logo

SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARINING IJTIMOIY- IQTISODIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1221.5 KB
«SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARINING IJTIMOIY-
IQTISODIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI»
MUNDARIJA
KIRISH ..................................................................................................................... 3
I- BOB. GEOGRAFIK JOY NOMLARI SHAKLLANISHINING NAZARIY 
ASOSLARI ............................................................................................................... 9
1.1.  Toponimlarning shakllanishi va rivojlanishini geografik jihatdan o’rganish va 
uning tabiiy hududiy asoslari ..................................................................................... 9
1.2.  O’zbekistonda toponimlarni rivojlanishining geografik
jihatdan tadqiq etilishi ............................................................................................. 15
1.3.  Geografik joy nomlarining hududiy tarqalishida ijtimoiy – iqtisodiy 
omillarning ahamiyati .............................................................................................. 22
I-bob bo’yicha xulosa ............................................................................................ 24
II-BOB.  BOB. SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARINING TABIIY 
VA IJTIMOIY - IQTISODIY GEOGRAFIK TARQALISHI .......................... 25
2.1.  Samarqand viloyati geografik o’rni va joylashuvi hamda  xo’jaligi 
ixtisoslashuvida joy nomlarining tarqalishi ............................................................. 25
2.2.  Samarqand viloyati tumanlari toponimlarini guruhlashtirish ........................... 29
2.3.  Samarqand  viloyati  toponimlarining tabiiy, ijtimoiy – iqtisodiy geografik 
xususiyatlari va joy nomlari tarixiy qonuniyatlari ................................................... 43
II-bob bo’yicha xulosa ........................................................................................... 56
III-B О B.  SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARI VA JOY 
NOMLARINI QAYTA NOMLASH VA MUHOFAZA QILISH 
MASALALARI ...................................................................................................... 57
3.1.  Geografik joy nomi va toponimik obyektlarni nomlanishi va qayta nomlash 
qonuniyatlari ............................................................................................................ 57
3.2.  Toponimlarni nomlash va qayta nomlashning bugungi kundagi  holati  ......... 62
III-bob bo’yicha xulosa ......................................................................................... 67
XULOSA ................................................................................................................ 68
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 69
ILOVALAR  ........................................................................................................... 74
1 KIRISH
 
Dissertatsiya   mavzusining   dolzarbligi   va   zarurati .   Dunyoda   xalqaro
aloqalar   va   mamlakatlar   bilan   o’zaro   munosabatlarni   geografik   joy   nomlarisiz
tasavvur qilib bo’lmaydi. Shu sababli geografik nomlardan foydalanishda xalqaro
va   milliy   standart   tizimiga   zarurat   bo’lmoqda.   Toponimlarni   xalqaro
standartlashtirish   masalalariga   BMTning   Geografik   nomlar   bo’yicha   ekspertlar
guruhi   (UNGEGN),   Xalqaro   onamastika   fanlari   qo’mitasi   (IGOS),   Xalqaro
standartlash   tashkiloti   (ISO)   va   boshqalar   tomonidan   e’tibor   berilmoqda.
Xususan,   BMTning   Geografik   nomlar   bo’yicha   ekspertlar   guruhi   (UNGEGN)
geografik nomlarning ko’p tilli xalqaro ma’lumotlar bazasini shakllantirgan bo’lib
unda 200 dan ortiq davlat nomlari  3362 ta shaharlar va ularning tarkibidagi 6100
ta   nom   900   dan   ortiq   audio   fayllar   joylashtirilgan.   Ushbu   xalqaro   ma’lumotlar
bazasi    doimiy tarzda rivojlanib, yangilanib borilishi  talab etilishi va bu vazifani
bajarishda   davlatlar   va   ularning   hududlari   doirasida   toponimik   tadqiqotlar   olib
borishni va geografik nomlar bo’yicha ma’lumotlar to’plashni taqozo etadi. 
Jahon   miqiyosida,   xalqaro   tashkilotlar   tomonidan   geografik   nomlarni
standartlashtirish,   ulardan   foydalanishni   takomillashtirish,   geografik   nomlarning
yozilishi va talaffuzini qat’iylashtirish , geografik ob’yektlarni nomlash va qayta
nomlashning aniq mezonlarini ishlab chiqish hamda unga roiya qilish, hujjatlarda,
xaritalarda   va   boshqa   ishlarda   nomlarning   bir   xilligini   ta’minlash,
standartlashtirilgan   terminlardan   foydalanish   muommolariga   e’tibor   berilmoqda.
Shuningdek,   hududiy   toponomik   tadqiqotlar   olib   boorish,   geografik   nomlarning
xalqaro   va   milliy   bazasini   yaratish,   ularning   umumiy   tizimini   tahlil   qilish,
geografik   xususiyatlarini   aniqlash   bo’yicha   tadqiqotlar   olib   borish   muhim
hisoblanadi.
Mamlakatimizda   geografik   joy   nomlarini   o’rganish,   ulardan   to’g’ri   va
samarali   foydalanish,   geografik   nomlarning   davlat   restrini   tuzish,   ularning
2 yozilishi   va   talaffuzini   qattiylashtirish   hamda   muhofaza   qilish   ishlari   bo’yicha
qator   chora-tadbirlar   amalga   oshirilmoqda.   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidentining 2019 yil 21 oktyabrdagi PF-5850- sonli  “O’zbek tilining davlat tili
sifatidagi   nufuzi   va   mavqeyini   tubdan     oshirish   chora   tadbirlari   to’g’risida»gi
Farmonida   geografik   va   boshqa   toponimik   ob’yektlarga   qonun   hujjatlariga
muvofiq   nom   berilishi   borasidagi   faoliyatini   monitoring   qilish   va
muvofiqlashtirish» masalasi muhim   vazifa sifatida belgilab berilgan. Bu borada,
jumladan Samarqand viloyati toponimlarini tabiiy geografik jihatdan tatqiq qilish,
geografik ob’yektlarni nomlash va qayta nomlash yuzasidan aniq takliflar  ishlab
chiqish   va  toponomik   kartalashtirish,   geografik  nomlardan   foydalanishni   yanada
takomillashtirishga yo’naltirilgan tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. 
O’zbekiston Respublikasi 2011 yil 12 oktyabrdagi “Geografik ob’yektlarni
nomlari   to’g’risida»gi     Qonuni,   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar
Mahkamasining   2012   yil   16   oktyabrdagi   “Geografik   ob’yektlarning   nomlari
to’g’risida»gi   O’zbekiston   Respublikasi   qonuniga   muvofiq   “Geografik
ob’yektlarning   nomlari   sohasidagi   ishlarni   tartibga   solish   chora   tadbirlari
haqida»gi     295–sonli   Qarori,   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “O’zbek
tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora – tadbirlari
to’g’risida»   2019   yil   21   oktyabrdagi   PF–5850   son   Farmoni,   O’zbekiston
Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2019   yil   12   dekabrdagi   “Davlat   tilini
rivojlantirish   departamenti   to’g’risidagi   nizomni   tasdiqlash   haqida»   984–sonli
Qaror   va   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2020   yil   29
yanvardagi   “O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Atamalar
komissiyasining faoliyatini tashkil qilish chora – tadbirlari to’g’risidagi 40 – sonli
Qaror   hamda   mazkur   faoliyatga   tegishli   boshqa   me’yoriy   –   huquqiy   hujjatlarda
belgilangan   vazifalarni   amalga   oshirishda   ushbu   dissertatsiya   tadqiqoti   ma’lum
darajada amaliyotga xizmat qiladi.   
Tadqiqotning     respublika   fan   va   texnologiyalari     rivojlanishining   ustuvor
yunalishlariga mosligi. Ilmiy ish respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining
“Demokratik va huquqiy jamiyatni manaviy – axloqiy va madaniy rivojlantirish,
3 innovatsion   iqtisodiyotni   shakllantirish»   va   “Yer   haqidagi   fanlar   «   ustuvor
yo`nalishiga ko’ra bajarilgan. 
Muammoning o’rganilganlik darajasi . Toponimikaning umumiy nazariy
va   metodologik   asoslari   xorijiy   toponimik   taqiqotlarda   H.Kerfoot,   M.Burrvill,
G.Stewart,   O.Ostermann,   P.Perdana,   Ya.Chu,   E.Murzayev,   E.Pospelov,
V.Nikonov,   V.Juchkevich,   va   boshqa   shu   kabi   olimlar   tomonidan   yoritilgan
bo’lsa,   joy   nomlarining   hududiy   geografik   xususiyatlar   W.Handcock,   F.Giraut,
D.Silva, B.Hellend, N.Belenov, E.Berezovich, M.Gorbanevskiy va boshqalarning
tadqiqotlarnida o’z aksini topgan.
O’zbekiston   toponimiyasini   geografik   jihatdan   yuksalishida   H.Hasanov,
P.G’ulomov, S.Qorayev, Q.Seytniyazov, M.Mirakmalov, Q.Hakimov, T.Nafasov,
A.Mamatovlarning  ilmiy  ishlarini   alohida  aytish  mumkin.  Jumladan,   H.Hasanov
geografik   joy   nomlarining   paydo   bo’lish   qonuniyatlarini,   nazariy   asoslarini
xalqoro   va   mahalliy   nomlar   misolida   izohlab   bergan   bo’lsa,   S.Qorayevning
tadqiqotlari   toponimlarning   nomlash   va   yasalish   qonuniyatlari,   O’zbekiston
oykonimlarining sematik tahliliga bag’ishlangan. 
P.G’ulomov,   M.Mirakmalov,   T.Nafasovning   ilmiy   tadqiqotlari   xalq
geografik terminlari, ularning turlari va manbalari terminlarning to’g’ri yozilishi,
talaffuzi   va   tarjimasi,   toponimlar   hosil   bo’lishida   terminlarning   tutgan   o’rni,
O’zbekiston   toponimlarining   tabiiy   geografik   xususiyatlari   hamda   geografik
lingvistika   masalalarini   yoritishga   bag’ishlangan   bo’lsa,   Q.Seytniyazov,
Q.Hakimov va A.Mamatovlarning tadqiqotlari  toponimlarning hududiy geografik
xususiyatlarini   ochib   berishga   qaratilgan.   Ammo,   O’zbekistonning   hududiy
toponimiyasiga   bag’ishlangan   geografik   tadqiqotlar   soni   juda   kam.   Shuningdek,
Samarqand   viloyati   toponimlari   geografik   jihatdan   komleks   tatqiq   qilinmagan,
geografik   ob’yektlarning   hududiy   joylashish   va   nomlanish   qonuniyatlari
yetarlicha   yoritilmagan,   viloyatning   mavzuli   toponimik   xaritalari   yaratilmagan.
Mazkur   tadqiqot   toponimlarini   tadqiqot   etishning   tabiiy   va   ijtimoiy   –   iqtisodiy
geografik   jihatlarini   Samarqand   viloyati   toponimlari   misolida   baholash
masalariga ustuvor ahamiyat berilganligi bilan avvalgi tadqiqotlardan farq qiladi.
4 Tadqiqot   ishining   maqsadi.   Samarqand   viloyati   toponimlarining   hududiy
tarqalishi   va   nomlanish   qonuniyatlarini   asoslash,   toponimlar   tarkib   topishida
ijtimoiy   –   iqtisodiy   geografik   atamalarning   vujudga   kelishi   va   rolini   aniqlash,
viloyat   toponimlarining   nomlash   va   qayta   nomlash   bo’yicha   amaliy   tavsiyalar
hamda xulosalar  ishlab chiqishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari :
 Samarqand   viloyat   toponimlarini   yig’ish   va   ularni   tabiiy,   ijtimoiy   –
iqtisodiy geografik jihatlarini aniqlash;
 Samarqand   viloyat   geografik   jihatlarilarining   hududiy   tarqalish   va
nomlanish qonuniyatlarini asoslash;
 Samarqand   viloyat   toponimlarining   turlari,   nomlanish   qonuniyatlari   va
geografik   xususiyatlari   asosida   nomlarning   shaklllanishida   tabiiy,   ijtimoiy   –
iqtisodiy geografik atamalarning o’rnini asoslash;
 viloyat   toponimlarini   davlat   ekspertizasidan   o’tkazish   va
qat’iylashtirishga xizmat qiladigan mavzuli toponimik xaritalarni yaratish ;
 viloyat geografik ob’yektlarini nomlash va qayta nomlash bo`yicha ilmiy
asoslangan toponimik katologni ishlab chiqish ;
 toponimlarni   milliy   qadriyat   sifatida   muhofaza   qilish   zaruriyatini   ilmiy
asoslangan. 
Tadqiqot ob’yekti  sifatida Samarqand viloyati toponimlari tanlangan. 
Tadqiqot predmeti  Samarqand viloyati toponimlarining ijtimoiy – iqtisodiy
geografik   xususiyatlarini   aniqlash,   ularni   guruhlashtirish,   hududiy   tarqalish   va
kelib   chiqish   qonuniyatlarini   asoslash,   geografik   ob’yektlarni   nomlash   va   qayta
nomlash bo’yicha ilmiy asoslangan toponimik tavsiyani ishlab chiqish masalalari
hisoblanadi.
Tadqiqot   usullari .   Dissertatsiya   ishida   geografik   taqqoslash,   tarixiy
qiyoslash,   kartografik,   hududiy   tahlil,   etimologik,   guruhlashtirish,   ekspeditsiya,
anketa – so’rov, kartoteka metodlari foydalanilgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi  quyidagilardan iborat:
5 - Samarqand   viloyati   toponimlarining   hududiy   tarqalish   va   nomlanish
(toponimik   pozitivlik,   nisbiy   negativlik,   o’zlashma   nomalar,   toponimik
konversiya) qonuniyatlari aniqlandi;
- viloyat   toponimlarining   turlari   (oronim,   gidronim,   oykonim,   zootoponim,
fitotoponim,   etnonim,   urbonim   va   kasb   –   hunar   bilan   bog’liq),   nomlanish
qonuniyatlari va geografik xususiyatlari  (orografiyasi, geologik tuzilishi) asosida
toponimlarning   shakllanishida   tabiiy   va   ijtimoiy-iqtisodiy   geografik   muhitning
roli asoslandi;
- viloyat toponimlarini  davlat  ekspertizasidan o’tkazish va qat’iylashtirishga
xizmat   qiladigan   geografik   ob’yektlarning   nomlari   katalogi,   ularning   izohi   va
“Samarqand   viloyatining   toponomik   karta-sxemasi»   GAT   texnologiyasi
yordamida yaratildi;
- Samarqand viloyati toponimlarini qayta nomlash bo’yicha ishlab chiqilgan
toponomik   katalog   asosida   geografik   ob’yektlarga   nom   berish   ishlarini
monitoring qilish va standartlashtirish takomillashtirildi. 
Tadqiqot ishining amaliy natijalari quydagilardan iborat:
viloyat geografik joy nomlari bo’yicha to’plangan ma’lumotlar, qo’llanilgan
muommoni   tatqiq   etish   natijasida   chiqarilgan   xulosalar   va   tavsiyalar
umumlashtirilgan   g’oyalar   asosida   toponimlarning   ijtimoiy   –   iqtisodiy   jihatlari
aniqlangan;
geografik ob’yektlarni nomlanish mobaynida joyning geografik xususiyatlari
va   toponimdan     foydalanishning   ijtimoiy   –   iqtisodiy   ahamiyati   yetakchi   omil
ekanligi ilmiy asoslangan;
Samarqand   viloyati   toponimlarining   hududiy   tarkibi,   turlari,   yasalish
shakllari, areallari, xalq terminlarining ishtiroki va qo’llanilish shakllari aks etgan
umumiy toponimik xarita yaratilgan.
Tadqiqot   natijalarining   ishonchliligi .   Dissertatsiya   ishi   natijalari   va
xulosalarining   ishonchliligi   unda   Respublika   toponimika   xizmati   va   hududiy
komissiyalar   ma’lumotlaridan,   ilmiy   manbalardan,   yirik   masshtabli   topografik
6 xaritalardan,   geografik   ob’yektlarning   nomlari   davlat   reestri   ma’lumotlaridan
foydalanganligi bilan belgilanadi. 
Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati .   Tadqiqot
natijalarining   ilmiy   ahamiyati,   tadqiqot   davomida   geografik   nomlarni   to’plash,
toponimlarning   hududiy  tarqalish   va  nomlanish   qonuniyatlarini   aniqlash,   viloyat
toponomik   xaritalarni   yaratishda   qo’llanilgan   metodologik   yondashuvlardan
kelajakda   boshqa   hududlar   toponimiyasini   ilmiy   -   amaliy   jihatdan   o’rganishda
foydalanilishi bilan izohlanadi.
Tadqiqot   natijalarining   amaliy   ahamiyati   shundaki,   unda   ishlab   chiqilgan
xulosa   va   tavsiyalardan   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasi   Davlat
tilini rivojlantirish departamenti Atamashunoslik va toponomik ob’yektlarga nom
berish   faoliyatini   muvofiqlashtirish   bo’lim   hamda   hududiy   komissiyalar
faoliyatida   geografik   nomlarni   standartlashtirish   ulardan   foydalanishni
takomillashtirish,   joy   nomlari   transkripsiyasi,   to’g’ri   yozilishi,   geonames.uz
geografik   ob’yektlarning   nomlari   axborat   veb   portalida   Samarqand   viloyati   joy
nomlariga   tegishli   qismini   boyitish   va   takomillashtirishga   xizmat   qilishi   bilan
belgilanadi.
Dissertatsiyaning   hajmi   va   tuzilishi.   Magistrlik   dissertatsiyasi   uch   bob,
foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxatidan   hamda   ilovalardan   iborat.   Dissertatsiya
ishida tadqiqot  natijalarini ochib beradigan jadval lar, diagramma   va karta-sxema
tuzilgan .   Bundan   tashqari ,   tadqiqot   hududiga   oid   хaritalar   ham   berildi.
Dissertatsiya ishining  h ajmi  74  betdan iborat.
7 I-BOB. GEOGRAFIK JOY NOMLARI SHAKLLANISHINING NAZARIY
ASOSLARI
1.1.Toponimlarning shakllanishi  va rivojlanishini geografik jihatdan
o’rganish va uning tabiiy hududiy asoslari
Toponimlar,   ya'ni   geografik   nomlar,   ularning   o'zlariga   xos   xususiyatlari,
kelib   chiqish   tarixi,   etimologiyasi,   masalalarini   toponimika   fani   o'rganadi.
Geografik   nomlardan   birinchi   marotaba   tarixiy   -   geografik   tadqiqot   ob'yekti
sifatida   eramizning   I   asrida   Pomponiy   Mela   tomonidan   ishlatilgan.   U   geografik
joy nomlari asosida qadimgi Ispaniyaning janubiy tomonidagi Kelt va Luzitaniya
tumanlari   chegaralarini   aniqlagan   edi.   Shu   bilan   bir   qatorda,   toponimlarni
sharhlash   asrlar   mobaynida   bazi   afsonaviy   kishilar   va   boshqa   jarayonlar   bilan
bog'liq   holda   talqin   qilinib   kelindi.   Umuman   toponomika   til   haqidagi   fanlar
tizimiga mansub, fanlardan biri, lingvistikani n g bir   sohas idir. Ammo joy nomlari
boshqa   so'zlardan   farq   qiladi .   Ular   muayyan   hududda   tarkib   topadi,   geografik
qonuniyatlar,   tushunchalari   va   terminlarni   (rel’yef   shakllari,   daryo   tarmoqlari,
ko'llar, muzliklar, o’simliklar va  hayvonlar  nomlarini, foydali qazilmalarni) o’zida
aks ettiradi. Shu sababdan toponomika geografiyaning ajralmas   qismi   hisoblanib,
o’z navbatida toponimlar  uzoq yashaydi.  Nomlarni  kishilar ma’lum bir joyda va
zamonda   ijtimoiy   ehtiyoj   uchun   yaratiladi.   Shuning   uchun   ularga   hududiylik   va
tarixiylik xosdir.
Bir   hududni   ikkinchisidan,   bir   soyni   boshqa   bir   soydan,   bir   ko‘chani
yonidagi   ko'chadan,   tog‘-adirla rn i,   cho’l   u   biyobonlarmi     shahar   va   qishloqlarni
bir-birlaridan   farq   qilish   uchun   ham   insonlar   joy   nomlar   o‘ylab   topishgan.   Joy
nomlari,   geografik   nomlar   yoki   toponimlar   deb   ataladi.   Toponimika   yunoncha
topos - joy va onoma (yoki onima) - nom so'zlaridan tarkib topgan. Geografik joy
nomlari,   ya’ni   toponimiya   bir   necha   turga   bo'linadi.   Yani   insonlar   o’zlari
8 yashagan geografik muhitdan kelib chiqgan holda, yoki mehnat faoliyati, millati,
urug’   aymoq   turlariga   ko’ra   bir   qancha   guruhlarga   bo’lingan.   Gidronomiya
(yunoncha   gidro   -   suv),   ya’ni   daryolar,   ko‘llar,   dengizlar,   soylar,   kanallar,
qo‘ltiqlar,   bo‘g‘ozlar,   sharsharalar   nomlari;   oronimiya   (yunoncha   oros   -   tog’,
ya’ni   yer   yuzasining   rel`ef   shakllari   -   tog‘lar,   cho‘qqilar,   qirlar,   vodiylar,
tekisliklar   nomlari;   oykonimiya   (yunoncha   oykos   -   uy),   polinimiya   (yunoncha
polis - shahar) yoki urbanonomiya (lotincha urbos - shahar), ya’ni qishloq hamda
shaharlaming nomlari, mikrotoponimiya (yunoncha mikros - kichik), ya’ni kichik
obyektlar:   buloqlar,   quduqlar,   dalalar,   o‘tloqlar   daraxtzorlar,   jarlar,   yo'llar,
ko'priklar   va   hatto   atoqli   otga   ega   bo‘lgari   ayrim   daraxtlar   nomlari.   Bundan
tashqari, turli xalq, urug'-aymoq nomlari bilan atalgan toponimlar etnotoponimlar
(yunoncha   etnos   -   xalq)   deyiladi.   Kishi   ismlari   bilan   yuritiladigan   toponimlarni
esa   antropotoponimlar   (yunoncha   antropos   -   odam)   deb   atash   mumkin.   Joy
nomlari   tarixini   o’rganmasdan   turib   toponimika   bilan   shug'ullanish   kutilgan
natijani   bermaydi.   Ana   shuning   uchun   ham   toponimika   tarix   fanlari   qatoridan
o‘rin oladi. Shunday ekan, toponimika uchta katta soha: tilshunoslik, geografiya,
tarix orasidagi fandir.
Jahonning yuqori darajada o’sishi   va millat hamda davlatlar o’rtasidagi har
qanday   munosabatlar   geografik   nomlarsiz   amalga   oshmasligi   bu   sohadagi
Tadqiqotlar   suratini   ortishini   ko’rsatmoqda.   Toponimlar   ko’p   qirrali   va   turli   xil
axborat manbai bo’lishi bilan birga, geografik adres vazifasini ham bajaradi. Ha,
joy   nomlari   juda   muhim,   ularga   «Yerning   tili»   deyilgani   bejizga   emas.
Shuningdek   insoniyat   ehtiyoji   mahsuli   bo’lgan   geografik   joy   nomlari   ichida
oykonimlar alohida etirofga ega, sababi ular har qanday aholi punktlarining nomi
sifatida   tarixiy   manbalarda   ko’p   bor   qayd   etilgan.   Kishilik   jamiyatining   ilk
davrlaridan boshlab odamlar atrof – muhitni kuzatib geografik ob’yektlarni bir –
biridan   ajratish   maqsadida   ularga   nomlay   boshlashgan.   Ob’yektlarning   tabiiy
xususiyatlarini namoyon etadigan toponimlar ibtidoiy boshqichda ko’proq bo’lsa
vaqt o’tib tabiatga jamiyatning ta’siri ortishi bilan ular kamaya boshlagan.
9 Toponimlar   tabiat   va   jamiyat   munosabatlari   o’rganuvchi   geografiya   uchun
ham manba bo’lib, xalq turmush tarzining turli jabhalari joy nomlarida o’z aksini
topgandir.   Xususan   oykonimlarda   davlatning   tabiiy   geografik   o’rni,   siyosiy
ahvoli, ijtimoiy va iqtisodiy faoliyati aks etgan bo’lib, bu ma’lumotlar yordamida
millatning tarixiy xo’jalik shakllari, ishlab chiqarishning yetakchi  tarmog’i, usha
hududdagi   qazib   olingan   foydali   qazilma   konlari,   qadimgi   yo’llari,
hunarmandchilik   markazlari,   xalqlarning   tarqalish   areali   va   hatto   diniy   tarkibi
kabi muhim masalalarga aniqlik kiritib olish mumkin. Aynan o`sha toponimlarni
shakllantiruvchi   sabablar,   geografik   nomlarni   guruhlarga   ajratib   o’rganishga
imkon yaratib beradi. Bu guruhlar quyidagilardan iborat:
Joyning holati bilan bog’langan holda atalgan toponimlar. Mamlakatimiz va
unga   yaqin   hududlarda   shunday   ma no   toponimlar   mavjudki,   ular   bevositaʼ
o’zlarining   o’rnashgan   joylariga   ko’ra   shakllangandir.   Masalan,   Nurota   tog’i
yaxlit   bir   tizmalar   silsilasidan   iborat   bo’lib,   asosan   parallel   ravishda   rivojlangan
ikki   tarmoqdan   iborat.   Shimol   tomonda   joylashgani   shimoliy,   janub   tarafdagisi
esa Janubiy Nurota deya ataladi. Tomonlarni mahalliy xalq, orqa, oldi, o’ng yoki
chap  balki  so’l  deya  atashi  munosabati   bilan  ham   o’ziga   xos  tarzda  shakllangan
toponimlarni  uchratish mumkin.
Joyning   rel`efiga   ko’ra   nomlangan   toponimlar.   Bunday   toponimlar   aynan
hududning   relyef   tuzilishiga   mos   ravishda   biror   xususiyatni   o’zida   aks   ettirishi
mumkin. Misol uchun Payariq tumanidagi Bolta Jarboshi, Shaxrisabz tumanidagi
Chuqurqishloqdir.   Dastlabkisi   Jarning   boshida   joylashgan   qishloqni   ifodalasa,
ikkinchisi   chuqurlikda   joylashgan   aholi   punktini   bildiradi.   Bu   turkumdagi   ba zi	
ʼ
toponimlar shaklan ya ni o`zak tuzilishi tufayli joyning rel`efini anglatayotgandek	
ʼ
bulsa-da,   aslida   u   boshka   ma no   kasb   etishi   mumkin.   Masalan,   Jalolquduq,	
ʼ
Xo’jaobod   rayonlarida   Kesakli   degan   qishloq   mavjud   va   aynan   joyning   kesakli
yoxud serkesak holatidan darak beradi.
Joyning iqlimiy ko’rsatgichlarini ifoda etuvchi nomlar. Bu turdagi geografik
nomlar   davlatimizning   turli   hududlari   bo’ylab   keng   tarqalgan.   Misol   tariqasida,
Ishtixon   tumanidagi   Shamolli   qishlog’i,   Zarband   tog’ining   yon   bag’ri,   daraning
10 kirish   joyidaligi   sabab   tun-u   kun   tog’   va   vodiy   shamollari   esib   turadi.   Bunday
jarayon albatta qishloq nomiga ko’chgan. 
Hududning   suv   manbalari   bilan   bog’langan   toponimlar.   Davlatimiz
hududida bo’ylab daryolar va uning irmoqlari, jilg’a va buloqlar, ko’llar va soylar,
gidrotexnik inshootlar keng tarqalgan. Bu vaziyatning natijasi  o’laroq   geografik
joy nomlarining ma no mazmunida namoyon bo’ladi. Bunday turdagi toponimlarʼ
suvning   miqdoriy   holatini   –   Katta   buloqcha,   Nurobod   tumani   Kattasoy,
Kichiksoy,   bazi   bir   geografik   nomlar   suvining   ta mini   -   Achchiqbuloq,	
ʼ
Totlibuloq,   Shirinsoy,   Turushli   (Nordon   ta mli)   soy,   Sho’rko’l,   suvning   rangini	
ʼ
Oqdaryo, Sariko’l, Oqsuv, Oqsoy, Kuksuv, Qorako’l, Qorasuv, Surxob (Qizilsuv)
suvning   hidini   –   Sassiqko’l   va   xakozo.   Ba zi   toponimlar   suvning   oqish	
ʼ
xususiyatlari Egribuloq, Shaldiroq anglatadi. 
O’simliklarning   nomi   bilan   bog’lik   holda   paydo   toponimlar,   ya ni	
ʼ
fitotoponimlar.  Ko’pgina  holatlar   toponimlar   usha   hududda  hosil   bo’lgan,  ayrim
xususiyatlari   bilan   (masalan:   kam   uchrashi,   noyobligi,   balki   zich   joylashganligi
yoki areallar ichida gegemonlik qilishi bilan) ajralib turuvchi o’simlik turlarining
nomlari   uchraydi.   Bulung’ur   tumanida   Mingchinor,   Paxtaboshi,   Sho’ra,
Oqdaryoda   esa   Butanosh,   Qoratut,   Qo’shrabot   tumanida   Burganqo’rg’on,
Bodomcholi, Suviti kabi geografik joy nomlari mavjuddir.
Hayvonlarni   nomi   bilan   bog’langan   -   zootoponimlar.   Bazi   rayonlar   hayot
faoliyatida muhim o’ringa ega bo’lgan hayvonlar shu joy nomida ham o’z aksini
topgandir. Misol uchun Polopon, Chigirtkali, Qoraqo’zi, Laylak, Chag’anoq kabi
nomlar tez - tez uchrab turadi.
Toponimikaga   oid   asosiy   ilmiy   tushuncha   va   ta’riflar   quyidagilardan
iborat:
abbreviatsiya   –  toponimlarning  qisqartirilgan  holda,  bosh  harflarning  yoki
dastlabki bo’g’inlarning ajratib olgan holda yozilgan shakli. O’zR,  AQSH, BAM
va boshqalar;
agronimlar  – (yunoncha «agros» ekin maydoni ) bog' yoki tomorqa, dala va
boshqa shu kabi nomlardir; 
11 antonim nomlar   – ma’nosi bir–biriga qarama–qarshi ataluvchi toponimlar:
Shimoliy   Nurota   –   Janubiy   Nurota,   Oqtov–Qoratov,   Oqtosh–Qoratosh   va
boshqalar;
antrotoponimlar   –   (yunoncha   «antropos»   odam)   –   kishilarga   qo'yiladigan
atoqli   ot,   ularning   ismi,   otasining   ismi,   taxallusi   yoki   laqabi   bilan   ataladigan
nomlar;
arealli   nomlar   –   (yunoncha   «areal»   maydon,   hudud)   –   bir   xil   ma’no   kasb
etuvchi   yoki   ba’zi   qo’shimchalar   tez   -   tez   takrorlanib   joy   nomi   yasaydigan
so’zlarning   ma’lum   hududda   ko’plab   uchrashi     yoki   ma’lum   bir   hudud   arealida
keng   tarqalgan,   o’ziga   xos   ko’rinishdagi   toponimlar.   Toshkent,   Piskent,
G’azalkent, Chimkent kabi atamalarda «kent» qo’shimchasining takror ishlatilishi
tufayli arealli nomlar vujudga kelgan;
birlamchi va ikkilamchi nomlar;
birlamchi nomlar asl nomlar;
ikkilamchi   nomlar   –   nom   ko’chishidan   hosil   bo’lgan,   toponimlar.   Masalan
Zarafshon daryosi – Zarafshon shahri. Bu yerda toponimik atama daryo nomidan
shaharga ko’chgan;
detoponimizatsiya   –   geografik   nomlarning   terminlarga,   oddiy   turdosh
otlarga   aylanishi:   aynan   shu     yo’l     bilan   Janubiy   Yevropadagi   Karst   platosi
nomidan, «karst « termini yoki   Islandiyadagi  issiq suv beruvchi Geyzer bulog’i
nomidan, «geyzer»  termini hosil bo’lgan;
dromonim   -   (yunoncha   «dramas»   chopish,   harakat,   yo'l)   ko'cha,   yo'llar
nomini   anglatuvchi   toponimlar:   Xon   yo'li,   Buyuk   ipaki,   Amir   Temur   ko’chasi
kabi;
etnotoponimlar   – yunoncha «etnos»   xalq elat demak, yani xalqlar, elatlar,
nomlari bilan ataladigan toponimlar;
gibrid   nomlar   –   o’zagi   ikki   va   undan   ortiq   tillarga   xos   so’zlardan   tashkil
topgan   toponimlar.   Masalan   Kofirnihon   daryosi   arabcha     «kofir   –   g’ayridin»
dinsiz   va   forscha   –   «nihon»   yashirinmoq   so’zlaridan,   Safedxojar   qishlog’i   –
12 «safed»   forscha   oq,   «xojar»     arab   tilida   tosh   demakdir.   Demak,   bu   nom   fors   va
arab so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, Oqtosh degan manoni beradi;
gidronim   -   (yunoncha   «hidro»   suv   «onim»   nom   ism)   har   qanday   suv
obyektiga berilgan nomlarni  anglatadi  va ularni  ayrim turlarga ajratyib o'rganish
mumkin;
patomonim  – daryolar, soylar irmoqlar;
nelagonim  –okean, dengiz ko’rfazlar nomi;
limnonim  – ko’llar, quduq, hovuzlarning nomi; 
indikator   nomlar   –   (indikakor   lotincha   ko’rsatgich)   –   toponimlarning
mahalliy   geografik   terminlar   ishtirokida   hosil   bo’lishi   yoki   malum   bir   holda
mavjudligidan dalolat beruvchi geografik nomlar. Masalan: to’qay, o’tloq,   qum,
tosh kabi tushunchalar asosida shakllanishi;
zootoponimlar   –   (yunoncha   zoo–hayvon)   hayvonlar   nomi   yoki   ular   bilan
bog’liq holatni anglatuvchi toponimlar;
makrotoponimlar –(yunoncha   makro   yirik)   yirik   geografik   nomlarning
atoqli oti. Masalan: Hind okeani, Pomir tog’i misolida;
memorial   nomlar -   mashhur   shaxslar,   buyuk   voqealar   sharafiga   qo’yilgan
nomlar. Mustaqilllik maydoni, Amir Temur hiyoboni va boshqalar;
metafora   yoki   anotomik   atamalar   –   metafora   ko’chma   ma’nonni
anglatuvchi tushuncha insonning tana a’zolariga o’xshash bo’lganligi uchun, unga
qiyosan ataladigan nomlar. Masalan:  hovuzning qulog’i, g’orning og’zi, ariqning
labi, dengizga yaqin orol shaklida turtib chiqgan joy – burun va boshqalar;
mikrotoponim   –   (yunoncha   mikro   kichik,   topos–joy)   –   mahalliy
aholigagina   ma`lum   bo’lgan   kichik   geografik   obyektlar   nomi.   Jarlar,   quduq,
ariqlar, mahalla, guzar va boshqa geografik nuqtalarning nomlari;
onomostika   –   tilshunoslikning   har   qanday   atoqli   otlarini   o’rganadigan
bo’limi;
oronim   – (yunoncha oros – tog’, onim, ism) orografik – rel’ef , elementlar
tog’, qir, adir, past balandliklarning nomi;
13 oykonim   (yunoncha   oykos   –   uy,   turar   joy,   makon)   –   shahar,   qishloq,
mahalla kabi aholi turar joylarining atoqli oti;
komonim  – (yunoncha komos qishloq) har qanday qishloqlarning atoqli oti;
polisonim  – (yunoncha polis – shahar) har qanday shaharning atoqli oti;
urbonim   –   (lotincha   urbonus   –   shahar)   shahar   ichidagi   maydon,   ko’cha
bozor va hokozolarning nomi . Masalan, Registon maydoni, Eski Juva bozori;
speleonim nomlar  – (yunoncha speleon - g’or, ungur), g’or, ungur, yer osti
karst   hodisalarining   barcha   turiga   qo’yilgan   nomlar.   Hazrati   Dovut   g’ori,
Zindanak karst qudug’i va hokozo.
1.2 O’zbekistonda toponimlarni rivojlanishining geografik jihatdan
tadqiq etilishi
O’rta   Osiyo,   xususan,   O’zbekiston   joy   nomlariga   qiziqish   qadimdan
boshlangan.   Qadimgi   yunon   olimlari   Gerodot   (Tarix),   Strabon   (Geografiya),
Pomponiy   Mela(Xoreografiya)   va   boshqa   bir   qancha   sayyoh   va   olimlarning
kitoblarida   joyning   geografik,   tarixiy   ma’lumotlaridan   keltirish   bilan   birga,   shu
nomning   ma’nosi,   kelib   chiqishining   sabablariga   oid   ham   ko’plab   ma’lumotlar
yozibganlar.
O’zbekiston  geografik joy nomlarining o’rganishda O’rta Osiyolik mahalliy
olimlarning   asarlarida   keltirilgan   boy   va   xilma-xil   faktik   ma’lumotlar   muhim
toponomik   manbalardir.   Beruniy,   Narshaxiy,   Yusuf   Xos   Hojib,   Mahmud
Koshg’ariy,   Yoqut   Hammaviy,   Alisher   Navoiy,   Mirzo   Ulug’bek,   Hofizi   Abru,
Nosir   Xisrav,   Sharafuddin   Ali   Yazdiy,   Nizomiddin   Shomiy,   Abulg’ozi
Bahodirxon,   Hofiz   Tanish   Buxoriy   kabi   yozuvchi,   sayyoh,shoir,   tabiatshunos
olimlarning   asarlarida   ko’plab   qimmatli   toponomik   ma’lumotlarni   topish
mumkin. Narshaxiyning “Buxoro tarixi»   asarida Buxoro va uning atrofidagi eng
qadimgi nomlarning  qayd etilishi bilan birga, ularning toponomik izohi ham aniq
misollar,   dalillar   asosida   yoritib   berilgan.   Bu   asarda   keltirilgan   nomlarning
ko’pchiligi hozirda ham shu nom bilan ataladi.
14 O’rta Osiyo toponomiyasi va geografik terminshunoslikning rivojida Mahmud
Koshg’ariyning “Devoni lug’ati turk» asari muhim ahamiyatga ega. Asarda aholi
manzilgohlari   nomlari,   etnik   birliklar,   tili,   lingvistik   xususiyatlari,   hududning
mahalliy   terminlari   haqida   qimmatli   ma’lumotlar   berilgan.   S.Qorayevning
ma’lumotiga   ko’ra   «Devon»da   200   ga   yaqin   toponimlar,   shuningdek   ko’plab
etnomimlar,   o’simlik   va   hayvon   nomlari,   turli   tabiat   hodisalari,   shuningdek,   bir
qancha geografik terminlar keltirilgan.
«Boburnoma»da   XV   –   XVI     asrdagi   toponim   o’sha   vaqtdagi   talaffuzi   va
yozilishida berilgan. Etimologik izohlar, taqqoslar juda ko’p «Sayhun daryosikim,
Xo’jand suyiga mashhurdir», «Fanokat xolo Shohruhiyaga mashhurdir», «Axsini
kitoblarda Axsikat bitirlar», «O’rtatepakim, as loti kitoblarda Usrushna va Usrush
ham   bitirlar»,   «Kesh   shahrini   bahorlar   sahrosi   va   shahri   va   bomi   va   tomi   sabz
bo’lur uchun Shahrisabz ham derlar».
Toshkentlik   Muhammad   Haydar   Mirzoning   «Tarixi   Rashidiy»   asarida   ham
toponimik   izohlar   ko’p.   Masalan,   hozirgi   Tojigiston   bilan   Afg’oniston
chegarasidagi Zafar qal’asining tarixi bunday izohlangan: 
«Badaxshonda Muborakshoh bir joyni mahkam berkindi (hujumni qaytardi)
Bu jihatdan bu qal’ani Zafar atabdilar.  Yana bir vaji ulki, Badaxshonda bir qabila
xalq   bordirki   o’zlarini   muzaffar   atarlar.   Mazkur   Muborakshoh   ul   qabiladin   erdi.
Ul jihatdan qal’ani Zafar ismi bilan atabdilar. Qal’ai Zafar Badaxshonda poytaxt
erdi » .   Yuqoridagi   ma’lumotlardan   ko’rinib   turibdiki   joy   nomlari   juda   uzoq
o’tmishga borib taqaladi. Davrlar o’tishi bilan geografik joylariga bo’lgan qiziqish
ilmiy ishlarda o’z ifodasini topa boshladi. Yaqin o’tmishda    joy nomlari borasida
professor   S.Qorayev   toponomik   tadqiqotla ri     katta   o’rin   tutgan.   Olim     tarixiy
geografik   toponomik   asarlarning   ahamiyati   haqida   to’xtalib   o’tar   ekan:   Amir
Temur   va   Temuriylar   tarixi,   birinchi   galda   Sharafuddin   Ali   Yazdiy   va
Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma» asarlari, Zaxriddin Boburning xotiralari –
«Boburnoma»,   Hofiz   Tanishning   «Abdullanoma»   va   boshqa   asarlarida   ko’plab
geografik nomlar tilga olinganligi va bu materiallar toponomik tadqiqotlar uchun
bebaho   manba   ekanligini   aytib,   bunday   boy   manbalarni   o’rganmasdaan   turib,
15 O’zbekiston   toponimiyasi   haqida   fikr   yuritish   ko’ngildagidek   samara   bermaydi,
deb hisoblaydi.
Sobiq   Ittifoq   davrida   O’zbekistonda   toponimika   fanining   va   geografik
atamashunoslikning   rivojlanishida   professor   H.Hasanov,   tilshunos
toponomistlardan   professorlar   -   T.Nafasov,   Z.Do’simov,   dotsent
N.Oxunovlarning xizmatlari katta bo’ldi.
Geologiya-minerologiya   fanlari   doktori   R.Musin   va   X.Raxmatullayev   esa
O’rta   Osiyodagi   foydali   mineral   boyliklarining   hududiy   joylashishida
toponimlarning    mazmun  moxiyatiga  ko’ra   qidirish  borasida   foydali  va   qiziqarli
ilmiy ishlar olib bordilar.   Shuning natijasida geologik qidiruv ishlarida geografik
joy nomlarining rolini yanada oshirishga erishdilar.
Tilshunos   olim   T.Nafasovning   toponimika   fanining   rivojlanishiga   qo’shgan
xissasi   yanada   salmoqlidir.   Uning   «Janubiy   O’zbekiston   toponimiyasining
etnolingvistik   analizi»   (1985),   «Qishlogingiz   nega   shunday   atalgan?»   (1989)
asarlari toponimika fanining yangi qirralarini ochib berdi, ayniqsa bu tadqiqotlar
oykonimika ilmida yaratilgan dastlabki tadqiqotdir.
  Geografiya yunalishida olib borilgan toponimik tadqiqotlar maxalliy kadrlar
tomonidan   o’tgan   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlandi.   Bu   borada   professor
H,.Hasanovning   taqqiqotlari   diqqatga   sazovordir.   Uning   «Geografik   nomlar
imlosi»   (1962),   «O’rta   Osiyo   joy   nomlari   tarixidan»   (1965),   «Yer   tili»   (1977),
«Geografik   nomlar   siri»   (1985)   asarlari   shular   jumlasidandir.   Keyingi   vaqtlarda
toponimika   fani   geograf   olimlar   tomonidan   yanada   katta   ishtiyoq,   bilan   tadqiq
etilmoqda. Bu xususida P.G’ulomov va M.T.Mirakmalovlarning «Toponimika va
geografik terminshunoslik» (2005) nomli maxsus tadqiqoti mavjuddir. Ushbu asar
garchand   o’quv   qo’llanmasi   tarzida   yozilgan   bo’lsa-da,   u   xalq   terminlarining
toponimlar xosil qilishdagi rolini ochib beruvchi muhim manbadir.
Mamlakatimizda   toponimlar   kelib   chiqishi   tarixini   va   millat,   qabila,   elat,
urug’–aymoq nomlarining kelib chiqish tarixini (etnogenezi) hamda geografiyaga
oid   atamalarni   o’rganishda   Ya.G’.G’ulomov,   R.N.Nabiyev,
A.R.Muhammadjonov,   F.Abdullayev,   S.Ibrohimov,   O’zbekistonda   birinchi
16 toponimik kartoteka tuzishda ishtirok etgan. H.T.Zarifov, etnograflar – E.Fozilov,
M.Shoabdurahmonov,   X.Doniyorov,   R.Qo’ng’irov,   geograflar   –   H.Hasanov,
S.Qorayev kabilarning ishlari diqqatga sazovordir.
Sovet   Ittifoqi   bo’linib   ketgandan   so’ng   toponimlar   milliy   qadriyat
qatlamlaridan   biri   sifatida   qaray   boshlandi   ,   mustaqil   toponimik   siyosat
yuritilishiga   imkon   yaratildi.   Millat     tarixi,   madaniyati   va   tiliga   aloqador
bo’lmagan   shahar   va   qishloqlar   ,   ko’chalar   va   boshqa   geografik   ob’yektlarning
nomlariga o’zgartirishlar kirita boshlandi, tarixiy nomlar tiklandi, qayta nomlandi.
1989   –   yilda   tub   o’zgarish   ya’ni   o’zbek   tiliga   davlat   tili   maqomi   berilishi
oqibatida geografik ob’yektlarni nomlash va qayta nomlash borasida ham keskin
o’zgarish   nuqtasi  bo’ldi, toponimlarni milliylashtirish   muhofaza qilish jarayoni
boshlandi. 
O'zbekiston   hududidagi   geografik   nomlarning   kelib   chiqishi,
etimologiyasiga a'lohida e'tibor berish kerak. Toponomikada aniq va asosli izohlar
bilan   taxmin   va   farazlar   ham   ko'p.   Shuning   uchun   ushbu   mavzuda
mamlakatimizdagi   geografik   nomlarni   saralab   kundalik   matbuot   va   o'rta
maktabda ko'proq tilga olinadigan nomlarni izohini keltiramiz. Amudaryo - uning
dastlabki   nomi   «Ukus»   o'zbek   tilida   suv   daryo   deb   tarjima   qilinadi.   Qadimgi
olimlar  uni  «oks» tarzida yozib g'arb dunyosiga ma'lum  qildilar. Shundan «oks»
Amudaryoning  yunoncha  nomidan paydo  bo'ldi.  Ushbu  daryo  qadimda  «arang»,
o'rta   asrlarda   «jayxun»,   «omul»,   «vaxshu»   va   boshqa   nomlar   bilan   yuritilgan.
Mo'ynoq Orol dengizi  janubidagi shahar. Mo'yin -  bo'yin, oq aslida - aks kichik
so'zlardan   iborat   bo'lib   kichik   bo'yin   ma'nosini   bildiradi.   Ohangaron
O'zbekistonda   shu   nomda   shahar   daryo   plato   mavjud.   Bu   joyda   o'rta   asrning
boshlarida   temirchilik   rivojlangan   bo'lib,   temirchilar   degan   ma'noni   anglatadi.
Chortoq Namangan viloyatidagi  tuman. Buni  to'rt  tog' deb noto'g'ri  izohlaydilar.
Qadimda   to'rt   gumbazli   inshoot   ark,   qorovulxona,   qo'rg'on,   chortoq   deyilgan.
Chimyon Toshkent viloyatidagi cho'qqi va kurort nomi. Ruschada Chimgan aslida
Chimgon. Chimo'tzor, shirin ajriq, gon qo'shimchasi   suv daryo ma'nosini anglatib
chimgon   keyinchalik   talaffuzda   chimyonga   aylangan.   Tuyatortar   Zarafshondan
17 Jizzaxga   keltirilgan   kanal   nomi.   Kanal   qurilishida   asosiy   transport   vositasi   tuya
bo'lgani   uchun   shunday   nomlangan.   Tuyamo'yin   Amudaryoning   quyi   oqimidagi
suv   ombori.   Chetdan   qaraganda   ushbu   joy   tuyaning   bo'yiniga   o'xshaydi.   Aslida
tog', daryo va qumlik joylarning toraygan qismi tuyamo'yin deb atalgan
O’zbekiston   mustaqillikga   erishgandan   so’ng   toponimika   fani   yanada
rivojlana boshladi. Shuningdek yurtimiz toponimlarining nomlanishiga ham jiddiy
e’tibor   berila   boshlandi.   Sobiq   Ittifoq   davrida   yurtimizdagi   qishloq,   shaharcha,
ko’cha   va   boshqa   joy   nomlari     Lenin,   Marks,   Engel’s,   Lunacharskiy,   Kirov,
Vorishilov,   Lopatin,   Frunze,   Qizil   maydon   va   boshqa   nomlar   bilan   atalib
kelingan. Ajablanarlisi shundaki, bu shaxslarning ba’zilari umrida bir marta ham
yurtimizga   qadam   qo’ymagan,   bizning   tariximiz   va   qadriyatimizga   mutlaqo
aloqasi bo’lmagan kimsalar edi. Yoki shaharlardagi aksariyat turar joy mavzelari
“ S-1 » ,   “ S-2 » ,   “ T-3 »   degan,   hech   qanday   his   tuyg’u,   xotira   uyg’otmaydigan
mavhum   nomlar   bilan   atalib   kelingan.   Hozirda   bunday   nomlar   o’rnini   tariximiz
bilan   bog’liq,   chuqur   ma’noli   nomlar   egalladi.   Masalan   Toshkentning   o’zida
shaharning qadimgi 12 darvozasi nomi bilan ko’cha, mahalla paydo bo’ldi. 
Geografik   nomlarni   o’rganishda   muayyan   kichik   bir   hududdagi   nomlarni,
ularning ma’nosi, kelib chiqishi, talaffuzi masalalarini mahalliy aholi ishtirokida,
shu   hududga   oid   manbalar   asosida   o’rganish   yaxshi   samara   beradi.   Kichik
hududlardan   to’plangan   ma’lumotlar   ishonchli,   mukammal   bo’ladi.   Bunday
hududlarda   geografik   joy   nomlarini   yig’ishda   kartografik   usulidan   kengroq
foydalanish   kerak.   Shuningdek,   toponomik   anketa   tarzida   ko’p   savollarga   javob
topsa   bo’ladi.   Bunda   asosan   joy   nomining   qanday   ma’no   anglatishini,   rasmiy
hujjatlarda,   xaritalarda   va   ommaviy   axborot   vositalarida   qanday   atalishi,   eski
nomining   bor-yo’qligi,   shu   joydagi   aholi,   uning   milliy   tarkibi,   qanday   urug’lar
yashagani   yoki   yashab   kelayotgani,   ular   qayerdan   ko’chib   kelgani,   aholi   shu
nomni   qanday   talaffuz   qilishi,   aholi   punktining   qachon   paydo   bo’lganligi,
mahalliy   keksa   kishilardan   nomning   xalqona   talqinini,   shevada   qanday   atalishi,
joyning   tabiiy   geografik   xususiyatlari,   shu   joyda   ko’p   tarqalgan   o’simliklar,
hayvonlar   va   foydali   qazilmalar,   shu   hududda   sodir   bo’lgan   muhim   tarixiy
18 voqyealar,   aholining   kasb-hunari,   madaniy   hayoti,   urf-odatlari,   shu   joy   yaqinida
yirik   ob’ektlar   mavjudligi,   bu   joyda   qanday   mashhur   kishilar   yashaganligi,   joy
to’g’risida   afsonalar,   rivoyatlarning   mavjudligi,   joy   xalqona   talqinining   ilmiy
adabiyotlarda,   toponomik   lug’atlarda   berilishi   bilan   taqqoslab   ko’rish
masalalariga alohida e’tibor berish kerak.
Joy   nomlarining   kartotekasi   tuzilgandan   so’ng   ularning   turlari   bo’yicha
izohlanishi   maqsadga   muvofiq.   Binobarin,   kichik   hududlar   -   qishloqlar,
shaharchalar, mahallalar, ko’chalar, maydonlar va boshqa ob’ektlarning nomlarini
quyidagi turlarga bo’lish lozim: gidronimlar, oykonimlar, oronimlar, agroonimlar,
speleonimlar,   drimonimlar   (yunoncha   “drimos»-o’rmon),   urbanonim   (shahar
ichidagi ob’ektlarning nomlari), godonimlar (ko’cha nomlari), agronim (yunoncha
“agora»   -   maydon),   dromonimlar   (yo’llarning   nomlari),   tarixiy   obidalarning
nomlari, paraga-gonimlar (tashkilot va korxona nomlari).
Kichik hududlarning nomlarini yig’ish va o’rganishda joy nomlarini yig’ish
so’roqligidan   foydalanish   zarur.   Nomlarni   to’plash   va   o’rganishda
toponomikaning   tadqiqot   metodlaridan   keng   foydalaniladi.   Bu   metodlar
quyidagilar:
1.   Etimologik   metod.   Bu   metod   yordamida   geografik   nomning   qanday
ma’no   anglatishi,   nomga   asos   bo’lgan   so’z   yoki   topotermin   aniqlanadi,   ya’ni
etimologik   tahlil   qilinadi.   Etimologiya   ilmiy   va   xalqona   turlarga   bo’linadi.
Xalqona   etimologiya   geografik   nomning   mahalliy   xalq   talaffuzida   aytilishi,
nomning xalqona talqin etilishi bo’lganligi uchun unda turli afsonalar, rivoyatlar,
hikoyalar,   o’xshatishlar,   orzu-istaklar   bo’lishi   mumkin.   Shuning   uchun   xalqona
etimologiyani   qadimgi   qo’lyozma   manbalar,   mahalliy   ziyolilar   va   keksalar,
hududga oid chop etilgan ilmiy adabiyotlar bilan solishtirish maqsadga muvofiq.
Ilmiy   etimologiya   esa   shu   hududga   oid   ilmiy   manbalar,   tadqiqot   ishlari,
toponomik asarlar va izohli lug’atlarga asoslanadi.
2.   Tarixiy   metod.   Ushbu   metod   yordamida   o’rganilayotgan   hudud   joy
nomlari   qadimda   qanday   atalganligi,   tarixiy   davrlar   mobaynida   qanday
19 o’zgarishlarga   uchraganligi,   boshqa   qanday   tarixiy   nomlar   bo’lganligi,   nomning
kelib chiqishiga qanday tarixiy voqyealar sabab bo’lganligi aniqlanadi.
3.   Areal   metodi.   Mazkur   metod   orqali   muayyan   hududda   bir   xil   voqyelik,
hodisaning tarqalishi aks ettiriladi. Shu bois, bir xil tip guruhiga oid joy nomlari,
bir xil topoformant yoki muayyan guruh toponomik terminlar yordamida yasalgan
joy nomlari biror arealni hosil qiladi.
4.   Statistik   metod.   Ushbu   metod   yordamida   ma’lum   bir   hududda   geografik
nomlarning  miqdorini,  qo’llanilish  darajasini,   takrorlanishini  ko’rsatish  mumkin.
Muayyan   bir   hududda   geografik   nomlarning   biror   turlari   miqdorini   bilish   katta
ahamiyatga   ega.   Bunda   nomlarning   takrorlanish   darajasi   va   uning   miqdoriy
faolligini bilib olish imkoniyati tug’iladi.
5.   Taqqoslash   usuli.   Mazkur   metod   yordamida   joy   nomlari   bir-biriga
taqqoslanib o’rganiladi.
6.   Kartografik   metod.   Har   qanday   geografik   ob’ektlarning   nomlari   avvalo
x aritada   aks   etadi.   Shuning   uchun   toponomikada   ushbu   metoddan   keng
foydalaniladi.   Ma’lumki,   xaritashunoslikda   bir   qancha   metodlar   bo’lib,
toponomikada ularning ko’pchiligi qo’llaniladi.
Jumladan,   oykonimlarning   katta-kichikligi   belgilar   (geometrik   va   harfli
belgilar) usuli, bir xil turdagi, bir xil tilga tegishli yoki bir xil toponomik terminlar
yordamida   paydo   bo’lgan   toponimlar   areallar   usuli,   muayyan   toponomik
hodisalarning   takrorlanishi   biror   joyga   tegishli   diagrammalar   usuli,   keng
hududlardagi   toponomik   hodisalar   sifatli   va   miqdorli   rang   usullari,   geografik
nomlarning   muayyan   hududlar   bo’yicha   tarqalishi   nuqtalar   usuli,   muayyan
turdagi nomlarning biror hudud (masalan, O’zbekiston viloyatlari yoki tumanlari)
bo’yicha   tarqalishini   kartadiagramma   va   kartagramma   usuli,   geografik
nomlarning   ko’chish   hodisasini   harakatdagi   chiziqlar   usuli   yordamida
ko’rsatilishi   mumkin.   Kichik   hududlardagi   toponomik   tadqiqotlarda   bu   kabi
usullarni birga qo’llash yaxshi samara beradi. 
7.   Tasviriy   metod.   Ushbu   metod   yordamida   o’rganilayotgan   hududdagi
geografik nomlarning hozirgi holati, xususiyatlari toponimning paydo bo’lishi va
20 tuzilishi   jihatidan   o’rganiladi.   Yuqoridagi   metodlar   joy   nomlarini   ko’proq
geografik   nuqtai   nazardan   tadqiq   qilishda   ishlatiladi.   Tarixiy   yoki   tilshunoslik
nuqtai nazarda tadqiqotlar olib borganda boshqa metodlardan ham foydalaniladi.
Umuman   olganda,   kichik   hududlardagi   geografik   nomlarni   o’rganishda
yuqoridagi   metodlarning   bir   nechtasini   qo’llab   tadqiq   etish   ko’proq   va
mukammalroq ma’lumotlar to’plash imkonini beradi.
1.3. Geografik joy nomlarining hududiy tarqalishida ijtimoiy – iqtisodiy
omillarning ahamiyati
Bugungi   kunda   kishilar   o’zlari   yashaydigan   ko’cha,   mahalla,   qishloq   yoki
shaharlarning   nomlanishiga,   mavjud   nomlarning   ma’nosiga,   to’g’ri   aytilishi   va
yozilishiga   katta   qiziqish   hamda   e’tibor   bilan   qaramoqdalar.   Bir   so’z   bilan
aytganda, xalqimizning joylarga nom tanlash, ya’ni milliy toponomik madaniyatni
qayta   tiklanmoqda.   Bu   haqda   Prezident   I.A.Karimov   2008   yilda   chop   etilgan
“Yuksak   ma’naviyat-   yengilmas   kuch»   asarida   shunday   yozadi:   “Holbuki,
ajdodlarimiz   o’zlari   yashaydigan   mahalla,   shahar   va   qishloqlar,   bog’-
xiyobonlarga nom tanlashga juda katta e’tibor bergan. Misol uchun, Toshkentning
o’n   ikki   darvozasiga   berilgan   chuqur   ma’noli,   go’zal   nomlarni   olaylik.
Samarqand,   Beshyog’och,   Ko’kcha,   Chig’atoy,   Sag’bon,   Labzak,   Taxtapul,
Qorasaroy,   Kamolon,   Qo’ymas,   Qo’qon,   Qashqar   darvoza   degan   nomlar
avvalombor o’zining aniq tarixiy-jug’rofiy ma’nosi bilan ajralib turadi».
Toponimlar   orasida   amaliy   ahamiyati   bo’yicha   oykonimlar   alohida   o’rin
egallaydi. Oykonimlar deganda, shahar, qishloq, ovul va boshqa aholi maskanlari
nomlari tushuniladi. Aholi maskanlari ijtimoiy-iqtisodiy hamda tarixiy kategoriya
bo’lib,   ularning   nomlanish   jihatlari   vaqt   o’tishi   bilan   o’zgarib   boradi.
Oykonimlarni   o’rganishda   ularni   guruh-guruhlarga   bo’lib,   tasniflash   usuli   keng
tarqalgan. Aholi maskanlarini asosan ikki yirik guruhga bo’lib o’rganish mumkin:
 tabiiy yoki tabiiy-geografik oykonimlar ;
 iqtisodiy- ijtimoiy oykonimlar.
21 Tabiiy-geografik   oykonimlar,   o’z   navbatida,   suv   bilan   bog’liq,   relyefni   aks
ettiruvchi, o’simlik va hayvonot dunyosi nomidan olingan oykonimlarga bo’linsa,
iqtisodiy-ijtimoiy   oykonimlar   -kishilar   ismidan,   urug’-qabilalar   nomidan,   ishlab
chiqarish   va   ijtimoiy   sohalardan   olingan   oykonimlarga   bo’linadi.   Mazkur
oykonimlarni   chuqurroq   tahlil   etish   maqsadida   yana   kichik   guruhlarga   bo’lish
mumkin.   Quyida   oykonimlar   misolida   iqtisodiy   turmushni   aks   ettiruvchi
batafsilroq   to’xtalib   o’tiladi.   Hudud lar da   qadimda   hunarmandchilik   rivojlangan
tarmoqlardan   biri   bo’lgan.   Bu   soha   bilan   bog’liq   bo’lgan   joy   nomlari   ko’proq
mahalla   va   ko’chalarga   berilgan.   Qishloq   va   shaharlarida     Xolvoyi,   Chorvodor,
Charmgar, Bog’bon, Mehtar, Sohibkor, Xo’jabachcha, Astarbof, Baxmalbof,  kabi
joy   nomlari   qayd   etiladi.   O’zbekistonda   ham   kishilarning   iqtisodiy   turmushida
savdoning   ahamiyati   yuqori   bo’lgan.   Savdo   mazkur   hududning   gullab
yashnashiga   ta’sir   o’tkazgan.   Shuning   uchun   “bozor»   iborasi   oykonimlar
tarkibida ko’p tarqalgan. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi bilan bog’liq bo’lgan
Dehqonobod,   Doimobod   Mexnatobod,   Paxtakor,   Paxtachi,   Paxtaqaynar,
Paxtauchun, Piyozchilik, Pillakor, G’allakor, Bodomzor,  Bexizor   kabi qishloqlar
mavjud. 
Hozirgi   kunda   viloyatda   takroriy   va   shaxs   nomlarini   o’zgartirish   jarayoni
davom   etmoqda.  Berilayotgan  takliflarda   ham   iqtisodiy   turmushni   aks  ettiruvchi
variantlar asosiy o’rinni egallaydi.  Tuman  toponomik komissiyasiga  joy  nom lar ini
o’zgartirishga   takliflar   berilmoqda.   Tuman   bo’yicha   barcha   qishloq   nomlari
o’rganilib chiqildi va ularning nomlanishi bevosita shu joyning geografik, tarixiy
va etnotoponomik, oronomik, gidronomik va urug’ nomlari bilan bog’liq ekanligi
aniqlandi.   Taklif   etilayotgan   nomlar   toponomika   fani   qonuniyatlariga   mos
tushadi. Ob’ y ektlarni nomlashda toponomik qonuniyatlar talablarining bajarilishi
muhim.   Fandagi   toponomik   pozitivlik   qonuniyatiga   ko’ra,   nomlar
oykonimlarning   tabiiy   yoki   ijtimoiy-iqtisodiy   alomatlarini,   ya’ni   real   voqyea-
hodisalarni   o’zida   aks   ettirishi   zarur.   Ko’pchilik   geografik   nomlarning   vujudga
kelishida   oddiy   geografik   terminlar,   so’zlar   asosiy   rol   o’ynaydi,   ularning   oldiga
22 yoki orqasiga bir ot, sifat, son yoki qandaydir qo’shimcha qo’shilsa, ob’ektlarning
xususiyatlarini aks ettiradigan toponimlar hosil bo’ladi .
Yana   bir   turdagi   Ijtimoiy   muhitni   ifodalovchi   toponimlar   borki   ular   aholi
maskanlarini   shu   yerda   yashagan   urug'-qabila,   elat   nomi   bilan   atashning   keng
tarqalishidir.   Viloyatdagi   toponimlar   orasida   urug'-qabila   nomlarini   bildiruvchi
Adas, Butavoy,Toyloq, Andijoniy, Badal, Arabxona, Beshnayman, Boldir, Kichik
Naymancha,   Katta   Naymancha,   Tojik,   Toz,   Chimboy,   Chinoq,   Qalmoq,   Qora,
Arg’oncha,   Beshbarmoq,   Sarson,   Qoraqursoq,   Ulus,   Qo'ng'irot   kabi   nomlar   ko'p
takrorlanadi. Ba'zan toponim tarkibidagi bir element etnonim bo'lishi kuzatiladi..
Antropooykonimlarning   vujudga   kelishi   jamiyatda   sinflarning   paydo
bo'lishi, quldorlik tuzumi davridan shakllangan. Xususiy mulkchilikka qaratilgan
feodalizm   paytiga   kyelib   joyning   asosiy   farqlovchi   belgisi   sifatida   uning   kimga
qarashli ekanligi, egasi olingan. Natijada, katta hududlar, qishloq va mahallalarga
yirik   feodallar,   urug'   va   jamoa   boshliqlari,   mahalliy   hukmdorlar   nomi   qo’yila
boshlangan.   Bu   holat   XX   asrning   boshlariga   qadar   davom   etgan   bo'lsa,   hozirda
mahallalar,   ko'chalar,   maydonlar,   xiyobonlar,   bog'lar   va   aholi   punktlarining
boshqa   tarkibiy   qismlariga,   korxonalar,   muassasalar,   tashkilotlarga,   fizik-
jo'g'rofiy,   geologik,   tabiati   muhofaza   etiladigan   va   boshqa   ob'ektlarga   davlat,
jamoat   arboblarning,   siyosiy   arboblarning,   vatan   himoyachilari,   myehnat
qahramonlari, fan, madaniyat arboblari va boshqa xizmat ko'rsatgan odamlarning
nomini berish orqali antropooykonimlarning katta qatlami yaratilmoqda.
I-bob bo’yicha xulosa
1. Samarqand   viloyat   toponimlarini   yig’ish   va   ularni   tabiiy,   ijtimoiy   –
iqtisodiy geografik jihatlarini aniqlandi.
2. Samarqand   viloyat   geografik   jihatlarilarining   hududiy   tarqalish   va
nomlanish qonuniyatlarini o’rganildi.
23 II - BOB. SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARINING TABIIY
VA IJTIMOIY - IQTISODIY GEOGRAFIK TARQALISHI
2.1. Samarqand viloyati geografik o’rni va joylashuvi hamda xo’jaligi
ixtisoslashuvida joy nomlarining tarqalishi
Samarqand   viloyati   joylashgan   O’rta   Zarafshon   vodiysi   shimoldan   Nurota
tog'i va Oqtog', janubdan Zarafshon tizma tog'lari bilan o'ralgan. Vodiy sharqdan
g'arbga   pasayib   boradi   va   shimoli-sharqda   Qizilqum   cho'liga,   janubi   –   g'arbda
Qarnabcho'lga   tutashib     ketadi.   Aholisining   to'rtdan   uch   qismidan   ko'prog'i
o'zbeklar, qolgani oz sonli boshqa millat vakillariga mansub.   Iqlimi kontenental ,
namgarchilik   qo’shni   Navoiy   viloyatiga   qaraganda   biroz   ko’proq   (300-400mm)
Eng ko’p yog’in Omonqo’ton atrofida – 1000 mm. Asosiy daryo mintaqa ijtimoiy
–   iqtisodiy   rivojlanishining   «o’qi»   bo’lib,   u   Samarqanddan   sal   o’tgandan   so’ng
ikkiga, ya’ni Oqdaryo va Qoradaryoga bo’linadi, viloyat chegarasida esa (Xatirchi
tumanida) ular yana qo’shiladi, ikki daryo oralig’i Miyonqal deb ataladi. 
Vohaning   asosiy   daryosi   hisoblangan   Zarafshon   doimiy   aytarlicha   suv
zaxiralariga   ega   bo’lgan   irmoqlari   ancha   oz.   Samarqanddan
yuqoriroqda,Tojigiston   Respublikasining   Panjekent   tumaniga   qo’shni   joyda
Zarafshonning   tog’   oralig’laridan   vodiyga   chiqish   qismidan   kanallar   boshlanadi.
Ulardan   eng   muhimi   qadimgi   Darg’om   hisoblanib   ,   aynan   shu   kanaldan     Eski
Anhor   kanali   suv   oladi   va   u   Qashqadaryo   viloyatining   Chiroqchi   tumanini   ham
sug’oradi. Kattaqo’rg’on, Oqdaryo, Tursunboy suv omborlari, Narpay, Bulung’ur
kanallari   ,   Beshariq     arig’i   ham   dehqonchilik   rivoj   topgan   hududlarni   suv   bilan
ta’minlaydi.   Yuqorida   nomilari   tilga   olingan   gidrotoponim   nomlari   albatta
geografik ob’yektning joylashgan o’rni, xususiyati va sh yerda joylashgan aholiga
nisbatan nomlangan. Gidrotoponim ba’zi hollarda oykonimlarga ham ko’chganini
guvohi   bo’lamiz.   Shu   o’rinda   takidlash   joizki,   viloyat   iqtisodiyotining
shakllanishida   mineral   resurslarga   ko’ra   agroiqlimiy   sharoitlarning   roli   katta.
Samarqand viloyati mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida muhim mavqeyga ega. Bu
24 yerda   mashinasozlik,   oziq   ovqat   sanoatlari,   paxta,   uzum,   tamaki   yetishtirish,
xalqaro   turizm   ixtisoslashgan   tarmoqlar   hisoblanadi.   Samarqand   viloyati   qulay
geografik   o’rinda,   respublikamizning   markaziy   qismida   joylashgan.   U   g’arb   va
janubi–g’arbda Navoiy,  shimoli sharqda Jizzax, janubda Qashqadaryo viloyatlari
bilan,   janubi   –   sharqda   qisqa   masofada   Tojigiston   Respublikasining   So’g’d
(Panjikent   rayoni)   viloyati   bilan   chegaradosh.   Bugungi   Samarqand   viloyati
qo’shni   viloyatlarning   tutash   rayonlari   bilan   ham   azaldan   bog’liq.   (Jizzax
viloyatining   G’allaorol     va   Baxmal,   Navoiy   viloyatining   Nurota   va   Xatirchi,
Qashqadaryoning   Kitob   va   Shahrisabz   tumanlari).   Yer   usti   tuzilishi,   asosan
balandlik   va   tog’oldi   va   tog’liklardan   iborat.   Nisbatan   pastqam   joylar
Kattaqo’rg’on shahridan g’arbroqda hamda chekka janubi – g’arbda bor (Qarnob.
Viloyatning   eng   baland   nuqtalari   2000-2100   metrga   etadi.   Ular   Nurota   va
Zarafshon tizmalarida, Urgut va Qo’shrabot tumanlarining eng chekka qismlarida
qad kutargan.Shuningdek viloyat orografiyasida Oqtov, Qaroqchitog, G’ubdintov
kabi   tog’   tizmalar,   Paxtachi   tumanining   o’rtasida   Qarnob   cho’li   atrofida   1000-
1100   metr   balandliklar   ham   ko’zga   tashlanadi.   Umuman   olganda,   Samarqand
viloyatining   sharqiy   qismida   joylashgan     Bulung’ur   va   Jomboy,   markazdagi
Samarqand   Toyloq,   Oqdaryo,   Pastdarg’om,   Payariq   hamda   uning   g’arbiy
qismidagi   Ishtixon,   Kattaqo’rg’on,   Paxtachi,   va   Narpay   tumanlari,   demak,
mintaqa   tumanlarining   ko’pchiligi   asosan   tekisliklardan   tashkil   topgan.   Bu
tekislik   janubi-sharqdan   shimoli-g’arbga   yunalishida,   ya’ni   ushbu   tarixiy-
geografik   mintaqaning   oziga   xos   o’zagi,   ijtimoiy-iqtisodiy   yo’lagi   hisoblangan
Zarafshon   daryosi   sohillari   bo’ylab   nishablikka   ega.   Qolgan   qismi   aniqrog’i
Urgut,   Qo’shrabot   va   Nurobod   tumanlarini   tog’   va   tog’   oldi,   cho’l   hududlarini
kiritish mumkin. Viloyat tabiiy resurslarga birmuncha boy. Jumladan Qo’shrabot
tumanida   oltin   (Zarmitan),   Nurobod   tumanida   volfram   va   molibden   (Ingichka),
Urgut   tumanida   marmar,   Samarqand   tumanida   ohak   (Ohakli)   va   boshqalar   bor.
Yuqoridagilardan   tashqari,   mintaqa   hududida   oltin   Oqbel,   Oltinqozg’on,   bazalt
Zarband,   granit   Gurmak,   Qo’shrabot   ,   kaolin   va   alunit   Oqtosh,   volfram   rudalari
25 Yaxton, Urgut, turli xil qurilish materiallari Jom, Bulung’ur, Ishtixonda topilgan.
Biroq, bu tabiiy-resurs salohiyatidan hozircha to’laligicha foydalanilmayabdi. 
Samarqand viloyati respublikamizda eng birinchilar qatorida tashkil etilgan.
U 1938 yilda 15 yanvar  ushbu ma’muriy   maqomni    olgan. Maydoni  16,8 ming
km.kv.   yoki   O’zbekiston   hududining   3,7%   teng.   Uncha   katta   bo’lmagan
mintaqada 2022 yil 1 yanvar holatiga ko’ra 4 million 312 ming 99 kishi yashagan.
Hududining ko’lami bo’yicha respublikamizda 7-o’rinda, aholisiga ko’ra birinchi
o’rinda turadi.  Samarqand viloyati ma’muriy jihatdan 14 qishloq tuman tumanlari,
11   shahar   va   88   ta   shaharchalardan   iborat.   Bu   yerda   125   ta   qishloq   fuqorolari
yig’inlari,   1871   ta   qishloq   aholi   punktlari   mavjud.   Geografik   joy   nomlarining
aksari   qismi   o'zbekcha   toponimlardir.   Shu   bilan   qatorda   sug'dcha,   arabcha,
turkcha,   forscha   toponimlar   ham   katta   o'rin   tutadi.   Viloyat   hududidagi   eng
“qadimiy» qishloq tumanlari 1926 yilda tashkil etilgan: 
Bulung’ur   tumani   shimolda   Jizzax   viloyatining   G’allaorol   tumani,   sharqda
Baxmal   tumani,   g’arbda   Samarqand   viloyatining   Jomboy   tumani,   janubi   –
g’arbda   Toyloq   tumani,   janubda   Urgut   tumani   va   janubi   –   sharqda   Tojigiston
bilan   chegaradosh.   Bulung’ur   tumanida   1   ta   shahar   va   7   ta   qishloq   fuqorolar
yig’ini mavjud. Bulung’ur nomining kelib chiqishi haqida 2 ta rivoyat mavjud. 1)
«Bulung’ur»   so’zi   mo’g’ulcha   “Bulug’ar»   ya’ni   loyqa   suvni   ma’nosida   kelgan
bo’lsa   2)   afsonaga   «Burulg’ur»   so’zidan   olingan   deyilgan.   Bulung’ur   tumani
hududidan oqib o’tuvchi Bulung’ur arig’i vodiyning eng qadimiy ariqlaridan biri
bo’lib, boshlanishidan to oxiriga qadar uning uzunligi 90 km va u shu masofada
burili-burilib   oqganligi   sababli   ariqning   nomi   «Burulg’ur»   deya   nom   olgan.
Keyinchalik   bu   nom   tuman   nomiga   ham   aylangan.   Ariq   Bulung’ur   va   Payariq
tumanidagi joylarni suv bilan ta’minlaydi va Oqdaryoga qo’yiladi. 
Narpay   tumani   viloyatning   janubida   joylashgan.   Sharq   va   g’arbdan
viloyatning   Kattaqo’rg’on   va   Paxtachi,   shimoldan   Navoiy   viloyatining   Xatirchi
tumani,   janubdan   Nurobod   tumani   Qashqadaryo   viloyatlari   bilan   chegaradosh.
Tumanda 1 ta shahar Oqtosh, 1 ta shaharcha  Mirbozor, 9 qishloq fuqorolar yig’ini
bor. 
26 Payariq   tumani   shimoli-g’arbda   viloyatning   Qo’shrabot,   g’arbda   Ishtixon,
janubda Oqdaryo va Jomboy, shimolda Jizzax viloyatining Forish, shimoli-sharqda
G’allaorol   tumanlari   bilan   chegaradosh.   Tumanda   2   ta   shahar   Payariq   va   Chelak
mavjud.   Payariq nomi tuman va qishloq nomidir. Toponim pay va ariq qismlaridan
iborat.   Pay   qo’shilgan   birlashgan   ma’nolarida   ya’ni   «Payariq»   ariqlar   o’zaro
birlashgan   qo’shilgan   joydagi   qishloq   demakdir.   Samarqand   tumani   shimolda
Oqdaryo,  shimoli-sharqda   Jomboy,   sharqda   Bulung’ur,   janubdan  Urgut,  g’arbdan
Nurobod   Pastdarg’om   tumanlari   bilan   chegaradosh.   Samarqand   so’zining   kelib
chiqishi  haqida  juda   ko’plab  taxminlar   mavjud.  So’zning  birinchi   qismi  «Samar»
shaharga asos  solgan yoxud bosib  olgan  kishi  deyilsa,  ikkinchi  qismi  esa  «qand»
qo’rg’on, shahar, qishloq demakdir.  Ammo tarixiy manbalarda hech qanday Samar
ismli   kishi   haqida   ma’lumotlar   aniqlanmagan.   Antik   davr   asarlarida   Marokanda
deya   atalgan.   Bu   ancha   aniq   ma’lumot   bo’lib   Marokanda   –   Samarqand
atamasining yunoncha aytilishi bo’lib «Samarya» ya’ni «yig’ilish, yig’in» so’zidan
kelib   chiqgan.   hisoblanadi.   XI   asr   allomalaridan   Mahmud   Koshg’ariy,   Abu
Rayhon   Beruniy   shahar   nomini   «Semizkent»   ya’ni   «semiz   qishloq»   nomining
buzib aytilishi  deb tushuntiradilar. 1992.yilda tashkil  etilgan Toyloq tumani nomi
tuyaning endigina  to’g’ilgan  bolasi,   bo’taloq  bir   yoshdan  oshgach  esa  toyloq  deb
ataladi.   O’zbek,   qoraqolpoqlarda   toyloq   (aniqrog’i   toyloqli)   degan   urug’   bor.
Tayloq - etnooykonimdir.
Maydoni bo’yicha eng katta tuman Nurobod - 4,86 ming kv.km yoki viloyat
hududining   28,9%.   Nurobod   so’zining   ma’nosiga   qaraydigan   bo’lsak,   obod   -
qadimda ham hozirgi kunda ham qishloq nomini yasovchi so’zdir. Nurobod – jar,
o’prilgan   joy,   o’yiq,   chuqurlikdagi   mavjud   bo’lgan   qishloq.   Viloyatning   ikkinchi
“qanoti” - Qo’shrabot tumani ancha katta - 2,16 ming kv.km. Ayni vaqtda Toyloq
tumani hududi atiga 0,28 ming kv km.  Qadimda Samarqand viloyati hududida tub
joy   aholisi   tomonidan   dehqonchilikning   barcha   turlari   yaratilgan   va   rivojlangan
bo’lgan. Shu sababdan viloyat hududida ekin turlari bilan nomlangan joy nomlari
ham ko’plab uchratish mumkin. Masalan, Bulung’ur tumanida - Katta Paxtaboshi,
Kildon,   Yalpizg’och,   Sho’ra,   Bog’bon,   Sohibkor;   Jomboyda   -   Arpa,   Gul,
27 Chorvodor; Kattaqo’rg’on - Olmazor, Sebiston, Qorayantoq; Nurobodda - Anjirli,
Jiydali,   Uzumli,   G’allakor   kabi   joy   nomlarining   tarqalishi   bevosita   dehqonchilik
bilan   bog’liq   ijtimoiy   mehnat   taqsimoti   natijasida   keyinchalik   hunarmandchilik
ajralib   chiqqan   va   bu   ham   joylarni   nomlashda   asos   qilib   olingan.   Xususan
Pastdarg’omda   -   Baqqol,   Mullamirza,   Yangidehqon,   Zarbdor;   Samarqand
tumanida   -   Itchilar,   Ipakchi,   Misgaron,   Mergan;   Urgut   tumanida   -   Kulolchi,
Kamongaron; Payariq tumanida - Qozi, Boqachi, Batrak kabi aholi punktlari kasb
hunar   bilan   bevosita   bog’langandir.   O’sha   vaqtlarda   bu   hududda   qog’oz,   ipak
matolar,   shisha   buyumlar   ishlab   chiqarish   rivojlangan   bo’lgan,   hatto   ishlab
chiqarilgan   mahsulotlar   xorij   mamlakatlarida   eksport   qilingan.   1-2   asrlarda
Samarqand   Kushon   podsholigi   tarkibidagi   Sug’dning   yirik   shahri   bo’lgan,   bu
vaqtlarda   bu   yerda   Sug’diy   tillardan   kelib   chiqgan   toponimlar   keng   tarqala
boshlaydi.   Nush,   Og’ajon,   Xurmi,Sug’ot,   Kerayit,   Beshkent,   Kushon,   Ishot,
Jalolobod, Mirzapalvon, Ispanza, Chinobod kabi hududlar sug’diycha nomlangan.
Shu aholi joylarida Kushon podsholigining   savdo va qog’oz ishlab chiqarish   va
boshqa   tarmoqlari   rivojlangan   bo’lgan.   O’rta   Osiyo   davlatlari,   Xitoy,   Kavkaz,
Qora dengizbo’yi, O’rta   yer dengizi davlatlari bilan savdo yo’lga qo’yilgan. Shu
tariqa viloyat geografik o’rni va jamiyat va tabiat tizimidagi aloqalar , insonlarning
nomlarga   bo’lgan   ehtiyojining     ortishi   yoki   joydagi   o’zgarishlar   o’z   navbatida
toponimlarga ta’sir etgan. 
2.2 .  Samarqand viloyati tumanlari toponimlarini guruhlashtirish
Bilamizki,   geografik   nomlar   vujudga   kelgan   vaqti,   qaysi   tilga   mansubligi,
mazmun va tuzilishiga ko’ra bir biridan juda farq qiladi.   Xullas, terminlarni turli
mezonlarga   ko'ra   guruhlashtirish   mumkin.   Har   bir   fanga   oid   terminlarni
guruhlashtirilgan   holatda   o'rganish   shu   fanning   terminlarini,   binobarin
terminologiyasini chuqurroq o'zlashtirib olish imkoniyatini beradi.  Ayniqsa, tabiiy
geografiyaga oid terminlar aksariyat hollarda tabiiy geografik ob’yekt turini ifoda
etadi.   Shuning   uchun   tabiiy   shu   bilan   bir   qatorda   ijtimoiy-iqtisodiy   geografik
28 terminlarni   yaxshi   bilish     geografiya   fanini   chuqurroq   o'zlashtirish   imkonini
beradi.  Quyida viloyat toponimiyasini qaysi tilgan kelib chiqishiga ko’ra 
 Eng   qadimgi   nomlar   (Tarixiy   shaharlar   nomi.   Masalan,   Samarqand,
Buxorovah.)
 Eron tilidan kelib chiqqan nomlar (masalan, dug‘oba, tuzkon va b.).
 Turkiy tilidan kelib chiqqan nomlar (Sarisuv)
 Slavyan tilidan  kelib chiqqan nomlar.
 Arab tilidan kelib chiqqan nomlar 
Mo’g’il tilidan kelib chiqqan 
2. 1- jadval
Bulung’ur tumanidagi joy nomlarining qaysi tildan kelib chiqishiga
ko’ra tasnislanishi aholi punktlari misolida
sug'diy arab Mo’g’il fors turkiy mustaqillik
1 Katta 
jonxo'roz Alamli Barlos Lalmikor Bo'ston Yangiyo'l
2 Beshkal Botbot Mitan Chibat
3 Bulung'ur Navruz Qorakesak
4 Mo'g'al–
Urgut Tig’iriq
5 Quralas Farmontepa
6 Xo’jabachca
7 Sho’ra
5,2% 10,5% 26,3% 36,8% 15,%
Ishtixon   tumanida   joynomlarining   shakllanishida   mahalliy   geografik
terminlar   roli.   Ishtixon   tumanida   toponimlarining   vujudga   kelishida   toponimlar
shakllanishining   umumiy   qonuniyatlari   o‘z   ifodasini   topgan.   S h uningdek,
Ishtixon joynomlarining shakllanishida faqat mahalliy toposistemaga xos bo‘lgan
qonuniyatlar   ham   mavjud.   Bu   qonuniyatlar   tumanning   iqtisodiy   geografik
joylashgan o‘rni, aholining milliy tarkibi, ularning   asrlar   davomidagi   tarixi   va   h.k.
29 bilan   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   bog‘liqdir.   Albatta   tarix   bilan   bog’liq   holda   toponimlar
qaysi millat tomonida aytilganligini qaysi tildan kelib chiqilganligini ko’rishimiz
mumkin.
2.1-rasm. Ishtixon tuman toponimlari til guruhlari
Yer   yuzidagi   barcha   toponimlarning   ko‘pchilik   qismida   da stavval   turdosh
otlardan   tarkib   topgan.   Keyinchalik   esa,   geografik   nomlar   (toponimlar)
mazmunan   va   shaklan   atoqli   otlarga   aylanib   borgan.   Ko‘pchilik   toponimist,
qadimgi   tillarda   atoqli   otlar   bo‘lmagan.   Masalan,   Avstraliya,   Afrika   va
Amerikaning   mahalliy   xalqlari-aborigenlar   tillarida   atoqli   otlar   juda   kam   uchrar
ekan. Bunday   tillarda   turdosh   otlar   yoki   qandaydir   iboralar   atoqli   otlar   vazifasini
bajarishi   mumkin.
30 2.2-rasm. Samarqand viloyatining joy nomlari karta-sxemasi
Insoniyat   jamiyati   rivojlanishining   ilk   bosqichlarida   o‘sha   davr   odamlari
uchun   yashash   makoni   juda   chegaralangan   va   geografik   ob’ektlarni   nomlash
uchun   ham   zaruriyat   deyarli   yo‘q   edi.   Ular   tog‘larni,   tepalarni   (umuman   barcha
rely’ef   ob’ektlarini)   -   «tog ’ »,   daryo,   jilg‘a,   soy   va   h.k.     « suv»,   « daryo»,   ko‘l,
dengiz,   okeanlarni   esa-   « dengiz»   shaklida,   ya’ni   faqat   bittagina   turdosh   ot   bilan
nomlashgan.   Uzoq   vaqt   davomida   tilning   rivojlanishi   yoki   xalqlarning   yashash
joylarini   o‘zgartirishi   bilan   geografik   terminlarning   (yuqorida   qayd   etilgan
turdosh   otlar)   aksariyati   foydalanishdan   chiqib   qolgan   va   ular   ob’ektlarni
ifodalovchi   «nom»ga   (toponimga)   aylanib,   hozirda   ham   saqlanib   kelmoqda.
Bunga sabab yangi avlod yoki yangidan kelib joylashgan boshqa tilda gapiruvchi
31 aholi bu terminlarni (turdosh otlar) ma’nosi noma’lum bo‘lgan atoqli ot (toponim)
sifatida qabul qilgan.
Ko‘pchilik   yirik   daryo   va   tog‘lar   qadimda   oddiygina   suv,   tog‘,   tepa   deb
atalgan.   Bu   oddiy   suv,   tog‘,   tepa   kabi   so‘zlar   keyinchalik   geografik   nomga
(toponimga)   aylangan.   Masalan,   «don»   so‘zi   qadimgi   skiflar   tilida   «daryo»
ma’nosini   bildirgan,   skiflar   avlodi   hisoblanmish   hozir   giosetin   tilida   bu   so‘z   asl
ma’nosida saqlanib qolgan. 
Mazkur qonuniyat Ishtixon tuman i joy nomlarida   ham   o‘zi   fodasini   topgan.
Bu   qonuniyat,   ayniqsa,   tumanning   ba’zi   gidronimik   toponimlari   uchun   xos
hisoblanadi. Jumladan,  ariq   , anhor   terminlarining   aksariyati   dastlab   nom   sifatida
qo‘llanilgan.   Keyinchalik   terminga   aylanib,   toponimlar   tarkibida   qo‘llaniladigan
bo‘lgan.Aslida   mahalliy   geografik   terminlarning   gidronim,   oronim,
oykonimlarning shakllanishidagi ishtiroki birdek deb bo‘lmaydi. Masalan Belarus
gidronimlarining   faqat   10   foizigina   mahalliy   geografik   terminlar   ishtirokida
yasalgan.   Biroq,   oykonimlar   yasalishida   bunday   mahalliy   terminlar   55 - 60 %   ni
tashkil   etadi.   Farqlarning   bu   kabi   katta   bo‘lishini   ayrim   tadqiqotchilar
gidronimlarning oykonimlardan qadimgiroq ekanligi bilan izohlaydi. Haqiqatdan
ham   qadimgi   toponimlarning   o‘zgarib   ketishi   ular   tarkibidagi   terminning
yo‘qolishi yoki  yoki nom tarkibida bo‘lishi mumkin. 
Mahalliy   geografik   terminlardan   geografik   nomlar   etimologiyasini
aniqlashda   foydalanish   bilan   birga,   ma’no   siljishi   (ko‘chishi)   va   termin
ma’nosining   o‘zgarishga   uchrashini   ham   e’tiborga   olish   zarur.   Bunday
o‘zgarishlar   aniq   geografik   tarixiy   va   iqtisodiy   sharoitlarga   bog‘liq   bo‘ladi.
Ba’zan   termin   mazmuni   uning   birlamchi   mazmunidan   boshqacha   bo‘lib   qolishi
ham   mumkin.   Masalan,turkiy   tillardagi  umumiy   «qir»   termini  hozirgi   turk  tilida
tekislik,   dala,   qirg‘iz   tilida   pasttog‘lar,   qozoq   tilida   pasttog‘lik,   turkman   tilida
qattiq,   tekis,   ochiq   yuzali   platolar,   o‘zbek   tilida   yuzasi   baland   past,   mutlaq
balandlig   200-500   metr   bo‘lgan   y erlar   ma’nolarini   anglatadi.   Bunday   holatni
Ishtixon   tumanidagi   mahalliy   geografik   terminlardan   «qala»   termini   misolida
ko‘rish   mumkin.   Bu   terminni   o‘zbek   tilidagi   « qal’a»   termini   bilan   aynan   bir   xil
32 desa ham bo‘ladi. Lekin, o‘zbek   tilidagi «qal’a» - istehkom, qo‘rg‘on ma’nolarini
anglatgan .   Geografik   nomlarning   qanday   ob’ektga   (ko‘l,   daryo,   tog‘,   tekislik,
qishloq,   ko‘cha   va   h.k.)   tegishli   ekanligini   ko‘pincha   toponimlar   tarkibidagi
terminlar orqali aniqlash mumkin. Masalan,   ko‘l, daryo,   soy , terminlari geografik
nomning   gidronim,   ya’ni   suv   ob’ekti   ekanligini   bildirsa( Ko’ktepa,   Chinortepa,
Yug’ontepa,   Zartepa,     Zarbuloq,   Ko’tarma,   Damariq,   Beshariq   kabi   MFYlar ),
tog‘,tepa ,   jar,   qum   kabi   terminlar   o‘zlari   ishtirok   etayotgan   nomning   oronim
ekanligini   ko‘rsatadi.   I shtixon   tumanida   toponim   hosil   qilishda   gidronimik
terminlar   oronimik   va   oykonimik   terminlarga   nisbatan   ko‘proq   qatnashadi.
Gidronimik   terminlarning   har   ikkala   turiga   oid   terminlar   ham   soniga,   ham
toponim   hosil   qilish   salmog‘iga   ko‘ra   boshqa   tipdagi   terminlardan   oldinda   turadi. 
Aholi punktlari yoki joy nomlari asosan geografik jihatdan kelib chiqishiga
ko’ra 2 yirik guruhga bo‘linadi: 
1. Tabiiy yoki tabiiy geografik   oykonimlar. 
2. Ijtimoiy-iqtisodiy oykonimlar.
I. Tabiiy  yoki tabiiy geografik oykonimlar

Gidrooykonimlar   -  suv ob’ektlari bilan bog‘liq joy nomlari:

Orooykonimlar   - rel’ef bilan bilan bog‘liq joy nomlari:

Fitooykonimlar - o‘simliklar bilan bog‘liq joy nomlari:

Zootoponomik oykonimlar  -  hayvonlar bilan bog‘liq joy nomlari:
II. Ijtimoiy - iqtisodiy oykonimlar

Etnotoponimlar  -  urug‘ bilan bog‘liq joy nomlari:

Antropotoponimlar  -  odamlar ismi bilan bog‘liq joy nomlari:

Oykonimiya   - uy bilan bog‘liq joy nomlari (oykos - uy):

Urbanomiya  -  shahar yoki qishloq bilan bog‘liq joy nomlari:

Kasb – hunar   -  bilan bog‘liq joy nomlari:
33 Nom   qo‘yish   to‘g‘risidagi   tuman   xokimining   qarorlari   tumandagi   bir   qator
tashkilotlarga   etkazilgan   misol   uchun   tuman   IIB,   tuman   tibbiyot   birlashmasi,
tuman fuqarolik xolati  dalolatnomalarini  yozish bo‘limi  (FXDY O ), tuman elektr
tarmoqlari,   tumangaz   korxonasi,   tuman   soliq   inspeksiyasi,   tuman   pensiya
jamg‘armasi,   tumandagi   qishloq   fuqarolar   va   mahalla   fuqarolar   yig‘inlariga   o‘z
vaqtida   etkazilgan   bo‘lib   qishloq   va   mahalla   fuqarolar   yig‘inlari,   ko‘chalarning
nomlari   aks   ettirilgan   panolarni   belgilangan   joylariga   o‘rnatish   topshirig‘i
berilgan   bo‘lsada   ayrim   ko‘chalarda   ko‘chalarning   eski   nomlari   aks   ettirilgan
panolar xozirgi kunga qadar almashtirilmagan, tuman xokimining qaroriga asosan
fuqarolarning   pasportlariga   yangi   ko‘chalar   nomlarining   to‘g‘ri   yozilishini
muntazam   nazoratga   olish   ishlarini   kuchaytirish,   toponomik   ob’ektlarga   yangi
nom   berilishi   munosabati   bilan   hududlardagi   muassasa,   korxona   va   tashkilotlar
ish   q og‘ozlariga   tegishli   o‘zgartirishlar   kiritish   ishlarini   amalga   oshirilishini
nazorat qilish zarurligi tavsiya qilinad i.  
34 35 2.2 - jadval
Samarqand viloyatida joy nomlarni tumanlar kesimida tarqalishi
G idronim O ronimlar F itonim Z ootoponim E tnonim A ntroponim O ykonim U rbonim Kasb hunar
Bulung’ur Katta
jonxo‘roz ,
Loyq a
Mirzabuloq
Tig‘iriq Alqartepa ,
Beshbola
Beshqo‘ton
Botbot
Erteshar
Zertong
Kultepa
Lalmikor
Olqartepa
Oqtepa
Oqtosh
quyonchi
Tepa
Tumshu q  -
Farmontepa
Qorakamar
Qoratepa
Qorovultepa
Qum Adirtut, 
Kapali , 
Katta paxtaboshi 
Kildon
Miigchinor ,
Paxtaboshi
Changal
Sho‘ra
Yalpizog‘och Bedana
Kaptarxona
S h o‘rbedana Achamayli ,   Barlos ,
Bekto‘p ,
Beshkal , Bolg‘ali
Bulung‘ur
Bo‘stonY o mon quyonchi 
Juguton ,   Katta
xo‘jabachcha
Kattaqishloq
Mitan ,   Mo‘g‘al ,
Oybekto‘p ,Ochamayli
Oqtepamitan, Oqtom
Beshbola, Oqqovun
Oqtosh   quyonchi,
Pastqo‘shtamg‘ali  
Sario‘roqli ,  Saroy ,  Solin
Suzoq ,   Uyas ,
C h ambiltepa
C h ibat ,   C h ubat , Chuyut ,
Erganakli ,  Eshmanto‘p
Y a ngierganakli , O‘roqli
O‘tap ,  Qarapchi
Qirq,   Qiyan,
Qoraariqmitan,Qorakesak
Qoraqo‘ng‘ir ,Qulchabiy
G‘ayir ,     Quralas ,
Qurqozon Almatso‘fi
Niyozmat
Omonturdi
Xolmurod
Hotam Alamli
Beshkapa
Beshkuba
Janjal
Mo‘ytan
Navbahor
Navro‘z
Nebo‘sa
Sariyuzmon
Tegirmon
Xapa
Xo‘jamazgil
Yangibet 
Quvvat Eskirabot
Y a ngiyo l
Y a ngi   qora Bog‘bon
Mehtar
Mirzaboshi
Sohibkor
Xo‘jabachcha
Jomboy Burloq
Jombuloq
Jonxo‘roz Bobotepa
Go‘zay
Erteshar Arpa
Gul
Tut Ayg‘irtepa
Begbo‘ta Baqalchoq ,  Beshbola
Beshkal ,   Beshsaid
Besho‘g‘il ,  Bo‘ston    Valibobo Bekat
Boybog‘ish   
Galakapa Dehqonobod
Kattaqishloq
No‘sh Pirdon
Ximichi
C h armgar
36 Jo‘yimulk
Sarchashma
Sarichi ,
Qorasuv
Quduqli
Qo‘ziguzar Kunjak
Ko‘kgumbaz
Navro‘ztepa
Oqbosh
   Tallirezak
Tepa
To‘g‘qizi
Xitoyipoyon
S h erqo‘rg‘on
O‘rtabo‘z
Qarali
Qorakent
Qoratosh
Quriq
G‘o‘bdin
Hoshdala Galatentak ,  Gardan
Do‘rmon ,  Y o monqangli
Jabi , Jomboy,  Katta nazar
Kichiknazar ,  Mang‘it
Mitan ,  Moylichuqur , Nazar
Nayman ,   Oltiog‘ayni
Oqqovun ,    Og‘ajon
Sarilar,   Sariqipchoq , Saroy
Suloqli ,  So‘pilar ,  Tatar
To‘qqizboy ,  Uyas ,  Xitoy
Xitoyibolo,  C h uvulloq
C h urqindi , C h uqur ,
S h ayman ,  S h akar ,  O‘roqli
Qarapchi ,  Qanxli , Qatag‘on
Qirq, Qozon, Qorakesak
Qoramo‘yin, Qorakasmak
Qulchabiy ,  Qurqozon
Qo‘ziguzar Go‘l
Davlatturmush
Dovchar
    Ettiurug‘
Juriyat
Zarmak
Nagahon
Pardi
Soboloq
Uyiruvchi
Xon,  Xurmi
C h alaqo‘rg‘on
Eski Jomboy
O‘rtabozor
Qorakishan
G‘azira
G‘alaba Ravot
Xo‘jaobod
Qurilish C h orvador
Qaraki
Kul
Halvoyi
Oqdaryo Jen -
Oltinsoy
Oqsulot
C h orjo‘y
Haqqori Go vband
Davlon
Jarbo‘ta
Kamoltepa
Sarka
Toshloq
Y a langgo‘sh
Y a rimchuq
Qoraqurbon Bo‘tanosh
Paxtazavod
Poniq
Qoratut Karki Galaravot
Davumsaid
Mavlush     
Muzon
Mullaxo‘ja
Ovlamas
To‘qmoq
Uklan
Chovqa
Yalang‘och
Qorateri
Qoratuxum
Qoraxo‘ja Avazali
Jo‘raboy
Navoiy
Ozod
Pirimkent
Sulton
Xayrbuvi
Xoldor
Xolmergan
Quyliboy Bozorjoy
Boybo‘ta
B o g‘ididak
Jag‘oltoy
Kumushkent
Ko‘ksoqol
Loyish ,
Mevazor
Plemferma
Saydon
Tongravot
Uradin
Farmonobod -
Etakovul
Qo‘lton Dahbed
Rivoj
Y a ngiqishloq
Y a ngiqo‘rg‘on Boshdarxon
Maqoncha
Mo‘laqo‘rg‘on
Oshkadidarxon
Pervomaysk
Sutkent
So‘g‘onchi
Ishtixon Bolqi  
Kavsar
Kamap
Orziko‘l Avliyotepa
Barzuvan
Do‘stitepa
Yo‘g‘ontepa Do‘sar
To‘qay
O‘likqiishok Bo‘saloq
Polapon
C h igirtkali Arlot
Barakqishloq , Gurjiravot
Kattato‘qmon ,  Kattaqangli
Ko‘bay ,  Orlot Azamat
Asad
Burxon 
Ishtixoi Alidaroz
Alomat
Bahrin
Boylar Uyg‘onish
Ulug‘ qishloq
Xalqobod
Y a ngaer Kubay
Mirzaqishloq
Nog‘orachi
Pilol
37 Oron
Oxmanovul
S h aldiroq
Qizilquloq Kartepa
Keskanjar
Oldaroz ,
Oqtepa
Paradirovul
Pitov
Safoxo‘ja
Sug‘ot ,  Tallak
Tangitepa
Tollizag‘ir
Uchtepa
C h ovli
C h ordara
Y u rgantepa
Qoraqiya Oqcho‘rag‘asi ,   Sanchiqul
Tentak ,  Toybaday
Toytuyoq , Turkman
Xalajon ,  Xolturkman
Xo‘jalar ,   C h ayjovul
C h anok ,  C h aqar
C h irqirovuq ,  C h ig‘atoy
C h o‘zmon ,  S h ayxlar
S h irin , Y u qori qozoqovul
O‘tarchi ,  Qaychili
Qanjig‘ali ,   Qoracha
Qorachuvol ,   Qoraqalpoq
Qoraqo‘yli ,  Quljamon
Hotamxo‘ja Mirza
Mirzaqul
Muslim
Namozkal
Niyozovul
Odil
Omoncho‘p
Tinibek
Tog‘aybek
Xo‘jamurod
Qalandar
Hasan-
Xusan Bo‘ston
Devona
3arband
Kallaxosa
Kerayit
Kulchara
Kubay
Mirzamitan
Mulk
Nusfiqor
Oltiketmon
Tula,Turum
Uchkapa
Xazar
bobo , Xina
Xonaqo
Xo‘jaqo‘rg‘on
C h imqishloq
S h ilkim
S h onazar
O‘pka, Qo‘rli
Qurshiq Y a ngiravot
Qurilish Tabib
S h ayxislom
Egarchi
Qalandarxona
Qarakovul
Qo’shrabo
t Ariqoshgan  
Buloqboshi
Jovbuloq
Pastkishovva
Po‘latbuloq
C h orloq
S h ova
S h avanna
Quruqsoy Boytov
Boyshun
Y o rqochkan
Jush
Jo‘g‘ontepa
Zarkent
Mayin tepa
Mypocon
Ocha , Oqche
Og‘atepa
Pichot
Y u qori Jo‘sh
Qizilbel Bodomcholi,
Burgan
Burganqurg‘on ,
Suvti -
Sumbul ,  Toti
Uchog‘och Tuvadoq
Qorako‘zi
Quvkalla Bolg‘ali ,  Boqichig‘atoy
Bog‘ajot ,  Jalatir ,  Jobutoy
Jomonto‘p ,  Zarmitan
Ko‘kto‘nli ,  Ko‘povul
To‘ra ,  Xo‘qal’a ,  C h ivatoy
Yangiokchob, Qorakissa
Qorachaqiya, Quvondiq
Qulonjiq, Quralas
Qo‘shtamg‘ali Gagarin
Murodsoy
Hasanbobo - Aymat
Boypushli
Jonirohat
Yo‘lo‘tar
Ko‘lto‘sin
Ko‘ragon
Pangat -
Saksonchel
Tovxona
Urganji Gadoytopmas
Y u qorisaroy Baliqchi ota
Boltamin
38 Kattaqo’r
g’on Begajon
Beshdarg‘at
Dayravot
Damariq
Y o nbosh
Jizman
Moybuloq
Oyjon , Siplon
Sovuqbuloq
Suv ombori
Tangirko‘l
Tarnov
Totlibuloq
Xonkel
G‘o‘lava
Qoradaryo
Yangisuv Belomiqcha
Birog‘iz
Buzukli
Burman
Ermachit
Isovoytepa
Kashana
Ko‘mir
Xayvar
S h ammi
Sho‘r
Qorabel
Qiziltosh Mirakas
Murtak
Olmazor
Sebiston
Talmaron
Tugma
Xo‘shul
Qorayantoq Jilqihaydar
Kichik
ko‘rpa
Ko‘kan
Laylak
C h ag‘anoq
Qorako‘lcha Jilqihaydar
Kichik ko‘rpa
Ko‘kan
Laylak
C h ag‘anoq
Qorako‘lcha Abulqosim
Azizxo‘ja
Boynazar
Valijon
Javlon
Jumaboy
Mavlon
Muxtor
Oltibek
Omonboy
Oxun
Popovich
So‘fi
Ollohuor
Hakimsoqov Abulqosim
Azizxo‘ja
Boynazar
Valijon
Javlon
Jumaboy
Mavlon
Muxtor
Oltibek
Omonboy
Oxun
Popovich
So‘fi Ollohuor
Hakimsoqov Baland q o‘rg‘o
n
Beshkent
K u shan
Guliston
Maksimsaroy
Navqat
Novqa
Partobod
Uchrabot
Y a ngiqishloq Durbish
Mo‘llakichkina
Tasmachi ,  Xalfa
C h o‘yanchi
Qushbegi
Qoriravot
Qiymado‘z
Narpay Boyg‘azon
Duoba
YOnariq
Zirabuloq
Toshqoq
Qorako‘l Beshkov
Y o voncha
Ja n a,  Oqota
Oqtosh
Pushtepa
Tanishka
Tepa
Totkent
Ultov
Y a voncha
Qatormoya Qadim
Kiroshi
Mehrjon C h aykal
Qarchig‘ay Arabolchin,  Argin
Beklar ,  Beshqozoq
Jugi,   Ko‘sa,   Mayda
qozoq
Mirzabachcha ,  Mojor
Mo‘g‘ulkent ,  Olchin
Oqor ,  Soqov
C h orbog‘ ,  C h ummak
O’zbekkent, O‘lmas
Qozoyoqli,  Qoraxitoy
Quchchi Rajabali Balandq‘rg‘o
n
Baxt
Beshpaxsa
Beshpahor
Do‘stlik
Jaloyir
Jinlar ,
Kiyim
Ko‘kota
Ko‘prikbhi
Langar
Mirbozor
Nog‘araxon a,
H u g‘ay
Og‘ay ,
Sarbozor
Chalaqo‘rg‘o Markent
Mushkent
Oltiqo‘sh
C h ingizkent
Y a ngsaroy Bashandoq
Galaqassob
Jevachi
Kosagaron
Ohakchi
Po‘skaron
Xo‘jakorzan
C h arxin
39 n
Qadim
Quvonch
Paxtachi Damixumdon
Sardoba
Suvli
Suv qaytdi
Toshquvur Boloi gumbaz
Do‘ng ,
Y o rman
Jona
Ko‘chanak -
Suqaytdi
Xarsang
C h akmoqli
C h orqishloq Tarvuztovoq Y u qoribiya
Qo‘yboq Boyovul ,   Boyqut
Bog‘olon ,  Burunsov
Juguton ,  Kal ,  Kattapo‘lat
Lo‘liqishloq ,  Mavrlar
Mayda po‘latchi
Misit ,  Niyozjobi
Pastbolg‘ali ,  Pastburkut
Sakkiz o‘g‘il,  Sarikon
Tama,  To‘qqiz hovuz
To‘g‘alon ,  Urgach 
Cho‘michli, Eshmatjobi
Qarluq, Qirguli
Qoraqishloq ,  Qorluq
Quziboqar Jo‘yi
Mahmud
Momoy
Hayit elbegi
Hakimqul Boyli
Buqalay
Ziyovuddin
Kal urgach
Ko‘rpa
Poyonigumbaz
Sotiboldi
Suluvqo‘rg‘on
Tumor
Xayrobod
Xumor
Xo‘rjun
C h orgo‘sha Boymat
Dabussiya
Mirkent
Sultonobod Biya
Darg‘a
Degrez
Ketmonchi
Sahoba
Xalfa to‘p
Xira
Nurabod Boshquduq
Jarquduq
Yo‘rhabo‘loq
Kattasoy
Kechkeldik
Nurbuloq
Obdun
Olchabuloq
Oqsoy
Og‘zikatta
Sariko‘l
Singirbuloq
Tovoqbuloq
S h o‘rcha
Egriko‘l
O‘ttizquloch
Qarnab
Hovuzbuloq Beshtol
Imomtepa
Ishot
Ko‘ktosh
Nurdek
Nurdum
Tevakbuloq
Toshkuduq
C h o‘nqaymish
S h ibar
G‘o‘bdin Anjirli
Dalabog‘
Jiydali
Jinli
Uzumli
C h angalli
C h ilovjira
Y a kkabog‘
Y a kkatut
G‘allakor
G‘arovli
G‘ishali
Hazrasmali Ag‘roncha
Beshmarmoq, Ingachka
Kalta, Kattaqora
Oltiovul, Ochamayli
Sazag‘on , Sarson
Tavonbuloq ,  Tortuvli
Uzku, Ulus, Xakkar
Eshat, Qoraqursok
Ko‘chqorli, Hayronshayx Ibrohimota
Musoqoq
Omondara Bog‘onali
Jom
Oymaxol
Olg‘a
Onhazrat
Sepki
Hazormali Nurobod Mehnatkash
Xayronshayx
S h ovvoz
40 Past
darg’om Anhor
Achchi
Buloqcha
Barang-
Katta buloqcha
Kanalyo q a
Oytomxol
Sohilobod
Torariq
S h ombuloq
Y a ngitepako‘l
Qoraguzar
Havas
Qoq Bolatosh
Ko‘kcha
Qorag‘uppa Bog‘iston
Galatyt
Gulzor
Mevali
Oqoltin
C h amanzor
C h ortut
Qarag‘anda Katta
qo‘yboqar  Arabxona, Balxiyon
Batal, Baxshivoyi
Beshnayman   ,  Boymoq
Boldir ,  Galabola
Davkash ,  Dovul ,  Zangiboy
Zangiboy , Zorman ,  Iskandari
Katta   nayman, Kichik,   katta
Naymancha ,  Kovon
Mirzato‘p ,  Oqqo‘yli
Parchachandir ,  Tojik
Toz ,  To‘rtayg‘ir ,  To‘qboy
Uchqora ,  Xoncharvoq
C h imboy ,  C h inoq
Esavoy , Esanboy
Yarim,O‘lkan, O‘rtacharxin
Qalmoq, Qora ,  Qoraupa Bahor ,  Birlik
Juz ,  Juma
Ilm ,  Ilg‘or
Inak, Ittifoq
Kichikqorayantoq
Mehnat
Mo‘ri, Ovxona
Oqmanovul
Oqmang‘it
Saribosh
C h arog‘on
Eski gumbaz  
Eski Anhor
Yuqori
Qizilmayoq
Hamkor , Qo‘qoni Baqqol
Zarbdor
Mullamirza
Y a ngidehqon
Samarqand Junisoy-
Jo‘yichuqur
Navbog‘chiyon
Oqdaryo
Pulimug‘ob
Siyob
Qaynama
Qo‘lba Bog‘ibaland
Dashtikabola
Dashtiso‘xta
Devoliko‘ndalan
g
Ko‘hak
Ohalik
Xishrav
C h akka
S h alg‘amon
Qir Gulbog‘
Mironko‘l Kavola
Sochak Andijoniy
Badal
Gadoyqutchi
Oqbuyra
Xatiyuz
O‘rta nayman
O‘rtashik
Qavchinon - Rajabamin
Rustamqishl
oq
Tallibarzu
Ulug‘bek Azizon
Angarolmas
Bog‘idaroz
Bog‘idilkusho
Bog‘imaydon
Bog‘itillo
Bog‘ishamol
Buxori
Go‘rig‘aribon
Zanjirbog‘
Kulbaibolo
C h ilstun
Eski juma Azizon
Angarolmas
Bog‘idaroz
Bog‘idilkush
o
Bog‘imaydon
Bog‘itillo
Bog‘ishamol
Buxori
Go‘rig‘aribon
Zanjirbog‘
Kulbaibolo
Mirishkor
Safedi
Sarimozor Dukchigi
Ipakchi
Itchilar
Mergan
Misgaron
So‘zangaron
Xaymar
Xo‘jagunjoyish-
Xo‘jag‘ulom
Qavola
Qushbaqqolli
Tayloq Bog‘izog‘on
Navzandak
Qo‘tirbuloq
Hovuzak Bog‘izog‘on
Navzandak
Qo‘tirbuloq
Hovuzak Ispandi
SHoxkash Adas , Bog‘li-Tayloq ,
Bo‘tavoy ,  Galabotir
Tayloq ,  Tuyoqli
Qovchin Jalolobod
Mirzapolvoi
Mulkiayoz
Talliota - Bachki
Karimqul
Kichik butboy
Masjid Gulqishloq
Davlatobod
Kattaravot
Kichikqishloq Baxshitepa
41 Navbahor
Qo‘rg‘on Navxoz
Y a nga qurilish
Y a ngihayot
Qunduzak
Urgut Beshbuloq
Beshyog‘och
Jozmon
Ko‘tarma
Mingbuloq
Paxmob
Qorabuloq
Y u qoriolg‘ar
S h itob ,Tersak
Terak Jalpaktepa
Jartepa,
Jarqishloq
Jo‘rabtepa ,  Zinak
Inakli
Mozortepa
Qoldivoyjar
O‘roqvoyjar
Choshtepa
Toshariq
Sariqtepa Ispanza
Navbog‘ , G‘o‘ss
G‘o‘zna
Y a kkatol
C h orchinor Qizilto‘rik Vag‘ashti ,   Javtut
Jag‘alboyli ,   Ilonli
Kaltatoy ,   Mo‘g‘al Hasanboy
Hamzaobod
Qo‘zibek
Erniyoz Bekravot
Boybo‘l  ,  Vatak
Guzni ,  Ischan
Y o montelpak
Kenagas , Laqqon
Minjir
Mullaqishloq
Oqmachit
Pasguzar ,  Polvon ,
Pos ,  Pudari
Hakachak
Quyiguzar
Chorraha Boyguzari -
Boyqishloq
Kattaqishloq
Misr
Mo‘minobod
Raxmatobod
Y a ngiariq
Saroy Kamongaron
Kulollik ,  Qoriguzar
Payariq Boshmoq
Bo‘zg‘ovul
Darinsoy
Zarbuloq
Kampir o‘ldi
Kattasaydov
Kindikli -
Navoli
Oyko‘l
Oylavot
Payariq
Polvonariq Beshbegixo‘ja
Devarak
Javshar ,  Jar
Jomonjar
Jonichka
Ko‘ktepa
Ko‘rsafar
Nurakli
Oltibosar
Toshhovuz
Tuyatosh
To‘palas
Y a loqtepa Juvoz
Paxtakor
Qizil olma Xosa
CHalaqarg‘a Baliqchi, Baqalchoq
Boqi soqi, Bo‘ri
Bo‘ston uymovut
Y o monto‘p ,  Jetiruv
Kindikli ,  Kul ,  Kichkina turk
Lolahovuz ,  Mani
Moylitepa ,  No‘g‘oyota
Oytamg‘ali ,  Oqchelak
Rayim ,  Saydov ,  Sariboy
Sartoy ,  Sariyak ,  Tamayrat
Tuma ,  Ko‘riqbuyrak
Qoraqipchoq, Qorakesak
Qorabayir, Qahramon
Qarri, O‘qlan ,  O‘raztoy
O‘tap ,  Eshimoqsoq
Uymovut Abdurahmon
Azizlar
Berdimurod
Jo‘raboy
Mirhoshim
Muhammadiy
Oxunboboev
Saodat
To‘la
Ernazarqo‘rg‘
on
Ulfaton Bagara ,  Bozor
Botmon
Boshcho‘rash
Vali
Juvozxona
Yo‘lto‘sar
Kapa ,  Kiyra
Kulto‘sin
Ko‘rmulla
Maylibolta
Oqqo‘rg‘on
Parmonqul
Pong,  Sartovul
Qiyra ,  Qarri
To‘sin ,  Umarqul Birlashgan
Bo‘tan
Do‘stlarobod
Mahalla
Mehnatobod
Pastkiovul
Ravoch
Sanoat
Y a igiobod
C h inobod Batrak
Boqachi
Datxa
Mirzaovul
Sartovul
Qozi
C h ang‘aroqchi
C h ilbir
42 2.3.
Samarqand viloyati toponimlarining tabiiy, ijtimoiy – iqtisodiy geografik
xususiyatlari   va joy nomlari tarixiy qonuniyatlari
Marokand  -  Smarakansa  -  Samarqand filolog V.A.Livshits Sug'd so'zining aytilishi
variantlari S u g'd va Sug'ud bo’lishi mumkinligi haqida to'xtalib, Zarafshon vodiysining
hozirgi toponimiyasida o'lkaning qadimiy talaffuzi kamdan kam nomlarda, ya'ni So'g'du
(Yag'nob daryosi vodiysidagi nom) va ehtimol Sug'ot (yoki So'g'ut, Samarqanddan 75 km
narida   joylashgan   qishloq   nomi)   so'zlarida   saqlanib   qolgan,   deydi.   Sug'd   deb   atalgan
mazkur   hududda   kushonlar,   eftalitlar,   turklar,   somoniylar,   qoraxoniylar,   temuriylar,
shayboniylar,   joniylar,   mang'itiylar   singari   sulolalar   hukmronlik   qilishdi.   Shu   sabab
geografik   joy   nomlari   ko’pchiligi   etnonimlar   bog’langani   bejiz   emasdir.   Ushbu
davlatlarning siyosiy iqtisodiy, savdo-sotiq va madaniy aloqalari ularning Sharq va G'arb
o'rtasidagi mavqeyini belgilab bergan. Natijada Xitoydan tortib Vizantiya impyeriyasiga
qadar bo'lgan Buyuk Ipak yo'lida o'ziga xos munosabatlar shakllanganligini ko'ramiz. 
Arab   istilolari   davrida   Sug'dga   Zarafshonning   yuqorisidan   quyi   oqimiga   qadar
bo'lgan hududlar kirgan.  O'rta asrlarda Buxoro Sug'di va   Samarqand Sug'di bir biridan
farq   qilingan.   Samarqand   Sug'di   chyegarasi   abinjon   (Arbinjon)   va   Karmana
shaharlaridan boshlab, Buttamongacha bo'lgan   hududlarni o'z ichiga olgan. Buttamon,
ya'ni   Tog'li   Sug'd   deganda   Yuqori   Zarafshon   yerlari   -   Mog'iyon,   Kushtut,   Parg'ar,
Mardushkat (Maschoh) va Yag'nob   nazarda tutilgan.Yozma manbalarda Sug'd ko'plab
katta- kichik shaharlari va qishloqlari   bo'lgan mamlakat sifatida ta'riflanadi. Iqlimi iliq,
yeri serhosil bo'lgan bu   o'lka aholisi mehmondo'stligi, saxovatli va madaniyatli ekanligi
bilan   ajralib   turgan.   Sug'dning   markaziy   shahri   Samarqand   aholisi   ko'pligi
43 hunarmandchilik, savdo va san'at sohasida boshqa viloyatlarga o'rnak bo'lgan. Qadimiy
madaniyat,   xalqaro   savdo-sotiq,   siyosiy   diplomatik   mavqeyi   Samarqand   shahri   va
viloyatining   jahon   sivilizatsiyasida   tutgan   o'rnini   belgilab   bergan.   Samarqand
ryespublikamizning eng ko'hna shahri va viloyati sifatida mashhurdir. Bu o'z navbatida
uning qadimiy yozma bitiklarda tilga olinishiga sabab bo'lgan.
Shahar asrlar davomida olimlar,  savdogar va sayohatchilar  diqqat markazida bo'lib
kelgan. X asrda yashab o'tgan Abu Bakr al-Xorazmiy “Samarqand Sug'di yer yuzining
jannatlaridan biri» deb ta'riflagan bo'lsa, ingliz sayohatchisi Alyeksandr Borns (1832)
iqlimining   ajoyibligi,   suvi   shirinligi   tufayli   “bu   qadimiy   vodiy   Alyeksandr
Makyedonskiy davridan beri maqtovga sazovor bo'lib kelmoqda» deydi. Ilk madaniyat
o'choqlaridan biri bo'lgan Samarqand shahri va viloyati qadimiy nomlar-toponimlarning
ham dunyoga kelishida, yaratilishi va saqlanib qolinishida katta o'rin tutadi. Joy nomlari
xalq   ijodi,   hozirjavobligi,   teran   kuzatuvchanligining   mahsuli.   U   xalq   tarixining   bir
qismini   o'zida   mujassamlantiradi.   Samarqand   toponimiyasini   o'rganish   va   lingvistik
tahlil qilishda ularning yozma yodgorliklarda uchragan ilk shakllari, tarixiy, geografik
adabiyotlar, dala materiallari asosida ish olib borish talab qilinadi.Viloyatimiz hududiga
tegishli   eng   qadimiy   manbalar   va   bugungi   ma'lumotlarni   o'zaro   qiyoslab   o'rganish
natijasidagina ularning tarixi va etimologiyasi haqida to'g'ri fikr yuritish mumkin. Ular
o'zlarida   xalq   dunyoqarashi,rivoyatlari,   diniy   afsonalar,   o'tmish   haqidagi   xotiralarni,
etnik   tushunchalar   va   turmushlar   haqidagi   ko'plab   ma'lumotlarni   saqlab   qoladi.
Toponimlar   ko'pincha  moziy  haqidagi  afsonalarga   aylanadi.  Sug'd  haqidagi  shunday
ma'lumotlardan   biri   “Avesto»   bo'lib   (eramizdan   avvalgi   1   ming   yillikning   birinchi
yarmi),   uning   “Videvdat»   qismida   shunday   deyiladi:   «Men,   Ahuramazda,   birinchi
44 marta eng yaxshi joy va mamlakatlarni ArianaVejani yaratdim... Ikkinchi bo'lib, sug'dlar
yashayotgan   joy   -Gavani   yaratdim...».  Bu   Sug'd   haqidagi   ilk   eslatma   bo'lib,   bundan
keyingi   bitiklarda   u   tez   -   tez   uchrab   turadi.   Shuningdek,   Doro   I   nomi   bilan   bog'liq
Bexustin,   Persepol   bitigida,   Hamadondan   topilgan   kumush   taxtachada,   Suza
yodgorligida, Shopur I bitiklarida, antic davr mualliflari Kvint Flaviy Arrian,   Kvint
Kurtsiy  Ruf,   Diodor  Stsiliyskiy,  Pompyey  Trog asarlarida  Samarqand hududi   bilan
bog'liq   toponimlar   juda   ko'p.   Samarqandning   geografik   nomlari   uchun   Tan   sulolasi
(618-907)   davrida   bitilgan   «Szyu   Tan   shu»,   «Sin   Tan   shu»   kabi   yilnomalar,   arab
xalifaligi   davri   va   undan   keyingi   asrlarda   yaratilgan   asarlar,   rus   sayyohlari   va
sharqshunos olimlari ishlari ham muhim toponimik manbadir.
Insoniyat   tirikligini   suvsiz   tasavvur   qilish   qiyin.   Kishilar   azal-azaldan   suvni
muqaddas, deb bilganlar. Toponimiyada suv ob'yektlari nomlari, ya'ni gidronimlar eng
qadimgi geografik nomlar sanaladi. O'rta Zarafshon vodiysining bog'lari va ekinzorlari
daryo   va   buloq   suvlari   bilan   sug'oriladi.   Demak,   mazkur   hududdagi   suv   ob'yektlari
nomlari ham o'z tarixiga ega. Suv ob'yektlari nomlari, ya'ni gidronimlar geografik nomlar
orasida eng qadimgi va turg'un turni tashkil etib ular ming yillar davomida o'zgarishga
uchramay,   iste'molda   bo'lib   kelishi   bilan   xarakterlanadi.   Bundan   tashqari,   ular   son
jihatidan ham ko'p. Jumladan, birgina Darg'am irrigatsiya sistemasidan 160 ta kanal va
ariq, Narpay kanalidan 375 ta ariq suv olishi, bundan tashqari, yuzlab tog' soylari, buloq,
hovuz,   quduq   va   boshqa   gidroob'yektlar,   ularning   nomlari   masalasi   gidronimlarning
toponimiyadagi   hissasi   katta   ekanligini   ko'rsatadi.   Rivoyatlarda   Samarqand   shahri
nomining paydo bo'lishida suvning roli haqidagi hikoya ham bor. Unda shunday deyiladi:
“shaharning bir yerida Samar degan shaxs tomonidan qazilgan buloq bor edi. Ulus (xalq)
45 o'shal   buloq   tevaragiga   yig'ilishib   o'rnashgan   edilar.   Shu   sababdan   u   o'rinning   oti
“Samarqand» deb shuhrat chiqardi. Samarqand haqidagi ma'lumotlarda shahar va uning
mahallalarini sug'organ yirik kanallar alohida tilga olinadi. Obi Mashhad,  Chokardiza,
Novadon, Sangin (Chashmai Siyob), Mazdaxin va boshqa ariqlarning shahar hayotidagi
o'rni qariyib barcha manbalarda qayd qilingan. Shahardagi mashhur suv inshootlaridan
biri bo'lgan «Juyi Arziz» – «Qo'rg'oshin ariq» haqida Istaxriy shunday yozgan edi: «Oqar
suv qo'rg'oshindan yasalgan nova (rasos) orqali o'tib shaharga kiradi. «Misgarlar» (as –
Safforun)   deb   atalgan   joydan   keladigan   suv   toshdan   qurilgan   baland
to'g'on(musannot)dan   oqib   o'tib,   Samarqandning   Kesh   darvozasi   orqali
shaharga(Afrosiyob)ga   kiradi».   Mazkur   kanal   1220   yilda   mo'g'ul   galalari   tomonidan
buzilgach, Afrosiyobda ham hayot to'xtadi. Viloyatdagi eng katta suv ob'yekti Zarafshon
daryosi bo'lib, u Zarafshon muzligi va Matcho, Fan, Kishtut, Mahan kabi daryolardan
to'yinib, suvining eng so'nggi tomchisigacha vodiyning bog' va ekinzorlarini sug'orishga
sarflaydi.   Shuning   uchun   bo'lsa   kyerak,   olimlar   daryo   suvining   hayotbaxsh   ahamiyati
tufayli uni «zar sochuvchi» deb nom olgan, deydilar.
Geolog olimlar esa gidronim tarkibidagi “zar” (oltin) so'ziga e'tibor qaratishib, daryo
asosan qumlar bilan birga oltin zarrachalarini oqizib keltirgan, deydilar. Qizig'i shundaki,
asrimizningg   boshlarida   D.M.Mushkyetov   Samarqand   shahrida   Zarafshon   daryosi
qumlaridan sochma oltin ajratib olinganligini yozgan edi. Umuman olganda, Zarafshon
vodiysidagi Oltinsoy (Xatirchi). Zarband, Zarkyent, Zarmyetan, Komizar, Nahri Zar yoki
Rudi Zar kabi toponimlar tarkibida “oltin”, “zar” so'zlarining uchrashi bejiz emas (Mug'
hujjatlarida   tilga   olingan   Zarnup   gidronimi   ham   shular   jumlasidandir).Viloyatdagi
ikkinchi yirik sug'orish sistemasi Darg'om kanali (o'rta asrlardagi nomi Barsh) “Ko'hak
46 (ya'ni   Zarafshon)   daryosidan   ajralib,   Samarqand   shahrining   ichi   va   toshi,   Shovdor   va
Anhor   tumanlarini   sug'oradi.   Suvning   ortiqchasi   Ko'hak   daryosiga   quyiladi.   Shahar
bog'lari va bo'stonlari ushbu ariqdan yashil va tozadir» Darg'om tabiiy o'zan, meandr hosil
qilib oqadi. Bizningcha, Darg'om dastlab Urgut tog'laridan boshlangan soylarning bahorgi
toshqin   suvlari   hosil   qilgan   chuqur   jarlik,   o'zandan   oqqan.   Keyinchalik   u   Ravotxo'ja
qishlog'i  yonida qurilgan to'g'on orqali suv olgan. Arxeolog Ya.G'ulomov kanal  yoshi
taxminan   ikki   ming   yillik   ekanligi   ko'rsatadi.   Darg'om   nomi   dastlab   Klavdiy
Ptolomyeyning   (II   asr)   “Geografik   qo'llanma”   asarida   Dargoman   shaklida   uchraydi.
Kanallardan   shoxoblarga   –   ariqlarga   suv   bog'lash   uchun   o'rnatilgan   kichik   hajmdagi
maxsus   to'g'onlar   “darg'ot”   deyilgan.   Fors   –   tojik   tildan   o'zlashgan   bu   so'z   Darg'om
nomida   ham   o'z   ifodasini   topgan.   Demak,   Darg'am,   Darg'om   “To'g'onli   kanal”
ma'nosidadir. Hozir Darg'om Yuqori Zarafshon gidrouzelidan suv oladi. Injenerlik tipida
1913 yili qurila boshlagan bu suv inshooti 1930 yilda ishga tushgan va u Birinchi May
to'g'oni nomi bilan yuritilgan edi. Endilikda Ravotxo'ja to'g'oni deb atalmoqda.
Samarqand nomi  “Vey shu” va “Bey shu”  yilnomalarida dastlab Sivantszin deb
qayd qilingan. Samarqand joylashgan hudud Kantszyuy (Kanyuy), keyinchalik Kango
deb atalgan. Shahar nomi ierogliflarda Syunsigan, Samaergan, Syemisigan, Samaerxan,
Saymarkan   va   boshqa   shakllarda   beriladi.   Jumladan,   bir   o'rinda   “Saymarkan
musulmoncha so'z. “Obod” ma'nosida” deb qayd qilingan.
Samarqand viloyati hududi qadimgi Sug'diyonaning “yuragi ”  bo'lganidan bu
yerda   O'zbekistonning   boshqa   hududlariga   qaraganda   sug'dcha   nomlar   ko'proq
uchraydi   Samarqand   toponimiyasi   deganda,   viloyatning   hozirgi   hududi   bilan
bog'liq   nomlarni   tushunamiz   (tarixan   viloyatning   hududiy-ma'muriy   chegaralari
turlicha bo'lgan). Ma'lumki, O’rta Zarafshon vodiysi qadimiy Sug'dning markaziy
47 qismini   tashkil   qilib,   jahon   svilizatsiyasida   o'ziga   xos   o'rin   tutadi.   Ammo   turli
tarixiy   davrlarda   Samarqand   va   unga   tegishli   regionlar   hududi   o'zgarib   turgan.
Siyosiyiqtisodiy   munosabatlar   bilan   bog'liq   bu   holat   viloyat   toponimiyasini
o'rganish,   material   tanlash,   ularni   qiyosiy   tadqiq   qilishda   muhimdir   O'rta   asr
tarixchilari Istaxriy (X asr), Ibn Xavqallarning (X asr) ma'lumotlarida Samarqand
viloyatiga   qarashli   12   ta   rustoq   (tuman)   tilga   olinadi.   Bular   Bunjikat   yoki
Panjakyent,   Varag'sar,   Maymurg',   Sanjarfig'on,   Darg'am,   Abg'ar,   Yarket,
Burnamed,   Buzmadjen,   Kabudanjakyet,   Vedar   va   Marzbonlardir.   Keyingi
asrlarga kelib Samarqand viloyati hududining ma'muriy bo'linishida yana bir qator
o'zgarishlar   yuz   byerdi.   Viloyat   geografik   nomlari   bilan   shug'ullangan
V.L.Vyatkin   temuriylar,   shayboniylar   va   ashtarxoniylar   davridagi   Samarqand
tumanlari   haqida   gapirar   ekan,   ularning   nomlari   va   chegaralari   haqida   batafsil
to'xtaladi.  Chunonchi,  Shovdor  tumaniga  Maschodan  Qunduzso'fi  qishlog'igacha
(keyinchalik Ayimobodgacha) bo'lgan hududlar, janubda esa Shahrisabz tog'lariga
qadar bo'lgan yerlar kirganligini ko'rsatadi. 
1926   yilgi   aholi   ro'yxatida   hozirgi   viloyat   hududi   doirasidagi   (qisman
qo'shni   viloyatlar   hududi   ham   kiradi)   Zarafshon   va   Samarqand   okruglari   haqida
ma'lumotlar   beriladi.   Zarafshon   okrugiga   Nurota,   Karmana,   Xatirchi,   Narpay,
Qoradaryo,   Damariq,   rayonlari,   Samarqand   okrugiga   esa   Mitan,   Poyariq,
Oqdaryo,   Past   Darg'om,   Bulung'ur,   Yuqori   Darg'om,   Yangi   Qozonariq,   Jizzax,
Yangiqo'rg'on, Zomin rayonlari kirgan.
Viloyatga   aloqador   ma'muriy-hududiy   o'zgarishlar   keyingi   yillarda   chop
etilgan   xaritalarda   ham   o'z   ifodasini   topgan.   Jumladan,   1971   va   2002   yillarda
nashr   qilingan   viloyat   xaritalari   quyidagi   o'zgarishlarga   uchragan:1971   yilda
Samarqand   viloyati   hududida   13   ta   rayon   bo'lgan   bo'lsa,   2002   yilda   xuddi   shu
viloyatda   12   ta   tuman   tilga   olinadi.   Birinchi   xaritada   mavjud   bo'lgan   Nurota,
Xatirchi, G'allaorol rayonlari qo'shni viloyatlarga (Jizzax, Navoiy) o'tkazilgan.
Bugungi   kunda   viloyatimizda   Samarqand,   Tayloq,   Urgut,   Jomboy,
Bulung'ur,   Poyariq,   Oqdaryo,   Past   Darg'om,   Ishtixon,   Qo'shrabot,   Nurobod,
Kattaqo'rg'on,   Narpay,   Paxtachi,   jami   o'n   to'rtta   tuman   mavjud.   Birgina   mazkur
48 faktning   o'zi   ma'muriy-hududiy   birliklarning   ijtimoiy   -   iqtisodiy   (o'tmishda
siyosiy)   faktorlarga   bog'liq   holda   tez   tez   o'zgarib   turishini,   bu   esa   “viloyat
toponimiyasi” terminining qo'llanishi nisbiy ekanligini ko'rsatadi.
Andijoniy – 11 qq. Toponim andi va jon qismlaridan iborat. Uning birinchi
qismi   o’zbeklarning   andi   qabilasi   nomi   bilan   bog’liq.   Ikkinchi   qismi   jon//jan
so’g’d   tilida   «kanal »   degan   ma’noni   bildiradi.   Bu   fikrni   I.O.Smirnova,
A.K.Borovkov   ham   ta’kidlaydilar.   Andijon   “ kanal   bo’yida   yashovchi   andilar »
demakdir. Andijon so’zining ikkinchi qismi gon, kan   “ qishloq »   bo’lishi mumkin
deb   ham   izohlaydilar.   Samarqanddagi   Andijoniy   qishlog’i   Andijondan   kelgan
degan ma’nodadir.
Nush – 2 qq. Toponim qadimgi xorazmiy, sug’d tillaridagi nuz  “ nush »  no’sh
so’zi bilan aloqada bo’lib , u  “ yangi »  demakdir. No’sh yangi demak.
Og’ajon – 2 qq. Toponim og’ajon qismlaridan iborat. Og’ar -   og’a – o’zbek
urug’laridan   birining   nomi.   Jon   –   jan   sug’diycha   kanal,   buloq,   suv   manbai.
Og’ajon – buloq yonidagi og’ar urug’i  vakillari yashaydigan qishloq. 
Xurmi   –   2   qq.   Toponimlarning   kelib   chiqishi   haqida   xalq   orasida   “ qatiq
ivitish   uchun   ishlatiladigan   sopol   idish;   qo’shquloq   –   xurma »   etimologiyasi
mavjud. Toponim xur + mi < min < mayn, xur<xurd – kichik, mayda; mayn> mi
sug’dcha qishloq, ovul, joy. 
Qoratut  – 3 qq. Bu  yerda   qora  – tut  mevasining  rangi  . Bunday tutni  xalq
shotut   ham   deydi.   Sug’d   tilida   shov   (tut)   –   qora.   Tut   daraxti   turning   nomi   –
qoratut joy nomiga aylangan.  
8-10   asrlarga   kelib,   Samarqand   arablarning   muhitiga   aylangan.   Arablar
hukumronligi   paytida   bu   yerda   ipakchilik   rivojlanib,   hunarmandchilik   va   savdo
markazlari   vujudga   kelgan.   Arablarning bizning ijtimoiy – iqtisodiy hayotimizga
kirib   kelishi   o’z   navbatida   joy   nomlarida   ham   yaqqol   aks   eta   boshlaydi   yoki
transgrepsiyaga   uchraydi.   Misol   tariqasida   quyidagi   hududlarni   keltirishimiz
mumkin. Sahoba. Dabussiya,  Arabolchin, Qadim, Malik, Yangiusul,  Abulqosim,
Boynazar, Fayzikent, Kattaarab, Boltamin, Avliyotepa, Kavsar, Muslim, Avazali,
Galaravot,   Ravot,   G’azira   kabi   qishloqlar   arab   tili   bilan   bog’liq.   Albatta   joy
49 nomlari   hududlarning   ixtisoslashuvidan   kelib   chiqib   nomlana   boshlagan.
Samarqand  vohasi hududida 12 ta shaharlar barpo etilgan.
Abdiberun   –   15   joy.   Bu   xonaqo   17-   asrda   bunyod   etilgan   bo’lib,   uning
birinchi     qismi   arabcha   “ abdi”   -   banda   ,   ikkinchi   qismi   esa   forscha   “ berun”   -
tashqari   degan   manoni   bildiradi.   Shunday   ekan   bu   nom   “ shahar   tashqarisida
bandasiga   qurilgan   xonaqoh”   demakdir.   Bu   yodgorlik   yaqin   joyda   15   –   asrning
birinchi yarmida bunyod etilgan yodgorlik joyi bor. Bu yodgorlik Abdidarun deb
yuritiladi. U  “ shahar ichkarisida bandasiga qurilgan xonaqoh” demakdir. 
Lotin alifbosida; Abdiberun.
Abdiqishloq – 13 q.q. Abdiqishloq toponimi ikki qismdan tuzilgan.   “ Abdi”
arabcha qul, va   “ qishloq »  turkiycha qishda yashaydigan joy demakdir. 
Avliyotepa – 4 qq. Toponim avliyo va tepa  qismlaridan iborat.  Avliyo so’zi
arabcha bo’lib, u etiqodli, dindor kishilar   nazarida go’yo karomat, bashorat  qila
oladigan,   mo’jizalar   ko’rsata   oladigan   muqaddas,   aziz   odam,   ulug’,   zo’r
fahmlangan   odam   yoki   narsa;   darvesgsifat,   darveshnamo     odam   yaratgan   tepa
ma’nosidadir.
Azizon   –   11   qq.   Arabcha   aziz   va   fors   –   tojikcha   ko’plik   –   on   qismlaridan
iborat.   Aziz   so’zi   topilmas,   noyob,   ulug’,   qadru   qimmatli,   muhtaram,   tengsiz   ,
ulug’vor,   bebaho,   muqaddas,   qutlug’,   tabarruk   ma’nolarini   ifodalaydi.   Toponim
muqaddas, qutlug’, tabarruk kishilar yashagan joy ma’nosidadir
Alamli – 1 qq. Alam arabcha so’z bo’lib , u   “ bayroq, tug’, nishon, alomat,
belgi »   ma’nosi   bilan   aloqadordir.   -li   mavjudlik   ma’nosini   ifodalovchi
qo’shimchadir.   Alamli   “ aziz   –   avliyolar   mozori”   yoki   “ shahid   bo’lgan   kishi
ko’milgan   joydagi   belgi »   demakdir.   Alamli   muqaddas   joyda   o’sgan   daraxt
shoxlariga   yoki   shahid   bo’lgan   kishi   mozoriga   qoqilgan   tayoqqa   osilgan   har   xil
lattalardir.
Alomat – 4  qq. Toponimning arab tiliga xos alomat  “ belgi, nishon, iz, razm,
simvol, emblem” degan talqini keng tarqalgan. Ayrim tadqiqotlarda Alomat  “ ajib,
g’alati, qiziq” so’zlari bilan izohlanadi. 
50 Aloxotun   –qq.   Ayrimlar   toponimni   alo   arabcha   “ yuksaklik,   oliy   daraja”,
xotun qadimgi  turk tilida   “ oyim, xonim”  degan so’z bilan talqin etadilar. Lekin,
alloxton deb atalgan jug’rofik atama mavjud. Allohton (yunoncha allos – boshqa,
xtong   –   yer,   tuproq)   –   tog’   jinslari,   qazilmalar   va   moddalarning   paydo   bo’lgan
o’rinlaridan   ma’lum   geologic   jarayonlar   sababli   yangi   o’ringa   siljishi   va   ular
yotqiziqlarining   qaytadan   paydo   bo’lishi.   Shuning   uchun   allohton   atamasi
Aloxotun tarzida o’zgargan bo’lishi mumkin.
Araba   –   qq.   Toponim   arab   va   a<<xo   so’zlaridan   olingan   bo’lib,   u   arabxo
“ arablar »  demakdir. 
Arabboy – qq. Antroponim toponimga o’tgan. 
Arabolchin   –qq.   Toponim   arab   va   olchin   qismlaridan   iborat.   Arab   “ xalq
nomi,   arabistonlik,   arablar,   olchin   “ o’zbeklar   tarkibiga   kirgan   urug’n   degan
ma’nodadir. 
Arabxona   –   qq.   Arabxona   “ arablar   yashaydigan   joy »   ma’nosadidadir.   Bu
qishloqlarda arablar yashaganlar.
Arablarning bir qismi 7-9 asrlarda, bir qismi 14 asrga kelib o’rnashib qolgan.
Arablar  o’zbek  va  tojik  millati   tarkibiga  kirib,  ona  tillarini  unutishgan.   Nurobod
tumanidagi Arabqishloq toponimi ham yuqoridagi ma’nodadir. 
10-11   asrlarda   Samarqand   Somoniylar   davlati   markazi   bo’lgan,   bu   davrda
ishlab chiqarish va savdo bilan birga ,qishloq xo’jaligi ham rivojlangan. Ipak va
paxta   matolar   ishlab   chiqarish,   zardo’zlik   spool   va   shisha   mahsulotlari   ishlab
chiqarish rivojlangan, shuningdek, paxta, bug’doy, guruch va boshqa mahsulotlar
yetishtirilgan.   G’arb   va   Sharq   mamlakatlari   bilan   savdo   aloqalari   rivojlangan
buning oqibatida mamlakatimiz hududida fors tilining jadallashuviga olib kelgan.
Bu   holat   koplab   geografik   obeyktlarni   nomlashga   ham   o’z   tasirini   ko’rsatgan.
Bugungi kunda Samarqand viloyati hududidagi tumanlarda fors tili bilan bog’liq
nomlar   yuqori   foizlarni   egallamoqda.   Buni   tumanlar   misolida   koramiz.
Oqdaryoda – 52.6%, Ishtixonda – 40.9%, Samarqand tumanida – 54.5%,   Urgut
tumanida – 51.7% larni tashkil etmoqda. 
51 Barzuvon – qq. Toponim tojikcha bar “yuqori, baland, yuksak”, zu- zin- zan
sang   qadimgi   eroniy   tilida   “tosh”,   van   –   var   –   kurd   “kulba,   yurt,   qo’rg’on”
manosidadir. Barzuvon – balanddagi tosh qa’la , tosh qo’rg’on
Kildon   –   qq.   Tojikcha   kilki   >   kild   –   qamish,   nay,   nayqalam,   qalam   –   on
qo’shimchasi o’rin – joy oti yasagan. Kildon – qamishli, qamish o’sgan joy.
Lalmikor –qq. Tojikcha so’z bo’lib, lalmi+kor. Dehqonchilik tarzi va suvdan
foydalanishni usuliga ko’ra dehqon lalmikor va obikor deb atalgan.
Tangitepa   –   qq.   Tojikcha   tang   va   o’zbekcha   tepa   so’zlarining   birikishidan
hosil bo’lgan. Tangitepa – tang joydagi tepa, tog’ daryosining siqiq joyidagi tepa. 
Gushar   –   qq.   Fors   –   tojik   tilidan   o’zlashgan   gushna   so’zi   o’zbek   tili
qonuniyatiga mos tarzda talaffuz qilingan va u zo’r , zo’ravon manosidadir. 
Zarkent   –   qq.   Tojikcha   zar   +   kent>   Zarkent   –   qishloqning   yuqori   tomoni
demak. Qishloq joylashgan o’rniga ko’ra nomlangan. 
12-13   asrlarga   kelib,   Samarqand   Qoraxoniylar   davlatining   markazi
keyinchalik     Xorazmshoh   qarorgohi   bo’lgan.   Bu   asrlar   mobaynida,   juda   ko’p
machitlar,   hammomlar,   koshonalar,   arxitektura   majmualari   qurilgan.   Vatanimiz
tarixida   turkiy   tillarning   ahamiyati   juda   qadim   o’tmishga   boradi.   Tarqalishiga
ko’ra  viloyatimiz tumanlarida yuqori foizlarga ega. Masalan Bulung’ur  tumanida
- Bo’ston, Chibat, Qorakesak: Jomboyda – Burloq, Yomonqangli, Sarilar, Saroy,
Tut, Chalaqo’rg’on, Shakar, : Oqdaryo tumanida – Kumushkent, Oshkadidarhon:
Ishtixon  tumanida  –  Oldaroz,  Xolajon:   Kattaqo’rg’onda  –  Alijon,  Bolta,  Vayrat,
Javlon,   Jizman,   Oyjon,   Shammi:   Narpayda   –   Argin,   Beshqozoq,   Boyg’azon,
Jaloir:   Paxtachida   –   Biya,   Sariqon,   To’qqiz   hovuz:   Nurobodda   –   Ag’roncha,
Uzku: va boshqalar.
Ajdar – Temiryo’l tumanidagi mavze. Toponim aslida aji (xoji) dar (daryo)
qismlaridan iborat . Nomning birinchi qismi hoji hajga brogan kishilar  ma’nosini
ifodalaydi.   Turkiy   tillarda   so’z   boshida   jarangsiz   h   tovushining   tushish   hollari
ko’p   uchraydi.   Ikkinchi   qismi   daryo   manbaidan   qo’yilish   joyi   tomon   doimiy
ravishda oqib turadigan katta suv , ko’p miqdordagi narsalar , bitmas – tuganmas
bilimga ega bo’lgan; boy. Ajdar – bilimli hojilar ko’p bo’lgan joy demakdir.
52 Aymat – qq.Turkiy va mo’g’il tillariga oid aymaq – aymax – aymat – xalq .
Bu   so’z   tatar,   yoqut   tillarida   qabila,   urug’,   qirg’iz,   qozoq,   qoraqolpoq   tillarida
mamlakat,   yurt,   el,   o’lka   manosidadir.   Mo’g’il   tilida   qarindosh     oilalar   ittifoqi,
birlashmasi tushinilgan. Aymat – etnonim bo’lib , oykonimga o’tgan.
Argin   –qq.   Argin   Maxmud   Koshg’ariyning   “ Devoni   lug’atit   turk”   asarida
tilga olingan argu qabilasining o’zi bo’lsa kerak.   “ Boburnoma”, Mullo Sayfiddin
Axsikandiyning   “ Majmuat   –   tavorix”   asarida   qayd   qilingan   argunlar
Mavarounnahrda,   Amudaryo   bo’ylarida   istiqomat   qilib   kelgan   qadimgi   turkiy
qabiladir.   Mazkur   toponim     mo’g’ilcha   argin   so’zining   o’zagi   arg   –   “ duragay”
demakdir. Huddi shu ma’noda hozirgi qirg’iz tilida ham ishlatiladi.
Arpa – 2 qq. Arpa so’zi turkiy , mo’g’il va tangus – manjur tillarida arpa –
arba – arbay – arva – arfa – arpay – arpey tarzida keladi va g’alla o’simligining
bir turi, yem va ovqat uchun ishlatiladigan don demak. Tojik tilida arba so’zining
“ dovon »  ma’nosi ham bor. 
Ag’roncha   –   9   qq.   Qadimiy   turkiy   qabilalardan   biri   arg’u   nomi   bilan
aloqador.   U   o’zbeklar,   qirg’izlar   tarkibiga   kirgan   .   M.   Koshg’ariy   fikricha   ,
arg’ular turkiy – forsiy tillarda so’zlashganlar. 
  Arg’u – arg’on – ag’ron tarzida bo’lib, bunda  “ g”  va  “ r” o’rin  almashgan.
Bunda  arg’u – ag’ro va  “ n »  hamda – cha affikslaridan iborat.
  Demak   ,   arg’u   –   ag’ro   +   n   +   cha   –   arg’ular,   arg’u   qabilasiga   mansub
kishilarning kichik guruhi.
Baliqchiota – 5 qq. Baliqchi o’zbek urug’larinimng birining nomi. Baliqchi
qadimgi turkiy so’zlardan bo’lib , u shahar demakdir. Baliqchi – qush nomi, uni
chigitchi   yoki   qarqara   ham   deyishdi.   Uni   ilohiylashtirish   maqsadida   ota   so’zi
qo’shilgan. Baliq qulti bu o’rinda asosiy vazifa bajargan.
Barlos   –   4,   1,   13   qq   .   Barlos   “ qadimgi   turkiy   qabilalarning   biri”,
“ mo’g’illarning   borulos   qabilasi”,   mo’g’ilcha   “ semiz,   kuchli”,   “ turkiy
lashkarboshi,   yo’lboshchi   botir   jangchi”   ma’nolarida   qo’llanilgani   takidlanadi.
Barlos   so’zining   lug’aviy   ma’nosida   ham   yuqoridagi   manolar   bor.   Etnonimning
birinchi   qismi   bar   mo’g’ilcha   yo’lbars,   sher,   arslon,     burgut,   botir   lashkarboshi
53 demakdir.   So’nggi   qismi   –   ilos,   -   ulas,   -   los,   -   las,   -ga   ,   -gut,   -   qut,   -   lagdir.
O’zbeklardagi   barqut,   mo’g’illardagi   bagra,     barlagdegan   qabilalning   nomilari
ham   yuqoridagi   sharhlar   bilan   bog’liq.   Hozirgi   yoqut   tilida   bar   qul   “ burgut,
yo’lbars »  manosini bildiradi. 
13   asrda   Samarqand     Chingizxon     tomonidan     bosib   olingan,   shahar     va
uning   atrof     hududida     rivojlanish   to’xtagan   va   xo’jaligi     taraqqiyoti   ham
pasaygan.   16   asrda   Samarqand   Temur   imperiyasining   markaziga   aylangan.
Iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot ko’tariladi, savdo va shaharsozlik rivojlangan.
Amir   Temur   hukmronligi   davrida   shahar   va   uning   atrofidagi   hududlar   har
tomonlama   rivojlanib   gullab   yashnaydi.   Bu   davrda   Shohi-   Zinda   mavzoleyi,
Bibixonim machiti, Go’ri Amir va boshqalar qurilgan. Samarqand yirik savdo va
hunarmandchilik   markazi   bo’lgan.   Ko’p   aholi   punktlari,   bog’lar,   ko’chalar,
maydon, ko’priklar, irrigasion inshootlar qurilgan.
Angarolmas   –   11   qq.   Toponim   angor   va   olmos   qismlaridan   iborat.
Angar//angor so’zi mo’g’ulcha  “ yoriq, oraliq » , buryatcha  “ g’or, og’iz » , evenkcha
“ yaylov » , yoqut tilida  “ darvoza, g’or » , turkiy tillarda  “ daryo,   irmoq, ariq » ,  “ xosili
yig’ib   –   terib   olingan   ekinzor   (angiz) » , » qadimgi   maydon   o’lchovi,   qa’tiy   bir
birlikka   teng   emas » .   Atrofi   uvat   bilan   o’ralgan   yaxlit   ekin   maydoni   angor
deyilgan.   So’zning   keying   ma’nosi   toponimga   aylangan.   Olmos   qismi
“ ketkizmoq,   yo’qotmoq »   ma’nosidadir.   Demak,   angarolmas   “ atrofi   o’ralmagan
yer, qishloqdir » .
Arlot – 4 qq. Arlot qabilasi 92 bovli o’zbek qavmlari qatorida ko’plab tarixiy
manbalarda   tilga   olingan.   Qabila   arlot,   olot   shakllarida   ham   talaffuz   qilingan   .
Arlot   –   Chingizxonning   o’z   o’g’li   Chig’atoyga   taqdim   etgan   to’rt   ulus
qabilasidan   biri.   Bu   qabila   vakillarining   asosiy   qismi   ,   Shimoliy   Avg’onistonda
qisman   Mavarounnaharda   joylashgan.   Toponim   etnonimdan   olingandir.15-16
asrlarda   Samarqand   Shayboniyxon   davlatining   davri   bo’lgan.   Shayboniyxon
hukmronligi   paytida   mahsulot   ishlab   chiqarish   va   savdo   pasaygan,   g’arb   va
sharqni   bog’lab   turgan   savdo   yo’li   o’z   ahamiyatini   yo’qotadi,   xo’jalikning
rivojlanishi susayadi.
54 1868-1899 yillarda Samarqand shahri Zarafshon harbiy okrugining markazi
bo’lgan, keyin rus imperiyasi qoshidagi Samarqand viloyati markaziga aylangan.
Bu davrda ishlab chiqarish va Yevropaga imoratlar qurish rivojlangan. Bozorlar,
paxtani va terini qayta ishlash rivojlanadi, voxa orqali temiryo’l o’tadi, teri, vino
va   paxta   tozalash   zavodlari   ko’payib   rivojlangan.   Shu   munosabat   bilan   rus
teminlari va nomlar kirib kelishi boshlangan. Buni quyda keltirilgan geografik joy
nomlari misolida ko’rish mumkin.  
Bagara – 14 qq. Bagara toponimi bahoriy so’zning ruscha talaffuzi asosida
paydo bo’lgan. Bahor – yaxshilik , yoshlik, yasharish ramzi , ko’klam demakdir.
Pervomaysk   –   3   qq.   Pervomaysk   birinchi   may   bayrami,   jahon
mehnatkashlarining   xalqaro   birdamlik   kuni   (1889   yil   Internatsional   kongressi
tomonidan tashkil etilgan) sharafiga qo’yilgan nom. 
Plemferma – 3 qq. Toponim plem + ferma qismlaridan iborat. Plem ruscha
plemennoy   –   naslchilik.   Plemferma   –   naslchilik   fermasi   yonida   bunyod   etilgan
qishloq.
Gagarin –  5 qq.  Jahonda  birinchi  kosmonavt  Yuriy Gagarin  (1934  – 1968)
sharafiga qo’yilgan.
Maksimsaroy   –   6   qq.   Maksim-saroy   ikki   so’zdan   ,   yani   maksim   (arabcha
taqsim   qilingan   ulashilgan   va   saroy   (fors   –   tojikcha   xonlarning   doimiy
istiqomatgohi,   hashamatli   bino,   karvonsaroy,   omborxona)     shaklida   tuzatilgan
bo’lib   ,   “ulashilgan   mablag’ga   bunyod   etilgan   hashamatli   joy”   degan   manoni
bildiradi. Plan – 6 qq.
  Plan – ish , tadbir, dastur va shu kabilarning bajarilishi vaqti tartibi oldindan
belgilab qo’yilgan re’ja.
  Popovich   –   qq.   Kosmonavt   Povel   Romanovich   Popovich   nomi   bilan
atalgan. 1925-1930 yillarda Samarqand O’zSSRning poytaxti bo’lgan. Bu yillarda
madaniy   va   siyosiy   hayot,   sanoat   rivojlangan.   Oliy   o’quvyurtlari,   teatrlar,   ilmiy
tekshirish   institutlari   ochilgan.   1910   yilda   Samarqand   viloyati   hududida   35
paxtatozalash, 5 ta yog’  moy, 13 ta choy qadoqlash va 20 ta vinochilik zavodlari
55 mavjud   bo’lgan.   Paxta   tozalash   zavodlari   Samarqand,   Chelak,   Kattaqo’rg’on,
Payshanba va boshqa joylarda qurilgan bo’lgan. (1913)
30-yillarda   O’zbekiston   SSR   ning   poytaxti   Toshkentga   ko’chirilganidan
keyin   Samarqand     kattaligi   jihatidan   respublikamizning   ikkinchi   shaxri   bo’lgan.
1934  yil malumotiga ko’ra, Samarqandda  52 ta korxonabo’lib, unda 9 ming kishi
ishlagan.   Sanoat   natijasida   ham   viloyatda   ko’plab   geografik   joy   nomlari   kirib
kirib kelgan. Xalq orasida jamiyatning rivojlanishi bilan yangi geografik terminlar
ham hosil bo’la boshlagan. Geografik joy nomi  va  toponimik  obyektlarni  qayta
nomlash   muommolari   Samarqand   toponimlari   amplitudasida   sodir   bo’lgan
o’zgarishlar   toponimizasiya   jarayonining   ijtimoiy-siyosiy   sharoitga   bog’liq
ravishda o’zgarishga yuz tutishidan dalolat berishi asoslangan.
Mazkur   ishda   toponimlarning   turg’unligi   haqida   qarashlarga,   jumladan,
B.A.Serebrennikovning: «Toponimik nomlar g’ayrioddiy turg’unlikka ega bo’ladi.
Yer   yuzida   xalqlar   va   tillar   yo’q   bo’lib   ketishi,   toponimlar   esa   o’ziga   xos   atoqli
otlar   tarzida,   geografik   obyektlarning   ifodasi   sifatida   boshqa   xalqlar   tomonidan
oson   o’zlashtirilishi   va   shu   yo’llar   bilan   ming   yillab   saqlanishi   mumkin» ,   degan
fikriga,   A.V.Superanskayaning   «Biz   so’z   ohangdorligi   va   mahalliy   aholi   tilidagi
o’zgarishlar   ta’sirida   tovush   qiyofasini   almashtirgan   nomlar   va   ma’lumotlar
borligini  bilamiz.   Shunday   ekan,  ularning  o’zgarmasligi   haqidagi  fikr  nisbiydir» ,
degan munozarali mulohazalariga munosabat bildirildi.
Toponimlarning   onimizasiya   jarayoni   jamiyatning   hayot   tarzi   bilan
chambarchas   bog’liqdir.   Joy   nomlangan   paytlarda   uning   ma’nosi   va   nomlanish
sabablari   shu   nomni   qo’ygan   aholiga   aniq   ma’lum   bo’lgan   bo’lishi   mumkin.  
  Ammo   bu   nomlanish   motivlarini   qayd   etib   borish   hanuz  taomilga  kirmaganligi,
xalq joyni nomladimi, uni shu nom bilan atab ketaverishi, vaqt o’ta borgani sayin
nega shunday atalgani esa unutila borilib, uning o’rnini turli taxminlar, rivoyatlar,
afsonalar   egallashi,   payti   kelib   esa   uning   etimologiyasini     aniqlash
tadqiqotchilarning   zimmasiga   tushishi,   nomlash   bilan   bu   nomni   tadqiq   etish
orasidagi masofa uzayib, nomlanishning sababi va toponimlarning etimologiyasini
aniqlash ham murakkablashib borishi muammo sifatida e’tirof etildi. Shu sababga
56 ko’ra   toponimik   ma’lumotlarni   to’plash   hamda   tahlil   etish   ham   ilmiy,   ham
ma’naviy jihatdan dolzarbligicha qolib kelayotganligi haqida fikr yuritildi. 
Tadqiqot mobaynida viloyat toponimlarining lingvistik sirlik sifatida yuzaga
kelishida   asosiy   vosita   xususan,   etnonim   ekanligi   ma’lum   bo’ldi.   Foiz   jihatdan
barcha   tumanlarda   yetakchilikkaga   egadir.   Bilamizki   O’rta   Osiyo   xalqlari
qadimdan   urug’   nomlari   bilan   atash   an’ana   ekanligini   yana   bir   bor   tasdiqlaydi.
Ular   asosan   aholi   maskanlari,   shahar,   masjidlar,   dalalar,   ziyoratgohlar,
qabristonlar nomining shakllanishiga asos bo’lganligi qayd etilgan.
II-bob bo’yicha xulosa
Statistik ma’lumotlar va tarixiy manbalar asosida geografik obektlarning har
to’rttadan bittasi etnonim, oykonim, antrooykonim  ekanligini ko’rsatishi, viloyat
toponimlarining   yuzaga   kelishida   oykonim,   etnonim   kabi   lingvistik   elementlar
muhim onomastik birliklar sifatida qatnashganligi asoslangan.
57 III-B О B.  SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARI VA JOY
NOMLARINI QAYTA NOMLASH VA MUHOFAZA QILISH
MASALALARI
3.1  Geografik joy nomi va toponomik ob’yektlarni nomlanishi va qayta
nomlash qonuniyatlari
O‘zbekiston   Respublikasining   12.10.2011   y.   O‘RQ-304-son   «Geografik
ob’ektlarning   nomlari   to‘g‘risida»gi   Qonuni   bevosita   hududlardagi   joy
nomlarining   kelib   chiqishi   va   qaytadan   nomlanishi   uchun   muhim   huquqiy   asos
bo‘lib   xizmat   qiladi.     O‘zbekistonda   geografik   nomlarni   to‘g‘ri   yozish,   yozilish
qoidalari   maxsus   atamashunoslik   qo‘mitasida   ishlab   chiqilgan.   O‘zbek   tilida
darsliklar, ilmiy ommabop kitoblar, kundalik matbuot, radio va tele eshittirishlar
orqali   turli   xildagi   minglab   joy   nomlari   haqidagi   ma’lumotga   ega   bo‘lamiz.   Bu
nomlarni   o‘zbek   tilida   qanday   yozilishi   va   bu   masalaning   to‘g‘ri   hal   etilishi
madaniyatimizning   muhim   bir   sohasidir,   ammo   nomlarni   to‘g‘ri   yozish   ancha
murakkab ish. Chunki joy nomlari bir tomondan tarixga, bir tomondan geografiya
va   tilshunoslikka   tegishli   bo‘lib,   qisman   etnografiya,   arxeologiya,   botanika   va
boshqa   sohalarga   bog‘liq.   O‘zbekiston   hududida   toponimlar   juda   murakkab.
Chunki   mamlakatda   turk   va   eron   tillari   bir   biri   bilan   qo‘shilib   ketgan.
O‘zbekistondagi   ba’zi   shaharlar   bir   necha   ming   yillik   tarixga   ega   bo‘lib,   uzoq
yillar mobaynida geografik nomlar o‘zgarib bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tgan.
O‘zbekiston   hududida   arab,   eron,   mo‘g‘ul   hatto   sanskrit   tilida   uchraydigan
nomlar uchraydi.
Mustaqillik   yillari   Samarqand   viloyatida   eski   tuzum   g’oyasi   bilan   bog’liq,
usha   davrdagi   fikrlarni   targ’ib   etuvchi,   biron   bir   milliy   ma’no   ega   bo’lmagan
tuman,   shahar,shaharcha,   mahalla   va   ko’chalarning   nomlari   fuqorolar   taklif   va
58 istaklari   tuman,   viloyat   komissiyasi   a’zolari   tomonidan   e’tiborga   olinib
o’zgartirishlar kiritilmoqda va qadimiy nomlar qayta tiklandi.
Jamiyat   rivojidagi   o’ zgarishlar,   chunonchi   ijtimoi y   tuzumning   o` zgarishi
mamlakatning   milliy   siyosati   hududla ri   q aysi   davlatlarga   mansubligi   davlat
siyosati ma m lakatlarda  q aysi xalq qanday mavqeyga egaligi, t oponimik  kashfiyot,
tadqiqotlaring   kimlarga   mansubligi ,   geografik   atama   va   nomlarda   o'z   ifodasini
topadi.   O'zbekiston   mustaqillikka   erishgandan   keyin   uning   hududida   geografik
nomlarning   ko'pgchiligi   o'zgardi   va   o`zgarishi   davom   etmoqda.   O'zbekistondagi
geografik   ob'yektlarga   Rossiya   imperiyasi   bosib   olgandan   keyin   sobiq   Sovet
davrida   qo'yilgan   nomlar   qayta   ko'rib   chiqilib   ularga   o'zlarining   qadimiy   tarixiy
nomlari  qaytmoqda   mustaqillik bilan bog’lik yangi nomlar paydo bo'lmoqda.
Geografik   atama   va   nomlar   ta'limi   «O'zbekiston   Davlat   tili»   (1989   yil   21
oktyabr)  va «O'zbekiston  Respublikasida  ma'muriy-   hududiy   tuzilish, toponomik
obektlarga   nom   berish   va   ularning   nomlarini   o`zgartirish   masalalarini   hal   qilish
to'grisida» (1996 yil 21 dekabr)   haqidagi qonunlarni   hayotga tadbiq etish   zamon
talablariga   javob     beradigan   geografiya   o`qituvchilarini   tayyorlash   munosabati
bilan katta amaliy ahamiyatga egadir, 1995 yilda O'zbekiston Respublikasi Davlat
tili   haqidagi   qonunga   o`zgartirishlar   va   qo`shimchalar   kiritish   to'grisida
O'zbekiston   Respublikasi   Oliy  
Majlisi   qaror   qabul   qilindi.   Davlat   tili   haqidagi
qonun   (yangi   tahrirda)   tasdiqlandi,   uning   22-moddasida   shunday   deyilgan:
«Respublikaning ma'muriy hududiy birliklari, maydonlari, ko'chalari va geografik
ob'ektlari   nomlari   Davlat   tilida   aks   ettiriladi»,   «O'zbekiston   Respublikasida
ma'muriy   hududiy   tuzilish     toponomik   ob’yektlarga   nom   berish   va   ularning
nomlarini   o'zgartirish   masalalarini   hal   etish   tartibi   to'g'risida»   qonunida
ta'qidlanishicha   ushbu   qonun   ma'muriy   hududiy   birliklar   aholi   punktlari   va
ularning   tarkibiy   qisimlariga,   shuningdek   korxonalar   muassasalar   tashkilotlar,
tabiiy   geografik,   geologik   va   boshqa   ob'ektlarga   nom   berish   va   ularni   nomini
o'zgartirish tartibini belgilaydi. 
1996   yil   31   mayda   O'zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasi
«O'zbekiston Respublikasidagi  ma'muriy birliklar, aholi punktlari, tashkilotlar va
59 boshqa   toponomik   ob'ektlarni   tartibga   solish   to`g'risida»   qaror   qabul   qilingan.
Qarorda   joylarda   toponomik   ob'ektlarning   eski   tuzumga   xizmat   qiladigan,
xalqimizning   tarixiy   milliy   ananalariga   bogliq   bo'lmagan   nomlarning   saqlanib
turganligi   qoralandi   va   boshqa   nomlar   bilan   almashtirish   lozimligi,   bu   ishni
boshlash   va   tugallashni   aniq   muddati   belgalandi   va   bu   borada   chora   tadbirlar
ishlab chilgan.
Dunyoda besh yarim mingdan ortiq tillar mavjud bo’lib ularning hammasida
geografik   nomlar   bor.   Ularning   hammasida   geografik   nomlarni   yozishga   doir
qoidalar   bor.   Bu   qodalarni   aloqaga   ,   transportga,   tashqi   savdoga,   diplomatiya
xodimlariga,   tadqiqotchilar   bilishi   shart.   O'zbekistonda   geografik   nomlarni
to'g'ri   yozish,   yozilish   qoidalari   maxsus   atamashunoslik   qo'mitasida   ishlab
chiqilgandir.   O'zbek   tilida   darsliklar,   ilmiy   ommabop   kitoblar,   kundalik
matbuot,   radio   va   tele   eshittirishlar   orqali   turli   xildagi   minglab   joy   nomlari
haqidagi ma'lumotga ega bo'lamiz. Bu nomlarni o'zbek tilida qanday yozilishi va
bu masalaning to'g'ri hal etilishi madaniyatimizning muhim bir sohasidir, ammo
nomlarni   to'g'ri   yozish   ancha   murakkab   ish.   Chunki   joy   nomlari   bir   tomondan
tarixga   aloqador   bo’lsa,   bir   tomondan   geografiya   va   tilshunoslikka   tegishli
bo'lib,   qisman   etnografiya,   arxeologiya,   botanika   va   boshqa   sohalarga   ham
bog'langan.   O'zbekiston   hududida   toponimlar   juda   murakkab.   Chunki
mamlakatda turk va eron tillari, mo’g’il va arab tillaridagi nomlar  bir biri bilan
qo'shilib   ketgan.   O'zbekistondagi   ba'zi   shaharlar   bir   necha   ming   yillik   tarixga
ega   bo'lib,   uzoq   yillar   mobaynida   geografik   nomlar   o'zgarib   bir   shakldan
ikkinchi shaklga o'tgan. O'zbekiston hududida arab, eron, mo`g'ul hatto sanskrit
tilida   uchraydigan   nomlar   uchraydi.   Hududlarni   nomlash   ya’ni   atoqli   nom
tanlash inson va tabiat o’rtasidagi umumiy geografik lissoniy tarixiy aloqadorlik
yuzasidan   hosil   bo’ladi.   Boshqacha   tushuntiradigan   bo’lsak   geografik
ob’yektlarga   nom   tanlashning   o’ziga   xos   toponimik   qonuniyatlari   mavjud.
Joylarga  nom  tanlash  jarayoni  haqida  H.Hasanov   quyidagi  fikrlarni  keltiradi. “
Yangi  to’g’ilgan chaqaloqqa  ot  qo’yish  oson, chunki  yuzlab tayyor  ismlar  bor.
60 Ammo   joy   nomlari   tayyor   emas,   ularni   o’ylab   toppish   kerak,   ismi   jismiga
monand bo’lishi kerak» 
Toponimlar til endi shakllanayotgan paytda ancha oddiy so’zlardan, turdosh
otlardan, ya’ni appelyativlardan (lotincha atoqli otning aksi) tarkib topgan bo’lib
umumiy   tushuncha   sifatida   qo’llanilgan.   So’zning   joy   nomiga   aylanishi,   ya’ni
toponimlashuvi   odatda   dastlabki   umumiy   tushunchalarning     muayyan   bir
ob’yektga bog’lanish jarayonida yuz beradi. Bu holatda shakllangan toponimlar
atoqli   otlardan   ko’ra   turdosh   otlarga   yaqinroq   edi.   Ya’ni   geografik
ob’yektlarning   nomlari   har   biri   alohida  emas,   umumiy   nom   sifatida   qo’llanilar
edi.  V.A.  Nikanov  ta’kidlagandek  birinchi   berilgan  nomlar  ko’pincha  tasodifiy
bo’lib,   rasmiy   nomlar   keyinchalik   paydo   bo’lgan.   Dastlabki   toponimlar
shunchaki turdosh otlardan yasalgan bo’lib, H.Hasanov bu jarayonga ta’rif berar
ekan , “bitta turdosh so’zning o’zi  atoqli  otga aylanib ketishi juda qonuniydir»
degan   xulosaga   kelgan.   Demak   toponimlar   shunchaki   paydo   bo’lmaydi,   ular
bajaradigan vazifasiga ko’ra, turli toponomik qonuniyatlar asosida tarkib topadi.
Ob’yektlarning   nomlanish   jarayoni   rang  –   barang   ko’rinish   va   mazmunga  ega.
Bu  qonuniyat  uzoq  tarixiy  davrlar   mobaynida shakllanib   kelayotgan jarayonlar
bo’lib, turli xil omillarga tayanadi. 
Geografik joy nomlari mavjud umumiy toponomik tizimning ajralmas qismi
sifatida   ma’lum   bir   hududning   geografik   xususiyatlarini   o’zida   aks   ettiradi.
Taponomik   Tadqiqotlar   jarayonida   geografik   nomni   izohlashda   mazkur   hudud
xususiyatlari   inobatga   olinadi,   bunda   shuningdek   shu   nomga   xos   boshqa
hududdagi   shu   kabi   nomlar   bilan   taqqoslanadi.   Geografik   nom   hech   qachon
yagona,   shu   kabi   nomlardan   ajralgan   holda   shakllangan   emas,   umumiy
lingvistik geografik xususiyatlar  mujassamlashgan   komplekslilik asosida  tarkib
topadi. Shuningdek toponim  ma’lum hududning ba’zi bir  belgilarini o’zida aks
ettiradi. Agar nom hosil bo’lgan hudud xususiyatlarini o’zida aks ettirmas ekan,
bu nom yashovchi bo’lmaydi, xalq nuqtida uzoq saqlanmaydi va tezda unutiladi.
Toponimlarni   o’rganilish   jarayoni   ma’lum   bir   hududning   tabiiy   va   o’z
navbatida   ijtimoiy   iqtisodiy   holatini   bilishni   taqqozo   etadi.   Joy   nomlari
61 geografik,   lingvistik   jihatdan   o’rganilayotganda   qanday   so’zlardan   tashkil
topganligi   va   qaysi   turdagi   toponim   ekanligini   aniqlash   bilan   cheklanib
qolmasdan,   nomning   haqiqiy   geografik   xususiyatini   topish,   nom   zamiridagi
mohiyatni   aniqlashdan   iborat.   “Toponimlar   paydo   bo’lishida   birinchi   va   eng
keng   tarqalgan   tamoyil   aholi   maskani   joylashgan   hududning   tabiiy   ijtimoiy
iqtisodiy   geografik   xususiyatalarining   e’tiborga   olinishidir.   Bunda,   yuqorida
takidlagandek   joy   xususiyatini   aks   ettiruvchi   umumiy   geografik   tushuncha
hamda   iboralarning  konkretlashuvi   va   individuallashuvi   qonuniyati   yuz   beradi.
Toponimlarning paydo bo’lishida birinchi va keng tarqalgan motivatsiya   aholi
maskani   joylashgan   hududning   tabiiy   va   ijtimoiy   iqtisodiy   geografik
xususiyatlarning e’tiborga olinishidir.   Bunda  hududning tabiiy geografik belgi
xususiyatini ifodalovchi tushunchalarning aniqligi va individualligi yuz beradi.   
Tabiiy   va   ijtimoiy   iqtisodiy   geografik   ob’yektlarning   nomlarida   insonning
tevarak atrofni qanchalik yaxshi bilishi namoyon bo’ladi. Lekin inson qo’li bilan
yaratilgan   ob’yektlarga   nom   berishda   aksariyat   hollarda   nomlanayotgan
ob’yektning   kimga   yoki   qaysi   xalqqa   tegishliligi,   kim   tomonidan   bunyoq
etilganligi, kimga atab qurilganligi  qarab ishora beruvchi nomlar tanlanadi. 
Toponimist olimlar tomonidan geografik nomlarning vujudga kelishiga ko’ra
bir necha qonuniyatlar aniqlaganlar. Bular toponimik pozitivlik, nisbiy negativlik,
o’zlashma   nomlar   va   xalqona   etimologiya   toponimlashuv   qonuniyatidir.
Samarqand   viloyati   toponimlarining   nomlanish   qonuniyatlari   ularning   hududiy
xususiyatlari  jamiyat  ehtiyojidan kelib chiqib bir  xilda shakllanmagan.  Umuman
olganda     geografik   ob’yektlar   uchun   nom   uzoqdan   qidirilmaydi,   shu   atrofdagi
yaqindagi   komponent   nomi   yangi   toponim     uchun   asos   bo’lib   xizmat   qiladi.
Masalan Bulung’ur kanali nomi tuman nomiga, viloyatning o’rta asrlarda mavjud
bo’gan     Dag’om   rayoni   nomi   kanal   nomiga   yoki   Payariq   kanal   nomi   tuman
nomidan olinib yangi nom yasalgan. 
Toponimikada   nom   ko’chish   hodisasi   ko’plab   joy   nomlari   hosil   bo’lishida
kuzatilib,   bu   jarayon   fanda   transonimizatsiya   deb   ataladi.   T.   Nafasovning
yozishicha   nom   ko’chishi,   o’tishi   nomshunoslikda   umuman   tilde   keng   tarqalgan
62 lisoniy va nolisoniy hodisa hisoblanadi. Demak Samarqand viloyati geografik joy
nomllarining ba’zilarida bevosita atoqli otdan toponim hosil bo’lish jarayoni yuz
bergan bo’lsa  aksar  ko’pchiligida bir  nomning boshqa  yangi  bir  nomga  aylanish
jarayoni yuz bergan.
3.2. Toponimlarni nomlash va qayta nomlashning bugungi kundagi  holati
Geografik   terminlarning   tabiatdan   foydalanish   va   uni   muhofaza   qilishdagi
o'rni   hamda   ahamiyatini   ochib   berish   uchun   dastlab,   geografik   terminlarning
asosiy funksiyasi, ya'ni toponim hosil qiluvchi funksiyasi bo'yicha tasnifi batafsil
o'rganildi.   Geografik   terminlarning   yuqoridagi   tamoyil   bo'yicha   oltita   turlarini
ajratadi. Mazkur tadqiqot maqsadidan kelib chiqib ularni uchta guruhga bo'lishni
taklif qildik: 
1) tabiatdan oqilona foydalanishga ko'maklashuvchi; 
2)   foydalanish   jarayonida   yuz   berishi   mumkin   bo'lgan   salbiy   jarayonlar   va
tabiiy ofatlar haqida darak byeruvchi; 
3)   tabiiy   ryesurslarga   egalik   hissini   shakllantirib,   uni   muhofaza   qilishga
yordamlashuvchi   geografik   terminlar.   Ularning   keyingi   tadqiqotlarda   ham
qo'llanilishini hisobga olib yuqoridagi tartibda keltirib o'tamiz.
Kishilarga   tabiatdan   oqilona,   unga   zarar   yetkazmasdan   foydalanishga
(moslashishga)   ko'maklashuvchi   guruhga   hududning   tabiiy   geografik
xususiyatlarini   ifodalaydigan   geografik   terminlar   kiritiladi.   Ular   o'z   navbatida
hududning   landshafti   (dasht   bo'z,   dara,   yovon,   yoz,   yoyilma,   sayxon,   sangzor,
kungay,   chim,   qir,   gaza,   yaylov),   relyefi   (tog',   tepa,   adir,   dovon,   supaungur),
o'simlik va hayvonlari (bo'ri, olcha, ot, terak, tol, to'qay  o'rik, chinor),  suvliklari
(anhor, arashon, ariq, arna, badoq, buloq, bo'g'iz, daryo, dam, daxana, duob, jo'y,
zovur,   kechuv,   ko'l,   nahr,   obdon,   ovloq,   oqsuv,   sardoba,   soy,   to'rtko'l,   chashma,
sharshara,   shovva,   o'zan,   qayir,   qapchig'oy,   qashqa,   qorasuv)   haqidagi
ma'lumotlar   (informatsiya)ni   o'zida   mujassamlaydigan   kichik   guruhlarga   bo'lish
mumkin.
63 Mintaqadagi   geografik   terminlarni   o'rganib,   ularda  bo'lishi   mumkin   bo'lgan
tabiiy-ekologik   xavf-xatar   va   tabiatdan   foydalanishni   qiyinlashtiruvchi   omillar
haqida   ham   batafsil   ma'lumot   olish   mumkin.   Shuning   uchun   darak   beruvchi
nomlar   O’rta     Zarafshon   keng   tarqalgan.   Jumladan,   Qum,   Lalmikor,   Kultepa
(Bulung’ur),   Qo’riq   (Jomboy),   Toshloq   (Oqdaryoda),   Ko’mir,   Sho’r
(Kattaqo’rg’on), Xarsang, Do’ng (Paxtachi), Tevakbuloq, Toshquduq (Nurobod),
Dashtikabola,   Dashtiso’xta   (Samarqand),   Tuyatosh,   Yaloqtepa   (Payariq).   Bu
nomlar   aholi   maskanlarida   hududning   o'zlashtirishni   qiyinlashtiruvchi   omil
ekanligidan   darak   bergan.   Ekin   va   daraxt   turlarini   tanlashda   mazkur   xususiyat
birinchi navbatda hisobga olingan.
Tabiatdan   foydalanish   jarayonida   yuz   berishi   mumkin   bo'lgan   salbiy
jarayonlar,   tabiiy   ofatlar   haqidagi   ma'lumotlarni   o'zida   jamlaydigan   geografik
terminlarga adir, bo'z,  dara, dam, jar, yar, yor, zax, reg, taqir, tagob, sho'r, kamar,
ko'lob, sel, qal'a, chim, qiya, qaqir, qum, qoq kabilarni kiritish mumkin. Dastlab
joyning   xo'jalikda   (asosan   dehqonchilikda)   foydalanishga   yaroqli   ekani,
foydalanishga   to'sqinlik   qiluvchi   salbiy   xususiyatlari   geografik   nomlar   va
terminlar   orqali   ham   o'rganilgan,   chunki   nom   qo'yish   davrida   mavjud   bo'lgan
to'siqlar keyinchalik yo'q bo'lgan bo'lishi mumkin, lekin bu yashirin holat nomda
saqlanib qoladi. Misol uchun, Qorakamar hududida. Zarafshon vodiysida bunday
terminlardan   dasht,   yoz   (i),   jar   (yor),   zax,   ko'lob,   sel,   taqir,   sho'r   kabi   joyning
xususiyatini   aks   ettiruvchi   terminlar   ishtirokida   yasalagan   joy   nomlarini   kiritish
mumkin.   Bunday   terminlarning   ekologik   ahamiyati   shundan   iboratki,   ular
tuproqning   sho'rlanishini,   yer   osti   suvlarining   yer   betiga   yaqinligini,   hududning
yer   usti   tuzilishi   haqidagi   axborotni   nom   orqali   u   yerdan   foydalanuvchilarga
yetkazib beradi.
Relyefi   tepa   bo'lgan   bu   termin   asosida   nom   berilgan   joylarda,   yer   osti
suvlarining   chuqurda   bo'lishi,   yerning   zaxlash   xavfi   kamligi   kabi   xususiyatlar
yashirinadi.   Relyefning   qiyaligi   jarlanish,   sho'rlanish,   eroziyani   va   sel   kelish
havfini   yuzaga   keltirsa,   relyefning   quyi   qismida   joylashgan   hududlarda   yer   osti
suvlarining   ko'tarilishi,   botqoqlashishi   kabi   salbiy   holatlar   ko'proq   kuzatiladi.
64 Yuqoridagi   holatlarni   xalqimiz   joy   nomlarini   mavjud   relyefga   moslab   qo'yish
orqali   nomning   ekologik   funksiyasini   hosil   qilishgan.   Joyga   nom   u   joy   kishilari
tomonidan   o'zlashtirilgandan   so'ng   qo'yiladi.   Antropogen   ta'sir   oqibatida   har
qanday   salbiy   ekologik   o'zgarishlar   yuz   berishi   mumkinligi   haqidagi   ma'lumot
nom orqali keyingi avlodlarga yetkazib beriladi.
Voha hududning jarlik ekanligini yoki jarlanish xavfi yuqoriligi haqida darak
beruchi Jarbuta (Oqdaryo tumani);  Jarqishloq, Jartepa, Qoldivoyjar, O’roqvoyjar
(Urgut   tumani);   Jar,   Jomonjar   (Payariq   tumanlari);   Jarosti,   Keskanjar   (Ishtixon
tumani); kabi qishloq nomlarida jar termini toponim hosil qiladi. Dexqonchilikda
ahamiyatli bo'lgan jarayonlardan tuproqning sho'rlanishi  yoki holati bilan bog'liq
bo'lgan   joy   nomlariga   Sho'r   (Bulung’ur   Kattaqo’rg’on   tumanlari);   Nurakli
(Payariq),larni   kiritish   mumkin.   Hududning   geologik   sharoiti   haqida   ma'lumot
beruvchi   nomlarga   Alqartepa,   Oqtepa,   Farmontepa,Qoratepa,   Qorovultepa
(Bulung’ur   tumani);   Bobotepa,   Tepa,   Navruztepa,   Qoratosh   (Jomboy   tumani);
Kamoltepa, Yalanggush (Oqdaryo tumani); Avliyotepa, Do’stitepa, Yo’g’ontepa,
Kartepa,   Tangitepa,   Oqtepa,   Yurgantepa   (Ishtixon   tumani);   Jug’ontepa,
Mayintepa,   Og’atepa,   Boytov   (Qo’shrabot   tumani);   Isavoytepa,   Qiziltosh
(Kattaqo’rg’on   tumani);   Pushtepa,   Oqtosh   (Narpay   tumani);   Baloi   gumbaz,
Do’ng, Xarsang (Paxtachi tumani); Imomtepa, Ko’ktosh, Tevakbuloq, Toshquduq
(Nurobod   tumani);     Bolatosh   (Pastdarg’om   tumani);   Dashtikabola,   Dashtiso’xta,
Bog’ibaland,   Qir   (Samarqand   tumani);   Nayzatepa,   Yassitepa   (Toyloq   tumani);
Jalpaktepa,   Choshtepa,   Jurabtepa,   Mozortepa,   Sariqtepa   (Urgut   tumani);
Tuyatosh, To’palas (Payariq tumani); kabi nomlar misol bo'ladi.
Vodiyning   geografik   terminlardan   mazkur   tuproq-ekologik   sharoitda
o'sadigan   o'simliklar   haqidagi   ma'lumotni   ham   nomlardan   olish   mumkin.   Bu
hududlarda   Chorchinor,   Yakkatol   (Urgut   tumani);   Anjirli,   Uzumli,   Hazarasmali,
Jiydali (Nurobod tumani); Tarvuztovoq (Paxtachi tumani); Qorayantoq, Olmazor,
Sebiston   (Kattaqo’rg’on   tumani);   Bodomcholi,   Burgan,   Sunbul   (Qo’shrabot
tumani)     To’qay   (Ishtixon  tumani);   Butanosh   (Oqdaryo  tumani);   Arpa,   Gul,  Tut
65 (Jomboy   tumani);   Changal,   Sho’ra,   Yalpizog’och   (Bulung’ur   tumani)     kabi
nomlar bu xududlarda yaxshi o'sadigan daraxtlar haqida ma'lumot beradi.
Geografik   ob'yektlarning   nomlarini   o'zgartirishga   doir   talablar   5-moddada
ko'rsatilgan.   Ya'ni,   geografik   ob'yektning   belgilangan   maqsadi   jiddiy   tarzda
o'zgarganda, uning tarixiy nomlarini tiklash zarur bo'lganda, agar qonun hujjatlari
talablariga muvofiq kelmaydigan qisqartma so'z, raqam yoki so'z birikmasi  bilan
belgilangan   holatlarda   nomlari   o'zgartiriladi.   Qonunning   yana   bir   muhim   jihati,
geografik   ob'yektlarning   nomlarini   belgilash   tartibidir.   Bu   qonunning   6-
moddasida   keltirib   o'tilgan.   Unga   ko'ra   geografik   ob'yektlarning   nomlarini
belgilashda -mahalliy aholi turmushining geografik, tarixiy, milliy, etnik, tilga oid
va   boshqa   xususiyatlari   hisobga   olinadi;   geografik   ob'yektlar   nomlarining
yanglishishga   olib   kyeluvchi   o'xshashligi,   ushbu   nomlarni   hurmatsizlik
mazmunida   bo'lishi,   O'zbekiston   xalqining   tarixi,   an'analari   va   madaniyati   bilan
nomuvofiqligi istisno etiladi, - deb belgilab qo'yilgan.
Yuqoridagi   tartibni   amalga   oshirishda   ushbu   tadqiqot   natijalaridan
foydalanish   mumkinligini   ta'kidlash   zarur.   Birinchidan,   mahalliy   aholi
turmushining   geografik   xususiyatlari   deyilganda   ob'yekt   joylashgan   hududning
tabiiy-landshaft   sharoiti,   suvlari,   o'simlik   va   hayvonot   olamining   o'ziga   xos
xususiyatlari   tushuniladi.   Bu   hususiyatlarning   ekologik   jihatlari   haqida   ishda
ma'lumot   berib   o'tildi.   Ikkinchidan,   mahalliy   aholi   turmushining   tarixiy,   milliy,
etnik   xususiyatlariga   e'tibor   qilinadi.   Aholi   tomonidan   hududning   o'zlashtirilishi
jarayonida   u  yerdagi   dastlab,  tabiiy  ob'yektlarga  tog',  adir,  tepa,  dala,   o'rmonlar,
suv   ob'yektlarini   so'ngra   ijtimoiy   ob'yektlarni   shahar,   qishloq,   bozor,   turli
qadamjolar   va   ziyoratgohlarga   nom   berilishi,   aholi   turmushining   bu
xususiyatlarga   moslashishi   haqida   ma'lumotlar   beriladi.   Har   bir   etnosning
tabiatdan   foydalanish   jarayonidagi   ma'lumotlarni   (informatsiya)
foydalanuvchilarga yetkazishda mahalliy til xususiyatlaridan foydalaniladi.
Tabiiy   yoki   inson   tomonidan   yaratilgan   ob'yektlarning   nomlari   qonunlarda,
hukumat   qarorlarida,   boshqa   rasmiy   hujjatlarda   qayd   etiladi.   Geografik
ob'yektlarning   nomlaridan   hamma   sohalarda   keng   foydalaniladi.   Masalan,
66 aniqlanib, qat'iylashtirilgan toponimlar xalqaro shartnoma, bitim, xalqaro aloqalar
va   yuk   tashuv   hujjatlarida,   telegrafik   almashuv   ma'lumotnomalarida   hamda
xaritalar,   atlaslar   yaratishda   foydalaniladi.   Shu   bois   qonunning   4-moddasida
viloyat, tuman va shaharlarga bir xilda nom berilish taqiqlangan.
Qonunning 2-bobi davlat organlarining geografik ob'yektlarga nom berish va
ularning   nomlarini   o'zgartirishga   doir   vakolatlari   hamda   vazifalariga
bag'ishlangan.   Jumladan,   7-modda   tumanlar,   shaharlar,   viloyatlarga   nom   berish
va   ularning   nomlarini   o'zgartirish,   8-modda   Qoraqalpog'iston   Ryespublikasi
hududida   joylashgan   tumanlar,   shaharlar,   shaharchalar,   qishloqlar,   ovullar,   aholi
punktlariga nom byerish va ularning nomlarini o'zgartirish, 9-modda shaharchalar,
qishloqlar,   ovullar,   aholi   punktlariga   nom   berish   va   ularning   nomlarini
o'zgartirish,   10-modda   aholi   punktlarining   tarkibiy   qismlariga   nom   berish   va
ularning   nomlarini   o'zgartirish,   11-modda   tabiiy   ob'yektlarga,   transport   va
muhandislik-texnika   infratuzilmasi   ob'yektlariga   nom   berish   va   ularning
nomlarini   o'zgartirishga   vakolatli   bo'lgan   davlat   organlarning   vazifalari   belgilab
berilgan. Qonunning 12-moddasida geografik ob'yektlarga nom berish va ularning
nomlarini   o'zgartirish   masalalari   bo'yicha   komissiyalarning   asosiy   vazifalari
batafsil ko'rsatib berilgan. Ular quyidagilardan iborat edi:
 O'zbekiston   xalqining   tarixiy-madaniy   qadriyatlari   hamda   merosi   bilan
bog'liq   geografik   ob'yektlarning   nomlari   muhofaza   qilinishini   ta'minlash,
asossiz o'zgartirilishining oldini olish;
 geografik   ob'yektlarga   O'zbekiston   xalqining   milliy   an'analari   va
mentalityetiga yod bo'lgan nomlar berilishiga hamda ularning nomlari  shu
ruhda o'zgartirilishiga yo'l qo'ymaslik;
 geografik   ob'yektlarga   nom   berish   va   ularning   nomlarini   o'zgartirish
chog'ida   mahalliychilik,   oshna-og'aynigarchilik,   xizmat   mavqeini
suiste'mol qilish hollarini istisno etish.
Ushbu Qonun 4-moddasi talablarining hamda geografik ob'yektlarning nomlari
to'g'risidagi qonun hujjatlari boshqa qoidalarning Qoraqalpog'iston Ryespublikasi,
viloyatlar,   tumanlar,   shaharlar   komissiyalari   tomonidan   bajarilishi   ustidan
67 nazoratni respublika komissiyasi amalga oshiradi. Komissiyalarning tarkibi davlat
va   xo'jalik   boshqaruvi   organlarining,   mahalliy   davlat   hokimiyati   organlarining
rahbarlari   va   xodimlari,   fuqarolik   jamiyati   institutlarining,   fuqarolar   o'zini   o'zi
boshqarish   organlarining   vakillari,   shuningdek   fan   va   madaniyat   arboblari,
ekspertlar, mutaxassislar hamda tegishli faoliyat sohalarida maxsus bilimlarga ega
bo'lgan boshqa shaxslar orasidan shakllantiriladi.
Respublika   komissiyasi,   Qoraqalpog'iston   Respublikasi,   viloyatlar,   tumanlar,
shaharlar   komissiyalari   tegishlicha   O'zbyekiston   Respublikasi   Vazirlar
Mahkamasi,   Qoraqalpog'iston   Respublikasi   Vazirlar   Kengashi,   viloyatlar,
tumanlar,   shaharlar   hokimliklarining   rahbariyati   tomonidan   boshqariladi.
Respublika komissiyasining, Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar,
shaharlar   komissiyalarining   faoliyatini   tashkil   etish   tartibi   O'zbekiston
Respublikasi  Vazirlar Mahkamasi  tomonidan tasdiqlanadi. «Geografik ob'yektlar
nomlari   to'g'risida»gi   qonunning   qabul   qilinishi   geografik   nomlar   «himoyasiz
so'zlar»   emasligining   isbotidir.   Qonunning   18-moddasida   geografik   ob'yektlar
nomlarining   birini   boshqasiga   o'zboshimchalik   bilan   almashtirishga,   ularning
bo’zib ko'rsatilgan nomlaridan foydalanishga yo'l qo'yilmasligi ko'rsatib o'tilgan.
III-bob bo’yicha xulosa
Geografik   ob'yektlarning   nomlaridan   hamma   sohalarda   keng   foydalaniladi.
Geografik   ob'yektlar   aniqlanib,   qat'iylashtirilgan   toponimlar   xalqaro   shartnoma,
bitim,   xalqaro   aloqalar   va   yuk   tashuv   hujjatlarida,   telegrafik   almashuv
ma'lumotnomalarida hamda xaritalar, atlaslar yaratishda foydalaniladi. 
68 XULOSA
1. Viloyat  joy nomlari turli – tuman kelib chiqish vaqti va sharoiti turlicha
ekanligi   tufayli   mazkur   Tadqiqot   ishida   toponimlar   ilk   bor   geogarfik   jihatdan
tavsiflandi.   Geografik   nomlarni   tasniflash   ishilari   ularning   mazmun   mohiyatini
aniqlashga,   geografik   ob’yekt   va   ijtimoiy   muhit   o’rtasidagi   aloqadorlikni
baholashga imkon beradi. 
2.   Viloyat   toponimlarini   davlat   ekspertizasidan   o’tkazish   va
qat’iylashtirishga   xizmat   qiladigan   “Samarqand   viloyati   toponomik   karta
sxemasi” yaratildi. Ushbu xaritada keltirilgan ma’lumotlar viloyatning toponomik
ma’lumotlar bazasini takomillashtirishga yordam beradi.
3.   Samarqand   viloyatida   oronim,   gidronim,   zootoponim,   fitonim,   etnonim,
atropotoponim,   urbonim,   oykonimlarning   tahlili,   toponomik   pozitivlik,
orografiyasi,   hududning   tuzulishi,   gidrografiysi   va   boshqa   turdagi   geografik
jihatlar   asosida   toponimlarning   shakllanishida   tabiiy   va   ijtimoiy   –   iqtisodiy
geografik   muhitning   roli   asoslangan.   Ushbu   natijalar   geografik   nomlaridan
foydalanishni   tartibga   solish,   qonun   hujjatlariga   muvofiq   ilmiy   asoslangan
geografik   nom   va   atamalarning   o’zbekona   muqobillarini   yaratish   va   bir   xilda
qo’llanilishini ta’minlash imkonini beradi.
4. Viloyat fitoponim va zootoponimlarining tabiiy geogarik jihatlari, turlari,
va ularining nisbati  aniqlandi. Hayvonlarning tasviri va belgisidan totem sifatida
foydalanganligi va buning natijasida ko’plab hayvonlar nomi toponim yasalishida
asosiy zoosimvol vazifasini bajarib berganligi ilmiy asoslandi. 
69 5.   Viloyat   geografik   joy   nomlari   ichida,   tumanlar   kesimida   etnomimlar
ko’rsatgichi yuqori ekanligi ilmiy asoslandi. 
6.   Samarqand   viloyati   geografik   ob`ektlarga   nom   berish   va   qayta   nomlash
komissiyasi   faoliyatida   joy   nomlarini   ijtimoiy-iqtisodiy   geografik   xususiyatlari
inobatga olish maqsadga muvofiqdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I.Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar
1.   O’zbekiston   Respublikasining   2011   yil   12   oktyabrdagi   “Geografik
ob’yektlarning   nomlari   to’g’rsida ”   gi   Qonun.   №   O’RQ   –   303.   (O’zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2011 y., 41- son, 448- modda.)
2.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2012   yil   16   –
oktyabrdagi   “Geografik   ob’yektlarning   nomlari   to’g’risida»gi   O’zbekiston
Respublikasi   Qonuniga   muvofiq   geografik   ob’yektlarning   nomlari   sohasidagi
ishlarni   tartibga   solish   chora-   tadbirlari   haqida»gi   №   295   sonli   qarori.
(O’zbekiston Respublikasi  qonun hujjatlari  to’plami  2012 y., 41-  42-  son, 483 –
modda).
3.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2014   yil   4   martdagi
“Shaharlar,   posyolkalar,   qishloqlar   va   ovullarning   mahallalarini     tuzish,
birlashtirish,   bo’lish   va  tugatish,  shuningdek,   ularning  chegaralarini  belgilash   va
o’zgartirish   tartibi   to’g’risidagi   Nizomni   tasdiqlash   haqida”gi   48   –   son   qarori.
(O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami 2014, 10-son, 107- modda).
4.   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2019   yil   21   oktyabrdagi   PF-
5850-sonli     “O’zbek   tilining   davlat   tili   sifatidagi   nufuzi   va   mavqeini   tubdan
oshirish   chora   tadbirlari   to’g’risida”gi     Farmoni.   (Qonun   hujjatlari   ma’lumotlar
milliy bazasi, 22.10.2019, 06/19/5850/3939-son).
5.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2019   yil   12
dekabrdagi   984–   sonli   “Davlat   tilini   rivojlantirish   departamenti   to’g’risidagi
70 nizomni tasdiqlash haqida»gi Qarori. (Qonun hujjatlari ma’lumotlar milliy bazasi
12.12.2019 y.., 09/19/984/4138 – son).
6.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2020   yil   29
yanvardagi   40-   sonli   “O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasi   huzuridagi
Atamalar   komissiyasining   faoliyatini   tashkil   qilish   chora   –   tadbirlari
to’g’risida»gi Qarori. (Qonun hujjatlari ma’lumotlar milliy bazasi, 30.01.2020 y..,
09/20/40/0092-son). 
II. Monografiya, ilmiy maqola, patent, ilmiy to’plamlar :
7. Аҳмадалиев  Ю.И. Топонимика ва географик  терминшунослик. Ўқув
қўлланма. Фарғона, 2018.- 120 б.
8.Аҳмедов Б.А. Мухмуд ибн Вали. – Т: Ўқитувчи, 1994.- 427 б.
9.   Бегимов   О.Т.   Жанубий   Ўзбекистон   топонимларининг   ўзлашган
қатлами: Филол.фан. номз. .. дисс. Авторефарат.- Т: 1999.- 27 б.
10.   Бегимов   О.Т.   Жанубий   Ўзбекистон   оронимларининг   тарихий-
лиссоний Тадқиқоти. Монаграфия. – Т: Ворис-нашриёти, 2018.-226 б.
11. Бегматов э. Жой номлари - манавият кузгуси. – Т: Манавият, 1998.
12.   Бегматов   Э.   Халқ   тили   ва   маънавиятнинг   улуғ   мероси   //   Жой
номлари   –   халқ   тили   ва   маънавиятнинг   нодир   мероси.   Республика   илмий-
амалий конферинсияси материаллари. – Навоий , 1998.
13. Бўриев О. “Бобурнома»даги топонимлар изоҳли луғати. – Т: Наврўз,
2015.
14. Бўриев С.Н. Ургут тумани микротопонимлари. – Самарқанд, 2009.-
35 б.
15. Дўсимов З., Эгамов Х. Жой номларининг қисқача изоҳли луғати. –
Т: Ўқитувчи, 1977.- 174 б.
16. Дўсимов З. Топонимлар таснифи масаласига доир. // Ўзбек тили ва
адабиёти. – Т: 1978. №1 – Б. 17-20.
17. Дўсимов З. Хоразм топонимлари. – Т: Фан, 1985.-Б.64
18. Жабборов И. Ўзбек халқ этнографияси.- Т: Ўқитувчи, 1994.– 320 б.
71 19.   Ишоқов   Ф.   “Бобурнома»   учун   қисқача   изоҳли   луғат.   –   Андижон,
2008.- 236 б.
20.   Йўлдошев   Б.   Ўзбек   ономастикаси   масалалари.   Танланма   фанидан
услубий қўлланма.- Самарқанд: СамДУ нашри, 2011. -12 б.
21. Қораев С.Қ. Топонимика  Ўзбекистон.- Т: Фан, 1991.-130с.
22.   Каримова   Л.   Ўзбек   тилида   топонимларининг   ўрганилиши.-   Т:Фан,
1982. - 96 б.
23. Миракмалов М.Т. Табиий географик терминларнинг шаклланишида
халқ (маҳаллий) атамаларнинг ўрни. Геог. Фан. Номз. дисс. – Т: 1998.
24.   Миракмалов   М.Т.   Халқ   табиий   географик   терминлари
(Монография). – Т: Фан ва технология, 2009. - 176 б.
25.   Миракмалов   М.Т.   Географик   жой   номларини   таснифлаш
масалалари   //   Ўзбекистон   география   жамиайти   ахборати.   48-жилд.   –   Т:
2016.- Б. 106-107.
26.   Миракмалов   М.Т.   Ўзбекистон   топонимларининг   табиий   географик
хусуиятлари ва географик лингвистика: Геог.фан.докт.( Dsc ) дисс. – Т: 2020.-
200 б.
27.Мирзаев   Н.   Ўзбек   зоотопонимлари   //   Ономастика   Ўзбекистон.   –   Т:
1989. – Б.129. 
28.   Муҳаммаджонов   А.Р.   Қуйи   Зарафшон   водийсининг   сўғорилиш
тарихи. – Т: 1972.
29. Муҳаммаджонов А.Р. Работ атамаси этимологияси // Ўзбек тили ва
адабиёти.- Т: 1995.№2.
30.   Нафасов   Т.   Қашқадарё   вилояти   топонимлари:   Филол.   Фан.номз.   ..
дисс. – Т: 1968.- 302 б.
31. Нафасов Т. Қашқадарё ва қашқа компонентли топонимлар //  Ўзбек
тилшунослиги масалалари. – Т: 1976.- Б. 29-35.
32. Нафасов Т. Жанубий Ўзбекистон топонимиясининг этнолингвистик
анализи. – Т: 11985.- 83 б.
72 33.   Нафасов   Т.   Ўзбекистон   топонимларининг   изоҳли   луғати
(Ўзбекистоннинг жанубий раёнлари). – Т: Ўқитувчи, 1988.- 288 б.
34. Нафасов Т. Қишлоғингиз нега шундай аталган? – Т:Фан, 1989.- 100
б.
35.  Нафасов Т. Ўзбек номномаси.- Қарши: Нафас, 1993.- 156 б.
36. Охунов Н. Антротопонимика нима? – Т: Ўзбекистон, 1984.
37. Охунов Н. Тил ва жой номлари.- Т: Ўқитувчи, 1988.
38.   Охунов   Н.   Топонимлар   ва   уларнинг   номланиш   хусусиятлари.   –   Т:
Фан, 1989. – 56 б.
39. Охунов Н. Жой номлари таъбири. – Т: Ўзбекистон, 1994.-86 б.
40.   Рахматуллаев   Ш.   Ўзбек   тилининг   этимологик   луғати   (туркий
сўзлар). – Т: Университет, 2000. -446 б. 
41. Э шназаров   Т.Ж.   Шаҳрисабз   ҳудуди   жой   номларининг   тарихий-
қиёсий татқиқи: Филол. Фан. Номз.  дисс. – Т: 1993.
42. Э шназаров   Т.Ж.   Ўзбекистон   топонимлари:   луғавий   асослари   ва
этимологик   татқиқ  йўллари:   Филол.  Докт.   дисс.  Авторефарат.-  Т:   2006.-  56
б.
43. Ўзбекистон миллий энсклопидияси.  III  том. – Т: Ўзбекистон миллий
энсклопидияси нашриёти, - Т: 2007. - 687 б.
44.   Қораев   С.Қ.   Географик   номлар   маъносини   биласизми?   –   Т:
Ўзбекистон, 1970. – 191 б.
45.   Қораев   С.,   Ғуломов   П.,   Раҳимбеков   Р.     Географик   терминлар   ва
тушунчаларнинг изоҳли луғати.- Т: Ўқитувчи, 1979.- 156 б.
46. Қораев С. Тошкент топонимлари.- Т: Фан, 1991.- 64 б.
47.   Қораев   С.Ўзбекистон   вилоятилари   топонимлари.   –   Т:Ўзбекистон
миллий энсклопидияси
48.   Қораев   С.   Топонимика.-   Т:   Ўзбекистон   файласуфлари   миллий
жамияти нашриёти, 2006.- 320 б.
49.   Ғуломов   П.П.   Географиядан   қисқача   ўзбекча   –   русча   атамалар   ва
тушунчалар луғати.- Т: Университет, 1993.- 64 б.
73 50. Ғуломов П.П. Топонимика ва географик атамашунослик.- Т: 2000.
51.   Ғуломов   П.Н.,   Миракмалов   М.Т.   Топонимика   ва   географик
терминшунослик. Ўқув қўлланма.- Т: Университет, 2005.
52.   Ҳакимов   Қ.М.   Жой   номларининг   шаклланишида   минтақанинг
ижтимоий-   иқтисодий   географик   хусусиятлари   (Жиззах   вилояти   мисолида)
Геог.фан.номз. .. дисс.автореф.- Т: 2010.- 25 б.
53. Ҳакимов Қ.М. Топонимика.- Т: Мумтоз сўз, 2016.- 370 б.
54.     Ҳасанов   Ҳ.Ҳ.   Географик   номлар   имлоси.-   Т:   ЎзФА   нашриёти,
1962.- 136 б.
55. Ҳасанов Ҳ.Ҳ. Географик терминлар луғати. – Т: Фан, 1964.
56. Ҳасанов Ҳ.Ҳ. Ўрта Осиё жой номлари тарихидан.- Т: Фан, 1965.
57. Ҳасанов Ҳ.Ҳ. Ер тили.- Т: Ўқитувчи, 1977.- 88 б.
58.  Ҳасанов Ҳ.Ҳ. Сайёҳ олимлар.- Т: Ўқитувчи, 1981.- 264 б.
59. Ҳасанов Ҳ.Ҳ. Географик номлар сири .- Т: Ўзбекистон, 1985.- 120 б.
www    .   zionet    .   uz   
www    .   lex    .   uz   
www    .   samstat    .   uz   
74 75 ILOVA
Samarqand viloyati tumanlari misolida joy nomlar ining ulushi (% hisobida)
   Tumanlar gidro   orooyk   fitono   zooto   etno   antro   oyko   urbo   kasb  
Bulung’ur   3.7%   16.8%   8.4%   2.8%   42.9   4.6%   13%   2.8%   4.6%  
Jomboy   7.6%   16.2%   2.5%   1.7%   41.8   0.8   17.9   5.1   5.9  
Oqdaryo   7.3   13.2   5.8   1.4   19.1   14.7   22   5.8   10.2  
Ishtixon   5.8   14.5   2.1   2.1   24.8   11.6   20.4   4.3   6.5  
Qo’shrabot   13   20.2   10.1   4.3   27.5   4.3   14.4   2.8   2.8  
Kattaqo’rg’on  12.9   9.3   5.7   4.3   24.4   10   20.1   7.1   5.7  
Narpay  7.8   15.7   3.9   2.6   26.3   1.3   24.9   6.5   10.5  
Paxtachi  6.4   11.6   1.2   2.5   36.3   5.1   22   5.1   9  
Nurobod   24.3   14.8   17.5   24.3   4   9.4   1.3   4  
76 Pastdarg’om  14.5   3.1   8.3   1   37.5   22.9   8.3   4.1  
Samarqand   11.2   14   2.8   2.8   11.2   7   25.3   9.8   15.4  
Toyloq   11.1   11.1   5.5   19.4   11.1   16.6   22.2   2.7  
Urgut   12.3   13.4   6.7   1.1   21.3   4.4   28   8.9   3.3  
Payariq   10.2   11.9   2.5   1.7   32.4   8.5   17   8.5   6.8  
Jami   10,3  13,1  5,6  2,1  28,9  6,2  19,6  6,5  6,5 
77 78

«SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARINING IJTIMOIY- IQTISODIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI» MUNDARIJA KIRISH ..................................................................................................................... 3 I- BOB. GEOGRAFIK JOY NOMLARI SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI ............................................................................................................... 9 1.1. Toponimlarning shakllanishi va rivojlanishini geografik jihatdan o’rganish va uning tabiiy hududiy asoslari ..................................................................................... 9 1.2. O’zbekistonda toponimlarni rivojlanishining geografik jihatdan tadqiq etilishi ............................................................................................. 15 1.3. Geografik joy nomlarining hududiy tarqalishida ijtimoiy – iqtisodiy omillarning ahamiyati .............................................................................................. 22 I-bob bo’yicha xulosa ............................................................................................ 24 II-BOB. BOB. SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARINING TABIIY VA IJTIMOIY - IQTISODIY GEOGRAFIK TARQALISHI .......................... 25 2.1. Samarqand viloyati geografik o’rni va joylashuvi hamda xo’jaligi ixtisoslashuvida joy nomlarining tarqalishi ............................................................. 25 2.2. Samarqand viloyati tumanlari toponimlarini guruhlashtirish ........................... 29 2.3. Samarqand viloyati toponimlarining tabiiy, ijtimoiy – iqtisodiy geografik xususiyatlari va joy nomlari tarixiy qonuniyatlari ................................................... 43 II-bob bo’yicha xulosa ........................................................................................... 56 III-B О B. SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARI VA JOY NOMLARINI QAYTA NOMLASH VA MUHOFAZA QILISH MASALALARI ...................................................................................................... 57 3.1. Geografik joy nomi va toponimik obyektlarni nomlanishi va qayta nomlash qonuniyatlari ............................................................................................................ 57 3.2. Toponimlarni nomlash va qayta nomlashning bugungi kundagi holati ......... 62 III-bob bo’yicha xulosa ......................................................................................... 67 XULOSA ................................................................................................................ 68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 69 ILOVALAR ........................................................................................................... 74 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati . Dunyoda xalqaro aloqalar va mamlakatlar bilan o’zaro munosabatlarni geografik joy nomlarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Shu sababli geografik nomlardan foydalanishda xalqaro va milliy standart tizimiga zarurat bo’lmoqda. Toponimlarni xalqaro standartlashtirish masalalariga BMTning Geografik nomlar bo’yicha ekspertlar guruhi (UNGEGN), Xalqaro onamastika fanlari qo’mitasi (IGOS), Xalqaro standartlash tashkiloti (ISO) va boshqalar tomonidan e’tibor berilmoqda. Xususan, BMTning Geografik nomlar bo’yicha ekspertlar guruhi (UNGEGN) geografik nomlarning ko’p tilli xalqaro ma’lumotlar bazasini shakllantirgan bo’lib unda 200 dan ortiq davlat nomlari 3362 ta shaharlar va ularning tarkibidagi 6100 ta nom 900 dan ortiq audio fayllar joylashtirilgan. Ushbu xalqaro ma’lumotlar bazasi doimiy tarzda rivojlanib, yangilanib borilishi talab etilishi va bu vazifani bajarishda davlatlar va ularning hududlari doirasida toponimik tadqiqotlar olib borishni va geografik nomlar bo’yicha ma’lumotlar to’plashni taqozo etadi. Jahon miqiyosida, xalqaro tashkilotlar tomonidan geografik nomlarni standartlashtirish, ulardan foydalanishni takomillashtirish, geografik nomlarning yozilishi va talaffuzini qat’iylashtirish , geografik ob’yektlarni nomlash va qayta nomlashning aniq mezonlarini ishlab chiqish hamda unga roiya qilish, hujjatlarda, xaritalarda va boshqa ishlarda nomlarning bir xilligini ta’minlash, standartlashtirilgan terminlardan foydalanish muommolariga e’tibor berilmoqda. Shuningdek, hududiy toponomik tadqiqotlar olib boorish, geografik nomlarning xalqaro va milliy bazasini yaratish, ularning umumiy tizimini tahlil qilish, geografik xususiyatlarini aniqlash bo’yicha tadqiqotlar olib borish muhim hisoblanadi. Mamlakatimizda geografik joy nomlarini o’rganish, ulardan to’g’ri va samarali foydalanish, geografik nomlarning davlat restrini tuzish, ularning 2

yozilishi va talaffuzini qattiylashtirish hamda muhofaza qilish ishlari bo’yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 21 oktyabrdagi PF-5850- sonli “O’zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora tadbirlari to’g’risida»gi Farmonida geografik va boshqa toponimik ob’yektlarga qonun hujjatlariga muvofiq nom berilishi borasidagi faoliyatini monitoring qilish va muvofiqlashtirish» masalasi muhim vazifa sifatida belgilab berilgan. Bu borada, jumladan Samarqand viloyati toponimlarini tabiiy geografik jihatdan tatqiq qilish, geografik ob’yektlarni nomlash va qayta nomlash yuzasidan aniq takliflar ishlab chiqish va toponomik kartalashtirish, geografik nomlardan foydalanishni yanada takomillashtirishga yo’naltirilgan tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi 2011 yil 12 oktyabrdagi “Geografik ob’yektlarni nomlari to’g’risida»gi Qonuni, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 16 oktyabrdagi “Geografik ob’yektlarning nomlari to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuniga muvofiq “Geografik ob’yektlarning nomlari sohasidagi ishlarni tartibga solish chora tadbirlari haqida»gi 295–sonli Qarori, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora – tadbirlari to’g’risida» 2019 yil 21 oktyabrdagi PF–5850 son Farmoni, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 12 dekabrdagi “Davlat tilini rivojlantirish departamenti to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida» 984–sonli Qaror va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 29 yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Atamalar komissiyasining faoliyatini tashkil qilish chora – tadbirlari to’g’risidagi 40 – sonli Qaror hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy – huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya tadqiqoti ma’lum darajada amaliyotga xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yunalishlariga mosligi. Ilmiy ish respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining “Demokratik va huquqiy jamiyatni manaviy – axloqiy va madaniy rivojlantirish, 3

innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish» va “Yer haqidagi fanlar « ustuvor yo`nalishiga ko’ra bajarilgan. Muammoning o’rganilganlik darajasi . Toponimikaning umumiy nazariy va metodologik asoslari xorijiy toponimik taqiqotlarda H.Kerfoot, M.Burrvill, G.Stewart, O.Ostermann, P.Perdana, Ya.Chu, E.Murzayev, E.Pospelov, V.Nikonov, V.Juchkevich, va boshqa shu kabi olimlar tomonidan yoritilgan bo’lsa, joy nomlarining hududiy geografik xususiyatlar W.Handcock, F.Giraut, D.Silva, B.Hellend, N.Belenov, E.Berezovich, M.Gorbanevskiy va boshqalarning tadqiqotlarnida o’z aksini topgan. O’zbekiston toponimiyasini geografik jihatdan yuksalishida H.Hasanov, P.G’ulomov, S.Qorayev, Q.Seytniyazov, M.Mirakmalov, Q.Hakimov, T.Nafasov, A.Mamatovlarning ilmiy ishlarini alohida aytish mumkin. Jumladan, H.Hasanov geografik joy nomlarining paydo bo’lish qonuniyatlarini, nazariy asoslarini xalqoro va mahalliy nomlar misolida izohlab bergan bo’lsa, S.Qorayevning tadqiqotlari toponimlarning nomlash va yasalish qonuniyatlari, O’zbekiston oykonimlarining sematik tahliliga bag’ishlangan. P.G’ulomov, M.Mirakmalov, T.Nafasovning ilmiy tadqiqotlari xalq geografik terminlari, ularning turlari va manbalari terminlarning to’g’ri yozilishi, talaffuzi va tarjimasi, toponimlar hosil bo’lishida terminlarning tutgan o’rni, O’zbekiston toponimlarining tabiiy geografik xususiyatlari hamda geografik lingvistika masalalarini yoritishga bag’ishlangan bo’lsa, Q.Seytniyazov, Q.Hakimov va A.Mamatovlarning tadqiqotlari toponimlarning hududiy geografik xususiyatlarini ochib berishga qaratilgan. Ammo, O’zbekistonning hududiy toponimiyasiga bag’ishlangan geografik tadqiqotlar soni juda kam. Shuningdek, Samarqand viloyati toponimlari geografik jihatdan komleks tatqiq qilinmagan, geografik ob’yektlarning hududiy joylashish va nomlanish qonuniyatlari yetarlicha yoritilmagan, viloyatning mavzuli toponimik xaritalari yaratilmagan. Mazkur tadqiqot toponimlarini tadqiqot etishning tabiiy va ijtimoiy – iqtisodiy geografik jihatlarini Samarqand viloyati toponimlari misolida baholash masalariga ustuvor ahamiyat berilganligi bilan avvalgi tadqiqotlardan farq qiladi. 4

Tadqiqot ishining maqsadi. Samarqand viloyati toponimlarining hududiy tarqalishi va nomlanish qonuniyatlarini asoslash, toponimlar tarkib topishida ijtimoiy – iqtisodiy geografik atamalarning vujudga kelishi va rolini aniqlash, viloyat toponimlarining nomlash va qayta nomlash bo’yicha amaliy tavsiyalar hamda xulosalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari :  Samarqand viloyat toponimlarini yig’ish va ularni tabiiy, ijtimoiy – iqtisodiy geografik jihatlarini aniqlash;  Samarqand viloyat geografik jihatlarilarining hududiy tarqalish va nomlanish qonuniyatlarini asoslash;  Samarqand viloyat toponimlarining turlari, nomlanish qonuniyatlari va geografik xususiyatlari asosida nomlarning shaklllanishida tabiiy, ijtimoiy – iqtisodiy geografik atamalarning o’rnini asoslash;  viloyat toponimlarini davlat ekspertizasidan o’tkazish va qat’iylashtirishga xizmat qiladigan mavzuli toponimik xaritalarni yaratish ;  viloyat geografik ob’yektlarini nomlash va qayta nomlash bo`yicha ilmiy asoslangan toponimik katologni ishlab chiqish ;  toponimlarni milliy qadriyat sifatida muhofaza qilish zaruriyatini ilmiy asoslangan. Tadqiqot ob’yekti sifatida Samarqand viloyati toponimlari tanlangan. Tadqiqot predmeti Samarqand viloyati toponimlarining ijtimoiy – iqtisodiy geografik xususiyatlarini aniqlash, ularni guruhlashtirish, hududiy tarqalish va kelib chiqish qonuniyatlarini asoslash, geografik ob’yektlarni nomlash va qayta nomlash bo’yicha ilmiy asoslangan toponimik tavsiyani ishlab chiqish masalalari hisoblanadi. Tadqiqot usullari . Dissertatsiya ishida geografik taqqoslash, tarixiy qiyoslash, kartografik, hududiy tahlil, etimologik, guruhlashtirish, ekspeditsiya, anketa – so’rov, kartoteka metodlari foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: 5