu jihatlarga e’tibor qaratishga harakat qildik. 
22 I BOB BO`YICHA XULOSALAR
1. Samarqand viloyati tabiati va iqlim, geologik tuzilishi juda ko‘p 
olimlar tomonidan o‘rganilgan. Yer yuzasi terrasalardan tuzilgan. Terrasalarning 
tabiiy chegaralari ko‘p joylarda tekislanib yuborilgan. Vodiyda inson ta’sirida 
qator relyef shakllari hosil bo‘lgan. Hududning geologik tuzilishi yer osti 
suvlarining shakllanishi va harakatida va kimyoviy xossalarida aks etadi. Jumladan
daryo va uning o‘ziniga yaqinlashgan sari ochiq suv manbalari bilan yer osti 
suvlarining   bog‘lanishi   ortib   borishi   kuzatiladi;
2. Samarqand   viloyatida   yog‘in   miqdori   ham   g‘arbdan   sharqqa   tomon
ko‘payib   boradi. Hududning g‘arbiy qismida joylashgan Navoiy shahriga bir yilda
177   mm   yog‘in   yog‘adi,   hududning   sharqiy   qismida   joylashgan   485   mm   yog‘in
tushadi.   Hududning   sharqiy   qismiga   g‘arbiy   qismiga   nisbatan     2,5   barobar   ko‘p
yog‘in   yog‘adi.   Buning   sababi,   g‘arbdan   sharqqa   tomon   borgan   sari   balandlik
o‘zgarib borishidir. 
23 II BOB.  SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARINING
SHAKLLANISHI VA TARQALISHI
2.1. Viloya t  yer usti suvlarining shakllanishi va tarqalishi
Zarafshon daryosi  suv  oqimi  Y u qori  Zarafshondagi     Dupuli  po‘stida  miqdor
jihatdan   o‘zgarishsiz   oqadi.   Keyin   esa   Tojikiston   Respublikasining   Panjikent
tumanidan   sug‘orishga   ma‘lum   miqdordagi   suv   olinadi.   Lekin   bu   suv   miqdoriy
katta emas, chunki sug‘oriladigan yer maydoni ham katta emas .
Dupuli   po‘stida   Zarafshon   d aryosining   ko‘p   yillik   o‘rtacha   suv   sarfi   165
m 3
/sek ni tashkil qiladi. Ushbu miqdor suv ko‘p yillari 185-190 m 3
  ga ko‘tariladi,
qurg‘oqchil   yillar   140-145   m 3
  /sekgacha   kamayadi   (Shuls   V . L,   1965).   Panjikent
tumaniga shu suvning 2-3%i sug‘orishda ishlatiladi.
Panjikent tumanidan keyin Zarafshon daryosi suvi O‘zbekiston hududiga oqib
o‘tadi   va   O‘rta   Zarafshon   bashlanadi.   Daryo   vodiysi   keskin   kengayadi   va
sug ’ oriladigan yer maydoni ko‘payadi.
O‘zbekiston   hududiga   kirishi   bilan   Zarafshon   daryosi   suvi   uch   tarmoqqa
bo‘linadi.   O‘ng   qirg‘oqdan   Tuyatortar   kanaliga,   chap   qirg‘oqdan   Darg‘om
kanaliga   suv   bo‘linadi   va   qolgan   suv   Zarafshon   daryosining   o‘zanidan   oqadi.
Ushbu   suv   taqsimlovchi   suv   tugunini   Robot   xo‘ja   deb   ataladi.   Shu   nom i dan
tashqari   1-May   to‘g‘oni   deb   yuritilishiga   sabab   hozirgi   ko‘rinishdagi   suv
taqsimlovchi to‘g‘on 1930-yil 1-may kuni qurib bitkazilgan edi. Shu sababdan ham
1-may to‘g‘oni deb ataladi.
O‘ng   qirg‘oqdagi   Tuyatortar   kanali   Zarafshon   daryosining   15%   suvi
oqiziladi. Bu kanaldan  Bulung‘ur  kanali, Payariq kanali  va boshqa  qator  kanallar
suv   oladi.   Bir   qism   suv   esa   Bulung‘ur   tumaniga   qarashli   Qorovulbozor   suv
omboriga   tashlanadi   va   ushbu   suv   omborida   to‘plangan   suv   bilan   Bulung‘ur,
Jizzax viloyatining G‘allaorol yerlari sug‘oriladi. Yana bir qism suv maxsus kanal
orqali Jizzax shahri yaqinidagi Jizzax suv omboriga tashlanadi.
Chap qirg‘oqdan boshlanadigan Darg‘om kanaliga Zarafshon daryo suvining
20-25%   tashlanadi   (Siddiqov   X .S. ,1989).   Bu   kanal   yangi   Ariq   kanaliga   suv
tashlanadi   va   Urgut   tumaninig   tog‘   oldi   tekisliklarida   katta   yerlar   suv   bilan
24 ta‘minlanadi. Darg‘om kanali Tayloq, Samarqand atroflaridagi yerlar, Pastdarg‘om
tumani,   Nurobod   tumani   yerlarini   suv   bilan   ta‘minlaydi.   Samarqand   shahrining
janubi-sharqiy   tamonida   Darg‘om   kanalidan   Eski   Anhor   kanali   boshlanadi   va   u
Qashqadaryo viloyatining bir necha tumanlarini suv bilan ta‘minlaydi.
1-May   to‘g‘onidan   quy i roqda   Zarafshon   daryosida   o‘ng   qirg‘oq   arig‘i
qazilgan.   Undan   suv   Jomboy   tumani   yerlari   sug‘oriladi.   O‘ng   qirg‘oq   arig‘idan
katta Mirza ariq boshlanadi, uning suvidan Jomboy, Bulung‘ur, Payariq tumanlari
yerlarini sug‘orishda foydalaniladi.
Samarqand   shahrining   shimol   tamonida   Cho‘ponota   tepaligi   yonida
Zarafshon   daryosida   Oq-Qoradaf   suv   taqsimlovchi   yirik   gidrotexnik   inshoot
mavjud.   Ushbu   insho o tdan   suv   asosan   ikki   daryoga :   chap   tomonda   Qoradaryoga
va   o‘ng   tamonda   Oqdaryoga     bo‘linadi.   Bulardan   tashqari   o‘rtalikda   Miyonqol
orolining sharqiy qismlarini sug‘orishga mo‘ljallangan Shoxob katta arig‘i, hamda
Oqdaryoning o‘ng tamonidan oquvchi boshqa ariqlar boshlanadi.
Zarafashon  daryosining asosiy suvi Qoradaryodan o‘ng qirg‘oq kanali orqali
Miyonqol orolining katta qismi sug‘oriladi. Qish, bahor va kuz oylari o‘rtacha suv
Kattaqo‘rg‘on suv omboriga tashlanadi.
Kattaqo‘rg‘on suv omboriga suv Damxo‘ja suv  tugunidan taqsimlanadi. Shu
tugundan o‘ng tamonga Miyonqol arig‘i boshlanadi va uning suvi bilan Miyonqol
orolining g‘arbiy, janubi-g‘arbiy qismlari sug‘oriladi.
Kattaqo‘rg‘on shahrining shimol t o monida katta gidrotexnik insho o t mavjud.
Bu   inshootga   Qoradaryodan   qolgan   suvlar   hamda   Kattaqo‘rg‘on   suv   ombori
chiqish   kanalidan   suv   yig‘iladi   va   uchga   taqsimlanadi.   Chap   tamonga   Narpay
kanali va o‘ng tamonga Qoradaryo suvi oqadi.
Narpay kanalidan suv  ko‘targich moslamalar  bilan suv  Islom  Shoir  kanaliga
tashlanadi.   Oq-Qoradaryo   tugunidan  boshlangan   Oqdaryodan   asosan   sizot   suvlar,
Qorasuv   va   qisman   Zarfshon   daryosi   suvi   oqadi.   Suvdan   oqilona   foydalanish
maqsadida   Oqdaryoda   Oqdoryo   suv   ombori   qurilgan.   Ushbu   suv   omborlari
qurilgan.   Ushbu   suv   ombori   Oqdaryo,   Payariq,   Ishtixon   va   Kattaqo‘rg‘on
tumanlari   yerlarining  suv  ta‘minotini  yaxshilash  maqsadida  qurilgan. Oqdaryo  va
25 Qoradaryo   suvlari   Xatirchi   shahriga   janubda   qo‘shiladi   va   Zarafshon   nomi   bilan
g‘arbga   tomon   oqadi.   Karmana   shaharchasi   yaqinida   Zarafshon   daryosidan
Konimox   kanali   boshlanadi.   Novoiy   shahri   yaqinida   daryoda   suv   juda   kamayib
qoladi.   O‘rta   Zarafshon   Xazora   qishlog‘ida   tugaydi   va   Toshrobot   gidrouzeleda
Zarafshon   daryosining   suvi   juda   kamayib   qoladi.   Toshrobot   suv   tuginidan
Zarafshon   daryosi   o‘zaniga   Amudaryoning   suvi   tashlanadi.   Bu   suv   Amu-Buxoro
kanali orqali keladi. Amu-Buxoro kanali orqali keladigan suvning bir qismi Xorxir
suv   yugunida   ham   Zarafshon   daryosi   o‘zaniga   tashlanadi.   Demak   Quyi
Zarafshonda hozir Zarafshon daryosining suvi deyarli oqmaydi. Zarafshon daryosi
suvi   sug‘orish   uchun   O‘rta   Zarafshonda   to‘liq   sarflanadi.   Quyi   Zarafshonda   esa
Zarafshon   daryosi   o‘zanidan   Amudaryoning   loyqa   suvi   oqadi.   Buni   biz   Xor-Xur
suv tugini yaqinida kuzatdik. Ushbu suv tuguni yonidan Vobkent kanali boshlanadi
va   Vobkent   tumani   yerlarini   sug‘orishga   sarflanadi.   Ushbu   kanaldan   hozir
Zarafshon   daryosining   suvi   emas,   Amudaryoning   suvi   oqizilmoqda.   Tarixiy
ma‘lumotlarga   ko‘ra   bundan   5   ming   yil     avval   Zarafshon   daryosining   suvi
Amudaryoga quyilgan (Umarov M,  1 96 7 ) . Hozir Zarafshon suvi yetmagan yerlarda
o‘zandan   toshib   Zarafshon   daryosining   suvi   oqqan.   Asta-sekin   sug‘orma
dehqonchilikning   rivojlanishi   bilan   kanallar   qazilib   daryo   suvi   turli   t o mon   olib
ketila   boshlandi.   Yirik   ariqlar   va   kanalarning   qazilganligi   (Darg‘om,   Shofirkon,
Vobkent   va   boshqalar)   eramizdan   oldin   boshlanganligi   haqida   ma‘lumotlar   ko‘p.
Zarafshon vodiysida sug‘orma dehqonchilik rivojlanganligiga 4000 yildan oshgan
(Muhammadjonov,1986).   Dehqonchilikning   rivojlanishi   bilan   suvga   talab
kuchaygan,   ariqlar   qazilgan,   vaqtinchalik   to‘g‘onlar   qurilgan.   To‘qaylar   qirqilib
sug‘oriladigan   yer   maydonlari   kengaytirilib   borilgan.   Grek   tarixchisi   Kursiy
Rufning   yozishicha   Aleksandr   Makedonskiy,   Spitamen   boshchiligidagi
qo‘zg‘olonchilarni   qirib   tashlash   va   Spitamenni   asir   olish   uchun   ularni   Buxoro
vohasi atroflaridagi qumli cho’llargacha ta‘qib qilib borgan, lekin ushlay olmagan.
Ana shu yurishda A. Makedonskiy askarlari O‘rta va Quyi Zarafshon hududlarini
ko‘rgan.   Kursiy   Rufning   yozishicha   (eramizdan   avvalgi   328-yil)   Zarafshon
vodiysining   hamma   hududlarida   ekinlar   bilan   band   obod   yerlar,   mustahkam
26 qo‘rg‘onlar,   suv   oqiziladigan   ariqlar,   suv   taqsimlovchi   inshootlarni   ko‘rganini
yozib qoldirgan. 
2.2. Viloyat yer osti suvlarining shakllanishi va tarqalishi
Yer   osti   suvlarning   paydo   bo’lishi   atmosfera   yog’inlariga,   atmosferadagi
namlikning   tosh   yoriqlariga   tuproq   qum   oralig’idagi   bo’shliqlarga   kirib
kondensatsiyalanishiga,   hamda   tabiatda   keng   tarqalgan   sarbsiya   jarayonlariga
bog’liq.   Shular   bilan   birga   yer   usitagi   oqar   suvlarning   yerga   sizib   o’tishi   hamda
shu   yerda   tarqalgan   tog’   jinslarining   g‘ovaklik   darajasi   yer   osti   suvlarining   hosil
bo’lishida   katta   rol   o’ynaydi.   Gidrogeologlar   Zarafshon   vodiysida   Zarafshon
artezian   havzasini   ajratib   unda   alohida   Samarqand   havzasini   bo’lib   ko’rsatishadi
(Sultonxo’jayev va boshqalar, 1965).  
Samarqand havzasi geologik jihatdan Samarqand megasinklinal strukturasiga
kiradi   va   sharqdan   g’arbga   tomon   Panjakent,   Jumabozor   va   Kattaqo’rg’on
bukilmasi katta maydoni egallaydi va unda mezakaynazoy yotqiziqlarning qalinligi
2000   metrga   yetadi.   Mezazoy   yotqiziqlari   yura   va   bo’r   jinslardan   tarkib   topgan.
Yura   davr   yotqiziqlari   gilina,   alevrolit,   qumtosh,   gravelit   va   konglomeratlardan
tuzilgan.   Ularning   qalinligi   ba’zi   joylarda   500   metrni   tashkil   qiladi.   Bo’r   va
poliogen   davrlar   yotqiziqlari   konglomeratlar,   gravelitlar,   qumlar,   qumtoshlar,
alevrometlar,   gilinalar   va   ohaktoshlardan   iborat.   Neogen   davr   yotqiziqlari
kontinental   kelib   chiqishga   ega   bo’lib   konglomeratlar   gravelit,   qumtosh   va
gilinalardan   tarkib   topgan   neogen   yotqiziqlarning   qalinligi   1000   metrga   yetadi
(Dovoyatov, 1961).  
To’rtlamchi   davr   yotqiziqlar   keng   tarqalgan   bo’lib   kelib   chiqishiga   ko’ra
allyuviyal,   proviyuvial   va   delyuvial   jinslarga   bo’linadi.   Ular   shag’al   qayirtosh,
qum   gilinalardan   tarkib   topgan.   Ushbu   turli   xil   yotqiziqlari   suv   o’tkazish,   suv
saqlash,   suv   to’plash   xususiyatlari   va   kimyoviy   tarkibi   bo’yicha   bir-birida   farq
qiladi.   Ushbu   yotqiziqlardan   gilina,   toshga   aylangan   qumtosh,   alovrometrlar
o’zidan suv o’tkazmaydi, shu sababli  ham ularning ustida turli miqyosdagi yer osti
suvlari to’planadi. 
27 Kattaqo’rg’on   bukilmasida   bo’r   davr   yotqiziqlariga   qadar   qazilgan   burg’
qudug’i   569   metr   chuqurlikka   yetganda   mayda   shag’allardan   tuzilgan
konglameratlardan yer yuziga otilib suv chiqdi va uning sho’rligi 1,2 g/l haroratni
+45 0  
ni  tashkil  qiladi.   Suv tarkibi  sulfat-xlorid natriyli  bo’lib suv  sarfi  (davit)  1,1
l/sek ga teng.
Ulus qishlog’i yaqinida 109 metr qalinlikda kaynazay yotqiziqlar tagida bo’r
davri   yoshidagi   glina,   qumtosh,   gavelit   va   konglomerat   yotqiziqlardan   tarkib
topgan   qatlamda   142-165   metr   chuqurlikdan   yer   yuziga   otilib   suv   chiqdi.   Suv
sulfatli-xloridli,   natriy-magniy-kalsiy   tarkibli   chuchuk   suv   bo’lib   minerallashuv
darajasi   1g/litrga   yaqin   suv   sarfi1,   3   l/sek   ( Xoliqulov   Sh.T.,   Fozilov   A.S.,
Xudoyarova Sh.Sh. ,  2021 ).
Samarqand   artezian   havzasidagi   uchlamchi   davr   yotqiziqlarida   bosimli
suvlarning paydo bo’lish qonuniyati to’g’risida aniq fikrni aytish qiyin, uchlamchi
davr   yotqiziqlari   tog’   va   tog’   osti   zonalarida   yer   yuziga   chiqib   yotadi.   Ana   shu
uchlamchi   davr   yotqiziqlari   yer   yuziga   chiqib   yotgan   joylardan   atmosfera
yog’inlari singib uchlamchi  davrga xos bo’lgan suvlarni hosil  qiladi degan fikrga
qo’shilsa   bo’ladi.   Agar   uchlamchi   davr   yotqiziqlari   g’ovak   suv   o’tkazadigan
to’rtlamchi   davr   yotqiziqlari   bilan   qoplangan   bo’lsa,   bunday   holatda   suv   ushbu
g’ovak,   jinslar   orqali   o’tib   uchlamchi   jinslar   ustida   to’planishi   mumkin
(Sultonxo’jayev va boshqalar, 1965).  
To’rtlamchi   davrning   bosimli   bazan   o’zi   otilib   chiqadigan   suvlar   50-60   m,
bazan 200, metrda joylashgan. Bu suvlar asosan toza chuchuk suvlar, bazan ozgina
sho’r   bo’lib   asosan   ichimlik   suvi   sifatida   va   qisman   sug’orishda   ishlatiladi.
To’rtlamchi   davrning   bosimli   yer   osti   suvlarning   minerallashuv   darajasi   ham.
Zarafshon vodiysida sharqdan g’arbga tomon o’zgarib boradi, ya’ni  oshib boradi.
Bulung’ur   shahri   yaqinida   qazilgan   burg’   quduqning   chuqurligi   335   metrda
shag’allar   orasida   bosimli   suv   borligi   aniqlandi,   suv   45.5   metrga   qadar   ko’tarilib
ketdi.   Suvda   minerallar   miqdori   0.2   g/l   bo’lib   gidrokarbonat-   kalsiy   tarkibli   toza
suvdan   iborat.   Samarqand   yaqinida   gravelit,   qumtosh   yotqiziqlarida   11   metr,   47
metr,   66   metr   chuqurliklarda   bosimli   suvlar   borligi   aniqlandi.   Ularda   minerallar
28 miqdori 0.9 g/l bo’lib gidrokarbonat- sulfat kalsiy tuzlardan tarkib topgan. G’arbga
tomon   suvning   minerallashuv   darajasi   oshib   boradi.   Masalan   Karmana   shahari
yaqinida   chuqurlikda   shag’alar   orasidagi   suvning   minerallashuvi   1.1   g/l   bo’lib
sulfat-gidrokarbonat   magniy   tarkibiga   ega.   Suvning   sathi   4.6   m   ga   qadar
ko’tariladi.
Samarqand viloyatining 50% dan ortiq hududi tog’ oldi tekisliklaridan iborat
bo’lib   proyuvial   yotqiziqlar   qirrali   turlicha   kattalikdagi   toshlarda   tarkib   topgan
bo’lib   tog’lardan   uzoqlashgan   sari   yotqiziqlar   tarkibi   o’zgarib   Zarafshon   daryosi
tomon   mayda   qum   gilinalar   bilan   almashinadi.   Bu   holat   yer   osti   suvlarining
zonasiga va sifatiga ta’sir ko’rsatadi. Proyuvial yotqiziqlardagi yer osti suvlarining
manbalari tog’lar hisoblanadi. A.N.Sultonxo’jayev va boshqalar (1965) yozishicha
proyuvial yotqiziqlardagi suvlar ushbu yotqiziqlar tagida yotgan to’rtlamchi davrga
qadar   yotqizilgan   jinslardagi   yoriqlardan   ko’tarilib   turadigan   suvlar   ham   manba
bo’lib xizmat qiladi. Tog’ yonbag’irlarida yaqin zonada prolyuvial yotqiziqlardagi
suvlar  30-40  metr   bazan  60-70  metr   chuqurlikda  yetadi.  Tog’lardan  daryo tomon
uzoqlashish   bilan   suv   yer   yuzasiga   ancha   yaqinlashadi,   masalan   Juma   shahri
yaqinida ularning chuqurligi 20 metrni tashkil qiladi va daryoga yaqin joylashgan
2.3 metrga qadar qisqaradi va glina yer yuziga yaqin joylarda ular yer yuziga juda
yaqin kelib zax va botqoqlar hosil qiladi. Proyuvial yotqizilardagi grunt suvlarning
minerallashuv darajasi katta emas. Masalan Juma shahri yaqinida 1-2 g/l ni tashkil
qiladi.   Suv   gidrokarbonat-   sulfat-   magniyli   va   sulfat-   girokarbonat   magniy
elementlaridan   tarkib   topgan.   G’arbga   tomon   tog’   oldi   tekisliklarda   suvning
minerallashuv   darajasi   oshadi   va   Nagorniy   qishlog’i,   Zirabuloq   shahri   va   Malik
qishloqlarida   5.0   g/l   ga   yetadi.   Suv   tarkibi   sulfat-   xlorit-natriy   tuzlaridan   tarkib
topgan.
Zarafshon   vodiysidagi   alluvial   yotqiziqlardagi   grunt   suvlari   boy   va
mineralashuv   darajasi   meyorda.   Ular   daryo,   kanal,   ariq,   sug’oriladigan   suvlardan
oziqlanadi.   Shag’al-qum   aralash   yotqiziqlar   o’zidan   suvni   yaxshi   o’tkazganligi
uchun   ularda   doimo   suv   almashinib   turadi.   Suvning   chuqurligi   1.0-4.0   metrda
bo’lib   daryo   tomon   suv   chuqurligi   yanada   kamayadi   va   daryo   sohillarida   yer
29 yuziga   yaqinlashib   botqoqliklarni   hosil   qiladi.   Daryo   to’lib   oqanda   atrofdagi
yerlarga   grunt   suvlari   tarqalib   suv   sathi   ko’tariladi   va   qish   oylari   daryoda   suv
kamayganda grunt suv sathi pasayadi.
Daryo   vodiysining   sharqiy   qismida   grunt   suvlarning   minerallashuv   darajasi
daryo   suvidan   farq   qilmaydi   va   0.3-0.5   g/l   ni   tashkil   qiladi.   Suv   tarkibi
gidrokarbonat-magniy   tuzlardan   tarkib   topgan.   Shu   tarkibidagi   va   miqdoriy
ko’rsatgichdagi suv Xatirchi shahri yaqingacha saqlanadi. Keyin esa shu tarkibdagi
suv   daryo   sohilyonida   tor   manba   ko’rinishda   g’arbga   qarab   davom   etadi.   Bunga
daryo qayiri va birinchi terrasaning daryo o’zanida yaqin qismlari kiradi. Ikkinchi
terrasaning   ancha   balandligi   tufayli   daryo   suv   bilan   almashinish   ancha
qiyinlashadi. Vodiyning g’arbiy qismlarida suv sho’rligi 5-10 g/l gacha ko’tariladi,
tuproq sho’rlanishi kuchayadi. 
O’rta Zarafshonning sharqiy qismida grunt suvlarning sifati yaxshi va ulardan
ichimlik sifatida foydalanish mumkin. O’rta Zarafshonning g’arbiy qismida sifatli
suv   daryo   o’zanida   yaqin   tor,   uzunchoq   zonadagina   saqlanib   qoladi.   Tog’   oldi
tekisliklarida   ikkinchi   terrasada   grunt   suvlar   sho’rligi   oshib   boradi.   Quyida
Zarafshon   vodiysining   birinchi   joylaridagi   grunt   suvlarning   kimyoviy   tarkibi
bo’yicha tahlil natijalarini beramiz  (Sultonxo’jayev va boshqalar, 1965).  
Zarafshon vodiysida yer osti suvning minerallashuvi  darajasi sharq tomondan
g’arb   tomon   suvning     sho’rligi   0.6   ms/l   ga   qadar   anionlardan   gidrokarbonatlar
miqdori katta bo’lib, kationlardan kalsiy ko’pligi bilan ajralib turadi. Suv sho’rligi
1.0 mg/l dan oshishi bilan gidrokarbonatlar o’rnini anionlardan sulfatlar egallaydi.
Shu bilan birga ko’p hollarda anionlar magniyning ko’pligi ko’rinib turibdi. Kalsiy
va magniyning ko’payishi suv qattiqligi oshishiga olib keladi. Suvda kationlardan
birinchi   navbatda   natriy   ko’p   bo’lishi   kerak   edi.   Bu   respublikamizning   ko’p
hududlarida   xos   hodisa   hisoblanadi.   Zarafshon   vodiysida   kationlardan   natriy
o’rniga   magniyning   chiqishini   A.N.   Sultonxo’jayev   va   boshqalar   (1965)   bu
hududda   boy   ohaktoshlarning   ko’p   uchrashi   va   ularning   yemirilishi   bilan   bog’liq
deb tushuntiradi. 
Zarafshon artezian havzasida yer usti suvlari kabi yer osti suvlarning sharqdan
30 g’arbga   tomon   harakati   mavjud.   Lekin   joyning   geologik   tuzilishi,   Meterologik
erosial holatga bog’liq holda ayrim hollarda artezian suvlarning qatlamlar orasidagi
suvlarning   to’xtab   qolishi,   lokal   suv   zahiralarni   hosil   qiladi.   Zarafshon   artezian
havzalarida   kimyoviy   tarkibi   va   tuzlar   miqdori   bo’yicha   turli   xil   suvlar.   Bunda
to’rtlamchi davrning chuchuk suvlari bilan yura davri yotqiziqlaridagi sho’r suvlari
uchratish mumkin. 
To’rtlamchi davr yotqiziqlarida suvlar chuchuk suvlar bo’lib ba’zi holatlarda
ozgina   sho’rlangan   suvlar   ham   uchraydi.   Bu   suvlar   aholiga   istemol   uchun   va
sug’orishda ishlatib kelinmoqda. Neogen davr yotqiziqlarning suv zaxiralari yaxshi
o’rganilgan.   Lekin   mavjud   materialar   tahlil   shuni   ko’rsatadi.   Neogen   yotqiziqlar
orasida   kam   sho’rlangan   o’zi   otilib   chiqadigan   suvlar   ko’p.   Poleogen   bo’r
yotqiziqlardagi suvlar kam minerallashgan suvlardan tarkib topgan. Lekin suvning
shakllanish   manbaidan   uzoqlashgan   sari   va   suvli   qatlamga   to’yinib   borish   bilan
suv sho’rligi oshadi va sho’r juda sho’r darajagacha yetadi. 
31 Yer osti suvlari 
monitoringi Kuzatuv 
punkti
(skvajina) Geologik 
indeksi Litologik 
tarkibi Quduq (skvajina) 
joylashgan hudud Foydalani sh 
maqsadi
Qo’ytosh 416 N
2 -Q
I Qum va 
shag’al Payariq tumani, 
Naukurt Barcha turdagi suv 
yig’ish inshootlari
Qo’shrabod 286 N
2 -Q Granitlar Qo’shrabod tumani Shahar hududi
Nurata Uchko’l 
bulog’i N
2 Granitlar Qo’shrabod tumani, 
Qoratosh  Sug’orilmaydigan 
yerlar
Shimoliy 
qirg’oq 152 Q
II Galenchik Payariq tumani,
Bahrin Sug’oriladigan yerlar
Janubiy qirg’oq 424 Q
III Shag’al, 
Galenchik Paxtachi tumani,
Major Barcha turdagi suv 
yig’ish inshootlari
O’ng qirg’oq 100 Q
III Galenchik Bulung’ur tumani,
Mingchinor Shahar hududi
Chap qirg’oq 63(1) Q
II-III Loy, qum Pastdarg’om 
tumani, 
Super Barcha turdagi suv 
yig’ish inshootlari
Hozirgi  
Zarafshon daryosi 
havzasi 5 Q
II Galenchik Oqdaryo tumani,
Kolxozxo’ja Tranzit daryo
Ulus 178 K
2 -N Loy, qum Nurobod tumani,
Nurdum Sug’orilmaydigan 
yerlar
G’arbiy 
Qashqadaryo 179 N
2 -N Qum Nurobod tumani,
Qilichli Sug’oriladigan yerlar
1- jadval
Samarqand viloyati  hududidagi quduq (skvajina)larning monitoring natijalari *
*Viloyatda 200 dan ortiq quduq (skvajina)lar mavjud bo’lib,  javdalda faqat o’rganilayotgan obyektlar kiritilgan .
32 O‘rta Zarafshonning sharqiy qismida grunt suvlarning sifati yaxshi va ulardan
ichimlik   sifatida   foydalanish   mumkin.   Viloyatning   g‘arbiy   qismida   sifatli   suv
daryo   o‘zaniga   yaqin   tor,   uzunchoq   zonadagina   saqlanib   qoladi.   Tog‘oldi
tekisliklarida, ikkinchi terassada grunt suvlar sho‘rligi oshib boradi.
Quyida Zarafshon vodiysining bir necha joylaridan olingan grunt suvlarining
kimyoviy tarkibi bo‘yicha tahlil  qilingan   (Sultonxo‘jayev va boshq, 1965) .  
Zarafshon   suvining   minerallashuv   darajasi   Zarafshon   vodiysining   sharq
tamonidan  g‘arb  tomoniga   nisbatan   oshib   borishi   aniq   ko‘rinib  turibdi.  Shu  bilan
birga   suv   sho‘rligi   0,6   ml/l     ga   qadar,   anionlardan   girokarbonatlar   miqdori   katta
bo‘lib, kationlardan kalsiy ko‘pligi bilan ajralib turadi. Suv sho‘rligi 1,0 mg/l dan
oshishi   bilan   gidrokarbonatlar   o‘rnini   anionlardan   sulfatlar   egallaydi.   Shu   bilan
birga   ko‘p   hollarda   anionlarda   magniyning   ko‘pligi   ko‘rinib   turibdi.   Kalsiy   va
magniyning ko‘payishi suv qattiqligining oshishiga olib keladi. Suvda kationlardan
birinchi   navbatda   natriy   ko‘p   bo‘lishi   kerak   edi.   Bu   Respublikamizning   ko‘p
hududlariga   xos   hodisa   hisoblanadi.   Zarafshon   vodiysida   kationlardan   natriy
o‘rniga   magniyning   chiqishi   (A.   N.   Sultonxo‘jayev   va   boshq.,1965)   bu   hududda
dolomitga boy ohoktoshlarning ko‘p uchrashi va ularning yemirilishi bilan bog‘liq
deb   tushuntiradi.   Zarafshon   artezian   havzasida   yer   usti   suvlari   kabi   yer   osti
suvlarining   Sharqdan   g‘arbga   tamon   harakati   mavjud.   Lekin,   joyning   geologik
tuzilishi,   meteorologik-fasliy   holatiga   bog‘liq   holda   ayrim   hollarda   artezian
suvlarining   qatlamlar   orasidagi   suvlarning   to‘xtab   qolishi,   lokal   suv   zaxiralarini
hosil   qiladi.   Zarafshon   artezian   havzasida   kimyoviy   tarkibi   va   tuzlar   miqdori
bo‘yicha   turli   xil   suvlar   uchraydi.   Bunda   to‘rtlamchi   davrning   chuchuk   suvlari
bilan   yura   davri   yotqiziqlaridagi   sho‘r   suvlarni   uchratish   mumkin.   To‘rtlamchi
davr   yotqiziqlaridagi   suvlar   chuchuk   suvlar   bo‘lib,   ba‘zi   hollarda   ozgina
sho‘rlangan suvlar ham uchraydi. Bu suvlar aholiga iste‘mol uchun va sug‘orishda
ishlatib kelinmoqda. 
Neogen   davr   yotqiziqlarining   suv   zaxiralari   yaxshi   o’rganilmagan.   Lekin
mavjud   materiallar   tahlili   shuni   ko‘rsatadiki,   Neogen   yotqiziqlari   orasida   kam
sho‘rlangan o‘zi otilib chiqadigan suvlar ko‘p.
33 Paleogen va bo‘r yotqiziqlaridagi suvlar kam minerallashgan suvlardan tarkib
topgan. Lekin suvning shakllanish manbasidan uzoqlashgan sari va suvli qatlamga
tushib borish bilan suv sho‘rligi oshadi va sho‘r, juda sho‘r darajagacha yetadi.
Yura davr yotqiziqlarining suv zaxiralari yaxshi o‘rganilmagan. Qashqadaryo
havzasidan olingan bosimli burg‘u quduqlar ma‘lumotlari bo‘yicha artezian suvlar
juda sho‘r, hatto namakab darajasida bo‘lib tarkibida yod, litiy elementlariga boy. 
Gidrogeologlar   Zarafshon   botig‘ida   uch   tipdagi   yer   osti   suvlari   borligini
yozishadi   (Borisov,   Mirzayev,   1971):   1)   yoriqlar   va   siniqlardagi;   2)   qatlamlar
orasidagi; 3) grunt suvlari.
Tosh   yoriqlari   va   siniqlaridagi   suvlar   poleozoy   tog‘   jinslarida   uchraydi.
Paleozoy   jinslardan   tuzilgan   tog‘lar   Zarafshon   vodiysi   atrofidagi   tog‘lar
hisoblanadi. Bu tog‘larda poleozoy erasining ohoktoshlari, slanetslari, qumtoshlari
hamda   otqindi   jinslardan   granit   va   granodioritlar   keng   tarqalgan.   Bu   jinslardan
ohoktoshlar   ko‘p   yoriqli   va   suvda   yaxshi   eruvchanlik   xususiyati   bilan   ajralib
turadi.   Shu   sababli   ham   ohoktoshdan   tuzilgan   hududlardan   karst   buloqlari   ko‘p
bo‘lib ularda suv sarfi bir necha metr sekunddan 70-80 l/sek ga qadar yetadi. Shuni
alohida   ta‘kidlash   kerakki,   ohoktosh,   dolomitlar   suvda   yaxshi   eriganligi   tufayli
ularning   yoriqlarida   suvlar   pastga   tamon   harakatlanadi   va   suv   o‘tkazmaydigan
jinslar ustiga yetgandan keyin buloq shaklida yer yuziga chiqadi.
Qatlamlar  orasidagi  suvlar  bo‘r, poleogen va  neogen yotqiziqlarida  uchraydi
va   ular   tog‘   yonbag‘irlarida,   tog‘   oldi   tekisliklarida   yer   yuziga   chiqib   yotadi.   Bu
yotqiziqlar   qumlardan,   qumtoshlardan,   konglomeratlardan,   glinalar   va
mergellardan hamda ohoktoshlardan tarkib topgan.
Grunt   suvlari   Zarafshon   vodiysida   keng   tarqalgan.   Allyuvial,   prolyuvial
yotqiziqlarning   g‘ovakliligi   atmosfera   yog‘inlarini,   daryo,   soy,   kanal   suvlarini
o‘zidan   tez   o’tkazadi   va   gruntdagi   suv   zaxirasini   to‘ldirib   turadi.   Ular   ba‘zi
joylarda buloq shaklda chiqadi va yer usti oqimini hosil qiladi. Masalan, Qorasuv
(Siyob) shunday suvlardan hisoblanadi.
Ayniqsa, daryo o‘zanidan va qayiridan katta miqdordagi suv yerga singishga
sarf  bo‘ladi. Masalan, X. Sidiqov (1989) ma‘lumoti bo‘yicha Dupuli po‘st va Oq-
34 Qoradaryo suv tuguni o‘rtasida suvning o‘zandagi shag‘allarga singib sarflanishiga
17,4 m³/sek suv sarflanadi.
I.   M.   Reshitkina   ma‘lumoti   bo‘yicha   Zarafshon   havzasida,   Rabotxo‘ja
tugunidan quyi Zarafshongacha yer  osti  suvlarining umumiy zaxirasi  3,7 mlrd/m³
hisoblanadi.   Buning   yarmidan   ko‘pi   sug‘oriladigan   yerlarda   yerga   singadigan
suvlardan   hosil   bo‘ladi.   Zarafshon   artezian   havzasida   tabiiy   yo‘l   bilan   hosil
bo‘ladigan   yer   osti   suvlarining   miqdori   135,4   m³/sek   ni   tashkil   qiladi.   Shuning
uchun   51,9   m³/sek   i   Rabotxo‘ja   va   Oq-Qoradaryo   suv   tugunlari   o‘rtasida   hosil
bo‘ladi. Ana shu suv olinadigan ichimlik suvlari to‘ldirib turadigan suv zaxirasidir.
2.3. Yer osti suvlaridan foydalanish xususiyatlari
O‘rta   Zarafshonda   suv   sifatiga   ta‘sir   ko‘rsatuvchi   tabiiy   omillarga   joyning
geografik o‘rni, geologik tuzilishi, geomorfologik xususiyatlari, tuproqlari, atrofni
o‘rab turgan landshaftlarning joylashishi  xususiyatlari va boshqalar kiradi.Joyning
geografik   o‘rni   muhim   omillardan   hisoblanadi.   Chunki   joyning   geografik   o‘rni
yuqoridan yer usti va yer osti suvlari bilan oqilmarning va suvdagi turli  ifloslovchi
moddalarning   miqdorini   belgilab   beradi.   Masalan,   Yuqori   Zarafshon   va   Quyi
Zarafshon vodiylaridagi suv sifatini taqqoslab, shu savollarga aniq javob topamiz.
Masalan,   Yuqori   Zarafshon   tog‘li   hududlaridan   tuzilgani   uchun   ham   Zarafshon
daryosi   suvlari,   ham   irmoqlar   suvlari,   ham   yer   osti   suvlari   tabiiy   jihatdan   toza
suvlar hisoblanadi. Quyi Zarafshon hududini olib qarasak, bu hududning geografik
joylashuviga bog‘liq holda suvdagi ifloslangan moddalar yer  usti va yer osti oqimi
bilan Quyi Zarafshon tomon yo‘naladi. Shu sababli ham hamma yirik daryolarning
quyi,   ya‘ni   delta   qismida   suvning   ifloslanish   darajasi   katta.   Joyning   geografik
tuzilishi   ham   suv   sifatiga   ta‘sir   ko‘rsatuvchi   muhim   omillardan   hisoblanadi.
Lyossimon   jinslarning   eritib   oqadigan   daryolar   suvlari   sarg‘ish   rangli   bo‘ladi.
Masalan, Amu-Buxoro, Amu-Qorako‘l kanallari orqali Zarafshon vodiysining quyi
qismiga keladigan Amudaryo suvlari yoz oylari sarg‘ish ranga ega, qish oylari esa
loyqalik   kamayadi   va   suv   tiniq   oqadi.   Xuddi   shuningdek,   daryo   havzasida   suvda
oson   eriydigan   tuzlar   va   yotqiziqlar   ko‘p   bo‘lsa   ular   suv   sho‘rligiga   katta   ta‘sir
35 ko‘rsatadi.Masalan, daryo oqadigan o‘zan yoqalarida gips, oholtosh, dolamit, tuzli
gillar ko‘p bo‘lsa suv sho‘rligi va suv qattiqligi ortadi, ayrim anionlar va kationlar
miqdori   ham   me‘yordan   ortiq   bo‘ladi.Xuddi   shuningdek,   daryo   oqadigan   o‘zan
atrofida   lyossimon   jinslarning   ko‘pligi   ham   suv   gidrokimyosiga   ta‘sir   ko‘rsatadi.
Masalan,   Samarqand   viloyatining   tog‘   oldi   tekisliklarida   lyossimon   jinslar   ko‘p
tarqalgan. Ular esa och bo‘z va tipik bo‘z tuproqlar uchun ona jins hisoblanadi. Bu
lyossimon   jinslar   va   tuproqlar   tarkibida   (Ca,   CO
3 )   40%   gacha   uchraydi( Al еu kin
O . A ,   1 9 5 2 ).   Suvda   oson   eriydigan   bu   tuz   suv   tarkibidagi   girokarbonat   va   kalsiy
miqdorining ko‘p bo‘lishiga sababchi hisoblanadi.Joyning geomorfologik tuzilishi
ham   suv   sifatiga   ta‘sir   ko‘rsatuvchi   muhim   tabiiy   omillardan   hisoblanadi.
Daryolarning   o‘zani,   terrasalar   daryo   havzasining   geologik   tuzilishi,   o‘zan
oqimining tezligiga bog‘liq. Qancha daryoning qiyaligi katta bo‘lsa suvning tezligi
katta   bo‘ladi   va   yer   usti   suvlari   yer   tagiga   kam   singiydi.   Daryo   qiyaligi   kichik
bo‘lsa   daryo   suvi   sekin   oqadi,   o‘zan   kengayadi   va   suv   daryo   sohiliga   ko‘proq
singib   o‘tadi.   O‘rta   Zarafshonning   yuqori   qismida,   Kattaqo‘rg‘on   shahriga   qadar
daryo   tez   oqadi,   Narpay,   Xatirchi,   Paxtachi   tumanlarida   daryo   qiyaligi   kamayadi
va   suv   sekin   oqadi,   natijada   Xatirchi,   Narpay,   Paxtachi   tumanlarida   va   Navoiy
shahri atroflarida daryo sohilida sho‘rlangan, botqoqlangan yerlar katta maydonni
egallaydi.Daryo   sohilidagi   tuproqlarning   ham   suv   sifatiga   ta‘siri   katta.   Chunki
tuproqlardagi tuzlar erib daryo suvi tarkibidagi tuzlarga ta‘sir ko‘rsatadi. Zarafshon
vodiysida ming yillar davomida dehqonchilik ishlari olib boriladi va tuproqlardagi
tuzlarning   katta   qismi   erib   suvga   tushgan.   Faqat   tog‘   oldi   tekisliklarining
o‘zlashtirilishi   tog‘   oldi   tekislik   landshaftlaridagi   tuproqlardan   tuzlarni   yuvib
daryoga   olib   tushish   jarayoni   kuchaydi.   Bunday   holat   Zarafshon   vodiysida
Zirabuloq,   Ziyovutdin   tog‘larining   tog‘   oldi   tekisliklarida   sug‘orma   dehqonchilik
rivojlangach yanada kuchaydi. Suv zovurlar va kollektorlar orqali Qoradaryoga va
Zarafshon daryolariga tushmoqda.Tuproqlarning sho‘rlanishi  O‘rta Zarafshonning
quyi qismida katta. Narpay, Paxtachi tumanlarida va Novoiy shahri atroflarida tog‘
oldi   tekisliklarida   yer   yuziga   gips   qatlami   (   Ca,   SO
4 ,   2H
2 O)   yaqin   yotadi.   Yerlar
sug‘orilishi   bilan   gips   suvda   erib   tuproqlar   sho‘rligini   oshirdi,   natijada
36 tuproqlardagi tuzlar erib Zarafshon daryosi tamon harakatlanmoqda va daryo suvi
sho‘rligini oshirmoqda. Bu, ayniqsa Ziyovutdin tog‘larining shimoliy yonbag‘rida
joylashgan  Malik   cho‘lida  juda  sezilarli  holatda  ro‘y  bermoqda.  Qadimdan  daryo
sohilida   joylashgan   Malik   cho‘li   sug‘orma   dehqonchilikda   opzlashtrilmagan,
buning   sababi   gips   qatlamining   yer   yuziga   yaqin   joylashganligi   bilan   bog‘liq.
Keyingi   yillarda,   ya‘ni   1975-1985   yillarda   paxta   maydonlarini   kengaytirish
masalalari   ko‘tarilishi   munosabati   bilan   Malik   cho‘l   O‘rta   cho‘llarda   katta
maydonda   yerlar   o‘zlashtirilib   paxta   ekila   boshlandi.   Sug‘orishda   ishlatilgan   suv
gips   qatlamiga   yetishi   bilan   gips   suvda   erib   yer   yuzasining   cho‘kishi   boshlanadi.
Soxta karst yoki suffoziya nomi bilan ataladigan bu jarayon  Malik cho‘li va O‘rta
cho‘lda   keng   tarqaldi.   Pastqam   yerlarda   esa   tuproqlar   sho‘rligi   kuchayib   ketti   va
yernindehqonchilikda ishlatishning iloji bo‘lmay qoldi. Daryo sohilida sho‘rlangan
tuproqlar   suvlari   yer   osti   va   yer   usti   suvlari   orqali   daryoga   qo‘shilib   daryo   suvi
sho‘rligini   oshirmoqda.   Daryo   suvi   sifatiga   ta‘sir   ko‘rsatayptgan   tabiiy   omillarga
Zarafshon vodiysining Sharqadan g‘arbga tamon berk havza ko‘ronishda cho‘zikib
yotganligi va atrofini o‘rab turgan tog‘lar hisoblanadi.Zarafshon daryo havzasining
Sharqdan   g‘arbga   qarab   cho‘zilganligi   va   pasayib   borishi   atroflardagi   tog‘,   tog‘
oldi   tekislik   landshaftlaridan   yuvilgan,   erigan   va   erimagan   moddalarning   daryo
deltasi   tamon   harakatlanishiga   va   kuchayishiga   sharoit   tug‘diradi.   Havza
hududining   sharqdan   g‘arbga   tamon   qiyaligi   va   shimol   va   janub   tamonlardan
tog‘lar   bilan   o‘ralganligi   yer   yuzasi   va   yer   osti   suvlarining   Zarafshon   daryosi
tamon va sharqdan g‘arbga tamon doimo harakatlantiradi. Natijada eng ifloslangan
suvlar   daryo   deltasiga   to‘g‘ri   keladi.O‘rta   va   Quyi   Zarafshond   anisbatan   toza
ichimlik   suvlar   hududning   eng   sharqiy   tamonlarida   keng   tarqalgan.   Eng
ifloslangan   suvlar   esa   daryo   havzasining   eng   g‘arbiy   qisimlariga   to‘g‘ri   keladi.
Bunday holat ham tabiiy, ham antropogen omillar ta‘siri bilan bog‘liq. Antropogen
omillar   tabiiy   omillar   ta‘sirini   kuchaytiradi,   ba‘zi   jarayonlar   tezlashadi,   suvdagi
ifloslangan   elementlarning   miqdori   ko‘payadi,   ularning   migratsiya,   ya‘ni   ko‘chib
yurishi   yanada   jadallashadi.   Quyida,   navbatdagi   bandda   O‘rta   Zarafshon   suv
sifatiga ta‘sir ko‘rsatuvchi anteopogen omillarni ko‘rib chiqamiz.
37 Suv   sifatiga   ta’sir   ko‘rsatuvchi   antropogen   omillar .   O‘rta   Zarafshonda
ichimlik suvi sifatiga ta‘sir ko‘rsatuvchi antropogen omil turlari ko‘p bo‘lib, ularni
quyidagi   gruhlarga   bo‘lish   mumkin.   1)   qishloq   xo‘jaligida   ishlatiladigan   mineral
o’g‘itlar   va   zaharli   kimyoviy   preparadlar(pestitsidlar);   2)   ekin   dalalaridan
chiqadigan   oqova   suvlar;   3)   shaharlardan   chiqadigan   oqova   suvlar;   4)   sanoat
korxonalari   va   maishiy   xo‘jalik   chiqindilari   suvlari;   5)   chorvachilik   firmalari;   6)
boshqa   manbalardan   tashlanadigan   suvlar.   Qishloq   xo‘jaligida   ishlatiladigan
mineral   o‘g‘itlar   va   pestitsidlar   ekinlarni   parvarish   qilishda,   yetishtirishda   keng
qo‘llaniladi.  Paxta  yetishtirishda   azot,  fosfor,  kaliy  o‘g‘itlarining  bir  gektar  yerga
solinadigan   miqdori   400-500   kg   dan   oshmasligi   kerak.   Lekin,   yuqori   hosil   olish
uchun fermerlar yerga o‘zlari xoxlaganlaricha o‘g‘itlar solishadi. Paxtaga solingan
o‘g‘itlardan  azotning  30-40%, fosforning 15-20%   o‘zlashtiriladi.  Qolgan  o‘g‘itlar
yer   usti   va   yer   osti   suvlarini,   tuproqlarni   va   havoni   ifloslaydi,   oziq-ovqat
mahsulotlariga o‘tib inson organizmini zaharlaydi. O‘zbekiston qishloq xo‘jaligida
hozir   ikki   yuzdan   ortiq   turdagi   pestitsidlar   ishlatilmoqda.   Bularning   ichida
organizmlar   uchun   o‘ta   zaharli   hisoblangan   xlororganik,   fosfororganik,
margumush   va   simob   tarkibli   pestitsidlar   ham   ishlatildi.   O‘tgan   asrning   80-
yillariga   qadar   xlororganik   pestitsidlardan   DDT   (dixlordifeniltrixlormetil   metan)
va (GXTSG)  (geksaxlorsiklogeksanlar)  ayniqsa ko‘p ishlatiladi. Bular suvda juda
sekin   eriydi   va   qiyin   parchalanadi,   shu   sababli   ham   bu   pestitsidlar   tuproqlarda,
suvda 15-25 yil saqlanishi mumkin. Bu pestitsidlarni O‘zbekistonda "bit dori" yoki
dust   deb   atashgan.   Bit   dori   deb   atalishiga   sabab   o‘tgan   asrning   50-60   yillarida
aholi orasida bit ko‘payib ketgan edi. Bitlarni yo‘qotishda DDT juda yaxshi vosita
bo‘lib xizmat qildi. Shuningdek, DDT paxtadagi zaharli hashoratlarga qarshi ham
sepildi. V. A. Breev (1982) ma‘lumotlari bo‘yicha o‘tgan asrning 60-70- yillarida
bir   gektar   paxta   maydoniga   54,4   kg   pestitsidlar   sepildi.   Yevropadagi   rivojlangan
davlatlarda   har   gektar   yerga   2-4   kg,   AQSH   da   2-3   kg/ga   ishlatildi.   Pestitsidlar
tabiyatda aylanib yuruvchi, tuproqlardan o‘simliklarga, ulardan inson organizmiga,
ona suti bilan bolaga otishini aniqlagach bu zaharli preparatlarni DDT va GCTSG
AQSH da va yevropa davlatlarida ularning ishlatilishi o‘tgan asrning 60- yillarida
38 to‘xtatildi.   Bunday   qaror   Respublikamizda   1983-   yilda   chiqarildi.   Lekin   ishbu
qarorning chiqarilganiga 30 yildan vaqt  o‘tgan bo‘lsada,  ishbu zararli preparadlar
hozir  ham  kam  miqdorda tuproqlarda  va suvda uchrashligi  qayd etilmoqda. DDT
va   GXTSG   faqat   tuproqlarning   yuza   qatlamida,   hatto   tuproq   tarkibidagi   ona
jinslarda   uchrashligi   haqida   ma‘lumotlar   bor.   R.   R.   Risqiyev   (2002)
Qoraqolpog‘istonda sug‘orma tuproqli yerlarda 17 metr chuqurlikdagi  suvda ham
GXTSG   borligini   aniqlagan.   Bu   ma‘lumotlar   vohalarimizda   tuproqlarning   hamda
qatlamlardagi   DDT,   GXTSG   lar   bilan   ifloslanganligini   bildiradi.   O‘zbekiston
"Gidrometerologiya   markazi"   tasarrufidagi   laborotoriyalarda   tuproqlardagi   DDT
va   GXTSG   dan   tashqari   insektitsidlardan   fosfomid,   fozolon,   metofos,   tiodan,
gerbitsidlarda   treflan   va   dalapon,   defoliantlardan   xlorit   magniylarining   qoldiq
miqdori   tekshirilib   boriladi.   Yuqorida   nomlari   keltirilganlardan   tashqari   frontar,
previkur,   buldok,   karate,   temir   sulfati,   oltingugurt   kukuni,   kotoron,   propamid,
dropp, karbofos, flumayt, fyuri, topaz va boshqalar ishlatiladi. 2) Ekin dalalaridan
chiqadigan   oqova   suvlar   mineral   o‘g‘itlar,   organik   o‘g‘itlar,   pestitsidlarning
hosilasi hisoblanadi, ya‘ni ushbu ekinlarga ishlatingan preparatlar va o‘g‘itlarning
suvga tushgan qoldiq miqdorining bir qismini tashkil qiladi. Oqova suvlar zovurlar
orqali   chiqariladi   va   ular   Samarqand   viloyati   miqyosida   yana   qaytib   Zarafshon
daryosiga,   yirik   kanallar   orqali   tashlanadi.   Samarqand   viloyatining   yer   tuzilishi
shundayki   undagi   ortiqcha   oqova   suvlar   oqib   chiqib   vohadan   tashqarida
to‘planadigan   suv   havzasi   yo‘q.   Zovurlarda   suvdagi   erigan   moddalar   miqdori   u
darajada katta emas, ya‘ni 0,5<1,2 g/l ni tashkil qiladi. Ba‘zi bir katta kollektorda
suv   sho‘rligi   2,0   g/l   ga   yetadi.   Ba‘zi   zovur   suvlaridan   sug‘orish   maqsadlarida
foydalanishadi.   Mutaxassislar   fikricha,   suv   sho‘rligi   3.0   g/l   gacha   bo‘lsa,   unda
sug‘orishda   foydalanish   mumkin.   Hozir   Samarqand   viloyatining   ko‘pgina   fermer
xo‘jaliklari   yozda   suv   tanqisligi   paytida   zovur   suvlaridan   sug‘orishda
foydalaniladi.   Bu   sho‘rtob   yoki   sho‘r   suvlar   grunt   suvlarining   sho‘rligini   yanada
oshiradi. Paxta va boshqa qishloq xo‘jalik ekinlari ekmaydigan tumanlarda pishma
quduq yoki arqon orqali olinadigan suvlarning sho‘r va taxir ekanligini bilamiz va
viloyatning   yirik   vohalarining   juda   ko‘p   joylarida   kimyoviy   tahlil   uchun   olingan
39 suvlarda   minerallashuv   darajasi   1,5-2,0   g/l   bo‘lib,   suv   qattiqligi   me‘yordan   2-3
barobar hisoblanadi. 3) Shaharlardan chiqadigan oqova suvlar yer usti  va yer osti
suvlarini   ifloslashda   muhim   ro‘l   o‘ynaydi.   Samarqand   shahri   misol   tariqasida
olsak,   shaharning   50%   hududida   kanalizatsiya   yo‘q.   Ko‘pgina   ko‘chalarda   usti
ochiq   temir   novchalar   o‘rnatilgan.   Yuvilgan   kir   suvlari   ana   shu   novlar   orqali
ariqlarga tushadi va ariqchalardan katta ariqqa qo‘shiladi va katta miqdordagi suv
yig‘ilib siyob arig‘iga tushadi. Siyob arig‘i hamma yig‘ilgan suvlarni Qoradaryoga
quyadi. Kanalizatsiyaga ulanmagan joylarda bir qism ifloslangan suv va xojatxona
suvlari chuqur quduqqa tashlanadi. Chuqur quduqning yonlari va tagi biton devor
qilinmagan   va   ifloslangan   suvlar   yer   tagiga   singib,   grunt   suvlarni   ifloslamoqda.
Kanalizatsiyaga ulangan suvlar to‘planib Samarqand shahrining jamoa xo‘jaligida
joylashgan   suv   tozalash   inshoatiga   jo‘natiladi   va   tozalangan   suvlar   yana   daryoga
qo‘shiladi. Bu tozalangan suvni istemolga ishlatib bo‘lmaydi, chunki suv tarkibida
erigan   zararli   maddalar   ko‘p   bo‘lib,   ularni   ajratib   olish   imkoniyati   yo‘q.
Samarqand   shahridan   boshqa   shaharlarda   suv   tozalagich   inshoatlar   ishlamaydi,
yoki   ba‘zi   yirik   korxonalarning   inshoatlari   bor.   Shu   sababli   ham   hamma
shaharchalar,   tumanlar,   yirik   qishloqlar   suvlarni   ifloslovchi   katta   manbalar
hisoblandi.   Samarqand,   Kattaqo‘rg‘on,   Navoiy,   Buxoro   shaharlarida   yirik   sanoat
korxonalari,   yuzlab   aftomashinalarni   yuvuvchi   nuqtalar,   kasalxonalar,   restaranlar
va   boshqa   ifloslangan   suvni   chiqaruvchi   manbalar   bor.   Bularning   ba‘zilarinigina
suvi   kanalizatsiyaga   ulangan,   ko‘pchiliginiki   ariqlar   orqali   kanal   va   daryolarga
tushib yer usti  va yer  osti  suvlarini  ifloslanmoqda. Samarqamd shahrini  janubdan
shimolga,   ya‘ni   Zarafshon   daryosi   tamon   kesib   o‘tadigan   o‘nga   yaqin   ariqlar
mavjud. Ariqlardan oqayorgan suvlar ifloslanib rangi qora loyqaga aylangan, ariq
ichida   turli   xil   chiqindilar   plasmas   baklashlalar,   qog‘oz,   paketlar,   qozon-tovoq
yuvishda   ishlatiladigan   kir   yuvish   vostiatari   va   boshqa   chiqindilar   oqib   siyob
arig‘iga   quyiladi.   Ana   shu   suvlarga   ba‘zi   sanoat   korxonalar   suvlari   restarn,
oshxona,   suvlari   ham   qo‘shiladi.   Samarqand   viloyati   tabiatini   muhofaza   qilish
qo‘mitasi   ham   daryo  va   kanalar   suvlaridan   namunalar   olib,   ularni   kimyoviy  tahli
qiladi.   Bu   tashkilot   ma‘lumotlari   bo‘yicha   (2016)   yil   ammoniy   azoti   1-May
40 to‘gonida   0,68   mg/l,     Siyob   kanalida   3,2   mg/l   ni   tashkil   qilgan,   farq   qariyb   5
barobardan   ortiq.   Nitrit   azoti   1-May   to‘g‘onida   0,02   m/l,   Siyob   arig‘ida   0,065
mg/l-farq   3   barobarligi   ko‘rinib   turibdi.Umumiy   xulosa   qilib   aytish   mumkinki,
shahar chiqindi suvlar nafaqat shahar hududiga, balki daryo va kanal suvlariga ham
salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. Shunday holatni barcha shaharchalarda ham turli miqdorda
ko‘rish   mumkin.   4)   Sanoat   korxonalari,   asosan   lokal   (mahalliy)   salbiy   ta‘sir
ko‘rsatadi. Lekin ulardan chiqariladigan iflos suvlar kanal va daryolarga qo‘shilsa
uning   ta‘siri   ancha   kamayadi.   Samarqand   shahri   yaqinida   daryo   sohilida   shag‘al,
qum ishlab chiqaradigan korxona joylashgan. Bu korxona yil davomida ishlaydi va
somosvat   mashinalar   xomashyo   keltiradi   va   tayyor   mahsulotlarni   olib   ketadi.
Ushbu   korxona   bevosita   daryoning   yoqasida   joylashganligi   sababli   jihozlar,
kranlar,   ko‘targichlar,   yuk   mashinalardan   tushadigan   yog‘lar,   chiqindilar,
ifloslangan   suvlar   to‘g‘ridan   to‘g‘ri   shag‘al-qum   orasiga   singib   yer   osti   suvlarini
ifloslaydi.   Yaqinda   qurilgan   yuk   mashinalarini   ishlab   chiqaruvchi   MAN   zavodi
ham   daryo   yoqasida   qurilgan.   Ushbu   mashinalarni   yig‘ishda   so‘zsiz   turli
yog‘lovchi   moylar,   yuvish   uchun   suvlar   ishlatiladi.   Bularning   ham   katta   qismi
shag‘al-qum   orasiga   singib   daryo   va   yer   osti   suvlarini   ifloslaydi.   Biz   misol
tariqasida ikkita misol keltirdik xolos. Bunday korxonalar daryo sohilida o‘ntadan
ortiq.   Maishiy   xizmat   chiqindilar   chiqaruvchi   manbalarga   restoran,   oshxona,
choyxona,   to‘yxona   va   boshqalar   kiradi.   Ko‘p   hollarda   ushbu   ovqatlanish
maskanlari bevosita suv yoqasiga qurilganva ulardagi chiqindilar suvga tashlanadi.
Bunday   oshxona   va   restoranlar   bitta   Qorasuv   sa   Siob   arig‘i   yoqalarida   20   tadan
ortiq.5)   Chorvachilik   fermalari-parranda,   qoromol,   qo‘y,   hatto   cho‘chqachilik
kichik fermalar kanal, ariq, daryo yoqalarida ko‘p. Ularning suvlari ko‘p hollarda
to‘g‘ri   suv   havzalariga   tushadi.   Hozir   katta   firmalar   kam,   lekin   mayda   oilaviy
fermalar   juda   ko‘p.   Bunday   fermalar   nafaqat   bizda,   balki   qo‘shni   Tojikiston
hududida   ham   ko‘p.   Fermalardan   tushadigan   chiqindilar   hisobiga   suvda   biologik
ifloslanish kuchaydi. Zarafshon daryosi yoqasida, Darg‘om, Eski Anhor, Shoxrux
Mirza, Bulung‘ur, Payariq, Narpay, O‘ng qirg‘oq kanalari yoqasida  yuzlab oilaviy
chorvachilik   firmalari   bor.   Ular   ham   viloyat   tabiatni   muhofaza   qilish   qo‘mitasi
41 nazoratida   bo‘lishi   kerak   va   suvni   ifloslaydigan   darajada   bo‘lsa,   ularni   ko‘chirib
yoki   yer   osti   va   yer   usti   suvlarini   iloslamaydigan   moslamalar,   qurilmalarga   ega
bo‘lishi   kerak.   6)   Boshqa   manbalarga   suvni   ifloslaydiga   kichik   korxonalar   (tosh
kesadigan,   qurilish   materilallarini   ishlab   chiqaradigan,   konserva   zovodlari   va
boshq)     gaz   va   benzin   quyish   shoxobchalari,   bozorlar,   aftomashinalarni
taminlovchi   va   yuvuvchi   maskanlar,   shaxsiy   mashinalar,   yuk  mashinalari   yuvish,
daryo   sohili   va   o‘zanidan   shag‘al   va   qum   oliah   va   boshqalar   kiradi.Har   qanday
daryo   yoqasida   200   metrli   muhofaza   zonasi   mavjud   va   bu   zonada   ruxsatsiz
xo‘jalik faoliyat yuritish, daraxt, butalarni kesish, uy qurish, qurilish materiallarini
olish,   aftomshinlar   bilan   daryoni   kechib   o‘tish,   aftomashinalarni   yuvish   mumkin
emas.   Lekin   bu   qoidalarga   rioya   qilinmaydi.   Hatto,   yuk   mashinalari   daryo
yoqasiga   turli   chiqindilarni,   suyuq   chiqindilarni   to‘kib   ketishadi.   (Raxmatullayev
A .R . , Mamajonov   R. I . 1 9 98 ).   Zarafshon   daryosining   (Qoradaryoning   o‘ng
qirg‘og‘ida   va   chap   qirg‘og‘ida-aeroportning   shimol   tamonida)   o‘ng   va   chap
qirg‘oqlarida   dachalar   (dala   hovlilar)   bor.   Ushbu   joylarda   yozda   daryoda   suv
ko‘payganda suv 5-6 metrdan chiqadi, kuzda, qishda suv sathi pasayib 7-9 metrdan
chiqadi. Demak shu dala hovlilari va daryo suvi o‘rtasida bog‘liqlik bor. Daryoda
suv   ko‘paysa,   shu   suvlarning   bir   qismi   sohillarga   o‘tadi,   daryoda   suv   kamaysa
sohillardagi   suv   daryoga   tushadi.   Dala   hovlilarda   har   bir   uyda   xojatxona   va
chiqindi   suvlarni   tashlanadigan   chuqur   quduqlar   bor.   Bularning   chuqurligi   ham
grunt suv sathiga yetadi, ya‘ni 7-10 metrni tashkil qiladi. Demak, dala hovlilardagi
iflos suvlar ham yer osti orqali daryo suvini ifloslab turadi .
42 II BOB.  BO‘YICHA XULOSALAR
1. Samarqand   viloyati   suv   resurslari   yer   usti   va   yer   osti   suvlari   birgalikda
shakllanadigan regionlar qatoriga kiradi. Yer usti suvlaridagi o‘zgarishlar yer osti
grunt suv qatlamlarida aniq aks etadi. Shuning uchun Zarafshon daryosining sathi
bevosita   shu   havzada   joylashgan   yer   osti   grunt   qatlamdagi   suvlar   sathiga   ta’siri
o‘rganildi. Bu xolatni 2021 yildagi Zarafshon havzasidagi yer osti suvlarining sathi
pasayishida ko‘rish mumkin.
2. O‘rta   Zarafshonning   sharqiy   qismida   grunt   suvlarning   sifati   yaxshi   va
ulardan ichimlik sifatida foydalanish mumkin. Viloyatning g‘arbiy qismida sifatli
suv   daryo   o‘zaniga   yaqin   tor,   uzunchoq   zonadagina   saqlanib   qoladi.   Tog‘oldi
tekisliklarida, ikkinchi terassada grunt suvlar sho‘rligi oshib boradi.
43 III BOB.  SAMARQAND VILOYATI YER OSTI   SUVLARI  SATHINING
O’ZGARISH I
3.1. Yer osti suvi sathining dinamikasi
Tadqiqotlar   2007-2020-yillarda   Ko‘ytosh,   Qo‘shrabod,   Uchko‘l,
Shimoliyqirg‘oq,   Janubiy   qirg‘oq,   O‘ng   qirg‘oq,   Chap   qirg‘oq,   Zarafshonning
hozirgi havzasi, Ulus va G‘arbiy Qashqadaryo quduqlarida olib borildi. 
Yuqorida   nomlari   keltirilgan   quduqlarining   suv   sathi   yillar   bo‘yicha   bir-
biridan  farq  qiladi, jadval   malumotlaridan  ham  ko‘rinib  turibdiki,  kuzatish  ishlari
olib   boriladigan   hudulardagi   quduqlar   (skvajina)   chuqurligi   hududning   geologik
tuzilishi bilan bog‘langan.
Jadvaldagi   ma’lumotlarni   tahlil   qilganimizda   quyidagi   holatni   ko‘rishimiz
mumkin.   Dastlab,   Qo‘ytosh   kuzatuv   punktidagi   ma’lumotlarni   tahlil   qilsak.
Ko‘rsatkichlar 2007-yilda 9,18   m ni, 2008-yilda 11,12 m  ni, 2009-yilda 9,71 m ni,
2010-yilda   9,91   m   ni,   2011-yilda   11,48   m   ni,   2012-yilda   10,99   m   ni,   2013-ilda
10,58   m   ni,   2014-yilda   10,81   ni,   2015-yilda   11,45   m   ni,   2016-yilda   10,81   m   ni,
2017-yilda 10,34 m ni, 2018-yilda 9,9 m ni, 2019-yilda 9,76 m ni, 2020-yilda 9,48
m   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib  turibdiki   quduqlardagi   suv   sathi   eng
yuqori   bo‘lgan   yil   2007-yil   9,18   m,   eng   past   bo‘lgan   yil   2011-yil   11,48   m   ni
tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 10,39 m ni tashkil
qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   keskin   ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham
ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2010-2011-yillarda   9,91   m   dan   11,48   m   ga
ko‘tarilgan.   2008-2009-yillarda   esa   11,12   m   dan   9,71  m   gacha   keskin   pasayishni
ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda   o‘zgarishlar   bir   tekisda   barqaror   davom
etgan. 
44 1 -diagramma
Samarqand viloyati yer osti suvlari o‘rtacha ko‘pyillik suv satxlari chukurligi (metr hisobida)
45 Undan   keyingi   kuzatish   ob’ekti   Qo‘shrabod   kuzatuv   punkti   bo‘lib   unda
ko‘rsatkichlar     2007-yilda  9,9m   ni,  2008-yilda  9,28   m     ni,  2009-yilda  9,23   m   ni,
2010-yilda   9,42   m   ni,   2011-yilda   10,16   m   ni,   2012-yilda   10,17   m   ni,   2013-ilda
10,64   m   ni,   2014-yilda   10,52   ni,   2015-yilda   10,93   m   ni,   2016-yilda   11,08   m   ni,
2017-yilda 11,46 m ni, 2018-yilda 10,68 m ni, 2019-yilda 10,32 m ni, 2020-yilda
9,35 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi
eng yuqori bo‘lgan yil 2007-yil 9,09 m, eng past  bo‘lgan yil 2017-yil 11,46 m ni
tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 10,16 m ni tashkil
qildi.   Ushbu   quduqda   boshqalardan   farqli   ravishda   keskin   o‘zgarishlar
kuzatilmagan o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan.
Uchko‘l bulog‘ida   2007-yilda 4,95m ni, 2008-yilda 3,54 m   ni, 2009-yilda
0,29 m ni, 2010-yilda 0,52 m ni, 2011-yilda 0,54 m ni, 2012-yilda 0,61 m ni, 2013-
ilda   0,42   m   ni,   2014-yilda   0,75   ni,   2015-yilda   0,52   m   ni,   2016-yilda   0,49   m   ni,
2017-yilda 0,5 m ni, 2018-yilda 0,41 m ni, 2019-yilda 0,4 m ni, 2020-yilda 0,68 m
ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   quduqlardagi   suv   sathi   eng
yuqori bo‘lgan yil 2009-yil 0,29 m, eng past bo‘lgan yil 2007-yil 4,95 m ni tashkil
qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   1,04   m   ni   tashkil   qildi.
Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   keskin   tushishini   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan
2007-2008-yillarda 4,95 m dan 3,54 m ga, 2008-2009-yillarda 3,54 m dan 0,29 m
ga  cha   keskin   pasaygan.   Boshqa   yillarda   o‘zgarishlar   bir   tekisda   barqaror   davom
etgan.
Shimoliy qirg‘oq 152-kuzatuv punktida  2007-yilda 17,34m ni, 2008-yilda
17,35 m  ni, 2009-yilda 17,01 m ni, 2010-yilda 16,58 m ni, 2011-yilda 16,18 m ni,
2012-yilda   16,02   m   ni,   2013-ilda   15,55   m   ni,   2014-yilda   15,67   ni,   2015-yilda
15,12 m ni, 2016-yilda 15,12 m ni, 2017-yilda 14,14 m ni, 2018-yilda 15,1 m ni,
2019-yilda   13,59   m   ni,   2020-yilda   14,89   m   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan
ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2019-yil 13,59 m,
eng   past   bo‘lgan   yil   2008-yil   17,35   m   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi
umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   14,61   m   ni   tashkil   qildi.   Ushbu     quduqda
ko‘rsatgichlarda   keskin   o‘zgarishlar   kuzatilmadi.   2007-yildan   2020-yilgacha   suv
46 sathi   bir   maromda   ko‘tarilib   kelgan.   Masalan   2007-yidda   17,34   m   chuqurlikda
bo‘lgan bo‘lsa 2020-yida 14,89 metrgacha ko‘tarilgan.
Janubiy   qirg‘oq   424-kuzatuv   punktida   2007-yilda   5,71m   ni,   2008-yilda
4,95   m     ni,   2009-yilda   5,26   m   ni,   2010-yilda   4,93   m   ni,   2011-yilda   5,61   m   ni,
2012-yilda 6,02 m ni, 2013-ilda 5,42 m ni, 2014-yilda 5,16 ni, 2015-yilda 5,16 m
ni, 2016-yilda 4,64 m ni, 2017-yilda 4,65 m ni, 2018-yilda 4,67 m ni, 2019-yilda
4,98  m   ni,  2020-yilda  4,93   m   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib  turibdiki
quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2016-yil 4,64 m, eng past bo‘lgan yil
2012-yil 6,02 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich
5,14   m   ni   tashkil   qildi.   Ushbu     quduqda   ko‘rsatgichlarda   keskin   o‘zgarishlar
kuzatilmadi.   2007-yildan   2020-yilgacha   suv   sathi   bir   maromda   ko‘tarilib,   tushib
kelgan.   Masalan   2007-yidda   5,71   m   chuqurlikda   bo‘lgan   bo‘lsa   2020-yida   4,93
metr oralig‘ida o‘zgargan.
O‘ng   qirg‘oq   100-kuzatuv   punktida   2007-yilda   23,52m   ni,   2008-yilda
23,84 m  ni, 2009-yilda 23,85 m ni, 2010-yilda 22,96 m ni, 2011-yilda 22,55 m ni,
2012-yilda 23,3 m ni, 2013-ilda 23,3 m ni, 2014-yilda 23,79 ni, 2015-yilda 23,97
m ni, 2016-yilda 24,44 m ni, 2017-yilda 23,12 m ni, 2018-yilda 24,52 m ni, 2019-
yilda   25,1   m   ni,   2020-yilda   25,08   m   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib
turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2011-yil 22,55 m, eng past
bo‘lgan yil 2012-yil 25,1 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha
ko‘rsatgich   23,81   m   ni   tashkil   qildi.   Ushbu     quduqda   ko‘rsatgichlarda   keskin
o‘zgarishlar   kuzatilmadi.   2007-yildan   2020-yilgacha   suv   sathi   bir   maromda
ko‘tarilib, tushib kelgan. Masalan 2007-yidda 23,52 m chuqurlikda bo‘lgan bo‘lsa
2020-yida 25,08 metr oralig‘ida o‘zgargan.  
Chap   qirg‘oq   63(1)-kuzatuv   punktida   2007-yilda   14,07m   ni,   2008-yilda
14,04 m  ni, 2009-yilda 13,77 m ni, 2010-yilda 13,14 m ni, 2011-yilda 13,19 m ni,
2012-yilda   13,85   m   ni,   2013-ilda   13,97   m   ni,   2014-yilda   14,01   ni,   2015-yilda
13,75 m ni, 2016-yilda 13,47 m ni, 2017-yilda 13,47 m ni, 2018-yilda 13,27 m ni,
2019-yilda   12,92   m   ni,   2020-yilda   13,79   m   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan
ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2019-yil 12,92 m,
47 eng   past   bo‘lgan   yil   2007-yil   14,07   m   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi
umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   13,62   m   ni   tashkil   qildi.   Ushbu     quduqda
ko‘rsatgichlarda   keskin   o‘zgarishlar   kuzatilmadi.   2007-yildan   2020-yilgacha   suv
sathi   bir   maromda   ko‘tarilib,   tushib   kelgan.   Masalan   2007-yidda   14,07   m
chuqurlikda bo‘lgan bo‘lsa 2020-yida 13,79 metr oralig‘ida o‘zgargan. 
Zarafshonning hozirgi havzasi 5-kuzatuv punktida    2007-yilda 1,32m ni,
2008-yilda 1,26 m  ni, 2009-yilda 1,22 m ni, 2010-yilda 1,21 m ni, 2011-yilda 1,31
m ni, 2012-yilda 1,2 m ni, 2013-ilda 1,11 m ni, 2014-yilda 1,16 ni, 2015-yilda 1,14
m ni, 2016-yilda 1,18 m ni, 2017-yilda 0,89 m ni, 2018-yilda 0,96 m ni, 2019-yilda
0,41  m   ni,  2020-yilda  0,88   m   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib  turibdiki
quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2019-yil 0,41 m, eng past bo‘lgan yil
2007-yil 1,32 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich
1,08   m   ni   tashkil   qildi.   Ushbu     quduqda   ko‘rsatgichlarda   keskin   o‘zgarishlar
kuzatilmadi.   2007-yildan   2020-yilgacha   suv   sathi   bir   maromda   ko‘tarilib,   tushib
kelgan.   Masalan   2007-yidda   1,32   m   chuqurlikda   bo‘lgan   bo‘lsa   2020-yida   0,88
metr oralig‘ida o‘zgargan. 
Ulus   178-kuzatuv   punktida   2007-yilda   4,13m   ni,   2008-yilda   1,52   m     ni,
2009-yilda 1,58 m ni, 2010-yilda 2,3 m ni, 2011-yilda 3,06 m ni, 2012-yilda 3,34
m ni, 2013-ilda 1,51 m ni, 2014-yilda 1,64 ni, 2015-yilda 2,4 m ni, 2016-yilda 2,32
m ni, 2017-yilda 2,36 m ni, 2018-yilda 1,67 m ni, 2019-yilda 1,68 m ni, 2020-yilda
1,67 m ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki quduqlardagi suv sathi
eng   yuqori   bo‘lgan   yil   2013-yil   1,51   m,   eng   past   bo‘lgan   yil   2007-yil   4,13   m   ni
tashkil  qilgan.  Kuzatish   davridagi   umumiy  o‘rtacha  ko‘rsatgich   2,23   m   ni   tashkil
qildi.   Ushbu     quduqda   ko‘rsatgichlarda   keskin   o‘zgarishlar   kuzatilmadi.   2007-
yildan   2020-yilgacha   suv   sathi   bir   maromda   ko‘tarilib,   tushib   kelgan.   Masalan
2007-yidda   4,13   m   chuqurlikda   bo‘lgan   bo‘lsa   2020-yida   1,67   metr   oralig‘ida
o‘zgargan. 
G‘arbiy   Qashqadaryo   179-kuzatuv   punktida   2007-yilda   5,5m   ni,   2008-
yilda 5,5 m  ni, 2009-yilda 5,42 m ni, 2010-yilda 5,74 m ni, 2011-yilda 5,91 m ni,
2012-yilda 5,73 m ni, 2013-yilda 5,92 m ni, 2014-yilda 5,83 ni, 2015-yilda 5,51 m
48 ni, 2016-yilda 6,16 m ni, 2017-yilda 5,58 m ni, 2018-yilda 5,39 m ni, 2019-yilda
5,35  m   ni,  2020-yilda  5,05   m   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib  turibdiki
quduqlardagi suv sathi eng yuqori bo‘lgan yil 2020-yil 5,05 m, eng past bo‘lgan yil
2007-yil 6,16 m ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich
5,61   m   ni   tashkil   qildi.   Ushbu     quduqda   ko‘rsatgichlarda   keskin   o‘zgarishlar
kuzatilmadi.   2007-yildan   2020-yilgacha   suv   sathi   bir   maromda   ko‘tarilib,   tushib
kelgan. Masalan 2007-yidda 5,5 m chuqurlikda bo‘lgan bo‘lsa 2020-yida 5,05 metr
oralig‘ida o‘zgargan.
Tahlillardan   ko‘rinib   turibdiki,   quduqlarning   suv   sathlari   yillar   davomida
juda   kam   o‘zgargan.     Qo‘ytosh,   Qo‘shrabot,   Uchko‘l   va   Shimoliy   qirg‘oq
quduqlarida   qisman   o‘zgarishlar   kuzatilgan,   lekin   bu   unchalik   katta   emas.
Quduqlar   suv   sathining   o‘zgarishiga   ko‘pgina   omillar   tasir   etadi,   masalan
yog‘inlarning   yillar   davomida   o‘zgarishi,   qishloq   xo‘jaligida   suvning   sarflanishi,
aholi iste’moliga sarflanishi va boshqa omillar. 
49 3.2 Samarqand viloyati yer osti suvlari sifatidagi o‘zgarishlar
Tadqiqotlar   2007-2020-yillarda   Qo‘ytosh   416-kuzatuv   punkti,   Qo‘shrabod
286-kuzatuv   punkti,   Uchko‘l   bulog‘i,   Shimoliy   qirg‘oq   152-kuzatuv   punkti,
Janubiy   qirg‘oq   424-kuzatuv   punkti,   O‘ng   qirg‘oq   100-kuzatuv   punkti,   Chap
qirg‘oq   63(1)-kuzatuv   punkti,   Zarafshonning   hozirgi   havzasi   5-kuzatuv   punkti,
Ulus   178-kuzatuv   punkti   va   G‘arbiy   Qashqadaryo   179-kuzatuv   punktlarida
kuzatishlar olib borildi. 
Yuqorida   nomlari   keltirilgan   kuzatuv   punktlarining   suvning   kimyoviy
tarkibi yillar bo‘yicha bir-biridan farq qiladi. 
Grafikdagi   ma’lumotlarni   aniqlashtiramiz.   Bunda   har   bir   yil   bo‘yicha
quduqlarning ko‘rsatkichlarini ko‘rib chiqish lozim bo‘ladi. 
Yuqorida   berilgan  ketma-ketdik   bo‘yicha   Qo‘ytosh   416-kuzatuv   punktidan
boshlasak, unda   2007-yilda 760 mg/l ni, 2008-yilda 800 mg/l ni, 2009-yilda 846
mg/l ni, 2010-yilda 848 mg/l ni, 2011-yilda 820 mg/l  ni, 2012-yilda 952 mg/l  ni,
2013-ilda 750 mg/l ni, 2014-yilda 884 mg/l ni, 2015-yilda 801 mg/l ni, 2016-yilda
830 mg/l ni, 2017-yilda 430   mg/l ni, 2018-yilda 328 mg/l ni, 2019-yilda 500 mg/l
ni,   2020-yilda   470   mg/l   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv
takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2012-yil 952 mg/l, eng past
bo‘lgan   yil   2018-yil   328   mg/l   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy
o‘rtacha ko‘rsatgich 715 mg/l ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin
ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2011-2012-
yillarda 820 mg/l dan 952 mg/lga ko‘tarilgan. 2016-2017-yillarda esa 830 mg/l dan
430   mg/l   gacha   keskin   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda
o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. 
50 2 -diagramma
Samarqand viloyati yer osti suvlari o‘rtacha ko‘pyillik quruq qoldiq miqdori ( mg/l  hisobida)
51 Qo‘shrabod 286-kuzatuv punktida  2007-yilda 710 mg/l ni, 2008-yilda 630
mg/l ni, 2009-yilda 618 mg/l ni, 2010-yilda 434 mg/l  ni, 2011-yilda 390 mg/l  ni,
2012-yilda 224 mg/l ni, 2013-ilda 310 mg/l ni, 2014-yilda 292 mg/l ni, 2015-yilda
280 mg/l ni, 2016-yilda 221 mg/l ni, 2017-yilda 276 mg/l ni, 2018-yilda 324 mg/l
ni, 2019-yilda 360 mg/l ni, 2020-yilda 250 mg/l ni tashkil qilgan. Malumotlardan
ko‘rinib turibdiki suv takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2007-
yil   710   mg/l,   eng   past   bo‘lgan   yil   2016-yil   221   mg/l   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish
davridagi   umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   379   mg/l   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda
ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi  va keskin tushishini  ham  ko‘rishimiz mumkin,
masalan 2009-2010-yillarda 618 mg/l dan 434 mg/l ga tushgan. 2012-2013-yillarda
esa   224   mg/l   dan   310   mg/l   gacha   ko‘tarilishni   ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa
yillarda o‘zgarish bir tekisda barqaror davom etgan.
Uchko‘l   bulog‘ida   2007-yilda   310   mg/l   ni,   2008-yilda   320   mg/l   ni,   2009-
yilda 360 mg/l ni, 2010-yilda 330 mg/l ni, 2011-yilda 310 mg/l ni, 2012-yilda 364
mg/l   ni,   2013-ilda   410   mg/l   ni,   2014-yilda   380   mg/l   ni,   2015-yilda   326   mg/l   ni,
2016-yilda   383   mg/l   ni,   2017-yilda   470   mg/l   ni,   2018-yilda   416   mg/l   ni,   2019-
yilda 354 mg/l ni, 2020-yilda 520 mg/l ni tashkil qilgan. Ma’lumotlardan ko‘rinib
turibdiki  suv takibidagi  quruqqoldiq miqdori  eng yuqori bo‘lgan yil  2020-yil  520
mg/l, eng past bo‘lgan yil 2011-yil 310 mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi
umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   375   mg/l   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda
ko‘rsatgichning   keskin   ko‘tarilishi   va   bir   maromda   pasayishini   ham   ko‘rishimiz
mumkin, masalan 2019-2020-yillarda 354 mg/l dan 520 mg/l ga ko‘tarilgan. 2018-
2019-yillarda   esa   416   mg/l   dan   354   mg/l   gacha   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin.
Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan.
Shimoliy   qirg‘oq   152-kuzatuv   punktida   2007-yilda   1000   mg/l   ni,   2008-
yilda   880   mg/l   ni,   2009-yilda   880   mg/l   ni,   2010-yilda   1300   mg/l   ni,   2011-yilda
1180  mg/l   ni,   2012-yilda   1186   mg/l   ni,  2013-ilda  1170   mg/l   ni,  2014-yilda   1130
mg/l ni, 2015-yilda 1089 mg/l ni, 2016-yilda 1066 mg/l ni, 2017-yilda  964  mg/l ni,
2018-yilda   1030   mg/l   ni,   2019-yilda   990   mg/l   ni,   2020-yilda   960   mg/l   ni   tashkil
qilgan. Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, suv takibidagi quruq qoldiq miqdori eng
52 yuqori bo‘lgan yil 2010-yil 1300 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2008-2019 yillarda 880
mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 1058 mg/l
ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   keskin   ko‘tarilishi   va   keskin
tushishini   ham   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2010-2011-yillarda   1300   mg/l   dan
1180   mg/l   ga   tushgan.   2009-2010-yillarda   880   mg/l   dan   1300   mg/l   gacha
ko‘tarilishni   ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda   o‘zgarish   bir   tekisda   barqaror
davom etgan.
Janubiy qirg‘oq 424-kuzatuv punktda  2007-yilda 520 mg/l ni, 2008-yilda
1380 mg/l ni, 2009-yilda 1688 mg/l ni, 2010-yilda 1790 mg/l ni, 2011-yilda 1504
mg/l ni, 2012-yilda 1792 mg/l ni, 2013-ilda 1800 mg/l ni, 2014-yilda 1910 mg/l ni,
2015-yilda 1682 mg/l ni, 2016-yilda 1452 mg/l ni, 2017-yilda 1720 mg/l ni, 2018-
yilda   1540   mg/l   ni,   2019-yilda   2060   mg/l   ni,   2020-yilda   2092   mg/l   ni   tashkil
qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv   takibidagi   quruqqoldiq   miqdori   eng
yuqori bo‘lgan yil 2020-yil 2092 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2008-yil 1380 mg/l ni
tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   1709   mg/l   ni
tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini
ham ko‘rishimiz mumkin, masalan   2018-2019-yillarda 1540 mg/l dan 2060 mg/l
gacha   ko‘tarilishni   ko‘rishimiz   mumkin.   2010-2011-yillarda   1790   mg/l   dan   1504
mg/l   gacha   keskin   tushishini   ko‘ramiz.Boshqa   yillarda   o‘zgarish   bir   tekisda
barqaror davom etgan.
O‘ng   qirg‘oq   100-kuzatuv   punktida   2007-yilda   330   mg/l   ni,   2008-yilda
460 mg/l ni, 2009-yilda 304 mg/l ni, 2010-yilda 332 mg/l ni, 2011-yilda 430mg/l
ni, 2012-yilda 494 mg/l  ni, 2013-ilda 438 mg/l  ni, 2014-yilda 480 mg/l ni, 2015-
yilda 426 mg/l ni, 2016-yilda 399 mg/l ni, 2017-yilda 420 mg/l ni, 2018-yilda 410
mg/l   ni,   2019-yilda   436   mg/l   ni,   2020-yilda   544   mg/l   ni   tashkil   qilgan.
Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv   takibidagi   quruqqoldiq   miqdori   eng   yuqori
bo‘lgan   yil   2020-yil   544   mg/l,   eng   past   bo‘lgan   yil   2009-yil   304   mg/l   ni   tashkil
qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 421 mg/l ni tashkil  qildi.
Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   keskin   ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham
ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2008-2009-yillarda   460   mg/l   dan   304   mg/l   ga
53 tushgan. 2007-2008-yillarda esa 330 mg/l dan 460 mg/l gacha, 2010-2011-yillarda
332   mg/l   dan   430   mg/l   ga   va   2019-2020-yillarda   436   mg/l   dan   544   mg/l   gacha
ko‘tarilishni   ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda   o‘zgarish   bir   tekisda   barqaror
davom etgan. 
Chap qirg‘oq 63(1)-kuzatuv punktida   2007-yilda 280 mg/l ni, 2008-yilda
278 mg/l ni, 2009-yilda 364 mg/l ni, 2010-yilda 224 mg/l ni, 2011-yilda 286 mg/l
ni, 2012-yilda 230 mg/l  ni, 2013-ilda 242 mg/l  ni, 2014-yilda 287 mg/l ni, 2015-
yilda 254 mg/l ni, 2016-yilda 244 mg/l ni, 2017-yilda 263 mg/l ni, 2018-yilda 290
mg/l   ni,   2019-yilda   322   mg/l   ni,   2020-yilda   332   mg/l   ni   tashkil   qilgan.
Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv   takibidagi   quruqqoldiq   miqdori   eng   yuqori
bo‘lgan   yil   2009-yil   364   mg/l,   eng   past   bo‘lgan   yil   2010-yil   224   mg/l   ni   tashkil
qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 278 mg/l ni tashkil  qildi.
Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   qisman   ko‘tarilishi   va   tushishini   ham   ko‘rishimiz
mumkin,   masalan   2009-2010-yillarda   364   mg/l   dan   224   mg/l   ga   tushgan.   2008-
2009-yillarda   278   mg/l   dan   364   mg/l   gacha   ko‘tarilishni   ko‘rishimiz   mumkin.
Boshqa yillarda o‘zgarish bir tekisda barqaror davom etgan. 
Zarafshonning  hozirgi   havzasi   5-kuzatuv   punktida   2007-yilda  500   mg/l
ni, 2008-yilda 510 mg/l ni, 2009-yilda 480 mg/l ni, 2010-yilda 494 mg/l ni, 2011-
yilda 860 mg/l ni, 2012-yilda 860 mg/l ni, 2013-ilda 800 mg/l ni, 2014-yilda 770
mg/l ni, 2015-yilda 587 mg/l ni, 2016-yilda 551 mg/l  ni, 2017-yilda 554 mg/l  ni,
2018-yilda   550   mg/l   ni,   2019-yilda   700   mg/l   ni,   2020-yilda   696   mg/l   ni   tashkil
qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv   takibidagi   quruqqoldiq   miqdori   eng
yuqori bo‘lgan yillar 2011-2012-yillar 860 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2009-yil 494
mg/l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich 636 mg/l ni
tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini
ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2014-2015-yillarda 770 mg/l dan 587 mg/l  ga
tushgan.   2010-2011-yillarda   esa   494   mg/l   dan   860   mg/l   gacha   ko‘tarilishni
ko‘rishimiz mumkin. Ushbu quduqda 2011-2012-yillarda bir xil ko‘rsatgich ya’ni
860   mg/l   o‘zgarmay   saqlanib   qolgan.   Boshqa   yillarda   o‘zgarish   bir   tekisda
barqaror davom etgan.
54 Ulus   178-kuzatuv   punktida   2007-yilda   530   mg/l   ni,   2008-yilda   430   mg/l
ni, 2009-yilda 350 mg/l ni, 2010-yilda 358 mg/l ni, 2011-yilda 332 mg/l ni, 2012-
yilda 308 mg/l ni, 2013-ilda 330 mg/l ni, 2014-yilda 350 mg/l ni, 2015-yilda 299
mg/l ni, 2016-yilda 280 mg/l ni, 2017-yilda 340 mg/l  ni, 2018-yilda 310 mg/l  ni,
2019-yilda   300   mg/l   ni,   2020-yilda   294   mg/l   ni   tashkil   qilgan.   Ma’lumotlardan
ko‘rinib turibdiki suv takibidagi quruqqoldiq miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2007-
yil   530   mg/l,   eng   past   bo‘lgan   yil   2016-yil   280   mg/l   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish
davridagi   umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   344   mg/l   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda
ko‘rsatgichning   keskin   ko‘tarilishi   va   pasayishini   ham   ko‘rishimiz   mumkin,
masalan   2007-2008-yillarda   530   mg/l   dan   430   mg/l   gacha   pasaygan.   2016-2017-
yillarda   esa     280   mg/l   dan     340   mg/l   gacha   keskin   ko‘tarilishini   ko‘rishimiz
mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan.
G‘arbiy   Qashqadaryo   179-kuzatuv   punktida   2007-yilda   1500   mg/l   ni,
2008-yilda 1652 mg/l ni, 2009-yilda 1620 mg/l ni, 2010-yilda 3270 mg/l ni, 2011-
yilda  3150   mg/l   ni,  2012-yilda   4200  mg/l   ni,   2013-ilda   4160  mg/l   ni,   2014-yilda
4220 mg/l ni, 2015-yilda 4178 mg/l ni, 2016-yilda 3900 mg/l ni, 2017-yilda 2450
mg/l ni, 2018-yilda 1050 mg/l ni, 2019-yilda 1156 mg/l ni, 2020-yilda 1560 mg/l
ni tashkil qilgan.
 Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, suv takibidagi quruq qoldiq miqdori eng
yuqori bo‘lgan yil 2014-yil 4220 mg/l, eng past bo‘lgan yil 2018-yil 1050 mg/l ni
tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   2719   mg/l   ni
tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va pasayishini ham
ko‘rishimiz mumkin, masalan 2016-2017-yillarda     3900 mg/l dan   2450 mg/l ga
va   2017-2018-yillarda   2450   mg/l   dan   1050   mg/l   gacha   pasaygan.   2009-2010-
yillarda 1620 mg/l dan   3270 mg/l gacha, 2011-2012-yillarda 3150 mg/l dan 4200
mg/l gacha keskin ko‘tarilishini ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar
bir   tekisda   barqaror   davom   etgan.   Tahlillardan   ko‘rinib   turibdiki,   agar   quruq
qoldiqning   ruxsat   etilgan   miqdorini   1000   mg/l   dan   1500   mg/l   gacha   deb   olsak,
Janubiy   qirg‘oq   va   G‘arbiy   Qashqadaryo   quduqlarida   quruqqoldiq   mimdorining
55 REM dan yuqori bo‘lganligini ko‘ramiz. Boshqa quduqlarda quruq qoldiq miqdori
REM dan kam va foydalanish uchun ruxsat etiladi.
Suvdagi vodorodlar miqdorni ko‘satadigan pH miqdorini  tahlil qilish lozim.
Ma’lumki,   pH   miqdori   bo‘yicha   ham   tegishli   talablar   belgilangan.   Eng   yuqori
ko‘rsatkich   9   pH   ekanligini   bilgan   holda   tegishli   ketma-ketlikda   tadqiqot
qududlarini tahlil qilamiz. 
Qo‘ytosh  artezian qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 8pH ni, 2008-yilda 7,7
pH   ni,   2009-yilda   7,7   pH   ni,   2010-yilda   7,7   pH   ni,   2011-yilda   8,5   pH   ni,   2012-
yilda 8,3 pH ni, 2013-ilda 8,15 pH ni, 2014-yilda 7,75 pH ni, 2015-yilda 7,2 pH ni,
2016-yilda 8 pH ni, 2017-yilda 7,2 pH ni, 2018-yilda  7,8 pH ni, 2019-yilda 7,45
pH   ni,   2020-yilda   6,9   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv
takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2011-yil 8,5 pH, eng past bo‘lgan yil
2020-yil 6,9 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich
7,73 pH  ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin
tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2015-2016-yillarda 7,2 pH  dan 8 pH
ga   ko‘tarilgan.   2016-2017-yillarda   esa   8   pH   dan7,2   pH   gacha   keskin   pasayishni
ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda   o‘zgarishlar   bir   tekisda   barqaror   davom
etgan. 
56 3 -diagramma
Samarqand viloyati yer osti suvlari o‘rtacha ko‘pyillik  pH  miqdori
57 Qo‘shrabod  qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 7,2pH ni, 2008-yilda 7,8 pH
ni, 2009-yilda 7,6 pH ni, 2010-yilda 7,4 pH ni, 2011-yilda 8,1 pH  ni, 2012-yilda
7,7 pH ni, 2013-ilda 8,5 pH ni, 2014-yilda 5,55 pH ni, 2015-yilda 7,6 pH ni, 2016-
yilda 6,2 pH ni, 2017-yilda 7,1 pH ni, 2018-yilda 6,5 pH ni, 2019-yilda 7,2 pH ni,
2020-yilda   6,8   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv   takibidagi
pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2013-yil 8,5 pH, eng past bo‘lgan yil 2014-yil
5,55 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich  7,23 pH
ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   keskin   ko‘tarilishi   va   keskin
tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2014-2015-yillarda 5,55 pH  dan 7,6
pH ga ko‘tarilgan. 2013-2014-yillarda esa 8,5 pH dan5,55 pH gacha, 2015-2016-
yillarda 7,6 pH dan 6,2 pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa
yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan.
Uchko‘l   qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 7,8pH ni, 2008-yilda 7,5 pH ni,
2009-yilda 8,1 pH ni, 2010-yilda 8 pH ni, 2011-yilda 8,1 pH ni, 2012-yilda 8,3 pH
ni, 2013-ilda 8,35 pH ni, 2014-yilda 7 pH ni, 2015-yilda 7,8 pH ni, 2016-yilda 7,8
pH   ni,   2017-yilda   6,4   pH   ni,   2018-yilda   7,5   pH   ni,   2019-yilda   6,3   pH   ni,   2020-
yilda   8,05   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv   takibidagi   pH
miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2007-yil 8,6 pH, eng past bo‘lgan yil 2019-yil 6,3
pH ni tashkil  qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich   7,64 pH   ni
tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini
ham   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2019-2020-yillarda   6,3   pH     dan   8,05   pH   ga
ko‘tarilgan.   2016-2017-yillarda   esa   7,8   pH   dan6,4   pH   gacha   keskin   pasayishni
ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda   o‘zgarishlar   bir   tekisda   barqaror   davom
etgan.
Shimoliy qirg‘oq   qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 8,6pH ni, 2008-yilda 7
pH ni, 2009-yilda 8,4 pH ni, 2010-yilda 7,1 pH ni, 2011-yilda 7,25 pH ni, 2012-
yilda 6,65 pH ni, 2013-ilda 5,8 pH ni, 2014-yilda 5,7 pH ni, 2015-yilda 6,8 pH ni,
2016-yilda 6,4 pH ni, 2017-yilda 7,3 pH ni, 2018-yilda 8,1 pH ni, 2019-yilda 6 pH
ni,   2020-yilda   7,2   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv
takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2007-yil 8,6 pH, eng past bo‘lgan yil
58 2014-yil 5,7 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich
7,02 pH  ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin
tushishini ham ko‘rishimiz mumkin, masalan 2008-2009-yillarda 7 pH  dan 8,4 pH
ga va 2019-2020-yillarda 6 pH dan 7,2 pH ga ko‘tarilgan. 2007-2008-yillarda esa
8,6   pH   dan   7   pH   gacha   va   2018-2019-yillarda   8,1   pH   dan   6   pH   gacha   keskin
pasayishni  ko‘rishimiz mumkin.  Boshqa  yillarda o‘zgarishlar   bir   tekisda  barqaror
davom etgan. 
Janubiy qirg‘oq  qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 7,5pH ni, 2008-yilda 7,4
pH ni, 2009-yilda 7,65 pH ni, 2010-yilda 7,5 pH ni, 2011-yilda 7,45 pH ni, 2012-
yilda   7,9   pH   ni,   2013-ilda   8,1   pH   ni,   2014-yilda   7,4   pH   ni,   2015-yilda   7   pH   ni,
2016-yilda 8,5 pH ni, 2017-yilda 6,55 pH ni, 2018-yilda 6,9 pH ni, 2019-yilda 6,9
pH   ni,   2020-yilda   7,8   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv
takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2016-yil 8,5 pH, eng past bo‘lgan yil
2017-yil   6,55   pH   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy   o‘rtacha
ko‘rsatgich   7,46   pH   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   keskin
ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2015-2016-
yillarda 7 pH   dan 8,5 pH ga ko‘tarilgan. 2016-2017-yillarda esa 8,5 pH dan6,55
pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir
tekisda barqaror davom etgan. 
O‘ng  qirg‘oq   qudug‘ida  pH  miqdori  2007-yilda 7,45pH  ni, 2008-yilda  7,5
pH ni, 2009-yilda 7,5 pH ni, 2010-yilda 7,8 pH ni, 2011-yilda 7,25 pH ni, 2012-
yilda 7,4 pH ni, 2013-ilda 6,4 pH ni, 2014-yilda 7,1 pH ni, 2015-yilda 7,4 pH ni,
2016-yilda 7,4 pH ni, 2017-yilda 7,8 pH ni, 2018-yilda 7,9 pH ni, 2019-yilda 9,3
pH   ni,   2020-yilda   8,1   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv
takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2019-yil 9,3 pH, eng past bo‘lgan yil
2013-yil 6,4 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich
7,59 pH  ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin
tushishini  ham  ko‘rishimiz mumkin, masalan 2018-2019-yillarda 7,9 pH   dan 9,3
pH   ga   ko‘tarilgan.   2012-2013-yillarda   7,4   pH   dan6,4   pH   gacha,   2019-2020-
59 yillarda 9,3 pH dan 8,1 pH gacha keskin pasayishni ko‘rishimiz mumkin. Boshqa
yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. 
Chap   qirg‘oq   qudug‘ida   pH   miqdori   2007-yilda   7,8pH   ni,   2008-yilda   6,5
pH   ni,   2009-yilda   6,7   pH   ni,   2010-yilda   8,1   pH   ni,   2011-yilda   7,5   pH   ni,   2012-
yilda 7,4 pH ni, 2013-ilda 7,55 pH ni, 2014-yilda 6,7 pH ni, 2015-yilda 7,3 pH ni,
2016-yilda 7,3 pH ni, 2017-yilda 7,4 pH ni, 2018-yilda 7,5 pH ni, 2019-yilda 7 pH
ni,   2020-yilda   8   pH     ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv
takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2010-yil 8,1 pH, eng past bo‘lgan yil
2008-yil 6,5 pH ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich
7,33 pH  ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin
tushishini  ham  ko‘rishimiz mumkin, masalan 2009-2010-yillarda 6,7 pH   dan 8,1
pH   ga   ko‘tarilgan.   2007-2008-yillarda   esa   7,8   pH   dan   6,5   pH   gachakeskin
pasayishni  ko‘rishimiz mumkin.  Boshqa  yillarda o‘zgarishlar   bir   tekisda  barqaror
davom etgan.  
Zarafshonning   hozirgi   havzasi   qudug‘ida   pH   miqdori   2007-yilda   8,1   pH
ni,   2008-yilda   7,45   pH   ni,   2009-yilda   7,15   pH   ni,   2010-yilda   6,85   pH   ni,   2011-
yilda 7,7 pH ni, 2012-yilda 7,9 pH ni, 2013-ilda 8 pH ni, 2014-yilda 8,45 pH ni,
2015-yilda 6,4 pH ni, 2016-yilda 7,1 pH ni, 2017-yilda 6,2 pH ni, 2018-yilda 7,2
pH   ni,   2019-yilda   7,7   pH   ni,   2020-yilda   8,1   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan
ko‘rinib turibdiki suv takibidagi pH miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2014-yil 8,45
pH,   eng   past   bo‘lgan   yil   2017-yil   6,2   pH   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi
umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   7,45   pH   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda
ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi  va keskin tushishini  ham  ko‘rishimiz mumkin,
masalan 2017-2018-yillarda 6,2 pH  dan 7,2 pH ga ko‘tarilgan. 2014-2015-yillarda
esa   8,45   pH   dan6,4   pH   gacha   keskin   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa
yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan.
Ulus  qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 8 pH ni, 2008-yilda 7,8 pH ni, 2009-
yilda 6,8 pH ni, 2010-yilda 8,4 pH ni, 2011-yilda 7,2 pH ni, 2012-yilda 7,8 pH ni,
2013-ilda 7,2 pH ni, 2014-yilda 7,7 pH ni, 2015-yilda 7,5 pH ni, 2016-yilda 7,65
pH   ni,   2017-yilda   6,7   pH   ni,   2018-yilda   6,9   pH   ni,   2019-yilda   6,9   pH   ni,   2020-
60 yilda   8,3   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv   takibidagi   pH
miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2010-yil 8,4 pH, eng past bo‘lgan yil 2017-yil 6,7
pH ni tashkil  qilgan. Kuzatish davridagi umumiy o‘rtacha ko‘rsatgich   7,48 pH   ni
tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va keskin tushishini
ham  ko‘rishimiz mumkin, masalan  2017-2018-yillarda 6,8 pH   dan 8,4 pH ga va
2019-2020-yillarda 6,9 pH dan 8,3 pH ga ko‘tarilgan. 2008-2009-yillarda esa 7,8
pH   dan6,8   pH   gacha   va   2010-2011-yillarda   8,4   pH   dan   7,2   pH   gacha   keskin
pasayishni  ko‘rishimiz mumkin.  Boshqa  yillarda o‘zgarishlar   bir   tekisda  barqaror
davom etgan.
G‘arbiy Qashqadaryo   qudug‘ida pH miqdori 2007-yilda 7,35pH ni, 2008-
yilda 7 pH ni, 2009-yilda 7,55 pH ni, 2010-yilda 7,6 pH ni, 2011-yilda 7,4 pH ni,
2012-yilda 8,2 pH ni, 2013-ilda 7,1 pH ni, 2014-yilda 6,6 pH ni, 2015-yilda 8 pH
ni, 2016-yilda 7,3 pH ni, 2017-yilda 7,5 pH ni, 2018-yilda 6 pH ni, 2019-yilda 7,9
pH   ni,   2020-yilda   8,2   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suv
takibidagi   pH   miqdori   eng   yuqori   bo‘lgan   yil   2012-2020-yillar   8,2   pH,   eng   past
bo‘lgan   yil   2018-yil   6   pH   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy   o‘rtacha
ko‘rsatgich   7,40   pH   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   keskin
ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2018-2019-
yillarda   6   pH     dan   7,9   pH   ga   va   2014-2015-yillarda   6,6   pH   dan   8   pH   ga
ko‘tarilgan. 2012-2013-yillarda esa 8,2 pH dan7,1 pH gacha va 2017-2018-yillarda
7,5   pH   dan   6pH   gacha   keskin   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda
o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan.
Tahlillardan ko‘rinib turibdiki, agar ssuv tarkibidagi pH ning ruxsat  etilgan
miqdorini   6   pH   dan   9   pH   gacha   deb   olsak,   Barcha   artezian   quduqlarida   pH
miqdorining   REM   bilan   teng   bo‘lganligini   ko‘ramiz.   Barchasidan   foydalanish
uchun ruxsat etiladi. 
Suvning   qattiqligi   miqdorini   aniqlash   jarayoni   natijalari   bo‘yicha   quyidagi
xulosalarni beramiz:
Qo‘ytosh   artezian   qudug‘ida   qattiqlik   miqdori   2007-yilda   5,6 mg-ekv./l   ni,
2008-yilda   5,8   mg-ekv./lni ,   2009-yilda   5,7   mg-ekv./l   ni,   2010-yilda   5,3 mg-ekv./l
61 ni, 2011-yilda 5   mg-ekv./l   ni, 2012-yilda 6   mg-ekv./l   ni, 2013-ilda 5,15   mg-ekv./l
ni,   2014-yilda   6,9 mg-ekv./l   ni,   2015-yilda   5,5 mg-ekv./l   ni,   2016-yilda   5,9 mg-
ekv./l   ni,   2017-yilda   4,1 mg-ekv./l   ni,   2018-yilda   4,7 mg-ekv./l   ni,   2019-yilda
4,1 mg-ekv./l   ni, 2020-yilda 4   mg-ekv./l   ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib
turibdiki   suvning   qattiqlik   miqdori   eng   yuqori   bo‘lgan   yil   2014-yil   6,9 mg-ekv./l ,
eng   past   bo‘lgan   yil   2020-yil   4 mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi
umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   5,26mg-ekv./l   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda
ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi  va keskin tushishini  ham  ko‘rishimiz mumkin,
masalan   2013-2014-yillarda   5,15 mg-ekv./l   dan   6,9 mg-ekv./lga   ko‘tarilgan.   2016-
2017-yillarda   esa   5,9 mg-ekv./ldan 4,1   mg-ekv./l   gacha   keskin   pasayishni
ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda   o‘zgarishlar   bir   tekisda   barqaror   davom
etgan. 
62 4 -diagramma
Samarqand viloyati yer osti suvlarning  o‘rtacha qattiqligi ko‘rsatkichlari (mg-ekv/l)
63 Qo‘shrabod   qudug‘ida   qattiqlik   miqdori   2007-yilda   8 mg-ekv./l   ni,   2008-
yilda 6,45 mg-ekv./lni , 2009-yilda 7  mg-ekv./l  ni, 2010-yilda 4,8 mg-ekv./l  ni, 2011-
yilda   5,5 mg-ekv./l   ni,   2012-yilda   5,2   mg-ekv./l   ni,   2013-ilda   4,55   mg-ekv./l   ni,
2014-yilda 4. 3 mg-ekv./l ni, 2015-yilda 4,1mg-ekv./l ni, 2016-yilda 4,4 mg-ekv./l
ni, 2017-yilda 4,3 mg-ekv./l ni, 2018-yilda 3,9mg-ekv./l ni, 2019-yilda 5 mg-ekv./l
ni,   2020-yilda   2,3   mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki
suvning   qattiqlik   miqdori   eng   yuqori   bo‘lgan   yil   2007-yil   8   mg-ekv./l,   eng   past
bo‘lgan yillar 2020-yil 2,3 mg-ekv./l ni tashkil qilgan. Kuzatish davridagi umumiy
o‘rtacha   ko‘rsatgich   5   mg-ekv./l   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning
keskin   ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2018-
2019-yillarda 3,9  mg-ekv./l  dan 5  mg-ekv./l  ga ko‘tarilgan. 2009-2010-yillarda esa
7   mg-ekv./ldan   4,8   mg-ekv./l   gacha   keskin   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin.
Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. 
Uchko‘l  qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 5,6 mg-ekv./l  ni, 2008-yilda
5,8 mg-ekv./lni , 2009-yilda 5,7  mg-ekv./l  ni, 2010-yilda 5,3 mg-ekv./l  ni, 2011-yilda
5   mg-ekv./l   ni, 2012-yilda 6   mg-ekv./l   ni, 2013-ilda 5,15   mg-ekv./l   ni, 2014-yilda
6,9 mg-ekv./l  ni, 2015-yilda 5,5 mg-ekv./l  ni, 2016-yilda 5,9 mg-ekv./l  ni, 2017-yilda
4,1 mg-ekv./l  ni, 2018-yilda 4,7 mg-ekv./l  ni, 2019-yilda 4,1 mg-ekv./l  ni, 2020-yilda
4   mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki   suvning   qattiqlik
miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2014-yil 6,9 mg-ekv./l , eng past bo‘lgan yil 2020-yil
4 mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich
5,26mg-ekv./l   ni tashkil qildi. Ba’zi yillarda ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi va
keskin   tushishini   ham   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2013-2014-yillarda   5,15 mg-
ekv./l   dan   6,9 mg-ekv./lga   ko‘tarilgan.   2016-2017-yillarda   esa   5,9 mg-ekv./ldan 4,1
mg-ekv./l   gacha   keskin   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda
o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan.
Shimoliy   qirg‘oq   qudug‘ida   qattiqlik   miqdori   2007-yilda   2,1 mg-ekv./l   ni,
2008-yilda   4 mg-ekv./lni ,   2009-yilda   2,8 mg-ekv./l   ni,   2010-yilda   6,6 mg-ekv./l   ni,
2011-yilda 6,4 mg-ekv./l  ni, 2012-yilda 6,3  mg-ekv./l  ni, 2013-ilda 6,4 mg-ekv./l  ni,
2014-yilda 6 mg-ekv./l  ni, 2015-yilda 4,9 mg-ekv./l  ni, 2016-yilda 5,45 mg-ekv./l  ni, 2017-yilda 8,85 mg-ekv./l  ni, 2018-yilda 4,7 mg-ekv./l  ni, 2019-yilda 4 mg-ekv./l  ni,
2020-yilda 4  mg-ekv./l  ni tashkil qilgan. Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning
qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2017-yil 8,85 mg-ekv./l , eng past  bo‘lgan
yil   2014-yil   2,1 mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy   o‘rtacha
ko‘rsatgich   5,17mg-ekv./l   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   keskin
ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2009-2010-
yillarda 2,8 mg-ekv./l  dan 6,6 mg-ekv./lga  va 2016-2017-yillarda 5,45  mg-ekv./l  dan
8,85   mg-ekv./l   ga ko‘tarilgan. 2008-2009-yillarda esa 4 mg-ekv./ldan 2,8   mg-ekv./l
gacha   va   2017-2018-yillarda   8,85   mg-ekv./l   dan   4,7   mg-ekv./l   gacha   keskin
pasayishni  ko‘rishimiz mumkin.  Boshqa  yillarda o‘zgarishlar   bir   tekisda  barqaror
davom etgan.
Janubiy qirg‘oq   qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 16,7   mg-ekv./l   ni,
2008-yilda   14,4   mg-ekv./lni ,   2009-yilda   20,5   mg-ekv./l   ni,   2010-yilda   21,1   mg-
ekv./l   ni,   2011-yilda   16,4 mg-ekv./l   ni,   2012-yilda   21,1   mg-ekv./l   ni,   2013-ilda
21,6 mg-ekv./l   ni, 2014-yilda 20,5 mg-ekv./l   ni, 2015-yilda 19,5 mg-ekv./l   ni, 2016-
yilda 17,4 mg-ekv./l   ni,  2017-yilda  20,6 mg-ekv./l   ni,  2018-yilda  18,4 mg-ekv./l   ni,
2019-yilda   21,5 mg-ekv./l   ni,   2020-yilda   22   mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.
Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil
2020-yil   22   mg-ekv./l ,   eng   past   bo‘lgan   yil   2008-yil   14,4   mg-ekv./l   ni   tashkil
qilgan. Kuzatish  davridagi  umumiy o‘rtacha  ko‘rsatgich   19,4 mg-ekv./l   ni  tashkil
qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   keskin   ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham
ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2008-2009-yillarda   14,4   mg-ekv./l   dan   20,5   mg-
ekv./l   ga  ko‘tarilgan.  2010-2011-yillarda  21,1   mg-ekv./ldan   16,4   mg-ekv./l   gacha
keskin   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda   o‘zgarishlar   bir   tekisda
barqaror davom etgan. 
O‘ng qirg‘oq  qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 3,8 mg-ekv./l  ni, 2008-
yilda   4,2   mg-ekv./lni ,   2009-yilda   5,3   mg-ekv./l   ni,   2010-yilda   5,5   mg-ekv./l   ni,
2011-yilda 4,1   mg-ekv./l   ni, 2012-yilda 5,8   mg-ekv./l   ni, 2013-ilda 4,1   mg-ekv./l
ni,   2014-yilda   3,6 mg-ekv./l   ni,   2015-yilda   3,2   mg-ekv./l   ni,   2016-yilda   3,4   mg-
ekv./l   ni, 2017-yilda 3,4   mg-ekv./l   ni, 2018-yilda 3,35 mg-ekv./l   ni, 2019-yilda 4,1
65 mg-ekv./l   ni,   2020-yilda   4,9   mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib
turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil 2012-yil 7,8   mg-ekv./l ,
eng past  bo‘lgan yil  2015-yil    3,2   mg-ekv./l   ni  tashkil  qilgan. Kuzatish  davridagi
umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   4,2   mg-ekv./l   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda
ko‘rsatgichning keskin ko‘tarilishi  va keskin tushishini  ham  ko‘rishimiz mumkin,
masalan  2011-2012-yillarda 4,1   mg-ekv./l   dan  7,8   mg-ekv./lga   ko‘tarilgan.  2012-
2013-yillarda   esa   7,8   mg-ekv./ldan   4,1   mg-ekv./l   gacha   keskin   pasayishni
ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda   o‘zgarishlar   bir   tekisda   barqaror   davom
etgan.
Chap qirg‘oq  qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 4,5 mg-ekv./l  ni, 2008-
yilda   4,35 mg-ekv./lni ,   2009-yilda   3,2 mg-ekv./l   ni,   2010-yilda   2,1 mg-ekv./l   ni,
2011-yilda 3,8 mg-ekv./l  ni, 2012-yilda 2,8  mg-ekv./l  ni, 2013-ilda 3,2 mg-ekv./l  ni,
2014-yilda 3,5 mg-ekv./l  ni, 2015-yilda 3,45 mg-ekv./l  ni, 2016-yilda 3,35 mg-ekv./l
ni, 2017-yilda 3,7 mg-ekv./l  ni, 2018-yilda 4,1 mg-ekv./l  ni, 2019-yilda 4,5 mg-ekv./l
ni,   2020-yilda   4,2   mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki
suvning   qattiqlik   miqdori   eng   yuqori   bo‘lgan   yil   2019-yil   4,5 mg-ekv./l ,   eng   past
bo‘lgan   yil   2010-yil   2,1 mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy
o‘rtacha   ko‘rsatgich   3,59mg-ekv./l   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning
keskin   ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2010-
2011-yillarda 2,1 mg-ekv./l  dan 3,8 mg-ekv./lga  ko‘tarilgan. 2011-2012-yillarda esa
3,8 mg-ekv./ldan 2,8   mg-ekv./l   gacha   keskin   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin.
Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan.   
Zarafshonning   hozirgi   havzasi   qudug‘ida   qattiqlik   miqdori   2007-yilda
8,55 mg-ekv./l   ni,   2008-yilda   8,4 mg-ekv./lni ,   2009-yilda   8,1 mg-ekv./l   ni,   2010-
yilda 8,05 mg-ekv./l  ni, 2011-yilda 8 mg-ekv./l  ni, 2012-yilda 9  mg-ekv./l  ni, 2013-
ilda   7,9 mg-ekv./l   ni,   2014-yilda   7,95 mg-ekv./l   ni,   2015-yilda   9,5 mg-ekv./l   ni,
2016-yilda 8,8 mg-ekv./l  ni, 2017-yilda 8,8 mg-ekv./l  ni, 2018-yilda 8,7 mg-ekv./l  ni,
2019-yilda   6,8 mg-ekv./l   ni,   2020-yilda   10,6   mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.
Malumotlardan ko‘rinib turibdiki suvning qattiqlik miqdori eng yuqori bo‘lgan yil
2020-yil   10,6 mg-ekv./l ,   eng   past   bo‘lgan   yil   2019-yil   6,8 mg-ekv./l   ni   tashkil
66 qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   8,51mg-ekv./l   ni   tashkil
qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning   keskin   ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham
ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2019-2020-yillarda   6,8 mg-ekv./l   dan
10,6 mg-ekv./lga   ko‘tarilgan. 2018-2019-yillarda esa 8,7 mg-ekv./ldan 6,8   mg-ekv./l
gacha   keskin   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin.   Boshqa   yillarda   o‘zgarishlar   bir
tekisda barqaror davom etgan.  
Ulus   qudug‘ida   qattiqlik   miqdori   2007-yilda   1,4   mg-ekv./l   ni,   2008-yilda
2,15   mg-ekv./lni , 2009-yilda 3,4   mg-ekv./l   ni, 2010-yilda 1,4   mg-ekv./l   ni, 2011-
yilda   3,3   mg-ekv./l   ni,   2012-yilda   1,15   mg-ekv./l   ni,   2013-ilda   2,4   mg-ekv./l   ni,
2014-yilda 2,1 mg-ekv./l   ni, 2015-yilda 3,15 mg-ekv./l   ni, 2016-yilda 2,5   mg-ekv./l
ni, 2017-yilda 2,8  mg-ekv./l  ni, 2018-yilda 2  mg-ekv./l  ni, 2019-yilda 1,9  mg-ekv./l
ni,   2020-yilda   1,4   mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.   Malumotlardan   ko‘rinib   turibdiki
suvning qattiqlik miqdori  eng yuqori bo‘lgan yil  2011-yil 3,3   mg-ekv./l , eng past
bo‘lgan   yil   2012-yil   1,15 mg-ekv./l   ni   tashkil   qilgan.   Kuzatish   davridagi   umumiy
o‘rtacha   ko‘rsatgich   2,2   mg-ekv./l   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi   yillarda   ko‘rsatgichning
keskin   ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham   ko‘rishimiz   mumkin,   masalan   2010-
2011-yillarda 1,4 mg-ekv./l  dan 3,3  mg-ekv./lga  ko‘tarilgan. 2011-2012-yillarda esa
3,3   mg-ekv./ldan   1,15   mg-ekv./l   gacha   keskin   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin.
Boshqa yillarda o‘zgarishlar bir tekisda barqaror davom etgan. 
G‘arbiy Qashqadaryo  qudug‘ida qattiqlik miqdori 2007-yilda 24  mg-ekv./l
ni, 2008-yilda 24,7 mg-ekv./lni , 2009-yilda 24,7   mg-ekv./l   ni, 2010-yilda 31,5 mg-
ekv./l   ni, 2011-yilda 29,3 mg-ekv./l   ni, 2012-yilda 29,5   mg-ekv./l   ni, 2013-ilda 29
mg-ekv./l   ni,   2014-yilda   35,2 mg-ekv./l   ni,   2015-yilda   34 mg-ekv./l   ni,   2016-yilda
33,8 mg-ekv./l  ni, 2017-yilda 34,1 mg-ekv./l  ni, 2018-yilda 28,05 mg-ekv./l  ni, 2019-
yilda 29,5 mg-ekv./l  ni, 2020-yilda 26,2  mg-ekv./l  ni tashkil qilgan. Malumotlardan
ko‘rinib   turibdiki   suvning   qattiqlik   miqdori   eng   yuqori   bo‘lgan   yil   2014-yil   35,2
mg-ekv./l , eng past  bo‘lgan yil  2007-yil    24   mg-ekv./l   ni tashkil  qilgan. Kuzatish
davridagi   umumiy   o‘rtacha   ko‘rsatgich   29,5   mg-ekv./l   ni   tashkil   qildi.   Ba’zi
yillarda   ko‘rsatgichning   keskin   ko‘tarilishi   va   keskin   tushishini   ham   ko‘rishimiz
mumkin,   masalan   2009-2010-yillarda   24,7   mg-ekv./l   dan   31,5   mg-ekv./lga   va
67 2013-2014-yillarda   29   mg-ekv./l   dan   35,2   mg-ekv./l   ga     ko‘tarilgan.   2017-2018-
yillarda 34,1  mg-ekv./l  dan 28,05  mg-ekv./l  gacha va 2019-2020-yillarda 29,5  mg-
ekv./l   dan   26,2   mg-ekv./l   ga   keskin   pasayishni   ko‘rishimiz   mumkin .   (Samarqand
viloyati   Gidrogeologiya   stansiyasi   hisobotlari)   Boshqa   yillarda   o‘zgarishlar   bir
tekisda barqaror davom etgan. 
Tahlillardan   ko‘rinib   turibdiki,   agar   suvning   qattiqligini   ruxsat   etilgan
miqdorini   0   mg-ekv./l   dan   7   mg-ekv./l   gacha   deb   olsak,   Janubiy     qirg‘oq,
Zarafshonning   hozirgi   havzasi   va   G‘arbiy   Qashqadaryo   artezian   quduqlarida
suvning   qattiqligi   REM   dan   ancha   yuqori.   Shu   sababli   mazkur   artezian
quduqlaridan   foydalanish   ta’qiqlanadi.   Boshqa   quduqlarda   suvning   qattiqlik
mimdori REM dan oshmaydi va foydalanish uchun ruxsat etiladi. 
3 . 3 .  Samarqand viloyatida  yer osti suv resurslaridan foydalanish
Samarqand viloyati   suv resurslarining yer osti suvlaridan foydalanish ancha
yaxshi yo’lga qo’yilgan. Hudud qishloqlarining 80% dan ortig’i artezian suv bilan
taminlangan   10%   aholi   buloq   suvlaridan   va   10%   aholi   grunt   suvlarini   (quduq)
ishlatishadi.   Shaharlarda   ham   artezian   suvlaridan   keng   foydalaniladi.   Masalan,
Samarqand   shahridagi   fantanlar,   baseynlar,   gulzor   va   ko’kalamzor   maydonlari
sug’orishda  artezian quduq suvlari  ishlatiladi.   Bulardan tashqari  ba’zi  korxona va
tashkilotar, idoralar, shaxsiy cho’milish basseyni bor uylar ham artezian suvlardan
foydalanishadi.
Samarqand   viloyatida   1000   ortiq   artezan   burg’u   quduqlari   mavjud   bo’lib,
shulardan ichimlik suv sifatida foydalaniladi. Viloyatda 500 ortiq quduqlardan suv
sathi   va   sifatini   kuzatish   uchun   foydalaniladi.   Damxo’ja   suv   taqsimlash   tuguni
yonida 100 dan ortiq burg’ quduqlar bo’lib ular navbatma-navbat ishlaydi va tortib
olingan   suv   Navoiy,   Buxoro   viloyatlariga   jo’natiladi   ( Ра х мат у лл аев   А . Р . ,
Мама ж о н о в   Р . И . , 1 9 98) .   Suvning bir qismi esa trubalar orqali Nurobod tumaniga
ham jo’natiladi. 
Samarqand   viloyatda   ichimlik   suvlarining   tarqalishi   hududning   geologik
tuzilishi   va   relyefga   bevosita   bog’liqligini   yuqorida   ham   yozgan   edik.   Tog’li
68 hududlarda   paleozoy   erasiga   oid   ohaktoshlar,   qumtoshlar,   slaneslar,   dalomitlar,
granit   guruhidagi,   tog’   jinslari   tarqalgan   bo’lib   ularning   yoriqlari   va   siniqlari
orasidan   chiqadigan   buloqlar   chuchuk,   toza   suvlar   hisoblanadi.   Chaqilkalon,
Qoratepa, Zirabuloq, G’o’tintogi, Qorachog’, Oqtoq, Shimoliy Nurota, tizmalarida
yuzdan   ortiq   katta-kichik   buloqlardan   nihoyatda   toza   suvlar   qaynab   chiqadi.   Bu
suvlar   mineral   tuzlar   miqdori   0,2-0,5   g/   litrdan   oshmaydi.   Shu   buloqlar   ichida
ohaktoshlardan chiqadigan karst  buloqlarning suv sarfi  katta bo’lib 4-5 l/  sek.dan
70-80   l/sek.gacha   boradi.   Bunday   yirik   karst   buloqlariga   Nurota,   Chiya,   Zinak,
Chor Chinor, Minbuloq, Oqsoy, Ohaliksoy, Sazag’on buloqlari kiradi.
Granitlar   tuzilgan   tog’li   hududlarda   buloqlar   son   jihatdan   ko’p   va   ular
tog’larning   tepa   qismlarida   ham   uchraydi.   Bu   buloqlarning   suv   sarfi   metrning
o’ndan biridan 2-3 l/sek. gacha bo’ladi. Ayrim holatlarda 5-6 l/ sek. suv sarfidagi
buloqlar   ham   uchraydi.   Granitlardan   chiqadigan   buloq   suvlari   ham   o’ta   toza   va
anion   hamda   kationlarning   miqdori   bir   xil   kattalikda   bo’lib   suvga   ajoyib   tam
beradi.
Slanes   jinslardan   chiqadigan   buloqlar   ham   son   jihatdan   ko’p   emas,   lekin
ularning   suv   sarfi   granit   buloqlaridan   ko’proq,   ohaktoshlarga   nisbatan   kamroq
bo’lib   suv   minerallashuv   darajasi   o’rtacha   0,2-3   l/sek.ni   proyuvial   jinslardan
tuzilgan   bo’lib   ularning   suv   o’tkazuvchanlik   xususiyatlari   katta.   Odatda   hamma
tog’larning qatamalarida tog’lardan yer usti va osti orqali keladigan suvlarning bir
qismi proyuvial yotqiziqlar orasida singib kiradi va yer osti  suvlarini hosil qiladi.
Bu   hududda   grunt   suvlarning   chuqurligi   20-40   m,   bazan   60-70   metrga   yetadi.
To’rtlamchi   prolyuvial   yotqiziqlar   qalinligi   tufayli   to’rtlamchi   davr   tagidagi
neogen,   uchlamchi   davr   yotqiziqlari   yotadi,   shu   sababli   ham   artezian   quduqlar
chuqurligi   200-400   metrdan   oshadi.   Tog’lardan   uzoqlashib   daryo   vodiysi   tomon
borgan   sari   gurunt   chuqurligi   kamayib   boradi   va   5-10   metrdan   ham   suv   olish
mumkin. 
Tog’   oldi   tekisliklarning   ham   suvlari   toza,   sho’rligi   1.0   g/litrga   yetmaydi.
Tog’   yonbag’irlariga   yaqin   joylarda   suv   minerallashuv   darajasi   0.5   g/l   dan   ham
kam.   Tekisliklarning   daryoga   yaqin   qismlarida   yotqiziq   tarkibida   soz   lyossimon
69 jinslar   ko’payadi.   Bu   jins   tarkibida   karbonat,   sulfat   tuzlar   ko’p.   Shu   sababli   ham
suvdagi   tuzlar   miqdori   1.0-1.5   g/l   bazan   2.0   g/l   gacha   ko’tariladi.   Vohalarda   suv
relyefi,   yotqiziqlar   tarkibi   va   daryoga   yaqin   uzoqligiga   bog’liq.   Odatda   vohalar
qalin   allyuvial   kelib   chiqishga   ega   bo’lgan   shag’al,   qayroqtosh,   qumlardan
tuzilganligi   uchun   daryo   suvlari,   yer   ustidagi   sug’orishda   ishlatiladigan   suvlar
kanallar,   ariqlar   suvlar,   atmosfera   yog’inlari   shag’al-   qum   orasidan   tezda   pastga
singib o’tadi va ma’lum chuqurlikda grunt suvlarni hosil qiladi. 
Samarqand   viloyatining   sharqiy  qismida  Ravotxo’jadan   Oq-  Qoradaryo  suv
tuguniga   qadar   hududda   qayroqtosh   va   yirik   shag’al   toshlar   aralash   qumlardan
tuzilgani uchun bu jinslar orasiga suvning singib o’tishi tez boradi va grunt suvlar
tarkibida tuzlar tez yuvilib tozalanib turadi, shu sababli ham suvdan tuzlar miqdori
0,4-0,6   g/l   dan   oshmaydi.   Oq-Qoradaryo   suv   tugunidan   quyi   qismida   mayda
shag’al  va qum  aralash  loyqa ko’payadi. Bu jinslar  orasidan suvning pastga sizib
o’tishi   qiyinroq.   Miyonqala   orolining   quyi   qismida   Xatirchi   shahri   yaqinlarida
shag’allar   yanada   maydalashadi,   qum   va   loyqalar   hissasi   ortadi,   shu   sababli   ham
suvning tuproq va guruntga singib kirishi yanada sekinlashadi. 
Shu bilan birga Xatirchi shahridan quyi Navoiy shahri tomon daryo qiyaligi
ham   kamayadi,   natijada   Samarqand   viloyatining   Paxtachi,   Narpay   tumanlari
hududlarida tuproq sho’rlanish kuchliroq, grunt suvlarda miqdori 1.0-1.5 g/litrdan
oshadi.   Zirabuloq   va   Ziyovutdin   tog’lari   atroflarida   bo’r   va   uchlamchi   hamda
neogen   davr   yotqiziqlari   yer   yuziga   chiqib   yotadi.   Bu   yotqiziqlar   tarkibida   gips
qatlami   ko’p   uchrab,   ko’p   joylarda   yer   yuzidan   0.8-1,5   metrdan   chuqurlikda
yotadi. Ushbu gips qatlamdagi kalsiy va sulfatlar suvda erib qiya tomonga yer usti
va   yer   osti   suvlar   bilan   harakatlanadi.   Shu   holat   ham   Narpay,   Paxtachi   tumanida
tuproqlar sho’rligining oshishiga sabab bo’lmoqda. 
Kattaqo’rg’on   suv   ombori   atroflari   Ulus,   Jom   cho’larida   ham   poliogen,
neogen   davr   yotqiziqlari   yer   yuziga   yuziga   ancha   yaqin   yotadi.   Bu   yotqiziqlar
tarkibida ham gips, osh tuzi (Na Cl) ko’p uchraydi. Shu sababli ham bu hududlarda
qazilgan   quduqlarning   ko’pidan   sho’r   suv   chiqadi.   Grunt   suvlari   sho’rligidan
ichimlik suvi sifatida foydalanilmaydi. Ulus va Jom cho’llari proyuvial va qisman
70 alyuvial   jinlardan   tuzilgan   bo’lib   ustki   qismi   lyossimon   jinslar   bilan   qoplangan.
Lyossimon   jinslar   tarkibida   karbonatlar   20-30   %   ni   tashkil   qiladi.   Sug’oriladigan
dehqonchilik uchun  yerlarni   o’zlashtirgach  karbonatlarning erib  pastqam   joylarda
tomon   harakati   jadallashadi.   Ulus,   Jom   cho’llarning   yer   usti   to’lqinsimon   relyefi
bo’lib   qirsimon   tepaliklar   va   soyasimon   botiqlar   almashinib   turadi.   Eski   Anhor
kanalidan bu cho’llarda suv keltirilgach qirlar va botiqlar haydalib paxta va boshqa
qishloq   xo’jalik   ekinlari   ekila   boshlanadi.   Yirik   ariqlar   qir   tepaligidan,
balandliklardan   o’tkaziladi   va   kichik,   ariqlar   qir   yonbag’irlarida   o’tkazilib
sug’orish   ishlari   amalga   oshiriladi.   Bir   necha   yillardan   keyin   qirlar   o’rtalaridagi
pastliklar tagida zaxlagan yerlar ko’paydi, sho’rlangan yerlar paydo bo’ladi. 
Pastliklardagi quduq suvlari sathi ko’tarilib ketdi va suv sho’rligi oshib, aholi
ichish   uchun   yaroqsiz   holga   keldi.   Qirlar   o’rtasida   pastliklar   joylashgan   uylar
zaxlab ketdi va aholi yangi uylarni qir yonbag’irlarda va qir tepaliklarda barpo eta
boshladi. Zaxni qochirish maqsadida qirlar o’rtasida pastqamliklardan zovur ariqlar
qazilib   sho’r   suvlar   ariqlar   orqali   chiqarila   boshladi.   Bu   hududlarda   ichimlik   suv
sifatida ilgari, ya’ni sug’orma dehqonchilik boshlangunga qadar quduq suvlaridan
(grunt   suvidan)   foydalanishgan   bo’lsa   endi   quduq   suvlarning   sifati   buzulib
ichishga   yaroqsiz   holda   keldi   va   qishloqlar   aholisi   artezian   quduq   suvlari   bilan
taminlanadi. Samarqand viloyati   ichimlik suvlarning tarqalishi va sifati hududning
geologik va geomorfologik sharoiti bilan uzviy bog’liq ekan. Joyning geologik va
geomorfologik sharoiti shu joyning landshaft tuzilishini  belgilab beradigan asosiy
omil hisoblanadi.
71 III.  BOB. BO‘YICHA XULOSALAR
1. Olib   borilgan   tadqiqot   natijalaridan   ko‘rish   mumkinki,   quduqlarning   suv
sathlari   yillar   davomida   juda   kam   o‘zgargan.     Qo‘ytosh,   Qo‘shrabot,   Uchko‘l   va
Shimoliy   qirg‘oq   artezian   quduqlarida   qisman   o‘zgarishlar   kuzatilgan,   lekin   bu
unchalik   katta   emas.   Artezian   quduqlari   suv   sathining   o‘zgarishiga   ko‘pgina
omillar   tasir   etadi,   masalan   yog‘inlarning   yillar   davomida   o‘zgarishi,   qishloq
xo‘jaligida suvning sarflanishi, aholi istemoliga sarflanishi va boshka omillar. 
2. Suvning   qattiqligini   ruxsat   etilgan   miqdorini   0   mg-ekv./l   dan   7   mg-ekv./l
gacha   deb   olsak,   Janubiy     qirg‘oq,   Zarafshonning   hozirgi   havzasi   va   G‘arbiy
Qashqadaryo artezian quduqlarida suvning qattiqligi REM dan ancha yuqori. Shu
sababli mazkur artezian quduqlaridan foydalanish ta’qiqlanadi. Boshqa quduqlarda
suvning qattiqlik mimdori REM dan oshmaydi va foydalanish uchun ruxsat etiladi.
3. Samarqand   viloyati   yer   osti   suvlari   paleozoy   erasiga   oid   ohaktoshlar,
qumtoshlar,   slaneslar,   dalomitlar,   granit   guruhidagi,   tog’   jinslari   tarqalgan   bo’lib
ularning   yoriqlari   va   siniqlari   orasidan   chiqadigan   buloqlar   chuchuk,   toza   suvlar
hisoblanadi.   Chaqilkalon,   Qoratepa,   Zirabuloq,   G’o’tintogi,   Qorachog’,Oqtoq,
Shimoliy Nurota, tizmalarida yuzdan ortiq katta-kichik buloqlardan nihoyatda toza
suvlar   qaynab   chiqadi.   Bu   suvlar   mineral   tuzlar   miqdori   0,2-0,5   g/   litrdan
oshmaydi.   Shu   buloqlar   ichida   ohaktoshlardan   chiqadigan   karst   buloqlarning   suv
sarfi   katta   bo’lib   4-5   l/   sek.dan   70-80   l/sek.gacha   boradi.   Bunday   yirik   karst
buloqlariga   Nurota,   Chiya,   Zinak,   Chor   Chinor,   Minbuloq,   Oqsoy,   Ohaliksoy,
Sazag’on buloqlari kiradi.
72 Xulosa
1. Samarqand   viloyati   suv   resurslari   yer   usti   va   yer   osti   suvlari   birgalikda
shakllanadigan regionlar qatoriga kiradi. Yer usti suvlaridagi o‘zgarishlar yer osti
grunt suv qatlamlarida aniq aks etadi. Shuning uchun Zarafshon daryosining sathi
bevosita   shu   havzada   joylashgan   yer   osti   grunt   qatlamdagi   suvlar   sathiga   ta’siri
o‘rganildi. 
2. Samarqandning   g‘arbiy   qismida   sifatli   suv   daryo   o‘zaniga   yaqin   tor,
uzunchoq   zonadagina   saqlanib   qoladi.   Tog‘oldi   tekisliklarida,   ikkinchi   terassada
grunt   suvlar   sho‘rligi   oshib   boradi.   Olib   borilgan   tadqiqot   natijalaridan   ko‘rish
mumkinki,   quduqlarning   suv   sathlari   yillar   davomida   juda   kam   o‘zgargan.
Qo‘ytosh,   Qo‘shrabot,   Uchko‘l   va   Shimoliy   qirg‘oq   artezian   quduqlarida   qisman
o‘zgarishlar   kuzatilgan,   lekin   bu   unchalik   katta   emas.   Artezian   quduqlari   suv
sathining   o‘zgarishiga   ko‘pgina   omillar   tasir   etadi,   masalan   yog‘inlarning   yillar
davomida   o‘zgarishi,   qishloq   xo‘jaligida   suvning   sarflanishi,   aholi   istemoliga
sarflanishi va boshka omillar. 
3. Yer   osti   suvlari   paleozoy   erasiga   oid   ohaktoshlar,   qumtoshlar,   slaneslar,
dalomitlar,   granit   guruhidagi,   tog’   jinslari   tarqalgan   bo’lib   ularning   yoriqlari   va
siniqlari   orasidan   chiqadigan   buloqlar   chuchuk,   toza   suvlar   hisoblanadi.
Chaqilkalon,   Qoratepa,   Zirabuloq,   G’o’tintogi,   Qorachog’,Oqtoq,   Shimoliy
Nurota,   tizmalarida   yuzdan   ortiq   katta-kichik   buloqlardan   nihoyatda   toza   suvlar
qaynab   chiqadi.   Bu   suvlar   mineral   tuzlar   miqdori   0,2-0,5   g/   litrdan   oshmaydi.
Nurota,   Chiya,   Zinak,   Chor   Chinor,   Minbuloq,   Oqsoy,   Ohaliksoy,   Sazag’onda
yirik   buloqlar   bor.   Umuman   olganda   yer   osti   suvlarining   limiti   yer   usti   suvlari
bilan   bog‘langanligi   uchun   doimiy   ravishda   o‘zgarib   boradi.   Tadqiqotlar   keyingi
o‘n   yillikda   suv   sathlarining   pasayishini   (grunt)   va   ular   mineralizatsiyasi   oshib
borishini ko‘rsatdi.
73 Foydalanilgan   adabiyotlar
1. Alibekov   A.   A,   Abbosov   S.B.   Ekologicheskaya   situatsiya   v   sredney   chasti
basseyna   r.   Zarafshan   //   O’zbekiston   Geografiya   jamiyati   axboroti.   21-jild.
Toshkent, 2000.-B 35-38.
2. Alibekov   L.A.   Osobennosti   prirodnix   usloviy   goroda   Samarkanda   i   ego
okrestnostey   //   Sovremennoi   problemi   fizicheskoy   geografii.   -Sbornik   nauchnix
trudov, - Samarkand, 1979, 15-34 b.
3. Antonov V, Morozov A, Sevryugin V. Novыy podxod k reSheniyu vodnыx
meliorativnix i ekologicheskix problem// J. Ekonomicheskiy vestnik Uzbekistana.
2003 N 1.- C 8-12
4. Balasheva   B.   N,   Jitomirskaya   O.   M.   idr.   Klimaticheskie   o   pisaniya
Zarafshanskogo rayona. Gidrometeoizdat, 1963.
5. Butov   P.I.   K   voprosu   o   vodosnabjeniya   goroda   Samarkanda.     Geologiya.
Izd. VGRD. M-L.1932 .
6. Ekologicheskiy atlas Uzbekistana, Tashkent,2007, - 47s.
7. Hikmatov F, Xaydarov S.A, Yarashev Q.S va boshq.  Zarafshon havzasining
gidrometeorologik sharoiti va suv resurslari. Toshkent, 2016, 267-b
8. Ibragimov   I.R,   Xudoyberganov   A.M.   Ob   antropogennix   otlojeniyax   g.
Samarkanda// Uzbekax geologich.  jurnal, 1975, № 6.
9. Ibragimov   I.R,   Xudoyberganov   A.M.   Ob   antropogennix   otlojeniyax   g.
Samarkanda // Uzbekskiy geologicheskiy jurnal,1975, N 6.
10. Ichimlik suvi. O‘z DS +950:2011(Gigienik talablar va sifatini nazorat qilish)
Toshkent 2011, 46-b.
11. Ilinskiy I.I. Suv - hayot. -Toshkent:" Meditsina", 1985, 27 b.
12. Istoriya Samarkande. S drevneyshix vremen do oktyabrskoy revolyusii. Tom
1.- Tashkent, 1969.
13. Jumabaev   T.J,   Sultonov   Z.S.   K   voprosu   otsenka   prirodnix   usloviy   dlya
injenernogo   stroitelstva   i   arxitekturi   goroda   Samarkande//   Sovremennie   problemi
fizicheskoy geografii. -Sbornik nauchnix trudov, -Samarkand ,1979, 70-80 s.
14. Kasimov   S.M.   Lessovn ы e   porodi   Samarkandskoy   vpadaniya.   "Fan",   -
Tashkent, 1970.
15. Molodsev   V.A.   Xarakteristika   Irrigatsionnix   nanosov   Samarkandskogo
oazisa// "Pochvovedenie", 1958, N 2.
16. Muxammadiev   U.K.   Ispolzovanie   vodnix   resursov,   -Tashkent,   "
Uzbekistan", 1982, 84 s.
17. Nigmatov A.N. Ekologiya. Toshkent 2008, 126-b.
18. Nizomov   A,   Alimqulov   N,   Tillyaxodjaeva   Z.   Tabiiy   geografik   jarayonlar.
Toshkent, 2015, 110/210-b
74 19. O‘zbekiston Respublikasi ekologik harakati (A.A. Rafiqov tahririda). 
20. Rahmatullaev A, Baratov H, Ikromova M. Samarqand viloyati tog‘ va tog‘
oldi   hududlarida   ichimlik   suvlarining   tarqalishi   va   sifati//   O‘zbekistonda   atrof-
muhitni   muhofaza   qilishning   dolzarb   masalalari.   Resp.   ilmiy   -amaliy   konf.
materiallari.  Samarqand, 2014, 147-148 b.
21. Rahmatullaev A, Baratov H. Tog ‘oldi tekisliklarida sug ‘orma dehqonchilik
rivojlanishining   grunt   suvlar   rejimi   va   sifatiga   ta’siri   (Ulus   cho‘ li   Boshquduq
qishlog‘i   misolida).   Globallashuv   jarayonida   geografiya:   muammo   va   yechimlar.
Iqtidorli   talabalar   va   yosh   olimlarning   ilmiy-amaliy   konf.   materiallari.   Toshkent,
2014, 124-126 b
22. Rahmatullaev   A,   Baratov   X,   Bekqulov   I,   Fayzullaev   J.   Arid   iqlimli   O’rta
Zarafshon   vodiysining   grunt   suvlar   sifatiga   inson   xo’jalik   faoliyatining   ta’siri//
Cho’llanish   muammolari:   dinamika,   baholash,   yechim.   Xalqaro   ilmiy-amaliy
konfrensiya materiallari to’plami, Samarqand-2019,133 b.
23. Rahmatullaev   A,  Baratov  X,  Bekqulov  I,Fayzullaev  J,Yangi  sug’oriladigan
yerlarda   ichimlik   suv   sifatini   o’zgarish   va   kartalashtirishning   inovatsion   jihatlari
(Ulus cho’li va Narpay kanali havzasi misolida)// “Samarqand viloyatini inovatsion
rivojlantirish:   muammo   va   yechimlar”.   Respublika   ilmiy-amaliy   anjumani
materiallari, Samarqand 2020-yil, 384 b.
24. Rahmatullaev   A,   Ismoilova   K,   Toshmonova   CH.   O‘rta   Zarafshonda
antropogen   ta’sir   tufayli   er   osti   suvlari   sifatidagi   o‘zgarishlar//   O‘zbekiston
geografiya jamiyati  IX sezdi materiallari.-Toshkent, 2014,  275-278 b.
25. Rahmatullaev   A,   Ismoilova   K,   Valieva   Sh,   Nurullaev   D.   Toyloq   tumani
ichimlik   suvlarining   sifat   ko   ‘rsatkichlari.   //   Farg   ‘ona   vodiysi:   tabiati-   aholisi   -
xo‘jaligi   yangi   tadqiqotlarda.   Respublika   ilmiy-amaliy   konf.   materiallari-
Farg ‘ona, 2015, -166-168b.
26. Rahmatullaev A, Rustamova S. Samarqand shahri yer osti suvlari rejimining
o‘zgarishida   antropogen   ta’sirlar   hissasi//   Zamonaviy   geografiya     va   uning
rivojlanish   istiqbollari.   Iqtidorli   talabalar   va   yosh   olimlarning   respublika   ilmiy-
amaliy konf. mater. - ToShkent, 2011 yil.
27. Raxmatullaev   A,   Davronova   R.   Chaqilqalon   tog   ‘lari   va   tog   ‘oldi
tekisliklarida   ba’zi   yer   osti   suvlarining   gidrokimyoviy   tarkibi   //   Geografiya   va
ekologiya. Ilmiy maqolalar to ‘plami: SamDU nashri, 2017, 60- 65 b. 
28. Raxmatullaev A, Ravshanov A, Tirkashev N, Ravshanov Sh. O ‘rta va Quyi
Zarafshon   vohalarida   yer   osti   suvlari   minerallashuvidagi   o‘zgarishlar   //
Geografiyaning   mintaqaviy   muammolari.   Resp.ilmiy-amaliy   konf.   materiallari
Samarqand,2017, 16-18 b.
75 29. Reshetkina   N.M.   Perspektivi   ispolzovaniya   gruntovix   vod   dolini   r.
Zarafshan.   V.kn.:   Voprosi   selskogo   xozyaystva   Zarafshanskogo   basseyna.
Tashkent, 1957, -s 44-49.
30. Rubinova   F.   E,   Ivanov   YU.N.   Kachestvo   vod ы   rek   basseyna   Aralskogo
morya   i   ego   izmenenie   pod   vliyaniem   xozyaystvennoy   deyatelnosti.   Tashkent,
2005, -185b.
31. Sabitova N.I, Ro ‘ziqulova O. Sh. Zarafshon daryo havzasi geosistemalari va
ularning tuproq-meliorativ xususiyatlari. // Hozirgi zamon geografiyasi: nazariyava
amaliyot: Xalqaro konf. mater. Toshkent, 2006, b. 82-83.
32. Samarqand " Gidrogeologiya stansiyasining " hisobotlari. 2001-2015 yillar.
33. Sedov   B.V.   Poymennaya   rastitelnost   domen ы   Zarafshana   i   puti   eyo
rekonstruksii. Samarkand -Nukus, 1959.
34. Sultanxodjaev   A.N,   Ibragimov   D.S,   Djuraev   U.   Gidrogeologicheskie
osobennosti Zarafshanskoy dolin ы . Tashkent,1975.
35. www    .gwpc    a        c   e   n        a.o    r   g  
36. www    .   un         d   p        .   u        z                  (   Б и р л ашган     М и лл ат л а р     Т ашк и л о т и     Т а рр ақ и еuт
Д а ст у р
37. www    .   z   i        y   o        .net   
38. Xaydarov Q, Bobonorov T, Jahongirov Sh. Samarqand tabiati, -Samarqand,
1996, 105-b.
39. Xoliqov Sh. T, Ortiqov T. O ‘zbekiston tuproqlari gumus holati va unga turli
xil   omillarning   ta’siri//   Geografiya,   tuproqshunoslik   va   ekologiyaning   dolzarb
muammolari// Respublika ilmiy -amaliy konf. materiallari -Samarqand, 2018, 10-
14 b.
40. Samarqand viloyati Gidrogeologiya stansiyasi hisobotlari.  2007-2020yy. 
41. - А б у л қ о с и м о в   А.А.,   А бд у р а х м о н о ва   Ю. Х   В оҳ а   л а нд шафт л а ри н и
м у ҳо фаза   қ и л и ш н ин г   г е о э к о л о г и к   м у амм о л а р и .   / / С а мДУ   и л м и й   т ўп л а м и .   -
Са м а р қа н д ,  2 0 0 4 .  – Б   1 6 - 2 3 .
42. Ал е	
uк и н   О . А .   Г и д ро хи м и я.   - Л . ,  1 9 5 2 , -   С.162. 
43. А т л ас   –   Ўз б е к и с т о н   Рес п у б л и ка с и н и н г   ер   р е с у р слар и .   - Т о шке н т,
20 01 . –   Б. 6 3 . 
44. Бори с о в   В. А .,   М и р з о ев   С.Ш.   Ги с с а р а - З а р а ф ша н ская   г р у п п а - б а с се йн о в
т р ещ е н ны х   во д .   Уз б ек и с т а н а.   -М . :   Н е др а,   1 97 1 . -С. 1 0 4 - 1 06 . 
45. Жўраев Ж.С.. Фозилов А.С., Худоярова Ш.Ш.,  "Экономика и социум" 
№5   (84) ,   май.  2021  www.iupr.ru . .  "Институт управления и социально-
экономического развития", Россия, г. Саратов .    ISSN  2225-1545 .     DOI 
10.46566/2225-1545_2021_1_84_883
46. О та бо ев   Ш.   Н а би ев   М.   И н с о н   ва   б и о сф е р а.   - Т о ш к е н т:   Ў қ и т у вчи,
19 9 5 .  – Б .3 05 .
76 47. Раф и қ о в  А . А .   Г е о э к о л о г и к м у амм о л а р .   - Т о шк е н т.  1 9 9 7 .  – Б . 1 1 1 . 
48. Ра х мат у лл аев   А .,   Н а и м о в   О .,   А са т о в   А .   Н у ро та   т о ғ л а р и   б у л о қ
с у в л а рин и н г   г ид р о к и меu в и й   х у с у с и ятлар и .   / / Ўз б е к и с т о н   ге о г р а ф и яс и
та б и ати,   а ҳо л и с и ,   х ў жа л и г и .   Р е с п у б л и к а   к о н ф е р е н ц и я с и   м а те р и ал л а р и . –
Т о ш ке н т,   2 01 3 .  – Б.   5 - 8. 
49. Ра х мат у лл аев   А .Р . Мама ж о н о в   Р. И .З а р аф ш о н   д а р е	
uси   с у в ид а ги   с и фа т
ў зг а ри ш л а р . / / Ў з б е к и ст он н и н г   эка л о г и к   м у амм о л а р и   ва   та би а т н и   м у ҳо фаза
қ и л и ш . - С ама р қа н д , 1 9 98 . 1 0 3 - 1 0 7   б.
50. Р у бино ва   Ф .Э   В л и я ни е   в о д н ы х   ме лиор а ц и й   н а   с т о к   и
г и др о х и м и че с к и й   р е ж и м   р ек   б асс е й н а   А р ал ь ск о г о   м о р я -
М.: Г и др о ме т и о и з да т , 1 9 87 . - 1 6 0 с.
51. Са и до в   А   Г и др о г р а ф и я   и   р е ж и м   б асс е йн а   р .   З а р а ф ша н .   //П р и р о д н ы е
у словия   и   р ес у р сы   Юг о - З а п а д н о го   Уз б ек и с т а н а   Т ашк е н т ,1 9 6 5 .   – С.   8 1 - 1 0 5 .
52. С и д д и к о в   Х .С.   Н ек о т ор ы е   о с о б е н н о с т и   форм ир о ва н и я   п о д земн ы х   в о д
З а р афш а н с к о г о   а р т е зиа н с к о го   б асс е й н а.   // Пр и ро д оп о лъ зов а ни е   Юг о -
З а п а д н о го   Уз б е к и с т а н а.   С б ор ни к   н а у ч н ы х   стат е й .   –   С ам а р к а нд ,   1 9 8 9 .   –   С.
5 6 - 6 1 .
53. С у в   -Ўз б ек и ст о н   келажа г и   у ч у н   м у ҳи м   ҳ а е	
uт и й   р ес у р с.   –   Т о шк е н т,
2 00 7 , -Б .1 34 .
54. С у л тан х о д жаев   А . Н .,   И бр а г и м о в Д.С.,   Ж у р аев   У.   Г ид ро ге о л о г и ч е ск и е
о с об е н но с т и   З а р аф ша н с к о й   д о ли ны .   - Т ашке н т,   1 97 5 .
55. С у л тан х о д жаев   А . Н .,   Х аса но в   А .С . ,   М и р заев   С.М.  Г ид р о г е о л о г и ч е ск и е
у слови я .   // Пр и ро д н ы й   у словия   и   р е с у р сы   Юг о - З а п а д но г о   Уз б е к и ст а н а.   –
Т ашк е н т,  1 9 65 .  – С.   12 4 - 1 4 7 .
56. Умаров   М.   П р и р од ны е  р е с у р сы  ни з о в ь ев  р .З а р а фшан   и   и х 
и с п о ль зов а н и е . - Т а ш ке н т :   Ф ан   1 96 7. - 17 4   с. 
57. Х а йд а р о в   Қ. Т а б и ат   ва   ин с о н   э кало г и я с и .   -Сама р қа н д , 1 9 93, - Б. 118.
58. Холиқулов Ш.Т., Фозилов А.С.,  Предпос ы лки к  проблемам питьевой 
воды в Узбекистане.  М еждународный научный журнал  «Молодой ученый»  
№29 (319), июль 2020 г. ,   https://moluch.ru/archive/319/72646/    ISSN 2072-0297,
59. Холиқулов Ш.Т., Фозилов А.С.,  Ўзбекистонда ичимлик суви 
муаммоларига доир айрим мулоҳазалар.  Самарқанд давлат университети 
илмий ахборотномаси.   Самарқанд.   2019-йил.  № 1 (113).  ст.192-195.  ISSN 
2181-1296 .  
60. Холиқулов Ш.Т., Фозилов А.С.,Худоярова Ш.Ш., Samarqand viloyati yer
osti suvining shakllanishi, tarqalishi  va undan foydalanish.  “ ИЛМИЙ 
ТАДҚИҚОТЛАР САММИТИ ”  ( Scientific research summit ). 12-июнь, 2021-
йил. ЎзМУ. Тошкент.
77 61. Чем б а р и с о в   Э .И .   Г и д ро хи м и я   о р о ш а ем ы х   т е р р и т ор и й   ( н а   пр и м е р е
б асс е й н а  А р ал ь с к о г о   м о р я).   - Т а ш ке н т,   1 9 8 8 . -С. 1 0 8 . 
62. Чем б а р и с о в   Э .И .,   Ба х р и д д и н о в   Э .А .   Ги д ро хи м и я  р е ч н ы х и  д р е н а ж ны х
вод   С р е д н ы й   А з ии . - Т о шк е н т,  1 9 8 9 . -Б.   2 3 1 . 
63. Щ у ль ц   В . Л   К р атк а я   г и др о г р аф и че с кая   х а р а кте р и с т и ка.   //П р и р о д н ы е
у словия   и  р ес у р с ы Юг о - З а п а д н о г о   У з б е к и ст а н а.   –   Т а ш к е н т,   19 65 . – С.7 4 - 8 1 .
78

SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI VA ULARDAN FOYDALANISH MUNDARIJA Kirish (magistrlik dissertatsiyasining dolzarbligi va zarurati)……….3 I BOB. SAMARQAND VILOYATI HUDUDINING TABIIY SHAROITI…………………………………………………….8 1.1. Geologik tuzilishi va rel’yefi ………………………………….. 8 1.2. Iqlim xususiyatlari …………………………………………… 12 1.3. Tuproq qoplami, o’simliklari va hayvonot olami…………….15 II BOB. SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARINING SHAKLLANISHI VA TARQALISHI.................................. 24 2.1. Viloyat yer usti suvlarining shakllanishi va tarqalishi……….24 2.2. 2.3 Viloyat yer osti suvlarining shakllanishi va tarqalishi………..27 Yer osti suvlaridan foydalanish xususiyatlari………………...35 III BOB. SAMARQAND VILOYATI YER OSTI SUVLARI SATHINING O’ZGARISHI..................................................44 3.1. Yer osti suvi sathining dinamikasi…………………………44 3.2. Yer osti suvi sifatining o’zgarishi…………………………50 3.3. Samarqand viloyatida yer osti suv resurslaridan foydalanish…………………………………………………68 Xulosa…………………………………………………………73 1

Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………74 2

Kirish. (Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi) Inson xo‘jalik faoliyatining tabiatga ta’siri yildan yilga kuchayib bormoqdaki , bu , ayniqsa, vohalarda yer usti va yer osti suvlaridagi sifat va miqdor o‘zgarishlarida yorqin namoyon bo‘lmoqda. Birinchi navbatda yirik va qadimiy vohalarda aholi uzoq yillardan buyon yer usti va Yer osti suv manbalarining ishlatilishi keyingi yillarda o‘zgarishlarni namoyon qilmoqda. Ma’lumki, ko‘pgina aholi punktlarida artezian suvlari birlamchi ta’minot vazifasini o‘taydi. Artezian suvlari 100 m va undan ortiq chuqurlikdan olinadigan suvlar bo‘lib, ular toza ichimlik suv bo‘yicha DS (davlatstandarti)ga to‘liq javob beradi. Suv resurslaridan jadal foydalanish yer usti suvlari yetarli bo‘lmagan sharoitlarda yer osti suvlaridan foydalanish oshib borishiga sabab bo‘lmoqda. Yer osti suvlarini grunt suvlari hamda artezian suvlariga ajratgan holda ko‘rib chiqamiz. Yer osti suvlari birinchi qatlami hisoblangan grunt suvlarning sathi daryo, kanallar sohillarida hamda boshqa suv manbalari atrofida chuqurligi bir necha metrdan 15,0-17,0 metrni tashkil qilishi mumkin. Bunday chuqurlik yer usti suvlarining yer ostiga oson kirib borishini va o‘zi bilan yer yuzasidagi suvni, ifloslovchi moddalarni, tuproqlar va boshqa manbalarni tashish yo‘li bilan borib grunt suvlar sifatiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatishini ta’minlaydi. Mazkur jarayon Zarafshon vodiysining markazida joylashgan Samarqand viloyatida ham jadal kuzatilmoqda. Zarafshon vohasi O‘zbekiston hududida bir nechta yirik vohalarga ajratiladi. Samarqand viloyatiga ushbu vohalardan ikkitasi kiritilgan: 1) Samarqand vohasi; 2) Kattaqo‘rg‘on vohasi. Ular o‘rtasidagi tabiiy chegara Kattaqo‘rg‘on shahar meridiani yaqinidan o‘tkaziladi. Uning shimoliy chegarasi Oqtog‘ va Qoratog‘ tizmalari o‘rtasidagi Oqtepasoy orqali Ishtixon tumanining g‘arbiy chegaralari orqali Zirabuloq tog‘lariga borib qadaladi. Mazkur chiziq tektonik chiziq asosida olingan bo‘lib, u tashqaridan qaraganda yaqqol sezilmaydi. Lekin diqqat bilan qarasa, mazkur 3

liniyada sezilar-sezilmas ko‘tarilma bo‘lib, yer yuzasi qiyaligida ma’lum o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Samarqand vohasidasuv tezligi kattaroq bo‘lib, Kattaqo‘rg‘on vohasida yer yuzasi qiyaligi birdan kamayadi va Xatirchi shahridan keyin Oq va Qora daryolar qo‘shilgach suvning yer yuzasidagi harakati sekinlashgani kabi, yer osti suvlarining, birinchi navbatda grunt suvlarining tezligi keskin kamayadi. Mos holda daryodagi shag‘al ham katta- kichikligi sezilarli kamayganligini ko‘rish mumkin. Samarqand viloyati, shu jumladan, Kattaqo‘rg‘on vohasi Markaziy Osiyodagi sivilizatsiyaning markazlaridan hisoblanadi. Vohalarda yerlarni o‘zlashtirib sug‘orma dehqonchilik boshlanganiga 4000 yildan ortiq vaqt o‘tganligi bo‘yicha ma’lumotlar bor. Uzoq yillar mobaynida sug‘orma dehqonchilikning olib borilishi faqatgina yer usti suvlariga emas, balki yer osti suvlariga ham kuchli ta’sir ko‘rsatgan. Buni qadimgi quduqlarning borligi aholi manzilgohlari suv manbalari nomlari bilan atalganligida ham ko‘rish mumkin. Sug‘orma dehqonchilikni rivojlantirish uchun mahalliy aholi vohalarda kanallar, ariqlar, suv taqsimlovchi inshootlar qurishdi. Samarqand viloyatida qurilgan Darg‘om kanalining yoshi 2000 yildan oshganligi haqida tarixchilar fikr bildirishgan. Bu yerga kelgan A.Makedonskiy miloddan avvalgi 318-yilda Samarqandni bosib olganligini va unga qarshi kurashgan Spitamenni ushlash uchun orqasidan quvlab borganligini, o‘sha davr tarixchilari yozib qoldirgan. (manba: Kvint Kursiy Ruf) Ma’lumki, Samarqand, Kattaqo‘rg‘on, Buxoro vohalarida obod joylar, ariqlar, qo‘rg‘onlar, suv taqsimlovchi inshootlar ko‘p bo‘lgan. Biroq, inson xo‘jalik faoliyatining vohalar grunt suvlariga kuchli ta’sirini o‘tgan asrning 50-yillaridan boshlanganligini ta’kidlash lozim. Bunda asosiy e’tibor paxta hosildorligini oshirish, ko‘p paxta yetishtirish siyosati bilan bevosita bog‘liq bo‘ldi. Paxta yetishtirish uchun esa yana ko‘plab irrigatsiya tizimlarining qurilishi, paxta uchun kimyoviy preparatlarning ko‘plab ishlatilishi zarur edi. 4

XX asrning 50-yillariga qadar vodoprovod tizimi yo‘q bo‘lsada aholi asosan, daryo, quduq suvlarini (grunt suv) iste’molda ishlatishgan. Sug‘orma dehqonchilik ishlarining jadallashuvi turli elementlari migratsiyasini kuchaytirdi, bularning barchasi ichimlik suv sifatiga jiddiy ta’sir ko‘rsata boshladi. O‘tgan asrning 70- yillaridan keyin aholi orasida grunt suvlaridan foydalanish keskin kamaydi. Bugungi kunda yer yuzasida shakllangan suvlar ya’ni yer usti suvlari jadal holda grunt suvlariga ta’sir ko‘rsatmoqda, natijada, turli tuzlarning qoldiqlari chuqur qatlamlarda yotgan suv manbalarida ham kuzatilmoqda. Hududlarda aholi sonining oshib borishi natijasida yer usti va yer osti suvlaridagi o‘zgarishlarni tadqiq qilish hozirgi gidrologiya va gidrogeologiya fanlarining eng dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Oxir oqibat suv manbalarining tozaligina faqat inson salomatligiga, balki dehqonchilik mahsulotlari sifatiga ham ta’sir ko‘rsatadi, dehqonchilikda ishlatilayotgan kimyoviy preparatlar o‘simlik, tuproqlar orqali suvga, oziq-ovqat mahsulotlari orqali inson salomatligiga zarar yetkazmoqda. Shu jihatdan yer osti suvlari sifatida bo‘layotgan o‘zgarishlar o‘ta dolzarb masalalardan hisoblanadi. Dissertatsiya ishining tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti sifatida Samarqand viloyatidagi yer osti suvlari olingan. Tadqiqot predmeti- Samarqand viloyatida yer osti suvlari resurslari va u lar ning sifatini tadqiq qilish, yer osti suv idan foydalanish holatini baholash . Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Tadqiqot maqsadi Samarqand viloyatida yer osti suvlari sathining yillar bo’yicha o’zgarishini aniqlash, kartalashtirish, yer osti suvi sifatining trendini aniqlash va ulardan oqilona foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berish hisoblanadi. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilanadi: 1) Samarqand viloyati yer osti suvlarining yillar bo’yicha sathi dinamikasini baholash; 2) Samarqand viloyati yer osti suvlari sifati o’zgarishini laboratoriya analizlari orqali analiz qilish ; 3) Yer osti suvlaridan foydalanish va uni muhofaza qilish. 5