logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. IQTISODIY BARQARORLIKNI TA`MINLASHDA INVESTITSION FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISH (SAMARQAND VILOYATI MISOLIDA

IQTISODIY BARQARORLIKNI TA`MINLASHDA INVESTITSION FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISH (SAMARQAND VILOYATI MISOLIDA

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

722.3466796875 KB
Скачать
I QTISODIY BARQARORLIKNI TA`MINLASHDA INVESTITSION FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISH (SAMARQAND VILOYATI MISOLIDA MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………. 3 I BOB. Iqtisodiy b arqarorlikni ta'minlashda investitsion faoliyat samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari . 7 1.1 . Investitsiyalarni ja l b qilishning nazariy asoslari …………….. 7 1.2. I nvestitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati… 22 I bob bo‘yicha xulosa.......................................................... … 32 II BOB. Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion jozibadorlikning hozirgi holati……………………………… 34 2.1. Dunyodagi rivojlangan davlatlar d a investitsiya siyosatining o'ziga xos xususiyatlari………….…………………………….. 34 2.2. Mamlakatimizda chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlili……..…………………………………….. 41 2.3. Samarqand viloyatida investitsiyalarni jalb qilishning hozirgi holati tahlili ………………………………………………… 50 II bob bo‘yicha xulosa………………………………………. 53 III BOB. Samarqand viloyati g a to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari ……………………. 55 3.1. Investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishning asosi sifatida ……………………………… 55 3.2. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion siyosatning samaradorligini oshirish yo‘nalishlar…...…………………… 58 III bob bo‘yicha xulosa.......................................................... 63 Xulosa va takliflar................................................................... 65 Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati………………………… 67 1 KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligi uning o‘z va jalb qilingan mablag‘laridan qay darajada foydalana olish imkoniyatiga bog‘liqdir. Ishlab chiqarishni kengaytirish hamda uni diversifikatsiyalash uchun investitsiyalarni jalb qilish va ulardan oqilona foydalanish bozorda raqobatbardoshlilik hamda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim hisoblanadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi “ Iqtisodiyotimizga shu yilning o‘zida 8 milliard dollar to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar kirib keldi, eksportimiz esa, 19 milliard dollarga etdi. ” 1 Respublikamizda so‘nggi olti yilda investitsiyalar hajmini yalpi ichki mahsulotning 30 foizidan oshirishga erishilgan. Kelajakda hukumatimiz tomonidan iqtisodiyotga mahalliy va xorijiy xususiy investitsiyalarni ko‘paytirish uchun sharoitlarni yanada yaxshilash vazifasi belgilab berilgan. Ammo respublikamiz iqtisodiyotida hamda uning tarmoqlarida investitsion faoliyatining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi, ularni jalb qilish va samarali o‘zlashtirish ishlarini amalga oshirilmaganligi hamda investitsiyalarning to‘g‘ri boshqarilmayotganligi asosiy kapitalning yangilanishi va ko‘payishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aynan ushbu muammolarni bartaraf qilish hozirgi kunda investitsilarni jalb qilish va ularni boshqarish hamda samaradorligini oshirishda yangi usullarni joriy qilishni taqozo etadi. Investitsiyalarni jalb qilish, ularni boshqarish va samaradorligini oshirishning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish bo‘yicha tadqiqot ishlari juda kamligi va bu bo‘yicha etarli tadqiqotlar olib borishi zarurligi dissertatsiya ishimizning dolzarbligini belgilaydi. 1 S h avkat Mirziyoevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi , 21-dekabr 2022 yil, https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-mirziyoyevning-oliy-majlis-va-ozbekiston-xalqi. 2 Tadiqiqot ob’ekti va predmeti. Magistrlik ishining ob’ekti bo‘lib, investitsiyalarni jalb qilish va ularni samaradorligini oshirish bilan bog‘liq jarayonlar majmui hisoblanadi. Dissertatsiya ishining predmeti bo‘lib, investitsyailarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullari uslubiyotini qamrab oluvchi iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Magistrlik ishining bosh maqsadi bo‘lib, investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullarining nazariy-uslubiy asoslarini tadqiq qilish hamda muammolarni hal etish bo‘yicha amaliy taklif-tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar ni belgilab olish zarur hisoblanadi: - investitsiyalarning iqtisodiy mazmun-mohiyatini va tasniflanishini o‘rganish; - investitsiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari tadqiq qilish; - investitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyatio‘rganish; - korxona investitsion siyosatining samaradorligini baholash metodikasi o’rganish; - dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda investitsiya siyosatining o‘ziga xos xususiyatlario‘rganish; - Samarqand viloyatida chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlili; - investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirish asoslarini tahlil qilish; - iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion siyosatning samaradorligini oshirish yo‘nalishlari ochib berish. Ilmiy yangiligi. Dissertatsiya ishining asosiy ilmiy yangiliklari quydagilardan iborat : - investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishning mazmun-mohiyati ochib berildi; - investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshirishning me’yoriy- xuquqiy asoslari yoritib berildi; 3 - investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini baholashning xorib tajribasi o‘rganildi; - respublikada asosiy kapitalga investitsiyalar hajmining 2025 yilgacha ilmiy asoslangan prognozi ishlab chiqildi; - investitsiyalarni jalb qilish va ularning samardorligini oshirishni bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Dissertatsiya ishida ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar amaliyotda qo‘llanilishi investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullarini takomillashtirish, investitsiya faoliyatining jahon tajribasini o‘rganishda, investitsiya faoliyatini takomillashtirish yo‘llarini izlab topishga olib kelishi mumkin. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishyuzasidan qator xorijlik iqtisodchi- olimlar ilmiy-tadqiqotlar olib borishgan. Ulardan, V.V.Bocharov, V.Berens, P.M.Xavrenek, V.Y.Katasonov, D.S.Morozov, M.V.Petrov, G.I.Prosvetov, I.I.Ushakov, B.T.Kuznetsov, I.F.Muxarlarni misol qilib keltirish mumkin. Investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishning nazariy asoslari, uni tashkil etish, moliyalashtirishning milliy xususiyatlari va amaliyotiga oid masalalar mamlakatimiz iqtisodchi-olimlari F.Matmurodov, N.Maxmudov, Sh.Majidov, D.G‘ozibekov, N.Haydarov, A.Uzoqov, R.Saidov, M.Sultanov, A.Juraev, D.Xo‘jamqulov, B.Mamatov, Sh.Ergasheva, N.Karimov, N.Kenjaev, E.Nosirovlarning ilmiy ishlarida tadqiq etilgan va yoritilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati dissertatsiyada ilgari surilgan ilmiy-nazariy va amaliy g‘oyalar, ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalardan investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullari hamda shunga oid kelgusidagi maxsus ilmiy-tadqiqot ishlarida foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, dissertatsiyada investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshirish usullariga qaratilgan ilmiy 4 taklif va amaliy tavsiyalardan mamlakatimizda investitsion faoliyatni takomillashtirishda hamda uning yangi imkoniyatlarini izlab topishda keng foydalanish uchun zamin yaratadi. Dissertatsiya ma’lumotlaridan oliy o‘quv yurtlarida “Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish” va “Investitsion faoliyat” fanlari o‘quv dasturlarini takomillashtirish va o‘qitish jarayonida keng foydalanish imkoniyati mavjud. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya ishi tarkibiy jihatdan kirish, uchta bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan bo‘lib, jami 70 bet, 7 ta jadval va 4 ta rasmdan iborat. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, tadqiqot maqsadi va vazifalari, ob’ekti va predmeti, nazariy va amaliy ahamiyati, ilmiy yangiligi ochib berilgan. Ishning birinchi bobi “Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsiya faoliyati samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari” deb nomlanib, unda investitsiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari hamda investitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati tadqiq etilgan va yoritilgan. Ishning ikkinchi bobi “Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion jozibadorlikning hozirgi holati” deb nomlanib, unga asosan dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda investitsiya siyosatining o‘ziga xos xususiyatlari hamda mamlakatimizda chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlilini amalga oshirish orqali erishilayotgan natijalar keltirib o‘tilgan. Ishning uchinchi bobi “Samarqand viloyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari” deb nomlanib, bu bobda investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishning asosi sifatida ekanligi hamdato‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari haqidagi fikrlar tadqiq qilingan. Dissertatsiya ishining xulosa qismida tadqiq etilgan mavzu bo‘yicha umumiy xulosalar shakllantirilgan va investitsiyalarni jalb qilish hamda ularning samaradorligini oshirish usullarini takomillashtirishga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar keltirilgan. Ushbu usullarni amaliyotga joriy qilish va 5 mamlakatimizning, jumladan Samarqand viloyati iqtisodiyotining real sektoridagi korxonalar faoliyati samaradoriligini oshirishda muhim bo‘lib hisoblanadi. I BOB. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsi on faoliyat samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari 1.1. Investitsiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari. Bugungi kunda d avlat, korxona va tashkilotlarning eng ustuvor vazifalaridan biri – bu investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini oshirish hisoblanadi. Investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini oshirish masalasining mazmun- mohiyati undagi har bir xarajat birligiga – mehnat, moddiy, moliyaviy, ishlab chiqarish va xizmatlar hajmi, foyda hamda milliy daromadni oshirishga erishish lozim bo‘ladi. Bizga ma’lumki, mikro va makro iqtisodiyot va ularning iqtisodiy hamda moliyaviy sektorlarida “samara” va “samaradorlik” degan atamalarni tez-tez duch kelishimiz va uchratishimiz mumkin. Bu atamalar o‘zlarining iqtisodiy mazmuni va mohiyatiga qarab bir-birlaridan farq qiladi . “Samara” tushunchasi bu - o‘zida iqtisodiy jarayonning qandaydir biror bo‘lagi yoki bo‘g‘inida qo‘llanilgan tadbirlarning bergan natijasini, aynan ijobiy natijaga erishishni o‘zida aks ettiradi. Samara – absolyut ko‘rsatkich bo‘lib, u ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning iqtisodiy natijalarini ko‘rsatadi. Samara aynan olin gan yalpi foyda va shu nga o ‘ xshash pirovard ko ‘ rsatkichlar hisoblanadi. Samara faqatgina bajarilgan hamda amaldagi tadbirlarning qanchalik foydaliligini anglatadi. Ammo, amalga oshirilgan xarajatlar o‘zini qoplay olish yoki qoplay olmasligi, foyda ko‘rish yoki ko‘rilmasligini anglata olmaydi. Bu savollarga faqat “iqtisodiy samaradorlik” ko‘rsatkichi javob bera olishi mumkin. Ma’lum vaqt davomida erishilgan natijaning o‘sganligi yoki pasayganligini o‘zida namoyon ettiradigan ko‘rsatkich bu - iqtisodiy o‘sish samaradorligidir. Samaradorlik ko‘rsatkichlari ishlab chiqarish hamda xizmat ko‘rsatishda erishilgan samaraga asoslanib, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish natijalari bilan shu natijalarni hosil qilish uchun sarf-xarajatlar o‘rtasidagi nisbatni ifodalaydigan ko‘rsatkichlar hisoblanadi. 6 Samaradorlik ko‘rsatkichining turli xususiyatlari hamda jihatlarini, uni amalga oshirish iqtisodiy mexanizmlarini tadqiq qilish milliy iqtisodiyotimizning asosini tashkil qiladi. Milliy iqtisodiyotimizda samaradorlikning o‘ziga xos mazmuni va mohiyati ishlab chiqarish hamda xizmat ko‘rsatishning ijtimoiy yo’naltirilganlik shakli, maqsadli yo‘nalishi, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish natijalarining o‘ziga xosligi va mosligi bilan belgilanadi. Resurslardan oqilona foydalangan holda ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni to‘la qondirish ishlab chiqarish samaradorligining bosh mezonidir. Iqtisodiy samardorlik deyilganda bu - ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish hajmining o‘sishi, mehnat unumdorligining oshishi, foyda olish, milliy daromadning ko‘payishini anglatadi. Ijtimoiy samaradorlik esa bu xalqning turmushi, uning farovonligining oshishi, unda ta’lim olish hamda tibbiy yordam olish darajalarining o‘sishi va shunga o‘xshash boshqa faoliyatlarni anglatadi. Ya’ni, aholining hayot kechirishi va mehnat shart-sharoitlarining yaxshilanishi, ularning turli xil kasalliklar bilan kasallanish darajasining pasayishi, aholining ta’lim olish darajasining o‘sishi(yaxshilanishi) kabilarni nazarda tutadi. Iqtisodiy yoki ijtimoiy samaradorlik bu - iqtisodiy yoki ijtimoiy samaraning unga erishish uchun qilingan xarajatlar nisbatini ifodalaydi. Matematik lar til i bilan aytganda, u quyidagi cha tenglikni ng ifoda sida namoyon bo’ladi : Iqtisodiy samaradorlik = Samara yoki natija Uni olish uchun qilingan xarajatlar yoki sarfgan resurslar Hozirgi kunda iqtisodiy samaradorlikning ko‘rsatkichlari andozalari quyidagilarda namoyon bo‘lmoqda: - milliy iqtisodiyot bo‘yicha kengaytirilgan takror ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatish qonunlarining amal qilish natijalarini ifodalashda; - milliy iqtisodiyotmizning barcha tarmoqlarida ijtimoiy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishning umumiy samaradorligi bo’yicha aniqlash imkoniyatlarini yaratuvchi yagona uslubiyotni ishlab chiqishda; - samaradorlikning namoyon bo‘l ish shakllarini ifodalash da ; - samaradorlik darajasini hamda u bilan bir qatorda unga ta’sir etuvchi turli xildagi omillarni aniqlashda. 7 Iqtisodiy o‘sish samaradorligi bu – erishilgan natijaning unga erishishga ketgan xarajatga solishtirish yo‘li bilan aniqlanadigan ko‘rsatkichdir. Ma’lum davr (odatda, bir yil) ichida erishilgan natija yoki samara jamiyat bo‘yicha milliy mahsulot (sanoatda hamda xizmat ko‘rsatishda bir yil ichida ishlab chiqarilgan jami yalpi milliy mahsulot) olinadi. Sarflangan xarajat hisoblab chiqiladi va jamlanadi. U holda iqtisodiy o‘sish samaradorligi yalpi mahsulot qiymatining o‘sishini xarajatlar nisbatiga solishtirish yo‘li bilan aniqlanadi, ya’ni: Iqt isodiy o'sish samaradorligi = ∆Yalpi mahsulot qiymati (yoki o'sishi ) Sarflangan xarajatlar Bu k o‘rsatkich yordamida iqtisodiy o‘sish samaradorligining ijobiy yoki salbiy tomoni aniqlandi. Agar samaradorlik ko‘rsatkichi ma’lum davrlar yoki vaqt bo‘yicha solishtirilsa uning o‘sishi yoki kamayishi holatini aniqlash imkoniyati vujudga keladi. Iqtisodiy o‘sishning samaradorligiga quyidagicha omillar ta‘sir qiladi, ya’n i : - yalpi mahsulot mehnat sig‘imi; - yalpi mahsulot moddiy sig‘imi; - yalpi mahsulot investitsiya sig‘imi. Shunday ekan, iqtisodiy o‘sish samaradorligi ko‘rsatkichi v a uni vujudga keltirgan sarflarga nisbatan qaraladi. Chunki bu sarflar natija bo‘lmish umumiy qoidadan olingan. Shuning uchun, iqtisodiy o‘sish samaradorligini quyidagicha formulada aks ettirish maqsadga muvofiqdir: Iqtisodiy o ' sish samaradorligi = Yalpi daromad o ' sishi Mehnat sarfi + xomashyo sarfi + ¿ fond sarfi + investitsiyalar sarfi Bu formula yordamida yalpi mahsulot ishlab chiqarishda har bir sarflangan xarajat turiga qarab qanchalik nafga egaligini baholash va ularning iqtisodiy o‘sish samaradorligidagi o‘rnini aniqlash mumkin. Kapital qo‘yilmalar samaradorligi ko‘rsatkichini baholash masalasi har doim ham dolzarb masala bo‘lib kelgan va fanning hamda amaliyotning bunga doimo e’tibori qaratilgan. Sobiq Sovet Ittifoqi davrida investitsiyalarning iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichini baholash va aniqlash nazariyasining shakllanishida muhim davr bo‘lib, GOELRO rejasining ishlab chiqilishi bo‘lgan. Ushbu rejani 8 ishlab chiqishda xalq xo‘jaligi tarmoq va sohalarini kapital ta’mirlash va rivojlantirishni u yoki bu turining iqtisodiy samaradorligini asoslash uchun umumiy iqtisodiy hamda taqqoslama samaradorlik ko‘rsatkichlari qo‘llaniladi. Keyinchalik mamlakatda temiryo‘l magistrallari, metallni qayta ishlovchi zavodlar, gidroelektr stansiyalari va boshqa yirik ob’ektlarning qurilishi kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy samaradorligining baholashini (aniqlashini) takomillashtirish zarurligini keltirib chiqaradi. Sobiq Sovet Ittifoqi fanlar Akademiyasi Iqtisodiyot instituti tomonidan kapital qo‘yilmalarning samaradorligini aniqlash sohasida ko‘p yillar davomida ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Natijada akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligidagi kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy samaradorligining aniqlashni namuna uslubiyoti hamda noishlab chiqarish sohasida xarajatlar samaradorligini aniqlashning vaqtinchalik uslubiyoti ishlab chiqildi 2 . 1990-yillarda boshqa uslubiyotlarni ishlab chiqishga harakatlar ham bo‘lgan, biroq, ular muvaffaqiyatsiz yakuniga etib, amaliyotga keng tadbiq etilmaydi. Akademik T.S.Xachaturov ilmiy maktabi boshchiligida yaratilgan kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy samaradorligining aniqlashni namunaviy uslubiyoti Sobiq Sovet Ittifoqi fanlar Akademiyasining kapital qo‘yilmalar hamda asosiy fondlarning iqtisodiy samaradorligini baholash bo‘yicha ilmiy Kengash tomonidan tasdiqlandi. So‘ngra, mazkur uslubiyot amaliyotda keng miqiyosida qo‘llanilib, bugungi kunda ham ushbu uslubiyot natijalridan ma’lum miqdorda foydalanilib kelinmoqda. Aynan buning asosi bo‘lib, kapital qo‘yilmalarni iqtisodiy samaradorligining aniqlashning tamoyillari, samaradorlikni tarmoq normasi (me’yori) koeffitsient ko’rsatkichi yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlik hisoblash yo‘li bilan ularning mutlaq va nisbiy ko‘rinishlarda qoplanishining hisoblash uslublari hisoblanardi. Masalan, kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy samaradorligini taqqoslama tahlilining konkret xo‘jalik yuritish va texnik maqsadlari (masalan, yangi texnologiyani joriy qilish uchun va korxonaning texnologik jihatidan qaytadan jonlantirishni amalga oshirish maqsadida, ko‘rilgan chora-tadbirlar bo‘yicha turli uslublarni tanlash) hal qilishning eng foydali 2 Нешитой А.С. Инвестиции. Учебник. – 4-е изд. М. “Дашков и К о ”, 2006. С. 119. 9 uslublarini tanlashga asoslangandir. B u ko‘rsatkichning qaysi uslubda boshqasidan ustunligini (samaradorligini) aniqla shga yordam beradi. Bunda, odatda eng kam xarajli uslub tanlanishi maqsadga muvofiqdir. Lekin, ushbu uslublarda kerak bo‘lgan tegishli ko‘rsatma mavjud emas edi, ya’ni ular: - bozor iqtisodiyoti da muhim bo‘lgan vaqt omili dir; - investitsiya viy loyihalarni amalga oshirishdagi noaniqlik yoki mavhumlik va tavakkalchilik; - inflya t siya sharoitidagi real va nominal qiymatlarni baholash uslubi kabilar. S h uningdek, kapital qo‘yilmalarni samaradorligini ng aniqla ni sh i da va bahola ni sh i da iqtisodiy, ijtimoiy va ayniqsa, marketing jihatlari hamda loyiha ishtirokchilarini manfaatlari ni etarlicha hisobga olinmas ligi edi, pul ning oqimi tahlili, balans tahlili, amortizatsiya ning hisobi va boshqalarga bo‘lgan e’tibor uning uchun xos emas edi. Yuqoridagilarni hisobga olmaslik ma’muriy boshqarish davriga mos kelar edi, chunki unda davlat mulki hukmron hisoblanar edi hamda bu borada undan boshqa manfaatdorlar mavjud emas edi. Bundan tashqari, har bir loyihaning hukumat tomonidan belgilangan berilgan dasturlarga asosan moliyalashtirilishi, loyihaning samaradorligi ko‘rsatkichi, kreditni qaytarilish ko‘rsatkichi unchalar darajada muhim ahamiyatga kasb etmas edi. Shuningdek, xususiy tadbirkorlarga e’tibor berilmaganligi insonlarni mustaqil biror-bir ishga qo‘l qilishlariga va faoliyatini olib borishlariga yo‘l qo‘yilmas edi. Ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatishni rivojlantirish va jamiyatning hayotini boshqa sohalari taraqqiyotining ta’minlashni yakuniy natijasi bo‘lib, eng avvalo, inson hamda uning ehtiyojlari maydonga chiqadi. Shu sababdan ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilgan investitsiyalarni samaradorligining faqatgina iqtisodiy samaradorligi jihatidan emas, balki ijtimoiy-iqtisodiy samaradorligi jihatidan ham talqin etish zarur. Qolaversa, har qanday iqtisodiy jarayonni yakuniy natijasini ijtimoiy maqsadlarga erishishni va ijtimoiy vazifalarni hal etish deb hisoblash muhimdir. Shu boisdan bozor iqtisodiyotini shakllantirishni o‘zi asosiy maqsad bo‘lib qolmasdan, balki ijtimoiy maqsadlarga erishishning 10 vositasi sifatida xizmat qilishini ta’minlashga birlamchi e’tibor qaratilishi muhimdir. Oxir-oqibatda, bozor iqtisodiyotida baholash ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikka erishish nuqtai nazaridan qaralishi lozim. Investitsiya yuqoridagilarning moliyaviy samaradorligi ko’rsatkichini ochib berishning eng muhim va markaziy o’rnini egallaydi. Moliyaviy tahlil loyihasidan samara, har bir ishtirokchilarini maqsadlari, loyihaning amalga oshirilishi va uning erishilishi kerak bo’lgan natijaiar qo'lga kiritilishi imkoniyatlarining ochib berilishi bilan izohlanadi. Rivojlangan mamlakatlarning tajribasini o’rganish shuni ko'rsatmoqdaki, investitsiyaviy loyihalarni, eng avvalo, ma’lum bir maqsadlarni ko'zlagan holda ko‘pchilikni (loyiha ishtirokchilari va aholini) manfaatini e’tiborga olish bilan amalga oshirish kerak. Bugungi iqtisodiy vaziyat, mamlakatni iqtisodiy rivojlanishidagi vazifalar, investitsiya loyihalarini amalga oshirishda bir necha manfaatlami o'zaro to‘qnash kelishi, jahon iqtisodiyotidagi eng yetuk tajribalarni O‘zbekiston iqtisodiyotini o‘ziga xos xususiyatlarining hisobga olganligi holda joriy etilishi barcha sohalarda kabi investitsiya loyihasi tahlilida ham uslubiy o'zgarishlarga erishishni taqozo etishi va uni muhim vazifalar sifatida kun tartibiga qo‘yilishiga sabab bo’ldi. Ushbu vazifani yechishda mualliflar V.Berens, P.Xavraneklaming «Руководство по оценки эффективности инвестиций» kitobida bayon qilinishicha investitsiyaviy loyihalarning samaradorlik ko’rsatkichini baholashda UNIDO usuli keng tadqiq etilgan bo‘lib, ushbu usul loyihalar tahlilida alohida ahamiyat kasb etadi. Bu uslubiyotning har qanday loyihasini moliyalashtirish qarorlari qabul qilinishi, shuningdek, investitsiyalash oldidan tadqiqotlar olib borishga mo'ljallanib, kapital qo'yilmalar samaradorligi baholashining butunjahon tajribasi aniq va ravshan bayon etilgan. Bularning hammasi bozorning tahlilini jihatlari, shuningdek, texnik-iqtisodiy asoslashning savollariga, ya’ni xomashyo bazalarini aniqlash va baholashning, qurilish maydonining tanlanishi, loyihalashtirishning va texnologiyalarning tanlanishi, investitsiyaviy loyihalarning investorlami o‘z mablag'lari tomonidan, shuningdek, tashqi moliyalashtirish 11 manbalar evaziga moliyalashtirishning ta’minlanishi, investitsiyaviy loyihalarini iqtisodiy samaradorlik ko’rsatkichlarini aniqlaydi (bular daromadlilikni ichki normasi, sof diskontlashtirish, foyda, daromad va h.k) jarayonlari uchun taaluqlidir. Kelajakda mamlakatlarda daromad hamda sof foydaga qiziqish loyihaga mablag’ qo‘yuvchi har bir ishtirokchi korxonalar tomonidan umumiy bo‘lsa-da, kutilayotgan foyda yoki daromad ular uchun har xil baholanishi va farq qilishi mumkin. UNIDO usuli bo‘yicha investitsiyaviy hamda moliyaviy tahlilni muhim xususiyatlari hamda jiliatlari quyidagilarda o’z aksini topgan: — moliyaviy va investitsiyaviy qarorlarini asosiy mezoni; — investor qo‘yilmalarini baholash va loyihaning qaytimini aniqlash; — investitsiyaviy loyihani hayotiylik vaqti va uning uzoq muddatli rejalashtirilishi; — tavakkalchilik, aniqlikning bo’lmasligi va boshqalar. Investitsiyaviy hamda moliyaviy tahlilning va loyihaning oxirgi baholash loyiha asosida zarur bo’lgan qo‘yilmalarning, kutilgan natijasini, shuningdek, kelajakda sof foydasini tahlil qilish va baholashning (qiymatining) ko‘zda tutishini anglatadi. Ushbu maqsadda qo'llaniladigan uslublar quyidagilarda o’z aksini topadi: — investitsiyaviy loyihalarning prognoz qilinishi xususiyati haqqoniyligining tahlil qilinishi; — investitsiyani amalda oshuvchanligining katta ta’sir ko‘rsatishi jiddiyroq o'zgarishlarning aniqlanishi bilan loyihalashtirilgan xarajat va daromadlarni tarkibini va ahamiyatligini talililini amalga oshirish; — investitsiyalashdan olinadigan foyda, ulami daromadliligi, samaraligi asosida aks ettirilayotgan har yillik vujudga kelgan va jamg‘arilayotgan sof investitsiyaviy- moliyaviy daromadni aniqlab baholash; — davr omilini kapital qiymatini, baholarning o’zgarishi va noaniqliklar sharoitida (aniq bo’lgan loyihani mavjud tavakkalchiliklar orqali) qabul qilinishi zarur bo‘lgan qarorlar munosabatlarini e’tiborga olish. 12 Shunga asosan, investitsiyaviy hamda moliyaviy tahlilni maqsadlari va andozalari shunday bo’lishi zarurki, ular investitsiyalashdagi va moliyalashtirishdagi hamma masalalarning yechimini aniqlashga oid omillarni, shuningdek, loyihalardagi hamma investitsiyaviy-moliyaviy natijalarni tahlilini amalga oshirish, aniqlash va unga oid qarorlar qabul qilishning imkoniyatini tug‘diradi. Investitsiyaviy-moliyaviy tahlilni eng asosiy xususiyatlari quyidagilarda o‘z aksini topadi: - ishlab chiqarishdagi moliyaviy-investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlili - bu salohiyati mavjud bo’lgan investor korxona va tashkilotlar hamda loyihalar tashabbuskoriga (yaratuvchisiga) loyihalardagi investitsiyaviy-moliyaviy natijalarni ko‘rsatishi uchun yoki eng asosiy texnologik xarajatlami hamda loyihalar takliflarining tugallashga loyihalarning ishlab chiqishining so‘nggi bosqichlaridan bajariladigan alohida faoliyatlar emasligi muhimdir. Investitsiyaviy-moliyaviy tahlilni texnologiyalar va ishlab-chiqarishning quvvatlari, loyihalashtirilgan korxonani joylashuvi, resurslari, loyihaning andozalari, marketing strategiyalarini mazmun-mohiyatiga oid aniqlashtiruvchi loyihalar strategiyalarining ishlab- chiqilishini va turli xildagi muqobillarining ko‘zda tutilishi lozimligi bilan izohlanadi. - investitsiyaviy-moliyaviy tahlilning o'tkazilishi jarayonidagi qarorlar qabul qiluvchilar investitsiyalarning baholanishiga turli xildagi mezonlarning qo’llanishini ham hisobga olishlari zaruriy hisoblanadi. Bunday holat tahlilchini shunday mezonlarning aniqlanishiga majburlaydi hamda u investorlarning talab qiladigan axborotlarining tayyorlanishiga va unga oid mos holdagi usullarini tanlashga majburlaydi. Misol uchun, investorlarning yuqori bo’lmagan rentabellikdagi tezlashtirilgan eskirish fondi(amortizatsiya)ni yoqori qo‘yishi mumkinligi, yoki hattoki, kam foydalar sharoitidagi asosiy raqobatchilarga nisbatan bozorlardagi o‘zinig ulushi kengaytirilishini xoxlashi mumkinligi, bu holda uni strategiyasining mavjud firmani yuqori rentabelliligining ta’minlashiga xizmat qilishini taqozo 13 etadi. Ushbu holatda, faqatgina qatnashuvchi tomonlar emas, balki jamiyatni qiziqishini ham hisobga olishlari zarur. Jamiyatning qiziqishini shunda ko’rish mumkinki, bunda ularning investitsiyaviy jarayonda cheklangan resurslarni samara orqali ishlatilishini va mamlakatni rivojlanish uchun intilishi ko‘zda tutiladi. Qiziqishlarning nazoratini amalga oshirishga turli xildagi ma'muriy(administrativ) va fiskal(moliyaviy) tadbirlarni qo’llanilishi muhimdir. Bunday tadbirlarning rag‘batlantiruvchisi, ham chegaralovchisi bo'lib, loyihaning baholanishini hamda investitsiyaviy-moliyaviy tahlilining jarayonlari kiritilishi hamda aniqlanishi lozimdir. Moliyaviy-investitsiyaviy kapital qo‘yishdan daromad - bu investitsiyaviy qarorlarini asosiy mezonlaridan bo‘lsada, u ishlab-chiqarish hamda sanoat investitsiyalaridan asosiy sabab hisoblanmaydi, chunki investitsiyaviy-moliyaviy resurslarning turli xildagi qimmatli qog‘ozlar, ya’ni aktsiya, obligatsiya hamda veksellarga ham kiritishi mumkin. Amma, ishlab-chiqarish va sanoat loyihalarining texnik-texnologik hamda iqtisodiy asoslash sabablari yo‘lida investitsiyalashda, nafaqat resurslarni uzoq muddatda kiritilishi — daromad olishga yo‘naltirilishi sifatidagi, balki likvidlilikni ishlab-chiqarish aktivida o‘zgarishini taqozo etadi. Ishlab-chiqarish va sanoat investitsiyasiga oid qabul qilinadigan har bir qarorlarni investitsiyaviy loyihalarini umumiy bo’lib amalga oshirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagicha mezonlarga asoslanib tadqiq etiladi: - jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy makoniga mos bo‘lgan loyihalarning bosh (korporativ) maqsadi bilan rivojlantirilishi maqsadlari orasida hozirgi va kelgusidagi vaqt mobaynida qandaydir bo’lishi mumkin bo'lgan qarama-qarshilik mayjudmi? - investitsiyaviy loyihani maqsadiga erishishiga taklifi etilgan loyihasini va marketing strategiyalarini qanchalar zarurligi, nima sababdan taklifi etilgan strategiya tanlanadi, alternative(muqobil) strategiyalarni ham e’tiborga olishganmi? - investitsiyaviy loyihani tarkibini, ya’ni loyihaning andozasini marketing konsepsiyasini, korxonaning tanlangan joylashishi joyini qanchalar loyihaning strategiyasiga va talabiga mosligi resurslarni borligigato‘g‘ri kelishi; 14 - investitsion loyihani iqtisodiy resurslarning natijali ishlatoladimi, loyihaga talabidan kelib chiqadigan bosh resurslarni ishlata olishining juda zo‘r mos yo‘llari bormi? - investitsiyaviy loyihalashtirilayotgan hamma investitsiyaviy sanoat yohud ishlab-chiqarish va marketing xarajatlarini ishonchliligi darajasida va mos keladigan chegarasi bormi? - investitsion loyiha hayotiyligini hohlagan paytda to‘lasa bo’ladigan moliya majburiyatlarini bajarishga respublikamiz va chet-el valutasi orqali yetarli darajada ta’min qilinganmi? - hamma investitsiyaviy xarajatlar kapitalni borligini aniqlovchi moliya chegaralarida yotganmi? - investitsion loyihalashtirishdan jamg‘arilgan har yillik va diskontlashtirilgan daromad gorizont rejalashtirishda loyihaning tarkibini va ma'lumotlarini baholashdagi xatolarda, inflyatsiyani, narxlarni nisbiy o‘zgarishida, shuningdek, ishga aloqador bo’lgan makonning o‘zgarishida (raqobatchilarni, iste’molchilarni, bozorni, mol yetkazib beruvchilarni va jamoat siyosatini) qay darajada sezgirligi, haqiqiy pullar kirim va chiqimlarini va tegishli daromad tarkibini investorlarning va moliyachilarni ko'zlagan maqsadlarini eng kam talablariga to‘g‘ri keladimi? - tavakkalchiliklar bor sharoitlarda ularni nazoratga olish yoki boshqarishga qay darajada strategiyani ishlab chiqish kerak? - tavakkalchiliklarning moliya natijalarini qay darajada bo’lishi, ya’ni ularning o‘zlari bilan birgalikda investitsiyaviy, marketingli, ishlab-chiqarish va moliya xarajatlariga qo'shimcha tarzda xarajat olishi yoki aksincha, yoki bo'lmasa, kutilgan ishlab-chiqarish, realizatsiya hajmini, realizatsiya narxlarining pasaytirilishi. Xulosa qilib aytganda, investitsiyaviy qarorlarini qabuli qilishni bosh mezonlari qaysi muhim ko‘rsatkichlaridan iborat ekanligini ko‘rib chiqdik. Investitsiyaviy faoliyat subyektlarini investitsiyalash to‘g‘risida qarorlarni qabul qilayotgan vaqtda loyihalarni tavakkalchilikni, manbalarni mavjud qiymatini, 15 alternativ imkoniyatlariga ko‘ra loyihani jozibadorligi e‘tiborga olishi zarur. Investitsiyaviy faoliyat subyektlar bunday qarorga tavakkalchilikning mos darajasida kutilgan daromadlikning tahlilining asosida bo‘ladi. Investitsiyalash to‘g‘risida qaror qabul qilinganda, tavakkalchilillarni va kelajakdagi investitsiyaviy daromadligini e‘tiborga olish zarur hisoblanadi. Investitsiyalash-moliyalash haqida qaror qabul qilishga o'rganilgan ma'lumotlarning kompleksini quyidagilar orqali tashkil topishi ahamiyatlidir: — investitsiyaviy loyihaning maqsadlarini, uni mo’ljalini, iqtisodiy muhitini; — investitsiyaviy loyihaning marketing tadqiqotlari (realizatsiya, raqobatlashuv muhit, realizatsiya dastur va narxlar siyosati); — investitsiyaviy loyihaning moddiy xarajatlari; — mehnatni, ob-havoni, ijtimoiy omil va boshqalarni e’tiborga olib korxonani joylashuvini anaiqlash; — investitsiyaviy loyihaning qurilish ishlari haqida ma'lumotlar; — ishlab-chiqarishning tashkil etilganligi va boshqaruv; — xodimlar muammosi; — investitsiyaviy loyihaning tashkil etilish jadvali; — investitsiyaviy loyihaning amalga oshirish vaqtiga oid moliyalash hajmlari; — investitsiyaviy loyihaning samaraligini baho berish. Moliyaviy-investitsion tahlilning xarajatlar-daromadlar, aktivlar-passivlarga oid tegishlicha savdo axborotlari (moliyaviy resurs, xizmat va tovar oqimi to‘g‘risidagi axborotlar) tizimli holatda ko‘rish va qayta ishlashiga asoslanadi. Xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish tizimini har doim ham korxona yoki tashkilotning moliyaviy holati, ya’ni balansli hisobotlarida aktiv-passivlar, xarajatlari, majburiyatlari(hisobot davri uchun) va sof foydaga oid hisobotlarda ko‘rsatiladigan daromadni o‘zida aks ettiradi. Shuningdek, bu hisoblar tizimini ishlab-chiqarish va marketing xarajatlarining aniqlanishi uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi, ya’ni sof foyda uchun hisobot tuzganda, samaradorli moliyaviy-investitsiyaviy 16 rejalashtirish, mahsulot yoki xizmatga oid narxning kalkulyatsiyasi va xarajatlarning nazoratini amalga oshirish uchun muhimdir. Investitsion loyihaga oid iste’mol qilinadigan resurslar va ishlab-chiqarilgan mahsulot fizik shakli mavjudligi va bu sharoitda narxlarning ular qiymatlarining ko‘rsatilishi va ishlatilishida ahamiyatlidir. Umumiy holda, texnologik-iqtisodiy asoslashning maqsadlariga narxlar(baholar) hamma gorizont rejalashtirishda ishlab-chiqariladigan mahsulotlar va iste'mol qilinadigan resurslarni haqiqiy iqtisodiy qiymatining bir ko‘rinishidir. Narxlar(baholar)ni turli xildagi yo‘llar orqali aniqlash mumkinligi, bu quyidagilarga oid holda yuz berishi: bozor(aniq) yoki hufyona(noaniq) narxlar(baholar) bilan; absolut yoki nisbiy narxlar(baholar) bilan; joriy va doimiy narxlar(baholar) bilan. Bu baholar moliyaviy tahlilda qanday ishlatilishi hamda nimani anglatishi mumkin? Aniq narxlar yoki bozor baholari — bu bozordagi bozor talabi va taklifi yoki hukumat orqali aniqlashidan farqli o‘laroq bozorda vujudga kelgan narxlar, boshqacha aytganda, bu narxlar korxonada foydalaniladigan resurslami xarid qiladi va tovar hamda xizmatlarni realizatsiya qiladi. Moliya tahlili jarayonida bozor narxlaridan foydalaniladi. Ammo xarajatlar va daromadni iqtisodiy tahlil qilish bosqichidagi bozorning narxlarini ishlab- chiqarilgan mahsulotlar va foydalaniladigan resurslarni haqiqiy iqtisodiy qiymatini aks ettirishi mumkinmi? Shunday bo‘la olmasa, bozorning baholari buzilib ko‘rsatilsa, unday holatda iqtisodiy tahlilning haqqoniyligi uchun hufyona(noaniq) baholarda foydalaniladi. Absolut ( mutlaq) narxlar(baholar) — bir xizmat yoki mahsulot qiymatini mutlaq pul miqdori asosida ko‘rsata oladigan, ushbu davrda nisbiy narxlarda uni qiymati bo‘yicha boshqacha bir mahsulotni qiymatini ifodalaydi. Misol uchun, o‘n tonna paxtaning mulaq narxi 10 mln. so‘m desak, bug‘doyning ekvivalent miqdori 30 mln. so‘m. Bunda paxtaning nisbiy narxi bu‘g‘doyga nisbatan qaytadan hisoblansa 0,33 koeffitsiyent hosil qiladi, bunday deyish bug‘doyning nisbiy 17 narxini paxta narxidan 3 marta ko’pligi demakdir. Absolut(mutlaq) narx(baho) darajasi ishlab-chiqaruvchanlikni o'zgarishini yoki inflyatsiyaning natijasi, loyihani bajarilish vaqtini o‘zgarishida ko‘rishni taqozo etadi. Ushbu o‘zgarishlarni nisbiy narx(bahosi)ni o‘zgarishi ko‘rmasligimizga olib keladi. Boshqa so‘zlar bilan aytadigan bo’lsak, nisbiy narx(baho)lar ma’lum hollatlarda absolut(mutlaq) narx(baho)lar o‘sishi yoki kamayishi o‘zgarishsiz qolayotganini ko‘rishimiz mumkin. Moliya tahliliga absolut(mutlaq) narx(baho)lar hamda nisbiy narx(baho)lar muhim aha mi yat kasb etadi. Doimiy va joriy narxlarda inflyatsiyaning natjjasi davr oralig‘ida o‘zgarishi, buning iqtisodiyotda narx(baho) darajasini umumiy o‘sishiga ham olib kelishi mumkin. Inflyatsiyaning resurslarni qiymati qandaydir ta’sir etishi va narx(baho)lar tovar yoki mahsulotga ta’sir ko‘rsatishi, ushbu ta'sirning texnologik hamda texnik iqtisodiy tomondan asoslash bo‘yicha rejalashtirilgan moliya tahlilida ko‘rilib chiqilishining lozimligini bildiradi. Absolut(mutlaq) narx(baho)lar keltirilayotganligi resurslardagi va mahsulotdagi barqarorlikning o’zgarmasligi, unda o’zgarmas narx(baho)larda investitsiyalar orqali keladigan foyda va daromadni yetarli holatda konkret hisoblashga olib keladi. Agar nisbiy narx(baho)lar o‘zgaradigan bo’lsa va tovar narxiga nisbatan ishlab-chiqarishga kiritilgan resurs narxi oshadigan yoki aksincha bo‘ladigan, unday holatda ulami haqiqiy pulning oqimi va foyda tegishli ta’sirlarini moliya tahliliga kiritilishi zarur. Inflyatsiyani loyiha bajarilish bosqichida, aynan bir yil davomida katta miqdorda inflyatsiyani darajasining jilovlashi maqsadi orqali qo‘shimcha aksiyadorlikning yoki qarz mablag‘larining evazi asosida moliyalashtirishga ehtiyoj etilishiga sabab bo‘lganligi, hattoki, nisbiy narxlar o‘zgarmay qolishi ham moliya rejalashtirilishida hisobda bo’lishi kerak. Shuningdek, giperinflyatsiya sharoitida vujudga keladigan aylanma va asosiy kapitalning har yilda qayta baholanishi kerak. Aylanma kapitalning loyihalashtirilishida milliy hamda import qilingan materiallar uchun, kommunal orqali xizmatlar, mehnat resurslari va h.k.lar bilan turlicha tavakkalchilik darajasini qo‘llau olish kerak. Sotishdagi prognozi, bashoratliligi, istiqboliligi, realizatsiya hajmini yetarli holatda 18 loyihalashtirilmaganligi, bunda narxlami o‘zgarishining avvaldab aniq ko‘rolmaslik sababi bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, qaror qabul qiluvchi fuqaro uchun loyihalarni gorizontal rejalashtirishning o‘zini loyiha orqali xo‘jalikni yuritish faoliyatining sohasi boshqarishi hamda nazoratga olishga oid qarorlarni qabul qilishi yohud o‘zini investitsiyaviy yoki moliya faoliyatining yo‘lga qo‘yilishiga muvofiq vaqtlar oralig‘ining ko’rinishida aniqlanishi mumkinligini aks ettiradi. Shuningdek, qarorlar qabul qilishdagi fuqaro orqali aniqlanishi bu - gorizontal rejalashtirishning loyihalar hayotiyligining hisobda olinishi lozimligi bilan idodalanadi. Iqtisodiy-ijtimoiy hayotiy, ya’ni loyihalar haqiqiy daromadini yaratadigan vaqt, ko’proq, tashkilot va korxona asosiy texnik-texnologik hayotiy tsikliga, bu ishlab-chiqarish va sanoat sohasi hamda tovar va mahsulotni hayotiy tsikliga, bundan tashqari, korxonani o‘zining faoliyatiga ishda aloqadorligi muhitni o‘zgarishida hamda moslashuvchanligida bog‘liqligi mavjuddir. Loyihani iqtisodiy hayotiylik vaqtini aniqlash uchun xar xildagi omillarning baholashda to‘g‘ri kelishi mumkin, bu quyidagilarda o‘z aksini topadi: - loyiha iqtisodiy nuqtai nazardan talabni davomiylik omili; - xomashyoning saqlanish hamda yetkazish davomiylik omili; - texnik-texnologik yuksaltirish darajalarining omili; - binolar hamda uskunadan foydalanishni davomiylik omili; - alternative investitsiyalashning imkoniyatlarining omili; - boshqaruvda chegaralanishlarning omili. Shunisi aniqki, loyihani iqtisodiy hayotini hech bir davrda uni texnik- texnologik yohud huquqiy hayotida katta bo‘lmaydigan, uni bundanda past bo‘lishining yohud unga tenglashtirilganligi muhimdir. Loyihaning rejalashtirishdagi faqatgina uni iqtisodiy hayotiiy ahamiyatliligi muhimdir. Investitsiyaviy loyihalarning baholashda va uning jarayonida gorizontal rejalashtirishni hamda loyiha hayotiyligining o'rtasida aloqadoriligi, ayniqsa, hisoblanishi ahamiyatli hisoblanadi. 19 Xulosani o’rnida shu narsani ta’kidlash joiz hisoblanadi, ya’ni investitsiyaviy qarorlari qabulini amalga oshirishda investitsiyaviy loyihalarni baholashini amalga oshirish, tahlilini qilish, tanlovini amalga oshirishni ilmiyligini asoslash uslubiyotida foydalanishning muhimligini ahamiyati yuqoridir. Bundan tashqari, investitsiyalarning xususiyatida kelib chiqib, qarorlarni qabulini amalga oshirishda ularning moliya va mablag‘ orqali ta’minlashni shu tarzda tashkillashtirish lozimki, bundagi ularni qiymati minimallashtirilgani hamda joylashtiriladiganligi kapitalni foydaliligining oshirilishiga qodirligi, iqtiboslardan foydalana olish yo‘llarining baholanish zarur bo‘lishi bilan asoslanadi. Investitsiyaviy qarorlarini qabulini amalga oshirishda investitsiyaviy kapitalini tuzilishini, uni ma’lum davr mobaynida taqsimlanish hamda pulni joriy qiymatining hisoblashdagi imkonini beradigan diskontlashtirish koeffitsiyentini qo‘llashning talabini o‘zida aks ettiradi. Shunday qilib, birinchidan, investitsiyaviy qarorlarning qabulini amalga oshirishda loyihaning bajarilishining asosini tashkil etishi hamda u bir nechta mezonlarda asoslanishi ahamiyatlidir. Investitsiyalashning to‘g‘risida qarorlar loyihani biror maqsadga muvofiqliginig tavsiflovchisi tahlil axborotklarga asoslanishi oqrqali qabuli amalga oshirilad; ikkinchidan, investitsiyaviy qarorlarni qabulini amalga oshirishda bosh axborotlar bo‘lib, moliya tahlili natijalarining hisoblanishidir. Moliya tahlilni bosh e’tibori - bu qiymatda asoslanadigan iqtisodiy ko‘rsatkichlarning baholanishiga asoslanganligini hamda ularning narxlarining jiddiyroq ta’sirini ko‘rsatishi tufayli loyihalarga oid aniq baholashni ahamiyati favqulotda ahamiyatli hisoblananishi muhimdir; uchinchidan, loyiha aniq-ravshan hisoblarga asoslangan, to‘g‘ri gorizontal rejalashtirishni hamda uni hayotiylik vaqtini aniqlashda, uzaytirishda imkoniyat berishi mumkin. Shuningdek, loyihalarni hayotiyligining aniqlanishida yanada ko‘p omillarning ta’sirini aniq hisobda tutish keral. Loyihani hayotiyligi payti(yashovchanlik) qanchalar ko‘p bo‘lishi, undagi olinishi mumkin bo‘lgan samaradorlik bilan shunchar baland bo‘lishi mumkin. 20 1.2. Investitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati. Investitsiyalashning maqsadlaridan hamda yo‘nalishlaridan shunisi ravshanki, investitsiyaviy jarayon investitsiyalashning hodisalar, holatlarni bosqichma-bosqich almashinuvi, daromad olishmi yohud boshqacha ijobiy natijalarga erishishga ketma ket harakatlarni majmuyini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, investitsiyaviy jarayonini asosiy nuqtalari qayerda yohud nimalardan dastlab namoyon bo‘ladi? Yuhud qaysi joydan “start” olishi mumkin? Ko‘pgina iqtisodchilarni investitsiyalashni asosi jamg‘arma tashkillashtiradi, deydigan fikrilari mavjud. Usbu nuqtayi-nazarda, investitsiyaviy jarayonini asosiy manbaini jamg‘armalar tashkil etadi. Ushbudan shuni ko‘rsa bo‘ladiki, investitsiyalash jarayoni bajarilishiga jamg‘arma bo‘lishi zarurdir. Jamg‘armani yo‘qligi investitsiyalarni mavjud bo’lmasligi hamda investitsiya haqida gap borishining ehtiyoji qolmasligini bilan ifodalanadi. Shuning uchun, investitsiyalash jarayonining tushunilishida resurslarning jamg‘arilish jarayoni birgalikda ko’rib chiqish uni mohiyati oydinlashtirilishiga olib keladi. Investitsiyalashdan avval resurslarning jamg‘arilishi zarurdir. Ayni vaqtning o‘zi bozor munosabatlarini rivojlanishining xo‘jalikni yurituvchi subyektlarining kapitalni oqimini tezlashishida hamda ushbu jarayondagi har bitta xo‘jalikni yurituvchi subyektini resurslarning jamg‘arilishi boshqasiga investitsiyalashdan tashkil topadi, ya’ni Xusanning foydasi, Xasanning xarajatlari bo‘lishi. Misol uchun, xo‘jalik, aksariyat holda, investitsiyalashga o‘zining mablag‘ini yetmagan holda qimmatli qog‘ozlar(aktsiya, obligatsiya, veksel va boshq.) chiqara boshlaydilar. Ushbu jarayonlar ularga resurslarning jamg‘arilishi bilan bog‘liq bo‘lishi, lekin qimmatli qog‘ozlar(aktsiya, obligatsiya, veksel va boshq.)ni xarid qiluvchilarga investitsiyalashdir. Ushbu holatda investitsiyalash jarayonida investorlarni resurslarning jamg‘arilishi hamda ularning qo‘yilishiga oid harakatlarining majmuasidir, deb qarash asosli bo’lishini ta’kidlash muhimdir. Investitsiyalarni favqulotda muhimligi shundan iboratki, bu ularning multiplikatsion samara(hodisa)ga ega bo‘lishidir. Keynschilik nazariyasi multiplikatsion konsepsiyaga ko‘ra, investitsiyalashning, iste’molning hamda 21 milliy daromadning o‘rtalarida mustahkam bog‘liqlikning mavjudligi — investitsiyalashga ketgan har bitta xarajatning dastlabki daromadiga aylanishi, bu daromadni yana xarajat qilinishiga hamda yana boshqalarni daromadiga aylanishiga hamda jarayonni shunday holatda davomiy bo‘lishiga (Xusanning sarflari, Xasanning foydasi bo‘lishi), ushbu, o‘zining o‘rnida, bandlikni hamda ishlab- chiqarish hajmini o‘sishiga olib keladi. Multiplikator-inglizcha so‘zidan olingan bo‘lib, ko‘paytiruvchi ma’nosini anglatadi. Akselerator-lotincha asselero so‘zidan olingan bo‘lib, tezlataman degan ma’noni anglatadi. Bu esa bir paytning o‘ziyoq multiplikatsion jarayonni investitsiyalash resurslari harakatiga keltiradi hamda ishlab-chiqarish faolligining kengayshiga olib keladi, oldingidan ko‘ra ko‘p Tovar va mahsulotlar hamda daromadlar yaratilishi kuzatiladi. Ushbular yana qayta iste’moli amalga oshiriladi hamda investitsiyalashga ajratilishi sodir bo‘ladi. Shu tarzdan avvalgiga ko‘ra ko‘p daromadlarning investitsiyalashga aylanishini ishlab-chiqarishni doimiy kengayishiga sabab bo‘ladi. Ushbuda investitsiyalashda olinadigan daromadning banklar foizlaridan kamroq bo‘lmasligini nazorat qilish zarurdir, aksincha, pulning investitsiyalashdan ko‘ra jamg‘arilishi qulayligini ko‘rish mumkin. Investitsiyalashdan qilingan foyda darajasining ifodalanishiga multiplikatorning koeffitsiyentini ko‘rsatkich sifatida qo‘llanilishi mumkin. Ushbu ko‘rsatkichni daromadning ko‘payishi orqali investitsiyalashning ko‘payishi o‘rtasida bog‘lanishning ifodalanishi, ya’ni investitsiyalashdan kelgan daromadning pasayishi, investitsiyalash faolligini ham susayatiradi. Daromadni o‘sishini investitsiyalashga ta’siri doirasining ko‘rish uchun iqtisodchilarning akselerator tushunchasini kiritganligi muhimdir. Akselerator- investitsiyalashning o‘sishini milliy daromadlarga nisbatan ifodalanuvchi koeffitsiyenti bo‘lib, uning ushbu yilda investitsiyalash o‘sishini oldingi yilga milliy daromadlar ortishiga nisbatlari orqali topiladi. Bu daromadni ortishining investitsiyalash ortishiga ta’sir doirasini ko‘rsatishi bilan izohlanadi. Yuqoridagi ma’lumotlar orqali shuni ta’kidlash mumkinki, investitsiyalash jarayonini mohiyatining yoritilishi ularni jamg‘arilishi(resur), qo‘yilishi(xarajat) 22 hamda daromad(foyda) olishga dinamik jarayondan qaralishi zarurdir. Investitsiyalash jarayonini asosida investitsiyalashdagi bosqichma-bosqichlik, ya’ni resurslar(jamg‘arma)-investitsiyalash(xarajat)-daromad(foyda) olishga yohud ijtimoiy-iqtisodiy samaralarga erishishda bosqichma-bosqichlik bo‘lishi zarurdir. Lekin, ushbu holatda shunday narsalarni e’tiborga olishimiz zarurki, foyda investitsiyalash jarayonigamas, balkim ishlab-chiqarish jarayoni holatida yaratilishi muhimdir. Topilgan foydaning ma’lum bitta qismini iste‘mol qilinishi hamda qolga qismi jamg‘arilishini taqozo etadi. Investitsiyalash jarayonini tadbirkorlikka hamda boshqacha faoliyatlar turlarining tashkillashtirilishiga mol-mulklarni kapitallashuvining ta‘minlanishida investorlarni resurslarining jamg‘arilishi hamda ularning turli xil shaklga qo‘yilishiga oid harakati yig‘indilari , deya tushunishimiz zarur (1-rasm). Ushbu jarayonning maqsadi jamg‘arish(resurs)-investitsiyalash(xarajat)-mol-mulkning kapitallashuviga-iqtisodiy-ijtimoiy samaraga bosqichnma-bosqishligidan iboratliligida namoyon bo’ladi. Ayniqsa, ushbu holatlarda pullar shaklda investitsiyalash mol-mulkni kapitallashuviga olib kelmaydiku? - deya savollar berilishi tabiiy. Shularni ta’kidlash kerakki, investitsiyalash jarayonini natijasi sifatida pullar mablag‘larini, oxiri-oqibatda, kapital bu - mol-mulkning kapitallashuvini keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham, investitsiyalashning maqsadi foyda olishimiz ekanligi, faqat mol-mulklarni kapitallashuvi foyda toppishga sharoitlar yaratiladi. Chunki, pul mablag‘i, aktsiyalar, obligatsiyalar, veksel hamda boshqacha moliya shaklida investitsiyalashning bosh maqsadi mol- 23 mulklami kapitallashuvining ta’minlanishi, ularning yangilanishi hamda zamonaviylashtirilishidan iboratdir. Umumlashtiriladigan bo‘lsa, resurs hamda ularning qo‘yilishi va ushbu jarayonning natijasi daromad(foyda) olishning uzviylik bilan bog‘langanligi, investitsiyalashdan avval resurslarni jamg‘arish, keyin ularni daromad(foyda) yohud ijtimoiylik nuqtai nazarida samara topish maqsadi iqtisodiy hamda boshqacha faoliyatlar obyektlarida joylashtirilishi zarur. Resurssiz qo‘yilish jarayonlsri bo‘lmay turadi, resurs qo‘yilishi bo‘lmas ekan daroma(foyda) yohud ijtimoiylik nuqtai nazaridan samara topish ham mumkinmas hamda shu kabi, resurs qay xilda bo‘lishning ahamiyati yo‘q va uning manbayi daromaddir. Shunday qilib, yuqoridagilardan shuni ta‘kidlash joizki, resurs(jamg‘arish)- investitsiyalashni asosiy manbaidir. Shularni qayd etish lozimki, shaklidan farqi yo’q holda investitsiya kapital(resurslar)ning jamg‘arishi jarayonini pirovard natija hisoblanadi. Jamg‘arish investitsiyalashning asosi sifatida qo‘yilgan investitsiyalarni hajmining belgilanishida xizmat qiladi. Investitsiyalashni asosiy bosqichi bo‘lib quyidagilarni hisoblash mumkin: - resursni kapital qo‘yilmalariga aylantirishni (resurslarni kapitallashuvi), ya'ni, unda investitsiyalarni investitsiyalash faoliyatini konkret obyektlari transformatsiyasining jarayonida vujudga keladi; - investitsiyalash qo‘yilayotgan mablag‘larni kapital qiymatini ko‘payishiga aylanishi (ekspluatatsiya uchun berilganligi obyektlarni hamda ishlab-chiqarish quvvatlarining shaklida bo‘lishi); - kapitalning qiymatini foyda(daromad) shaklda ko‘payishi, ya'ni investitsiyalashni so‘nggi(oxirgi) maqsadini amalga oshirilishi. Xulosa qilib aytganda, investitsiyalarni asosiy va so‘ggi nuqtasi tutashishi ro‘y beradi. Unda yana bosqichma-bosqichlik, o‘zaro yangi aloqalar shakllangan: foyda(daromad)-resurs-so‘nggi samara, ya’ni jamg‘arilish jarayonining takrorlanishidir. Shunday qilib, investitsiyalash faoliyatini mohiyatining tushunilishida jamg‘arishning(resurs), investitsiyalash va ularni kapitallashuvining jarayonlari birgalikda qarashimiz zarur bo‘ladi. 24 Investitsiyalash faoliyatini investitsiya hamda investitsiyalarni, mulkning ko‘paytirilishiga asos hisoblanadi, aynan shu faoliyatga investitsiyalash bitta ko‘rinishda boshqa ko‘rinishda bo‘ladi, ya‘ni jamg‘armalarni(resurs), qo‘yilmalarni(xarajat), kapital mulkni(tayyor-mahsulot), iqtisodiy-ijtimoiy samara(foyda, daromad) va kapitalning ko‘paytirilishi(jamg‘arish) shaklga o‘tadi. Investitsiyalash jarayonining investitsiya faoliyatidan farqlari - bu investitsiyalash jarayonining maqsadli harakatining namoyon etilmasligidir hamda u umumiy bo‘lgan xatti-harakatlarning ifodalanishini hamda mujassamlashtirilishini aks ettiradi. Investitsiyalash faoliyatining konkret maqsadlarga asoslanganligi, maqsadning xili turlicha yo‘nalishda bo‘lishi, samara va natijaga egaligimuhim ahamiyat kasb etadi. Investitsiyalash faoliyatini tadbirkorlik g'oyalarini yaratishni, ishlab-chiqarish, ularning asosida investitsiyalash loyihalarining asoslanishi, investitsiyalash loyihalarining amalga oshirilishining moddiy, texnik, moliya va boshqacha asosini aniqlashni hamda ta‘minlashni va shu asosida investorlar xarajatlarini qoplanishining, mulkni yanada ortishiga erishishda hamda bunday jarayondagi ma’lum subyektlarning ishtirokini ta’minlashda harakatlarining va imkoniyatlarining aks ettirilishi muhim hisoblanadi. Ushbu jihatda investitsiyalash faoliyatini investitsiyalash jarayoniga nisbatan keng tushunchaga ega hisoblanadi. Investitsiyalashga qo‘yilgan resurslarni turiga qarab, investitsiyalash resursi quyidagicha shaklda bo‘ladi: - pul, moliya mablag‘lari, shuningdek, kredit, pay, aktsiya hamda boshqacha qimmatli qog‘ozlar; - ko‘char hamda ko‘chmas mol-mulklar (bino, inshoot, uskuna va boshqa moddiy boylik) hamda ularga doir huquqlar; - intellektual mulkiy ob’yektlar, shuningdek, texnikaviy hujjatlar tarzida tuzilgan texnik va texnologiyaga, tijorat bilan bog‘liq va boshqacha bilimlar majmuyi, u yohud bu turdagi ishlab-chiqarishni tashkillashtirishga kerak bo‘lgan bilimlar hamda ishlab-chiqarish tajribalari, nou-xaular; 25 - yer hamda boshqacha tabiiy resursga, bino, inshoot, uskunrga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqi, shuningdek, mulk huquqidan kelib chiquvchi ashyoviy huquqlar; - qonun-hujjatlariga oidm boshqacha boylik. Investitsiyani amalga oshirish maqsadi aniq bir ijtimoiy-iqtisodiy maqsadga yo‘naltirilganligi, texnik va iqtisodiy, biznes va boshqaruv, marketing hamda ishlab-chiqarish rejalariga asoslangani bilan, turli moliya manbalarini mablag‘lar ishtirokida ko‘zlanga kompleksli hujjatlarga asoslanib shakllantirish bo‘yicha investitsiyalash loyihalarini amalda oshirish bo‘yicha ko’zlangan hisoblanadi. Hozirgi kunda g‘arb adabiyotlarining investitsiyalash to‘g‘risidagi eng ko‘p tarqalgan 4 maqsadi quyidagicha keltirilgan: - investitsiyalashdan joriy daromadlarni ko‘paytirishni amalga oshirish; - investitsiyalashdan kelajakda ko‘p xarajat uchun mablag‘lar jamg‘arishni tashkil etish; - investitsiyalashdan pensiya jamg’armalarida mablag’lar to‘play olish; - investitsiyalashdan daromadlarni soliqqa tortishdan himoyalay olish. Yuqoridagi keltirilgan ro‘yxatdagi investitsiya maqsadlari manfaatlarning ustuvorligida yaqqol ko‘rinadi hamda shuning uchun uni sharhlashda zarurat mavjud emas, deya hisoblanadi. Umumiy holda qaraganda, investitsiya maqsadlari 4 guruhda bo‘lishini taqozo etadi: - investitsiyalarni jalb etishdan yangi ishlab-chiqarish yohud xizmat ko‘rsatishni tashkillashtirish; - investitsiyalarni jalb etishdan ishlab-chiqarishni yohud xizmat ko'rsatishni kengaytirishni amalga oshirish; - investitsiyalarni jalb etishdan ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo‘llarini aniqlash; - investitsiyalarni jalb etishdan hukumat va davlat tashkilotlarining ehtiyojini qondirishi va ularning mahsulotlar hamda xizmat orqali ta‘minlanishi. 26 Yuqoridagilardan shuni ko‘rsa bo‘ladiki, investitsiyalashning maqsadi turli xilda bo'lib, ularning oxir oqibatda, respublika iqtisodiyoti rivojlanishini ta’minlashga imkoniyat yaratadi. Investitsiyalash resurslarini taqchilligining sharoitida eng ustuvorli yo‘nalishga egaligi, loyiha sanoat tarmoqlari hamda qishloq xo‘jaligida, ijtimoiy sohalarda (fan, sog'liqni saqlash, madaniyat, maorif va h.k.) ishlab-chiqilishi kerak. Investitsiyalash faoliyatining sub’yektlari investitsiyalash sohasida faoliyat ko‘rsatib, buning natijasida ular tomonidan investitsiyalash amalga oshirilishini ko‘rishimiz mumkin. Investitsiyalash sohasining tarkibida quyidagilar bo‘lishi muhim: - investitsiyalashda kapital qurilish sohasi (bu soha buyurtmachi-investor, pudratchi, loyihalashtiruvchi, uskuna yetkazib beruvchi va boshqa tegishli tashkilot faoliyatining birlashuvida namoyon bo‘ladi); - investitsiyalashda innovatsiya sohasi (ilmiy-texnik va intellektual salohiyatni amalga oshirish ro‘y beradi); - investitsiyalashda moliyaviy kapital muomalasi sohasi (qimmatli qog‘ozlar va boshq.); - investitsiyalashda investitsiya faoliyati subyektlarini mulkiy huquqlarining amalga oshirilishi sohasi. Bugungi kunda real investitsiyalarni respublikamiz iqtisodiyotiga muhim ahamiyat kasb etishi, ularning ichki jamg‘arma darajasida ko‘p hajmda kapitalni jamg‘arishi, to‘lov balansining qo‘llab-quvvatlanishi hamda importni amalga oshirish imkoniyatlarini kengaytirishga, shuningdek, ushbu orqali iqtisodiyotni taraqqiy ettirish bo‘yicha ijobiy natijaga erishish mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalarni alohida olingan korxona va tashkilotlarning faoliyatini, ishlab- chiqarish hamda kapitalning samaradorligining ko‘payishiga, zamonaviy texnika- texnologiyalarning joriy etishlishi hamda menejment tizimining takomillashtirilishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, bu jarayonlarni tovar-mahsulot hamda xizmat yetkazib beruvchi, buyurtmachi, raqobatchiga bilvosita ta’sir ko'rsatish bilan ichki bozorning 27 rivojlantirilishiga erishish, ishchilarni malakasining hamda amaliy tajribasining oshirilishida ko‘mak berilishidir. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalarning tarkibida quyidagilar bo‘ladi: - ishlab-chiqarish (aylanma va asosi) fondlar, ularni kengaytirish, qayta qurish va qayta qurollantirishga qo‘yiladigan iqtisodiy resurslar; - ishlab-chiqarish va ijtimoiy infratuzilma xarajatlari (bino va inshoot, uy- joy); - pul qiymatiga ega bo‘lgan nomoddiy aktivlar (qimmatli qog‘ozlar, patentlar, texnik va texnologik yangiliklar, loyihalar va boshqa intellektual mulk obyektlari). Real investitsiyalarga quyidagicha elementlardan iborat bo‘ladi: - asosiy fondlar(asosiy kapital)ga investitsiyalar; - yer uchastkalarini sotib olishga xarajatlar; - nomoddiy aktivlar(patentlar, litsenziyalar, ilmiy-tadqiqot va tajriba- konstruktorlik islilanmalari)ga investitsiyalar; - moddiy aylanma mablag‘lari zaxiralarini to‘ldirish xarajatlari. To‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalashda investorlaming bevosita o‘zlari investitsiya qo'yilmalarini u yoki bu investitsiya obyektlariga kiritadilar. Bu faoliyatni investitsiyalanayotgan obyekt haqida chuqur ma’lumotga ega bo‘lgan va investitsiyalash mexanizmlarini bilgan ixtisoslashgan investorlar amalga oshiradilar. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalaming ahamiyati yuqorligi ularni keng ko‘lamda jalb etishga, ayniqsa, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarga bo‘lgan talabni oshiradi. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishdan maqsad shartnoma ishtirokchilarini patentlar, savdo markazlariga ega bo‘lishga, boshqarish tajribasini egallashga, sotish bozorlarini o‘rganishga, tashkiliy bilimlarni egallash va boshqalami o‘zlashtirishga qaratiladi. Bunda eng muhimi jahon bozoriga o‘z mahsulotlarini olib chiqish va ushbu bozor ishtirokchisi bo‘lishdir. 28 Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, milliy iqtisodiyotga to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilish va ulardan samarali foydalanish holati ichki bozor hamda eksportning hajmi, tabiiy va mineral resurslar, malakali ishchi kuchi mavjudligi, bozor islohotlarini amalga oshirish sur’atlari, iqtisodiy barqarorlik omillari bilan bog’liqdir. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar xorij kapitalining uzoq muddatga joylashtirilishini, investor tashkil qilayotgan firma aksiyalari yoki aksiyadorlik kapitaliga to‘la ega bo‘lishi yoki kamida 10 foizi xo‘jalik faoliyatining ta’sirchan nazorat qilinishini ta ’minlashini anglatadi. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar: - investorga investitsiya kiritilayotgan ob’yekt ustidan nazorat qilish huquqini beruvchi ishlab chiqarishga sarflangan uzoq muddatli xorijiy qo‘yilmalarni; - pirovard maqsadi foyda ko‘rinishida daromad olishga qaratilgan tadbirkorlik kapitalining ustuvor shaklini; - xususiy kapitalga asoslangan to’g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni; - xorijiy investorning investitsiya kiritilayotgan ob’yekt ustidan to‘liq egalik qilishini; - xorijiy investor tomonidan investitsiya kiritilayotgan ob’yekt ustav kapitalining 10 %dan kam bo‘lmagan qismi ustidan nazorat o‘rnatishini; - xorijiy investoming investitsiya kiritayotgan ob’yektlami boshqarishda samarali qatnashishini; - mustahkam iqtisodiy munosabatlarni o‘rnatish hamda korxona ustidan nazorat huquqini qo‘lga kiritish maqsadida kapital va resurslaming transchegaraviy harakatini qamrab oladi va namoyon etadi. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning O‘zbekistonga kirib kelishi qisqa vaqt ichida mulkchilikning turli shakllari tashkil topishiga ko'maklashdi, iqtisodiyotda tarkibiy qayta qurish, nufuzli tarmoqlaming barpo etilishini ta'minladi. Eng muhimi, iqtisodiyotning baynalmilallashuvini va xalqaro bozorga o‘z mahsulotlarini olib chiqishini va u yerda o‘z o'rniga ega bo‘lishini ta'minladi. 29 Buning oqibatida eksport hajmi va salohiyati o‘sishi va respublikamizning to‘lov balansining tobora ijobiylashib borishiga erishildi. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar oqimini kengaytirishga qulay sharoitlar yaratishda, birinchi navbatda, kapitalning mamlakatlararo ayirboshlanishidan, qo'shimcha aniq va noaniq risklarga duch kelish ehtimollaridan va kapital oqimining vaqtli qiymati konsepsiyasidan kelib chiqqan holda ish yuritish kerak. O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida jami qo‘shimcha risklar orasida valuta riski ajralib turadi. Hukumat kafolati bilan olinadigan kreditlar va qarzlar rolini hisobga olgan holda investitsiya muhitini va investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni yanada takomillashtirish maqsadida keskin chora-tadbirlar ko'rihshi talab etiladi, unga mintaqalar iqtisodiyotining ustuvor sohalarida soliq imtiyozlaridan foydalanish bilan erishish mumkin, To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy inveslitsiyalami yangi loyihalarga keng jalb etish bilan ekologik toza va ilg‘or texnologiyalar, eng yangi texnika va uskuna-jihozlami joriy qilish, mehnatni oqilona tashkil etish hisobiga qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash sanoatini jadal rivojlantirishga erishish mumkin. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb etishni ulami jalb qilish va foydalanish bo'yicha tasdiqlangan uzoq muddatli hududiy, maqsadli dasturlarga muvofiq tashkil etish zarur. Bunday dasturlarda ustuvor sohalar, ilmtalab va kapitaltalab tarmoqlar belgilanib, ularda to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni o‘zlashtirish ishtirokchilarining huquq va majburiyatlarini aniq belgilash bilan bog'liq tadbirlar nazarda tutilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalaming kirib kelishi respublikamizda xususiylashtirish jarayonlarini tashkil etish bosqichlari bilan bog‘liq bo‘ldi. To‘g‘ridan to ‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning oqimlari, eng avvalo, O‘zbekiston iqtisodiyotida qo‘shma korxonalarning barpo etilishiga asos soldi hamda xorijiy va qo‘shma korxonalari barpo etilishiga zamin yaratdi. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar kapital qabul qiluvchi mintaqa iqtisodiyotida bevosita tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatishga safarbar 30 etiladi. Ushbu investitsiyalar mavjud bo‘lgan korxona yoki boshqa xo‘jalik yuritish sub’yektlarining aksiyalari nazorat paketini xarid etish yoki o‘z ishlab chiqarish quvvatlarini tashkil etish yo‘llari bilan safarbar etiladi. O‘zga iqtisodiyotga kirib kelish shaklidan qafiy nazar, to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar o‘z egalariga investitsiya obyektlarini boshqarishda samarafi ishtirok etish, o‘z mamlakatlari tashqarisida bo‘lgan va kapitallari safarbar etilgan korxona va firmalar ustidan nazorat or‘natish kabi imkoniyatlami yaratib beradi. Kapital jalb qiluvchi mamlakatlaming ishlab chiqarish sohalariga to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning kiritihshi va uning o‘sib borishi, bu davlatlaming iqtisodiy qoloqlikdan tezroq qutulishining asosiy shartlaridan biri hisoblanadi. I bob bo‘yicha xulosa 1. Samara tushunchasining mazmun-mohiyati o’zining iqtisodiy hamda ijtimoiy jarayonida qanaqadir bir bo‘lagida(bo‘g‘inida) fodalaniladigan chora- tadbirlarni bergan natijasini (ijobiy natijaga erishishni) o‘izida aks ettiradi. 2. Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishdagi ularning moliyaviy mablag‘lari bilan ta’minlashning jarayonlarini shunday tashkillashtirish kerakki, bunda ularning qiymatini minimallashtirishni va joylashtiriladigan kapitalni foydaliligining oshirilishiga qodir bo‘lgan manbalarni foydalan olish yo‘llarining baholanishi zarur bo‘ladi. 3. I nvestitsiyalarni eng muhim bir tomoni shuki, ularni multiplikatsion samaraga(hodisaga) sababchi bo‘ladi. Keynschilik multiplikator konsepsiyasiga ko‘ra, investitsiya, iste’mol va milliy daromad o‘rtasida barqaror bog'liqlik mavjud — investitsiyaga qilingan har bir xarajat boshlang‘ich daromadlarga aylanadi, bu daromadlar qayta xarajat bo’ladi va qayta yana boshqalarni daromadiga aylanib, jarayon shu yo’sinda davom etishda bo‘ladi. 4. Investitsiyaviy jarayoni tadbirkorlikni va boshqa faoliyatning turlarinining tashkillashtirishga mol-mulklarni kapitallashuvining ta‘minlashini maqsad qilib, investorlarni resurslarining jamg‘arilishi va ularnii turli shakldagi qo‘yilishi bilan bog'liqligi harakatlarining yig‘indisi hisoblanadi. 31 5. Investitsiyaviy kapitalni jalb qiluvchi mamlakatlarni ishlab-chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarida to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet-el investitsiyalarini kiritishini va uni ko‘payib borishi, bu davlatlarni iqtisodiy nochorlikdan tezda chiqib ketishining bosh shartlari hisoblanadi. 32 II BOB. Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion jozibadorlikning hozirgi holati 2.1. Dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda investitsiya siyosatining o‘ziga xos xususiyatlari. Korxonaning moliyaviy resurslari joriy xarajatlar va investitsiyalarni moliyalashtirishga yo'naltiriladi, buesa mablag'larni ko'paytirish va foyda olish uchun uzoq muddatli kapital qo'yilmalar ko'rinishidagi resurslardan foydalanish hisoblanadi. Investitsiyalar - bu foyda olish maqsadida milliy iqtisodiyotning turli tarmoqlariga uzoq muddatli kapital qo'yilmalardir. Haqiqiy va moliyaviy investitsiyalar farqlanadi. Bugungi kunda ko'pgina kompaniyalarning maqsadi uzoq vaqt davomida sezilarli raqobatdosh ustunliklarga ega bo'lishdir. Shu bilan birga, korxonaning bozordagi mavqeini ko'proq darajada mustahkamlashga investitsiya tadbirlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish orqali erishish mumkin. Investitsiya faoliyati har qanday korxonaga xos bo‘lib, ko‘pgina omillar ta’sirida murakkab jarayon hisoblanadi. Investitsion faoliyat qanchalik intensiv bo'lsa, takror ishlab chiqarish jarayoni qanchalik tez amalga oshirilsa, bozor o'zgarishlariga moslashish shunchalik faol bo'ladi. Shuni hisobga olib, investitsiya faoliyatining asosiy maqsadi korxonaning ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, moliyaviy salohiyatini kengaytirishga yo‘naltirilgan kapital qo‘yilmalarning samarali shakllarini amalga oshirish hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsiyalarni joriy etish ishlab chiqarish va mahsulot (xizmatlar) raqobatbardoshligini ta’minlashning asosi bo‘lsa, korxonaning investitsiya siyosati moslashuvchan va iqtisodiy vaziyatning o‘zgarishiga sezgir bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, quyidagilarni hisobga olish kerak hisoblanadi: - korxonani rivojlantirishning muqobil va uzoq muddatli strategiyasining mavjudligi; 33 - investitsiya jarayonini markazsizlashtirish uchun tashqi muhitning o'zgarishiga javob berishning moslashuvchan mexanizmlarini ishlab chiqishni ta'minlash; - investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun mablag‘larni jamg‘arishning ichki manbalaridan foydalanish darajasini oshirish; - kapital qo'yilmalar va moliyaviy qo'yilmalarni taqsimlashni rejalashtirishning korxonani rivojlantirish strategik dasturiga muvofiqligi; - bozordagi ehtiyojlarni va bozorda taqdim etilgan mahsulotning raqobatbardoshligi qiymatini baholash yo'nalishi bo'yicha mavjud bozorlarni tahlil qilish natijalarining mavjudligi; - kredit-moliya kompaniyalari bilan hamkorlikni kengaytirish. Hozirgi vaqtda investitsiya siyosatini shakllantirish sanoat korxonasining umumiy strategiyasiga, shu jumladan investitsiya strategiyasiga asoslanadi, uning natijasi korxonani rivojlantirishga qaratilgan uzoq muddatli investitsiya dasturini yaratishdir. Binobarin, investitsiya siyosati korxonaning investitsiya strategiyasini amalga oshirishning muayyan bosqichlarida investitsiya faoliyatining eng muhim jihatlari kontekstida amalga oshirish shaklidir. Umuman investitsiya strategiyasidan farqli o'laroq, investitsiya siyosati kompaniyaning asosiy strategik maqsadiga erishish uchun yanada samarali boshqaruvni talab qiladigan kompaniya investitsiya faoliyatining ma'lum sohalarida shakllantiriladi. Kompaniyaning investitsiya siyosati mohiyatan uning strategik maqsadlari bilan oqlanadi va pirovardida kompaniyaning nafaqat joriy, balki istiqbolli moliyaviy barqarorligini ta'minlashga qaratilgan. Investitsiya siyosati tushunchasi va uning iqtisodiy mazmuni olimlar tomonidan investisiya faoliyati sub’ektining darajasi, uning strategik maqsadlari va amalga oshirish mexanizmlarining xususiyatlariga qarab turlicha talqin qilinadi. Ixtisoslashgan adabiyotlarni tahlil qilish bugungi kunda investitsiya masalalariga yetarlicha e'tibor qaratilmoqda degan xulosaga kelishimizga imkon beradi. Shu bilan birga, “korxonaning investitsiya siyosati” tushunchasiga ta’riflar ko‘p bo‘lishiga qaramay, investitsiya siyosati tushunchasi aniq belgilanmagan. 34 Amaliy va nazariy nuqtai nazardan, kontseptsiyaning aniq ta'rifi zarur, chunki bu korxonaning investitsiya siyosatini shakllantirish va amalga oshirish jarayonlarini maqsadli tadqiq qilish imkonini beradi. Quyidagi yetuk iqtisodchilar tomonidan berilgan “korxonaning investitsiya siyosati” tushunchasining eng xarakterli talqinlari keltirdik: Blank I. A. - korxonaning umumiy moliyaviy strategiyasining bir qismi bo'lib, u yuqori rivojlanish sur'atlarini ta'minlash va iqtisodiy faoliyatning iqtisodiy salohiyatini kengaytirish uchun real va moliyaviy investitsiyalarning eng samarali shakllarini tanlash va amalga oshirishdan iborat. Bocharov V.V. - umumiy iqtisodiy strategiyaning ajralmas qismi bo'lib, uning ishlab chiqarish, ilmiy-texnik salohiyatini yangilash va kengaytirishning eng oqilona usullarini tanlash va amalga oshirish usullarini belgilaydi. Vilenskiy P. L. - ishlab chiqarishni, tadbirkorlikni, foyda yoki boshqa yakuniy natijalarni rivojlantirish uchun mintaqa, mamlakat iqtisodiy ob'ekti ichida ham, undan tashqarida ham investitsiyalar hajmi, tarkibi va yo'nalishlarini belgilaydigan iqtisodiy qarorlar tizimi. Endovitskiy D.A. - tijorat tashkilotlari uchun investitsiya dasturini shakllantirish, loyihalarni tanlash va uning raqobatdosh ustunliklarini uzoq muddatli mustahkamlashga yordam beradigan va maqsadlariga muvaffaqiyatli erishishni ta'minlaydigan moliyaviy qarorlarni qabul qilish bo'yicha umumiy qo'llanma. Uning ta'kidlashicha, investitsiya siyosati investitsiya strategiyasining amalda amalga oshirilishini ta'minlashi kerak. Zaitsev N. L. - korxonaning moliyaviy strategiyasining ajralmas qismi bo'lib, u investitsion faoliyatni jonlantirish va mahsulot samaradorligini oshirishni ta'minlashga qaratilgan tashkiliy-texnik chora-tadbirlar majmuini aks ettiradi. ishlab chiqarish salohiyati Raizberg B.A. - investitsiyalarning tarkibi va ko'lamini, ulardan foydalanish yo'nalishlarini, asosiy vositalarni yangilash va ularning texnik darajasini oshirish zarurligini hisobga olgan holda kelib tushish manbalarini belgilash shaklida korxonalar tomonidan olib boriladigan iqtisodiy siyosatning ajralmas qismi. 35 Sanin N.V. - investitsiyalarning tarkibi va ko'lamini belgilash, asosiy fondlarni yangilash va ularni takomillashtirish zarurligini hisobga olgan holda ulardan foydalanish yo'nalishlarini, kelib tushish manbalarini belgilash shaklida davlat va korxonalar tomonidan olib boriladigan iqtisodiy siyosatning ajralmas qismidir. texnik daraja Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatdiki, rus adabiyotida investitsiya siyosatining mohiyatini aniqlash masalalari etarli darajada ishlab chiqilmagan. Ba'zi mualliflar investitsiya siyosatini korxonaning umumiy yoki investitsiya, moliyaviy strategiyasi bilan birgalikda ko'rib chiqadilar. Ba'zi mualliflar investitsiya siyosatini korxonaning umumiy yoki moliyaviy strategiyalari bilan bog'liqligini ko'rsatmasdan mustaqil hodisa sifatida ko'rib chiqadilar. Biroq, yuqoridagi barcha ta'riflar investitsiya siyosatining samarali boshqaruvga va belgilangan maqsadlarga erishishga qaratilganligi bilan izohlanadi. Mavjud farqlarga qaramay, yuqoridagi ta'riflarning umumiy ma'nosi shundan iboratki, investisiya siyosati: - birinchidan, korxona tomonidan ishlab chiqilgan ham umumiy, ham investitsiya strategiyalarini amalga oshirishga qaratilgan; - ikkinchidan, u nafaqat moliyaviy strategiyaning bir qismi, balki korxonaning ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy strategiyalarining eng muhim qismidir; - uchinchidan, u sanoat korxonasining moliyaviy barqarorligiga erishishga qaratilgan bo‘lishi kerak; - to'rtinchidan, vaqt bo'yicha investitsiya siyosati investitsiya faoliyatining o'rta va uzoq muddatli maqsadlariga erishishga qaratilgan bo'lib, ularga erishishning asosiy yo'llarini belgilaydi. Investitsiyalar korxona faoliyatining alohida turi sifatida qaraladi. Korxonaning investitsiya siyosatining asosiy elementlari samarali investitsiya yo'nalishlari, shuningdek, korxona asosiy moliyaviy ko'rsatkichlarning kerakli qiymatlarini baholaganda, eng maqbul investitsiya shartlarini tanlashdan iborat 36 bo'lib, investitsion siyosatni amalga oshirish uchun asosiy ko'rsatmalar sifatida foydalaniladi. Barcha mumkin bo'lgan sohalarni quyidagi asosiy yo'nalishlarga umumlashtirish mumkin: - korxona samaradorligini oshirishga investitsiyalar. Ushbu investitsiyalarning maqsadi eskirgan uskunalarni almashtirish, kadrlarni qayta tayyorlash yoki ishlab chiqarish ob'ektlarini yanada qulay ishlab chiqarish va sotish sharoitlari bo'lgan hududlarga ko'chirish orqali korxona xarajatlarini kamaytirish uchun sharoit yaratish; - ishlab chiqarishni kengaytirishga investitsiyalar. Ularning maqsadi - mavjud tarmoqlar doirasida allaqachon tashkil etilgan bozorlar uchun tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishni kengaytirish; - yangiishlabchiqarishlarniyaratishgainvestitsiyalar. Bu korxonada ilgari ishlab chiqarilmagan mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun yangi quvvatlarni yaratish va yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish. Ushbu investitsiya choralari kompaniyaning yangi bozorlarga chiqishi va raqobatga tayyorligini ta'minlashga qaratilgan; - davlat organlarining ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan investitsiyalar. Korxonada investitsiya siyosati uning strategik maqsadlaridan, ya'ni qisqa va uzoq muddatli istiqbolda tashkilotning barqaror moliyaviy barqarorligini ta'minlash uchun iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning uzoq muddatli rejasidan kelib chiqishi kerak. Korxonada investitsiya siyosatini ishlab chiqishda quyidagi tamoyillarga amal qilish zarur: - korxonaning strategik rejalarini amalga oshirishga va uning moliyaviy barqarorligiga yo'naltirilgan bo'lishi kerak; - inflyatsiya va xavf omilini hisobga olish kerak; - investitsiyalar iqtisodiy jihatdan asoslangan bo'lishi kerak; - portfel va real investitsiyalarning optimal tarkibini shakllantirish zarur; 37 - loyihalar mavjud resurslardan kelib chiqqan holda va tashqi manbalarni jalb etishni hisobga olgan holda ularning ahamiyati va amalga oshirish ustuvorligiga qarab tartiblanishi kerak; - i nvestitsiyalarni moliyalashtirishning ishonchli va arzonroq manbalari va usullarini tanlash kerak. Zamonaviy bozor munosabatlari axborot resurslarini ayirboshlashni, qayta ishlashni jadallashtirishni taqozo etadi, natijada muhim axborotni o‘z vaqtida olish va uni qayta ishlash texnologiyasini avtomatlashtirish zarurati tug‘iladi. Zamonaviy sharoitda investitsiya siyosatining o'ziga xos xususiyati ma'lumot to'plash va tahlil qilishdan tortib, ma'lum bir hodisani ishlab chiqish va amalga oshirishgacha bo'lgan investitsiya xarakteridagi qarorlarni qabul qilish jarayonini, shuningdek butun investitsiya bozorini kompyuterlashtirishdir. Axborot almashish va qayta ishlashni avtomatlashtirish imkoniyati bozor shaffofligini ta'minlash, operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyatlarini kengaytirish, prognozlash va nazorat qilish jarayonlarini tezlashtirish imkonini beradi, bu esa korxonaning investitsiya siyosati samaradorligini oshiradi. Investitsion siyosat korxonada investitsiya jarayonini boshqarishning operativ, muvofiqlashtiruvchi, nazorat va tartibga solish funktsiyalarini amalga oshirishga yordam beradi. Operatsion funktsiyalar aniq kapitalni boshqarish bilan bog'liq. Bu o'z investitsiya resurslarini boshqarish, aniq investitsiyalarni boshqarish, investitsiya oqimlarini tashkil etish va ularning munosabatlarini tartibga solish, investisiyalarning moliyaviy natijalarini boshqarish, investisiya qonunchiligini amalga oshirishni o'z ichiga oladi. Muvofiqlashtiruvchi funktsiyalarga quyidagilar kiradi: ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning turli elementlari va qiymatlarining investitsiya resurslariga bo'lgan ehtiyojini tizimlashtirish va tahlil qilish, investitsiya bozorlari rivojlanishining tabiati va parametrlarida tegishli muvozanatni o'rnatish, investitsiya bozorining real va ehtimoliy imkoniyatlarini muvofiqlashtirish, ijtimoiy-iqtisodiy tizimning kiruvchi investitsiya hajminiinvestorning “qabul qilish” imkoniyatlarini tahlil qilish va h.k. 38 Nazorat funktsiyalari ijtimoiy-iqtisodiy tizimdagi investitsiya jarayonining ko'rsatkichi sifatida ishlaydi. Bularga investitsiya jarayonining parametrlari va xususiyatlarini kuzatish va taqqoslash, og'ishlarni aniqlash va bu og'ishlarga sabab bo'lgan sabablarni aniqlash kiradi. Tartibga solish funktsiyalari investitsiya jarayonining holatini va uning oqimi uchun sharoitlarni o'zgartirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va ushbu chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iborat. Funktsiyalarni muvaffaqiyatli bajarish uchun investitsiya siyosati korxonaning umumiy rivojlanish strategiyasi bilan bog'liqligini ta'minlash kerak. Korxonaning rivojlanishi yagona strategiyaga bo'ysunishi kerak, shuning uchun investitsiya jarayonini boshqarishning barcha jihatlari u bilan bog'lanishi kerak. Bu investitsiya siyosati funksiyalarini amalda amalga oshirishning eng asosiy shartidir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda shuni ta'kidlash mumkinki, investitsiya siyosati korxonaning uzoqmuddatli maqsadlarini aniqlash, mablag'larni investitsiya qilish uchun istiqbolli va foydali yo'nalishlarni tanlash va korxonani rivojlantirishning ustuvor yo'nalishlarini tanlashdan iborat. Investitsiya siyosati investitsiya resurslaridan oqilona foydalanishni, korxonaning moliyaviy, ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy salohiyatini kengaytirishga qaratilgan moliyalashtirish manbalarining optimal nisbatini ta minlaydi. ʼ Shunday qilib, kapitalni investitsiyalashning maqbul yo'nalishlarini aniqlash va uni barqaror daromadli etarlicha uzoq muddatga investitsiya qilishning yanada samarali usullarini aniqlash uchun investitsiya siyosatini ishlab chiqish va uni muvaffaqiyatli amalga oshirish muhimdir. Bugungi kunda bozor iqtisodiyotining modernizatsiyalash hamda diversifikatsiyalash sharoitida iqtisodiyotga investitsiyani jalb etilishi hamda ulardan samarali foydalanish ham ijtimoiy va ham iqtisodiy ahamiyat kasb etishi hech kimga sir emas. Investitsiya iqtisodiyotning qaytadan yohud takror ishlab- chiqarish sur’atlariga va hajmiga ta’sir ko‘rsatadi, ilmiy-texnik taraqqiyotni va aholini asosiy qismini band bo‘lishining ta’minlashida o‘zini namoyon etadi. Uning bosh sabablaridan biri sifatida iqtisodiyotdagi tub tarkibiy o‘zgarishlarga, mehnat 39 resurslarini ratsional va optimal joylashtirilishiga hamda rivojlanishiga ko’pgina hollarda investitsion faoliyatga bog’liqligi bilan ifodalanadi. Investitsiyaviy siyosat-bu iqtisodiyotni ustivor tarmoqlarining rivojlantirilishi, qo‘llab-quvvatlanishi, markazlashtirilgan investitsiya jarayonida nomarkazlashtirilgan investitsiyalash jarayoniga o‘tishi, ustivor investitsion loyihalarning qo‘llab-quvvatlashiga qaratilgan mexanizmi, uslublar yig’indisi hisoblanadi. Bugungi kunda davlatning tashqi investitsiyalash siyosati – bu mamlakat tashqarisida investitsiya oqimining hukumat tomonidan jalb qilinishi, boshqarilishi, tartibga solinishi va nazoratga olinishi chora-tadbirlari tizimi hisoblanadi. Investitsiyalash siyosati davlatni ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishining aniq bir maqsadga yo‘naltirilganligi bo‘lib, ushbu faoliyatni muhim vositalaridan biri deyishga asos bor deb hisoblaymiz. Ushbu siyosatni mamlakatni siyosiy sohada asosi tashkil etilga yohud mamlakatni hoh u rivojlangan bo‘lsin, hoh endi rivojlanayotgan bo‘lsin siyosiy munosabatlarni o‘zagi sifatida xizmat qilishini taqozo etadi. Investitsiyalash siyosatini davlatni moddiy ne’matlari ishlab- chiqarishni tashkil etishdagi investitsiyalarni to‘g‘ri yo‘naltirib turuvchi vazifani bajaruvchi mexanizmidir. 2.2. Mamlakatimizda chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlili 2022 yilning yanvar-dekabr oylarida O‘zbekiston Respublikasidaiqtisodiy va ijtimoiy sohalarni rivojlantirish uchun jami moliyalashtirishmanbalari hisobidan 269,9 trln. so‘m investitsiya o‘zlashtirilgan bo‘lib, 2021 yilganisbatan 100,9 % ni tashkil etdi. Asosiy kapitalga investitsiyalar – yangi asosiy fondlarni sotib olishva takror ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan xarajatlar majmuini bildiradi.So‘nggi 6 yildagi asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi dinamikasi shuniko‘rsatmoqdaki, u deyarli 4 martaga ko‘payib, o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda (1-javdal). 40 1-javdal. Asosiy kapitalga investitsiyalarning hajmi dinamikasi, trln. s o‘m 2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil 72,2 124,2 195,9 210,2 239,7 269,9 So‘nggi yillardagi ularning o‘sish sur’atlarini ko‘radigan bo‘lsak, 2019 yilgacha o‘sib borgani va 138,1 % ga etgani, 2020 yilda keskin tushgani – 95,6 % hamda hozirgi davrgacha yana o‘sish tendensiyasiga ega bo‘layotganini ko‘rish mumkin – 100,9 % (2-javdal). 2-javdal. Asosiy kapitalga investitsiyalar o‘sish sur’atlari dinamikasi, % da 2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil 119,4 129,9 138,1 95,6 102,9 100,9 Jami investitsiyalar hajmida, markazlashgan moliyalashtirish manbalarihisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalarning ulushi,2021 yilga nibatan 3,8 % punktga kamayib, 15,4 % ni yoki 41,5 trln. so‘mni tashkiletdi. Mos ravishda, markazlashmagan moliyalashtirish manbalari hisobidan228,4 trln. so‘m yoki jami investitsiyalarning 84,6 % investitsiyalari o‘zlashtirilib,2021 yilga nisbatan 3,8 % punktga ko‘paydi. 2022 yilning yanvar-dekabr oylarida asosiy kapitalga investitsiyalarning59,1 % i yoki 159,6 trln. so‘mi jalb etilgan mablag‘lar hisobidan moliyalashtirilganbo‘lsa, korxona, tashkilot va aholining o‘z mablag‘lari hisobidan 40,9 % yoki110,3 trln. so‘m moliyalashtirildi. Statistik tahlilni o‘tkazish maqsadlarida asosiy kapitalga investitsiyalar quyidagi asosiy kesimlarda shakllanadi: qo‘yilma turlari, texnologik, takror ishlab chiqarish tarkiblari, iqtisodiy faoliyat turlari, moliyalashtirish manbalari bo‘yicha. 2022 yil yanvar-dekabr oylarida O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostidagi xorijiy kreditlar hisobidan 15,2 trln. so‘m investitsiyalar o‘zlashtirilib, 2021 yilga nisbatan 74,9 % ni tashkil etdi. Ularning jami hajmidagi ulushi esa 2,0 % punktga kamayib, 5,6 % darajasida qayd etildi. 41 2022 yilning yanvar-dekabr oylarida O‘zbekiston Respublikasi davlat kafolati ostidagi xorijiy kreditlar hisobidan amalga oshirilgan investitsiya loyihalar quyidagilardir: - t abiiy gaz nazorati va hisobining avtomatlashtirilgan tizimini joriy etish; - Samarqand viloyatidaturistik markazqurish ; - Sirdaryo viloyati Guliston, Shirin va Yangier shaharlarining kanalizatsiya tizimini rekonstruksiyaqilish va rivojlantirish ; - t exnologik uskunalarni zamonaviylashtirish va aloqa tizimlarini kengaytirish ; - Amu-Buxoro irrigatsiyatizimini qayta tiklash ; - Toshkent viloyatiichimlik suvi va oqovasuv tizimlarini rekonstruksiya qilishva qurish (Faza-1). Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi hisobidan o‘zlashtirilgan investitsiyalarhajmi 2,5 trln. so‘mni (dollar ekvivalentida 223,6 mln. AQSH dollari) va jamiinvestitsiyalardagi ulushi 2021 yilning mos davridagi ko‘rsatkichga nisbatan 0,3 %punktga kamayib, 0,9 % ni tashkil etdi. SHuningdek, mazkur jamg‘arma hisobidanmoliyalashtirilgan investitsiyalar hajmi 2021 yilga nisbatan 73,5 % ni tashkiletdi. 2022 yilning yanvar-dekabr oylarida Tiklanish va taraqqiyotjamg‘armasi mablag‘lari hisobidan amalga oshirilgan yirik investitsiyaloyihalari (2-rasm): 2-rasm. Tiklanish va taraqqiyotjamg‘armasi mablag‘lari hisobidan amalga oshirilgan yirik investitsiyaloyihalari. 42Quyuv-prokat majmuasini qurish ; Shovot-Qorao’zak temir yo’l liniyasini hamda Amudaryo ustidan o’tuvchi temir yo’l va avtomobil yo’li qo’shma ko’prigini qurish ; Toshkent shahrida yer usti halqa metropolitenini qurish (II bosqich). O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha Respublika byudjetidanmoliyalashtiriladigan infrastruktura, iqtisodiy va ijtimoiy sohanirivojlantirishga yo‘naltirilgan investitsiyalar hajmi 2021 yilga nisbatan84,4 %ni yoki 20,9 trln, so‘mni tashkil etdi. Shuningdek, suv ta’minoti va kanalizatsiyatizimini rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan investitsiyalar 2021 yilga nisbatan 92,0 % ni, 2,9 trln. so‘mni tashkil etdi. Ularning jamiinvestitsiyalardagi ulushi, mos ravishda 0,1 % punktga kamayib, 1,1 % ni tashkiletdi. Yillar kesimida markazlashmagan moliyalashtirish manbalari hisobidanasosiy kapitalga investitsiyalarning ulushlari, % da (3-jadval): 3-jadval. 2017 yil 2018 yil 2019 yil 2020 yil 2021 yil 2022 yil 77,7 70,3 72,5 80,1 80,8 84,6 Asosiy kapitalga investitsiyalarning statistik hisobi , qo‘shimcha qiymatsolig‘ini qo‘shgan holda, hisobot davrida amaldagi narxlarda, to‘lov amalgaoshirilgan paytdan qat’iy nazar, haqiqatda o‘zlashtirilgan hajm miqdorida amalga oshiriladi. 3-rasm. Markazlashmagan moliyalashtirish manbalari hisobidan asosiy kapitalga investitsiyalar, trln. so‘m 43 Tijorat baklari kreditlari va boshqa qarz mablag’lari Aholi mablag’lari To’g;ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalar Kafolatlanmagan va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlar Korxona mablag’lari25,821,1 37,0 60,0 84,5 2022 yilning yanvar-dekabr oylarida korxona va tashkilotlarning o‘z mablag‘lari hisobidan moliyalashtirilgan asosiy kapitalga investitsiyalar – 84,5 trln. so‘m yoki jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 31,3 % ini tashkil etdi. Bevosita to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobidanmoliyalastirilgan investitsiyalardan O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha 37,0 trln.so‘m, yoki 2021 yilga nisbatan 1,2 % punktga ko‘paygan holda jami ulushi 13,7 % ga teng investitsiyalar o‘zlashtirildi (3-rasm). Asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirishmanbalari bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkichlar va o‘sish sur’atlari korxona vatashkilotlarning o‘z mablag‘lari hisobiga to‘g‘ri kelib, 2021 yilga nisbatan110,6 foizni tashkil etdi. Kafolatlanmagan va boshqa xorijiy investitsiya va kreditlarhisobidan60,0 trln. so‘m investitsiyalar o‘zlashtirilib, jami asosiykapitalga investitsiyalarhajmidagi ulushi 22,3 % ni tashkil etdi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri va kafolatlanmagan xorijiy kreditlar hisobidanquyidagi yirik investitsiya loyihalari amalga oshirildi: - Sirdaryo viloyatida quvvati 1500 MVt bo‘lgan yangi elektrstansiyasini qurish; - Sirdaryo viloyatida quvvati 220 MVt bo‘lgan gaz-porshenlielektr stansiyasini qurish; - 2017-2021 yillarda uglevodorod xom ashyosi qazib chiqarishhajmlarini ko‘paytirish bo‘yicha Dastur; - 2021 - 2022 yillarda respublika magistral gaz uzatish tiziminimodernizatsiya qilish va samaradorligini oshirish dasturi; - Samarqand viloyatining Nurobod tumanida quvvati 100 MVtbo‘lgan quyosh fotoelektr stansiyasini qurish; - Buxoro viloyatida quvvati 270 MVt bo‘lgan gaz-porshenlielektr stansiyasini qurish; - “Mustaqillikning 25 yilligi” konida geologiya-qidiruv ishlariniamalga oshirish va konni o‘zlashtirish, gaz-kimyo kompleksini qurish; - Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish kompleksini tashkiletish; 44 - Quruq sianid tuzlari ishlab chiqarishni tashkil etish. Shuningdek, tijorat banklari kreditlari va boshqa qarz mablag‘larihisobidan moliyalashtirilgan 21,1 trln. so‘m (jami asosiy kapitalgainvestitsiyalarning 7,8 % ini tashkil etib, 2021 yilga nisbatan 0,2 %punktga kamayish) asosiy kapitalga investitsiyalar o‘zlashtirildi (4-jadval). Aholi mablag‘lari hisobidan jami asosiy kapitalga investitsiyalarning 9,5 % i yoki 25,8 trln. so‘m o‘zlashtirildi. Aholi mablag‘lari hisobidan asosan uy-joylar qurish sohasida investitsiyafaoliyati amalga oshirilgan. 4-jadval. 45 Davlat byudjeti mablag‘lari hisobidan asosiy kapitalga yo‘naltirilganinvestitsiyalar hududiy tarkibida eng yuqori ko‘rsatkichlar Qoraqalpog‘istonRespublikasida – hududdagi jami investitsiyalarning 12,7 % ini, Surxondaryoviloyatida – 12,1 % va Jizzax viloyatida – 9,7 % miqdorida kuzatildi. Korxona va tashkilotlarning o‘z mablag‘lari hisobidan investitsiyalar bo‘yichaeng yuqori ulush Toshkent shahrida kuzatilib, bu hududda o‘zlashtirilganinvestitsiyalarning 52,1 % ini tashkil etdi. Shuningdek, Toshkent viloyatida 39,3 %va Navoiy viloyatida 30,7 % ni tashkil etdi. Jalb qilingan moliyalashtirish manbalari tarkibida xorijiy investitsiyava kreditlar alohida o‘ringa ega. Xorijiy investitsiya va kreditlarning jamiinvestitsiyalardagi ulushi bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkichlar Sirdaryo va Buxoroviloyatlarida kuzatilib, mos ravishda 77,5 va 56,8 % ni tashkil etdi. Hududlar kesimida asosiy kapitalga investitsiyalar o‘zlashtirilishi bo‘yicha2021 yilga nisbatan eng yuqori o‘sish sur’ati 137,6 % ga o‘sib, Sirdaryo viloyatidakuzatildi. Ushbu natijani 1500 MVt quvvatga ega yangi elektr stansiyasiva 220 MVt quvvatga ega gaz pistonli elektr stansiyasini qurish kabi yirikloyihalarga investitsiyalarni o‘zlashtirish bilan izohlash mumkin. SHuningdek, Samarqand viloyatida ham yuqori o‘sish sur’ati kuzatilib, 2021 yilga nisbatan 129,5 % ni tashkil qildi. Bu hududda turistik markaz qurilishi, quvvati 100 MVt bo‘lgan quyosh fotoelektr stansiyasi qurilishi, Samarqand kimyo majmuasi qurilishi kabi yirik investitsiya loyihalari amalga oshirilmoqda. Qoraqalpog‘iston Respublikasida asosiy kapitalga investitsiyalar hajmining2021 yilga nisbatan 113,2 % ni tashkil etishi, avvalambor 2017-2021 yillardauglevodorod ishlab chiqarishni ko‘paytirish dasturi doirasida investitsiyalarningo‘zlashtirilishi bilan bog‘liq. Investitsion faollikning eng past o‘sish sur’atlari Qashqadaryo viloyatida – 80,8 % (investitsiya hajmi 16181,5 mlrd. so‘m) va Toshkent shahrida – 87,0 %(56725,8 mlrd. so‘m) qayd etildi. 2022 yilning yanvar-dekabr oylarida jami asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalarning asosiy qismi, respublikaning to‘rt hududida, jumladan, Toshkent 46 shahrida – 21 %, Toshkent viloyati – 13 %, Buxoro va Samarqand viloyatlarida – 8 % investitsiyalar o‘zlashtirildi. 2022 yilning yanvar-dekabr oylarida aholi jon boshiga hisoblangan asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalar hajmi bo‘yicha yuqori ko‘rsatkichlar Toshkent shahrida – 19500,1 ming so‘m (yoki 2021 yilga nisbatan taqqoslaganda – 84,4 %), Navoiy viloyatida – 18556,2 ming so‘m (yoki 115,8 %) va Sirdaryo viloyatida – 14167,1 ming so‘m (yoki 134,8 %) miqdorida qayd etildi . O‘zbekiston Respublikasida 2022 yilning yanvar-dekabr oylarida 112,2 trln. so‘m (dollarekvivalentida 10,2 mlrd. AQSH doll.) yoki 2021 yilga nisbatan 99,0 % asosiy kapitalga xorijiy investitsiya va kreditlar o‘zlashtirildi (5-jadval). Xorijiy investitsiya va kreditlarning jami asosiy kapitalgao‘zlashtirilgan investitsiyalardagi ulushi 41,6 % ni tashkil etdi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya va kreditlar hisobidan joriy davrda 97,0 trln. so‘m o‘zlashtirilgan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostida 15,2 trln. so‘m xorijiy kreditlar o‘zlashtirildi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya va kreditlar hamda O‘zbekiston Respublikasi kafolati ostidagi xorijiy kreditlarning jami xorijiyinvestitsiya va kreditlar hajmidagi ulushi mos ravishda 86,5 % va 13,5 % ni tashkil etdi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya va kreditlar tarkibida to‘g‘ridan- to‘g‘rixorijiy investitsiyalar 37,0 trln. so‘m yoki jamiga nisbatan 38,1 % ni, boshqainvestitsiya va kafolatlanmagan xorijiy kreditlar 60,0 trln.so‘mni yoki jamiga nisbatan 61,9 % ni tashkil etdi. Xorijiy investitsiya va kreditlar tarkibida xorijiy investitsiyalar 45,2 trln. so‘mni yoki jamiga nisbatan 40,2 % ni va mos ravishda xorijiy kreditlar 67,0 trln. so‘mni yoki 59,8 % ni tashkil qildi. To‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar – ustav kapitalda 10 foizdan kambo‘lmagan ulushga ega xorijiy investorning moliyaviy va nomoliyaviy qo‘yilmalaridir. 47 5-jadval. 2022 yil yanvar-dekabr oylarida O‘zbekiston Respublikasida qayta ishlash sanoatida xorijiy investitsiya va kreditlar salmoqli o‘zlashtirilib, 4771,7 mlrd.so‘mni yoki jami asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalarning 42,5 % ini tashkil etdi. 48 Elektr va gaz bilan ta’minlash faoliyat turida bu ko‘rsatkich 15820,1 mlrd.so‘mni yoki jami xorijiy investitsiya va kreditlarning 14,1 % ini qayd etdi. 2.3. Samarqand viloyatida investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlili Dissertatsiya ilmiy-tadqiqot bazasi sifatida Samarqand viloyati Urgut tuman investitsiyalar va tashqi savdo bo‘limi tanlab olindi va u erda amaliyot stajirovkasi o‘taldi. Amaliyot stajirovkasi davridagi Urgut tuman investitsiyalar va tashqi savdo bo`limi va uning faoliyati bilan yaqindan tanishilib, bo`lim rahbari hamda boshqa xodimlar ko`magida tashkilot nizomi, me`yoriy-huquqiy hujjatlar, so`nggi yillarda investitsion muhitni yanada rivojlantirish, investitsion jozibadorlikni oshirish va investitsiyalar oqimini jadallashtirish maqsadida olib borilgan chora-tadbirlarni o`rganib chiqildi. Shuningdek, dissertatsiya mavzusi “Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion faoliyat samaradorligini oshirish” bo`yicha bo’lib, Urgut tuman investitsiyalar va tashqi savdo bo`limi tomonidan bajarilgan ishlar, to`plangan ma`lumotlar va statistik tahlillarga asoslanib, yangi investitsion loyihalar bilan tanishildi, iqtisodiyotning qaysi soha va tarmoqlariga investitsiyalar ko`proq jalb qilinayotgani, qaysi yo`nalishlarda bir muncha oqsashlar va kamchiliklar borligini o`rganildi, investitsiyalarni jalb qilish borasida xorijiy tajribalarni o`rganish va jalb qilish borasidagi bir qator taklif va tavsiyalarimni ishlab chiqildi. Ilmiy amaliyot davomida Urgut tuman investitsiyalar va tashqi savdo bo`limi tomonidan 2022 yilda Urgut tumanining investisiya dasturlari va eksport prognoz ko`rsatkichlarining bajarilishi to`g`risida quyidagi ma’lumotlarni o`rganildi va tahlil qilindi:  davlat va hududiy investitsiya dasturlariga asosan Urgut tumanida 1,3 trln. so`mlik 97 ta loyihalarni amalga oshirish orqali 2348 ta yangi ish o`rinlari yaratilgan. Shundan, davlat inv e stisiya dasturi doirasida qiymati 404,8 mlrd so`mlik 6 ta loyiha, 395 ta ish o`rinlari; 49  h ududiy dastur doirasida qiymati 904,3 mlrd so`mlik 91 ta loyihada 1953 ta ish o`rinlari yaratilishi ko`zda tutilgan;  a malda qiymati 1 trln 63 mlrd. so`m bo`lgan 104 ta loyiha ishga tushirilgan va 2467 ta yangi ish o`rinlari yaratilgan;  Sariqt e pa mahallasida joylashgan “Sam elektro servis” MChJ ning 56,2 mlrd. so`mlik “Maishiy changyutgichlar ishlab chiqarish va eksportni yo`lga qo`yish” loyihasi ishga tushirilib 60 ta yangi ish o`rinlari yaratilgan;  2023 yilda hududiy dastur doirasida jami 1 trln 256 mlrd. so`mlik 95 ta loyihalar ishga tushurilishi natijasida 2488 ta yangi ish o`rinlari yaratilishi r e jalashtirilgan. 2022 yilda Eksport prognoz ko`rsatkichlari 92,9 mln.dollar (1-s e ktorda 34,3 mln.doll.) qilib b e lgilab olingan. Shundan, sanoatga 75,2 mln. dollar, qishloq xo`jaligida 17,8 mln.dollarlik mahsulotlar eksport qilinadi.2022 yilning yanvar- dekabr holatiga 59,5 mln.dollar shundan, sanoatda 43,5 mln.dollar, qishloq xo`jaligida 16,0 mln.dollar eksport amalga oshirilgan.O`tgan 2021 yilning mos davriga nisbatan 0,6 mln. dollar ko`p (101% ga ko`p) eksport qilingan.2022 yilning yanvar-dekabr oylarida 116 ta korxona tomonidan 26 ta davlatga 190 turdagi mahsulotlar eksporti amalga oshirilgan. Masalan, Urgut tumanidagi Mergancha mahallasida joylashgan “Sam negin” MChJ tomonidan 3,6 mln.dollarlik “Gilam va gilam mahsulotlari” Rossiya, Qozog`iston, Qirg`iziston va Tojikiston davlatlariga eksport qilingan. Dunyodaginotinchlik, ya’niUkrainavaRossiya o‘rtasidagi urush tufayli ayrim eksport bo‘yicha shartnomalar amalga oshirilmay qolgan, ya’ni: 14,1 mln.dollarlik eksport shartnomalar amalga oshirilmasdan qolgan ; Jumladan, Sanoat mahsulotlari 9,3 mln.dollarlik ; Qishloq xo`jaligida 4,8 mln.dollarlik shartnomalarga asosan eksport amalga oshirilmagan ;  Quyidagi korxonalar bunga yorqin misol bo`la oladi:  Sanoatda “NUR-SAM-QUR” MchJning 1,5 mln.dollar ; 50  Qishloq-xo`jaligida “NEXT AGRO IMPERATOR” MChJning 0,5 mln.dollar, “NAIM DIYORBEK KISHMISH BOG`LARI” FXning 1,1 mln.dollarlik shartnomalar amalga oshirilmasdan k e lmoqda. 2021 yilning yanvar-noyabr oylarida tekstil ma h sulotlari (Gilam ma h sulotlari) 9,7 mln.dollarlik eksport qilingan bo`lsa, joriy yilda Rossiya-Ukraina davlatlaridagi notinch vaziyatlar tufayli 5,2 mln.dollarlik ma h sulotlargina eksport qilindi. Bu esa o`tgan yilning mos davriga nisbatan 61% ni tashkil etmoqda. Urguttumanidat o`g`ridan-to`g`ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo`yicha:  2022 yilda 9 ta loyihalar ishtirokida 34,9 mln. dollarlik xorijiy inv e stisiyalar o`zlashtirilishi va 1375 ta ish o`rinlari yaratilishi b e lgilab olingan.  Bundan tashqari, O`zb e kiston R e spublikasi Pr e zid e ntining joriy yil 24 yanvar kuni o`tkazilgan vid e os e l e ktor yig`ilishida b e rilgan topshirig`iga asosan qo`shimcha loyihalar hisobiga 60,0 mln.dollar jami 94,9 mln.dollar xorijiy inv e stisiya o`zlashtirilishi ta’minlangan. Urgut tumanida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni jal qilish bo’yicha qator ishlar amalga oshirilib, 2022 yilning yanvar-d e kabr oylarida jami 28,0mln.dollar to`g`ridan-to`g`ri xorijiy inv e stisiyalar va xorijiy kr e ditlar o`zlashtirilgan . “YEC GILAM” MChJ tomonidan 6,4 mln AQSh dollario’zlashtirilgan. 2022 yilda o`zlashtirilgan 28,0 mln.dollar inv e stisiyalardan: 1. PQ-72-sonli qaror bo`yicha 14,7 mln.dollar; 2. Qo`shimcha loyihalar xisobidan 13,3 mln.dollar.), Bundan tashqari, “SMART HYGIENE FACILITIES” MChJ tomonidan 4,7 mln AQSh dollar o’zlashtirilgan. Urgut tuman investitsiyalar va tashqi savdo bo`limi quyidagi me’yoriy-huquqiy hujjatlarga ko`ra o`z ishini tashkil qiladi va olib boradi, ya’ni:  O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2022-yil 29- yanvardagi “2022-2026- yillarga mo`ljallangan Yangi O`zbekistonning taraqqiyot strategiyasi.  O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2021-yil 30- dekabrdagi “O`zbekiston Respublikasining 2022-2026-yillarga mo`ljallangan 51 investitsiya dasturini tasdiqlash hamda investitsiya loyihalarini boshqarishning yangi yondashuv va mexanizmlarini joriy etish to`g`risida”gi PQ-72-son qarori.  O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2022-yil 28- dekabrdagi “O`zbekiston Respublikasining 2023-2025-yillarga mo`ljallangan investitsiya dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi PQ-459- sonqarori.  O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 7-sentabrdagi “O zbekiston Respublikasining To g ridan-to g ri investitsiyalarʻ ʻ ʻ ʻ ʻ jamg armasi faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi PF- ʻ ʻ ʻ 215-son Farmoni. Yuqoridagi qonun hujjatlarida belgilab qo ` yilgan chora - tadbirlar asosida mamlakatimizda investitsion jozibadorlikni oshirish , hududlar kesimida hamda hududlarning eng kichik birliklarida ishlab chiqarish va xizmat ko ` rsatish sohalarini yanada kengaytirish , yangidan - yangi bo ` sh ish o ` rinlarini yaratish , aholining turmush farovonligini oshirish ko ` zda tutilgan . II bob bo’yicha xulosa 1. Asosiy kapitalga investitsiyalar – yangi asosiy fondlarni sotib olish va takror ishlab chiqarishga yo’naltirilgan xarajatlar majmuini bildiradi. 2. Asosiy kapitalga investitsiyalar statistik hisobi, qo’shimcha qiymat solig’ini qo’shgan holda, hisobot davrida amaldagi narxlarda, to’lov amalga oshirilgan paytdan qat’iy nazar, haqiqatda o’zlashtirilgan hajm miqdorida amalga oshiriladi. « O‘zbekiston Respublikasining 2023-2025 yillarga mo‘ljallangan investitsiya dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida » O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori.2016 yil 2 dekabr, PQ-2666-son. 3. Samaradorlik (iqtisodiy va ijtimoiy) iqtisodiy yoki ijtimoiy samaraning unga erishish uchun qilingan xarajatlar nisbatini ifodalaydi. 52 4. Investitsion faoliyatni tanlash orqali, investitsion resurslarni jalb qilishda foydalanilayotgan investitsion mexanizmlarni investitsion faoliyatni amalga oshirish maqsadida qo’llash zarurdir. 5. Samarqand viloyati Urgut tumanida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni jal qilish bo’yicha qator ishlar amalga oshirilib, 2022 yilning yanvar-d e kabr oylarida jami 28,0mln.dollar to`g`ridan-to`g`ri xorijiy inv e stisiyalar va xorijiy kr e ditlar o`zlashtirilgan. 53 III bob. Samarqand viloyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari 3.1. Investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishning asosi sifatida Bugungi kunda, oldindan ko‘ra bilish va prognozlashtirishda foydalaniladigan axborot manbalari, bashoratni tuzish mexanizmi, ko‘plab usullar hamda shularni o‘zida mujassam etgan kompyuter dasturlari mavjud. Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar taraqqiyotini prognoz qilish usullarini shartli tarzda uch guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga qonuniyatlarni ekstropolyasiya qiluvchi va modellashga, o‘rganilayotgan ob’ekt o‘zgarishiga asoslanuvchi; ikkinchi guruhga tahlil qilinayotgan hodisa ekspertizasiga asoslanuvchi; uchinchi guruhga kombinatsiya qilingan usullar kiradi. Birinchi guruhga bevosita ekstropolyasiya usullari, egiluvchi egri chiziq bo‘yicha ekstropolyasiya usuli, korrelyasion va regression usullar, muqobil prognoz qilish usullari va shu kabilarni kiritish mumkin. Ikkinchi guruh usullariga individual va jamoaviy ekspertiza usullarining turli modifikatsiyalari kiritiladi. Bevosita ekstropolyasiya usullari prognoz qilinayotgan davrdagi iqtisodiy hodisalarning o‘zgarishini o‘rganish va topilgan qonuniyatni kelajakda amalga oshirishga asoslanadi. Ekstropolyasiya usulining afzalligi, hisoblash sxemasining keng universalligi, hisob algoritmining ko‘p mehnat talab qilmasligi, boshlang‘ich axborotga ishlov berishni avtomatlashtirishga imkon beradigan mashina dasturiningmavjudligidir. Usulning kamchiligi: uzoq vaqt birligi uchun baza ma’lumotlaridan foydalanish zarurligi; kelajakni oldindan aytishda inersiyalilik (odatdagi harakatini saqlagan tarzda)tamoyilini qo‘llash mumkin emasligi; uzoq muddatga prognoz qilinganda uning aniqligining kamayishi. Dinamik qatorlarni tahlil qilgan holda, ko‘pgina tadqiqotchilar o‘tmishda bo‘lib o‘tgan hodisalarning mohiyatini tadqiq etish asosida ularning kelajakdagi 54 holatini bashorat qilish, qatorlarni ekstropolyasiya (qatorlarni uzaytirish) qilish orqali turli xil prognozlarni qurishga harakat qilishgan. Dinamik qatorlarni ekstropolyasiya qilishning turli xil usullaridan foydalanish mumkin. Ammo uning har bir usuli, o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarning o‘tmishdagi rivojlanish qonuniyatlari (tendensiyalari) kelajakda ham saqlanib qoladi, degan taxminga asoslanadi. Shu sababli qatorlarning ekstropolyasiyasiga asoslanadigan prognoz jarayonlari keltirilgan dinamik qatorlarni tahlil qilishdan boshlanishi lozim. Bashorat qilishning bunday ekstrapolyasiya usullaridan foydalanishning muhim shartlaridan biri, tadqiq qilinayotgan jarayonning mohiyatini bilish hamda iqtisodiy o‘sishda barqarorlikning mavjudligidir. Faqat shundagina o‘rganilayotgan hodisa taraqqiyotida talab qilingan darajadagi uzluksizlik ta’minlanishi mumkin. Haqiqatda rivojlanish tendensiyalari turli xil tashqi va ichki muhit omillari ta’sirida o‘zgarib turadi. Shu sababli qatorlarni ekstropolyasiya qilish orqali aniqlangan ma’lumotlar ehtimoliy hisoblanadi. Dinamik qatorlarni ekstropolyasiya qilish usullaridan biri ularni analitik formulalar yordamida tekislash hisoblanadi. Bunda keltirilgan dinamik qatorning amaldagi har bir darajasi y t ikkita hadning yig‘indisi sifatida y t = f ( t )+ t qaralib, bunda f ( t ) trendni namoyon etuvchi tarkib, ‒  t esa ‒ Mε = 0, Dε = σ2 bo‘lgan tasodifiy miqdor. Dinamik qatorlarni tekislashdan maqsad, empirik ma’lumotlarga tayanib, aniqlangan formula asosida ŷ t = f ( t ) uning “nazariy” darajalarini aniqlashdir. Rivojlanish tendensiyalarini namoyish etuvchi eng qulay analitik formulalar quyida keltirilgan (6-jadval). 6 -jadval Prognozlashtirish modellari № Analitik shakli Funksiya 1 y = b 0 + b 1 ˣ t C h iziqli 2 y = b 0 + b 1 ln ( t ) Logarifmik 3 y = b 0 + b 1 / t Teskari 4 y = b 0 + b 1 t + b 2 t 2 Kvadratik 55 5 y = b 0 + b 1 t + b 2 t 2 + b 3 t 3 Kubli 6 y = b 0 ˣ b 1 t Tarkibli 7 y = b 0 ˣ t b 1 Darajali 8 y = e ( b 0 + b 1/ t ) S -funksiya 9 y = e ( b 0 + b 1 ˣ t ) Rosta 10 y = b 0 ˣ e b 1 ˣ t Eksponensial O‘zbekiston Respublikasida asosiy kapitalga investitsiyalar h ajmi ko‘rsatkchi prognozini amalga oshirishda biz prognozlashtirish modellarining chiziqli funksiya analitik shaklidan foydalanib, respublikaning 2017-202 2 yillardagi statistik ma’lumotlarini tahlil qildik. { n ∗ a 0 + a 1 ∑ x = ∑ y a 0 ∑ x + a 1 ∑ x 2 = ∑ x ∗ y bu erda n – yillar soni, x – ta’sir etuvchi omil (bizning misolda yillar), y – natijaviy qiymat (bizning misolda iqtisodiy ko‘rsatkich), a 0 va a 1 – mos holda funksiya koeffitsientlari. Olti yillik ma’lumotlardan foydalangan holda dinamik qatorlarning ekstrapolyasiya qilish orqali ko‘rsatkichlarning modeli y = a 0 + a 1 ∗ x ishlab chiqildi va quyidagicha prognoz amalga oshirildi (7-jadval). 7-jadval. K o‘rsatkichlar 2017 y. 2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y. 2022 y. 2023 y.* 2024 y.* 2025 y.* Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi, trln. so‘m 72,2 124,2 195,9 210,2 239,7 269,9 300,2 333,0 365,8 Jadval ma’lumotlaridan foydalangan holda ushbu ko‘rsatkichning yillar kesimida o‘zgarishining matematik modelini ekstrapolyasiya usuli orqali chiziqli funksiyasi aniqlandi. Unga ko‘ra y=70,6+32,8*n - bu erda n – yillar soni (modelni tuzishda 6 yildan - 2017 yildan 2022 yilgacha bo‘lgan vaqt oralig‘idagi ma’lumotlardan foydalanildi, n ga 7 va undan yuqori bo‘lgan yillarni qo‘yib, 56 tegishli yildagi natijaviy ko‘rsatkichni aniqlash imkoniyati mavjud bo‘ladi)hamda y - a sosiy kapitalga investitsiyalar hajmi (4-rasm) . Respublika bo’yicha asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi yillar o’zgarishiga nisbatan korrelyatsion bog’liqligi aniqlandi va u juda yuqori bo’lib, r=0,975 ga teng bo’ldi. 2017 y. 2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y. 2022 y. 2023 y.* 2024 y.* 2025 y.*050100150200250300350400 Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi, trln. so‘m 4-rasm. Asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi . 3.2. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion siyosatning samaradorligini oshirish yo‘nalishlari. Investitsion siyosatning holatini va uning samaradorligini baholash uchun ma'lum miqdoriy ko'rsatkich kerak bo'lib, uning yordamida turli kompaniyalarda mavjud investitsiya resurslarini boshqarish sifatini qiyosiy tahlil qilish mumkin hisoblanadi. Bunday miqdoriy mezon sifatida investitsiya siyosati samaradorligining ishlab chiqilgan umumiy integral ko'rsatkichidan foydalanish mumkin. Investitsiya siyosati samaradorligining integral ko'rsatkichini hisoblash metodologiyasi quyidagilarni nazarda tutadi: - korxona va tashkilot investitsion faoliyatining moliyaviy omillar ko'rsatkichlari to’plamini shakllantirish; - ma'lum bir kompaniyalar jamlanmasi uchun tahlil qilingan davr uchun tanlangan ko'rsatkichlarni hisoblash uchun ma'lumot to'plash; 57 - tanlangan kompaniyalarning moliyaviy-xo'jalik faoliyatini belgilovchi xususiyatlarni bevosita hisoblash; - omillarning tanlangan ko'rsatkichlarining har biri uchun darajasini, maqsadga muvofiqligini baholash; - maqsadga muvofiqlikning umumiy integral ko'rsatkichini hisoblash; - investitsiya siyosati yo‘nalishlarini uning samaradorligining integral ko‘rsatkichini oshirish maqsadida ishlab chiqish. Muhimlilik funktsiyasi usulini qo'llashda hisob-kitoblarning asosiy qiymati u yoki bu ko'rsatkichning joriy qiymatini muhim qiymat bilan bog'lashdan iborat bo'lib, ular quyidagilar bo'lishi mumkin: - kompaniyaning jami yoki ko'rib chiqilayotgan davr uchun ko'rsatkichning maksimal qiymati; - modal qiymat, ya'ni, kompaniyalar jamlanmasi yoki aniq bir davrni tadqiq qilishda ko’pincha uchraydi; - amalda aniqlangan va ko'pincha qo'llaniladigan normativ qiymat. Shu bilan birga, qiyosiy xarakteristikadan so'ng, hisoblashda qo'llaniladigan ko'rsatkichlarning har biriga 0 dan 1 gacha bo'lgan ma'lum darajadagi ahamiyatga ega, agar muhimlilik funktsiyasi 1 ga moyil bo'lsa.Agregat holatda, bu shuni anglatadiki, ko'rsatkich ahamiyati bo'yicha 1 ga qanchalik yaqin bo'lsa, uning muhimliligi shunchalik yuqori bo'ladi va aksincha, ko'rsatkichning joriy qiymati istalgan qiymatdan qanchalik farq qilsa, uning muhimliligihamda sifati ham shunchalik past bo'ladi. Istalgan funksiyalarni yaratishning quyidagi usullari mavjud: - o'lchanayotgan miqdorga qarab eng muhim qiymatni belgilash orqali; - muhim qiymatlar diapazonining pastki va yuqori chegaralari bo'yicha; - muhim qiymatlarning faqat pastki yoki faqat yuqori chegarasini ko'rsatish. Investitsion siyosat samaradorligining umumiy integral ko'rsatkichini baholashni shakllantirish uchun foydalaniladigan ko'rsatkichlar moliyaviy hisobotlar, xususan, buxgalteriya balansi va daromadlar to'g'risidagi hisobot asosida hisoblanadi. 58 Ushbu uslubni qo'llashning asosiy ma'nosi kompaniyaning investitsiya siyosati samaradorligining ajralmas ko'rsatkichlari yig'indisini hisoblashdan iborat bo'lib, uning yakuniy qiymati ishlab chiqarish va moliyaviy resurslardan qanchalik samarali foydalanilishini baholash uchun ishlatilishi mumkin. Muhimlilik funktsiyasi ( D ) - individual ko'rsatkichlar - omillarning muhimliligining o'rtacha geometrik qiymati: D = m√ d 1 ¿ d 2 ∗ … ∗ d i (1) buerda d - muhimlilik, i –nchi ko’rsatkich - omil; m- hisob-kitobda ishlatiladigan ko’rsatkichlar soni - omillar. Umumlashtirilgan muhimlilikni hisoblash uchun ko'rsatkichlar tizimi qo'llaniladi - kompaniyada mavjud bo'lgan investitsiya resurslari tarkibini va ularni investitsiya qilish yo'nalishini, rentabelligini va tegishli aktivlar va majburiyatlarning rentabelligini aks ettiruvchi omillar. Quyidagi ko'rsatkichlarni ajratib ko'rsatish mumkin: - tashkilotningumumiyaktivlaridagiaylanmamablag'larningulushi; - avtonomiya koeffitsienti (moliyaviy mustaqillik); - aylanma mablag'larning aylanmasi; - aylanma aktivlarni qaytarish; - aktivlar rentabelligi; - o'z kapitalining rentabelligi; - sanoat mulki koeffitsienti; - qisqa muddatli majburiyatlarning aylanish koeffitsienti. Taqdim etilgan omillar to'plamini moliyaviy yo'naltirilgan holda tanlash tasodifiy emas. Investitsion siyosat chora-tadbirlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish maksimal daromad olish va ma'lum iqtisodiy samaraga erishish uchun o'z va qarz mablag'larini foydali investitsiyalashni o'z ichiga oladi. O'z navbatida, kompaniya daromadlarining muvozanatli o'sishi uning moliyaviy barqarorligi va uzoq muddatli rivojlanish barqarorligining oshishiga olib keladi. Shuning uchun investitsiya siyosati samaradorligining umumiy integral ko'rsatkichining tarkibiy 59 elementlari sifatida aktivlarning moliyaviy ko'rsatkichlari va tarkibiy qiymatlari va ularni moliyalashtirish manbalari ishlatilgan. Olingan maqsadga muhimlilikning umumlashtirilgan qiymati investitsiya siyosati samaradorligining ajralmas ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi, bu uning ma'lum bir davrdagi holatini tavsiflaydi. Istalganlik funksiyasi parametrlarini nazariy asoslash asosida 1-jadvalda keltirilgan integral indikatorning quyidagi intervallarini ajratish mumkin. Muhimlilik funksiyasi samaradorligining integral ko'rsatkichining intervallari (8-jadval). 8-jadval. Muhimlilik funksiyasining qiymati Investitsiya siyosati samaradorligining xususiyatlari 0,2 - 0,4 Past samaradorlik 0,4 - 0,6 Qoniqarli samaradorlik 0,6 - 0,8 O’rtacha samaradorlik 0,8 - 1,0 Yuqori samaradorlik Har bir guruh uchun yuqori va quyi chegaralarni aniqlash statistik usullar yordamida amalga oshiriladi. Hisoblash uchun biz muhimlilik funktsiyaga moyil bo'lgan maksimal qiymat 1, minimal esa 0,2 bo'lishi shartidan foydalanamiz. Intervalning o'lchamini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: i = x max − x min n (2) bu yerda, x max - istalgan funksiyaning maksimal qiymati; x min - istalgan funksiyaning minimal qiymati; n - guruhlar soni. Shunday qilib, interval quyidagicha bo'ladi: i = 1,0 − 0,2 4 = 0,2 (3) Umumiy integral ko'rsatkichni muhimlilik funktsiyasidan foydalangan holda hisoblash ma'lum vaqt davomida amalga oshirilayotgan investitsiya siyosatining sifatini baholash uchun dinamikada amalga oshirilishi mumkin. Bir necha yil 60 davomida ko'rsatkichlarni taqqoslab, ular mavjud investitsiya resurslaridan foydalanishning yaxshilanishi yoki yomonlashishi to'g'risida xulosa chiqaradi, bu esa o'z navbatida investitsiya siyosatining yangi yo'nalishlarini izlash va ishlab chiqish zarurligini keltirib chiqaradi. Umumiy integral ko'rsatkichni taqqoslash qaysi yilda investitsiya resurslaridan samaraliroq foydalanilganligi haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Ushbu ko'rsatkichning miqdoriy xususiyatlarini yaxshilash istagi, o'z navbatida, amalga oshirilayotgan investitsiya siyosatining sifatini oshirishga yordam beradi, maksimal daromad olish uchun yangi yo'nalishlarni, kompaniyaning investitsiya resurslarini investitsiyalashni talab qiladi. Muhimlilik funksiyasidan foydalangan holda investitsiya siyosati samaradorligining umumiy integral ko'rsatkichini aniqlash metodologiyasini qo'llashni ko'rib chiqamiz. Yuqoridagi ko'rsatkichlarning har biri - omillar uchun biz muhimlilik qiymatlarni o'rnatamiz: - joriy aktivlarning ulushi, kompaniya aktivlari umumiy qiymatining 0,6 yoki 60% doirasida bo’lishi taqozo etadi. Aylanma aktivlar ulushining istalgan qiymati bu turdagi aktivlarning aylanma mablag'larga nisbatan ko'proq harakatchanligi va yuqori aylanmasiga ega ekanligi bilan izohlanadi. Shunga ko'ra, investitsiya qilingan resurslar va foydaning tezroq qaytishi kuzatiladi; - avtonom koeffitsient kompaniyaning moliyaviy barqarorligini tavsiflovchi eng muhim ko'rsatkich bo'lib, u kompaniyada mavjud bo'lgan barcha mablag'larning umumiy qiymatidagi o'z kapitalining umumiy miqdori ulushini ko'rsatadi. Ushbu nisbat uchun umumiy balans valyutasida 0,5 yoki 50% dan oshishi ma'qul hisoblanadi. Biroq, bu ko'rsatkichning juda yuqori qiymati kompaniya faoliyatida ijobiy holat emas, chunki,bu rahbariyatning qarz mablag'laridan foydalana olmasligini ko'rsatadi. Ushbu dissertatsiya tadqiqoti doirasida avtonomikoeffitsientining muhimlilik qiymati 0,6 darajasida o'rnatiladi, ya'ni, shunday qilib, kompaniya mablag'larining umumiy hajmida o'z kapitalining ulushi 60% ni tashkil qiladi; 61 - ishlab chiqarishning mulkiy koeffitsienti asosiy vositalar, tovar-moddiy zaxiralar va tugallanmagan ishlab chiqarishning kompaniyaning barcha aktivlarining umumiy qiymatidagi ulushini tavsiflaydi va uning tashkilot uchun maqbul qiymati 0,5 deb hisoblanadi. Qolgan ko’rsatkichlar uchun eng yuqori ko’rsatkich bo’lib, kompaniyalar jamlanmasi tadqiqoti bo’yicha olingan tahlillar ko’rsatlichi hisoblanadi. Agar o'rganish davrida ba'zi ko'rsatkichlar mavjud bo'lmasa yoki salbiy qiymatlarni qabul qilsa, umumlashtiruvchi ko'rsatkichni hisoblash uchun ularning ahamiyati 0,2 darajasida (eng kam muhimlilik qiymati sifatida) belgilanadi. Investitsion siyosat samaradorligining umumlashtiruvchi integral ko'rsatkichini hisoblashning yuqoridagi metodologiyasi uning holatini baholash va tashkilotning investitsiya resurslarini boshqarishda muhim rol o'ynaydi. Ushbu usulni qo'llash: birinchidan, mavjud aktivlar tarkibini va ularni moliyalashtirish manbalarini baholash imkonini beradi; ikkinchidan, mavjud investitsiya resurslarini aktivlarning ayrim turlariga investitsiyalash samaradorligini baholash imkonini beradi; uchinchidan, uning samaradorligini oshirish va natijada kompaniyaning raqobatbardoshligini oshirish, moliyaviy barqarorlikka va kompleks rivojlanishga erishish uchun investitsiya siyosatining yangi yo‘nalishlarini izlashga hissa qo‘shadi. III bob bo’yicha xulosa 1. Respublikamiz asosiy kapitalga investitsiyalarning 2017-2022 yillar oralig’idagi ma’lumotlaridan foydalangan holda ushbu ko’rsatkichning yillar kesimida o’zgarishining matematik modelini ekstrapolyatsiya usuli orqali chiziqli funktsiyasi aniqlandi . 2. Respublika bo’yicha asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi yillar o’zgarishiga nisbatan korrelyatsion bog’liqligi aniqlandi va u juda yuqori bo’lib, r=0,975 ga teng bo’ldi. 62 3. Investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshrish investitsiyalash ob’ektining jozibadorligini baholash bilan amalga oshiriladi. 4.Odatda ma’lum bir soha investitsiyalanayotgan paytida investor va mahalliy hukumat organlarining manfaatlarini bir-biriga mos kelishi o’ta muhim hisoblanadi. 5. Loyihalarni investitsiyalashda aholi va hukumat manfaatdor bo’lishi bilan birga, bu faoliyat ijtimoiy masalalarni hal qilishga qaratilgan bo’lishi kerak. 63 XULOSA VA TAKLIFLAR Dissertatsiya ishida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsiya faoliyati samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari, Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion jozibadorlikning hozirgi holati hamda Samarqand viloyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari o‘rganilib, unga ko‘ra jahon olimlari va mahalliy olimlarimiz amalga oshirgan tadqiqotlari tahlil qilinib, quyidagicha xulosa va takliflarishlab chiqarildi: - a sosiy kapitalga investitsiyalar – yangi asosiy fondlarni sotib olishva takror ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan xarajatlar majmuini bildiradi; - a sosiy kapitalga investitsiyalarning statistik hisobi , qo‘shimcha qiymatsolig‘ini qo‘shgan holda, hisobot davrida amaldagi narxlarda, to‘lov amalgaoshirilgan paytdan qat’iy nazar, haqiqatda o‘zlashtirilgan hajm miqdorida amalgaoshiriladi; - samaradorlik (iqtisodiy va ijtimoiy) iqtisodiy yoki ijtimoiy samaraning unga erishish uchun qilingan xarajatlar nisbatini ifodalaydi; - investitsion faoliyatni tanlash orqali, investitsion resurslarni jalb qilishda foydalanilayotgan investitsion mexanizmlarni investitsion faoliyatni amalga oshirish va uning samaradorligini oshirish maqsadida qo‘llash zarurdir; - investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshirish investitsiyalash ob’ektining jozibadorligini baholash bilan amalga oshiriladi; - odatda ma’lum bir soha investitsiyalanayotgan paytida investor va mahalliy hukumat organlariniing manfaatlari bir-biriga mos kelishi o‘ta muhim hisoblanadi; - loyihalarni investitsiyalashda aholi va hukumat manfaatdor bo‘lishi bilan birga, bu faoliyat ijtimoiy masalalarni hal qilishga qaratilgan bo‘lishi kerak; - respublikamizning asosiy kapitalga investitsiyalarning 2017-2022 yillar oralig‘idagi ma’lumotlaridan foydalangan holda ushbu ko‘rsatkichning yillar kesimida o‘zgarishining matematik modelini ekstrapolyasiya usuli orqali chiziqli funksiyasi aniqlandi. 64 - Respublika bo’yicha asosiy kapitalga investitsiyalar hajmi yillar o’zgarishiga nisbatan korrelyatsion bog’liqligi aniqlandi va u juda yuqori bo’lib, r=0,975 ga teng bo’ldi. 65 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. (yangi tahrirda) -T.: «O‘zbekiston», 2023 yil. 2. «Investitsiya faoliyati to‘g‘rsida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. 1998 yil 24 dekabr 719-I-son. II . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va Qarorlari 1. «O‘zbekiston Respublikasining 2022 — 2026 yillarga mo‘ljallangan investitsiya dasturini tasdiqlash hamda investitsiya loyihalarini boshqarishning yangi yondashuv va mexanizmlarini joriy etish to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. 2021 yil 30 dekabr, PQ-72-son. 2. « O‘zbekiston Respublikasining 2023-2025 yillarga mo‘ljallangan investitsiya dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida » O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori. 2016 yil 2 dekabr, PQ-2666- son. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M Mirziyoevning 2017 yil 7 fevraldagi « 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha HARAKATLAR STRATEGIYASI » PF-4947- sonli Farmoni. 1-ilova, 3.2-band. III. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari 1. Mirziyoev S h .M. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 25 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi 2017 yil 7 dekabr. http://xs / index / php / homepage / rasmij / item / 12463-7894// 2. Mirziyoev Sh.M. «Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak» Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga 66 bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. Xalq so‘zi, 2017 yil 16 yanvar. 3. Mirziyoev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 30 dekabr kuni mamlakatimizning etakchi ilm-fan namoyandalari bilan «Ilm-fan yutuqlari – taraqqiyotning muhim omili» mavzusida uchrashuv ma’ruzasi. Xalq so‘zi 2016 yil 31 dekabr. 4. Mirziyoev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. 2016 yil 7 dekabr. – Toshkent, 2016. Manba: http :// press-service . uz / uz / news / news 1/ 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti S h. M . Mirziyo e vning erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi nutq. –T: «O‘zbekiston» NMIU, 2016, 14-bet. 6. Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi , 21-dekabr 2022 yil, https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-mirziyoyevning- oliy-majlis-va-ozbekiston-xalqi. IV. Mamlakatimiz va xorijiy olimlarning adabiyotlari 1. Бочаров В.В. Метод ы финансирования инвестиционной деятельности предприятий. – М.: Финансы и статистика, 2007. – 160 с. 2. Беренц В., Хавренек П.М. Руководство по оценке эффективности инвестиций: Пер. с англ. перераб. и доплн. Изд. – М.: АЗОТ «Интерэскперт», «ИНФРА-М», 1995. -528с. 3. Жураев А.С., Хўжамқулов Д.Й., Маматов Б.С. Инвестиция лойиҳалари таҳлили: Ўқув қўлланма Т.: Sharq. 2003. -256 б. 4. Каримов Н.Ғ. Иқтисодий интеграциялашув шароитида инвестиция фаолиятини молиялаштиришнинг бозор механизмларини жорий этиш масалалар. –Т.: Фан ва технология, 2007. 240 б. 67 5. Катасонов В.Ю., Морозов Д.С., Петров М.В. Под общей редакцией Катасонова В.Ю. Проектное финансирование: Мировой опыт и перспективы для России, -М.: «Анкио», 2011. -312с. 6. Махмудов Н.М., Мажидов Ш.А. Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш. Ўқув қўлланма. – Тошкент.: ТДИУ, 2010 йил. 7. Нешитой А.С. Инвестиции. Учебник. – 4-е изд. М. “Дашков и К о ”, 2006. С. 119. 8. Просветов Г.И. ИНВЕСТИЦИИ: задачи и решения: Учебно-прктическое пособие. –М. «Альфа-Пресс». 2008. -408 с. 9. Ткаченко И.Ю. Инвестиции: учеб. Пособие для студ. высш. учеб. заведений / Кузнецов Б.Т. Инвестиции: учеб. пособие для студентов вузов, обучающихся по направлению подготовки «Экономика». – М.: ЮНИТИ- ДАНА, 2006. -679 с. 10. Узоқов А., Носиров Э., Саидов Р., Султанов М. Инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш ва уларнинг мониторинги. Ўқув қўлланма. –Т.: “Iqtisod- moliya”, 2006. 380 б. 11. Узоқов А., Кенжаев Н. Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш. Ўқув қўлланма. –Т.: 2007. 12. Ушаков И.И. Как привлечь инвестиции – СПб.: Питер, 2006. – 224 с. 13. Эргашева Ш., Узоқов А. Инвестицияларни ташкил этиш ва молиялаштириш. Ўқув қўлланма. –Т.: “Iqtisod-moliya”, 2008. -208 б. 14. Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш муаммолари. Иқтисод фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. –Тошкент, 2002, 6-б. 15. Ҳайдаров Н.Ҳ. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида корхоналар инвестицион фаолиятидаги молия-солиқ муносабатларини такомиллаштириш масалалари. Иқтисод фанлари доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация автореферати. –Тошкент, 2003, 14-15 –б. 68 V . Statistik to‘plam va nashrlar 1. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 18-son, 313- modda, 19-son, 335- modda . 2. O‘zbekiston Respublikasi davlat Statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. 20 18 - 2 022 y . VII . Ilmiy maqolalar tezislar 1. Izzatova D.M. Main indicators of investment efficiency in enterprises and the possibility of its determination. Xorazm Ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi . 2022 yil . 7-10 betlar . 2. Иззатова Д. M . Макроэкономическая стабильность в Узбекистане и направления на повышение инвестиционной деятельности. Scientific- Methodical Journal of Scientific Progress, ISSN: 218-1601. 2022. pp. 268-270. 3. Izzatova D.M. Directions to increase investment activity to ensure macroeconomic sustainability in Uzbekistan. Academic Journal of Digital Economics and Stability Volume 1 Issue 1, March 2021 Online: https://academicjournal.io/ . pp. 37-42. VIII. Internet saytlari 1. http ://www. ziyonet . uz 2. http ://www. unwto . org 3. http ://www.w tts . org 4. http://www. lex . uz 5. http://www.tdiu.uz 69

I QTISODIY BARQARORLIKNI TA`MINLASHDA INVESTITSION FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISH (SAMARQAND VILOYATI MISOLIDA MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………. 3 I BOB. Iqtisodiy b arqarorlikni ta'minlashda investitsion faoliyat samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari . 7 1.1 . Investitsiyalarni ja l b qilishning nazariy asoslari …………….. 7 1.2. I nvestitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati… 22 I bob bo‘yicha xulosa.......................................................... … 32 II BOB. Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion jozibadorlikning hozirgi holati……………………………… 34 2.1. Dunyodagi rivojlangan davlatlar d a investitsiya siyosatining o'ziga xos xususiyatlari………….…………………………….. 34 2.2. Mamlakatimizda chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlili……..…………………………………….. 41 2.3. Samarqand viloyatida investitsiyalarni jalb qilishning hozirgi holati tahlili ………………………………………………… 50 II bob bo‘yicha xulosa………………………………………. 53 III BOB. Samarqand viloyati g a to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari ……………………. 55 3.1. Investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishning asosi sifatida ……………………………… 55 3.2. Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion siyosatning samaradorligini oshirish yo‘nalishlar…...…………………… 58 III bob bo‘yicha xulosa.......................................................... 63 Xulosa va takliflar................................................................... 65 Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati………………………… 67 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda korxona faoliyati iqtisodiy samaradorligi uning o‘z va jalb qilingan mablag‘laridan qay darajada foydalana olish imkoniyatiga bog‘liqdir. Ishlab chiqarishni kengaytirish hamda uni diversifikatsiyalash uchun investitsiyalarni jalb qilish va ulardan oqilona foydalanish bozorda raqobatbardoshlilik hamda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim hisoblanadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi “ Iqtisodiyotimizga shu yilning o‘zida 8 milliard dollar to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar kirib keldi, eksportimiz esa, 19 milliard dollarga etdi. ” 1 Respublikamizda so‘nggi olti yilda investitsiyalar hajmini yalpi ichki mahsulotning 30 foizidan oshirishga erishilgan. Kelajakda hukumatimiz tomonidan iqtisodiyotga mahalliy va xorijiy xususiy investitsiyalarni ko‘paytirish uchun sharoitlarni yanada yaxshilash vazifasi belgilab berilgan. Ammo respublikamiz iqtisodiyotida hamda uning tarmoqlarida investitsion faoliyatining to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi, ularni jalb qilish va samarali o‘zlashtirish ishlarini amalga oshirilmaganligi hamda investitsiyalarning to‘g‘ri boshqarilmayotganligi asosiy kapitalning yangilanishi va ko‘payishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Aynan ushbu muammolarni bartaraf qilish hozirgi kunda investitsilarni jalb qilish va ularni boshqarish hamda samaradorligini oshirishda yangi usullarni joriy qilishni taqozo etadi. Investitsiyalarni jalb qilish, ularni boshqarish va samaradorligini oshirishning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish bo‘yicha tadqiqot ishlari juda kamligi va bu bo‘yicha etarli tadqiqotlar olib borishi zarurligi dissertatsiya ishimizning dolzarbligini belgilaydi. 1 S h avkat Mirziyoevning Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga Murojaatnomasi , 21-dekabr 2022 yil, https://www.xabar.uz/jamiyat/shavkat-mirziyoyevning-oliy-majlis-va-ozbekiston-xalqi. 2

Tadiqiqot ob’ekti va predmeti. Magistrlik ishining ob’ekti bo‘lib, investitsiyalarni jalb qilish va ularni samaradorligini oshirish bilan bog‘liq jarayonlar majmui hisoblanadi. Dissertatsiya ishining predmeti bo‘lib, investitsyailarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullari uslubiyotini qamrab oluvchi iqtisodiy munosabatlar hisoblanadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Magistrlik ishining bosh maqsadi bo‘lib, investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullarining nazariy-uslubiy asoslarini tadqiq qilish hamda muammolarni hal etish bo‘yicha amaliy taklif-tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar ni belgilab olish zarur hisoblanadi: - investitsiyalarning iqtisodiy mazmun-mohiyatini va tasniflanishini o‘rganish; - investitsiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari tadqiq qilish; - investitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyatio‘rganish; - korxona investitsion siyosatining samaradorligini baholash metodikasi o’rganish; - dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda investitsiya siyosatining o‘ziga xos xususiyatlario‘rganish; - Samarqand viloyatida chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlili; - investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirish asoslarini tahlil qilish; - iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsion siyosatning samaradorligini oshirish yo‘nalishlari ochib berish. Ilmiy yangiligi. Dissertatsiya ishining asosiy ilmiy yangiliklari quydagilardan iborat : - investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishning mazmun-mohiyati ochib berildi; - investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshirishning me’yoriy- xuquqiy asoslari yoritib berildi; 3

- investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini baholashning xorib tajribasi o‘rganildi; - respublikada asosiy kapitalga investitsiyalar hajmining 2025 yilgacha ilmiy asoslangan prognozi ishlab chiqildi; - investitsiyalarni jalb qilish va ularning samardorligini oshirishni bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Dissertatsiya ishida ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar amaliyotda qo‘llanilishi investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullarini takomillashtirish, investitsiya faoliyatining jahon tajribasini o‘rganishda, investitsiya faoliyatini takomillashtirish yo‘llarini izlab topishga olib kelishi mumkin. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishyuzasidan qator xorijlik iqtisodchi- olimlar ilmiy-tadqiqotlar olib borishgan. Ulardan, V.V.Bocharov, V.Berens, P.M.Xavrenek, V.Y.Katasonov, D.S.Morozov, M.V.Petrov, G.I.Prosvetov, I.I.Ushakov, B.T.Kuznetsov, I.F.Muxarlarni misol qilib keltirish mumkin. Investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirishning nazariy asoslari, uni tashkil etish, moliyalashtirishning milliy xususiyatlari va amaliyotiga oid masalalar mamlakatimiz iqtisodchi-olimlari F.Matmurodov, N.Maxmudov, Sh.Majidov, D.G‘ozibekov, N.Haydarov, A.Uzoqov, R.Saidov, M.Sultanov, A.Juraev, D.Xo‘jamqulov, B.Mamatov, Sh.Ergasheva, N.Karimov, N.Kenjaev, E.Nosirovlarning ilmiy ishlarida tadqiq etilgan va yoritilgan. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining nazariy ahamiyati dissertatsiyada ilgari surilgan ilmiy-nazariy va amaliy g‘oyalar, ishlab chiqilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalardan investitsiyalarni jalb qilish va ularning samaradorligini oshirish usullari hamda shunga oid kelgusidagi maxsus ilmiy-tadqiqot ishlarida foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. Tadqiqot ishining amaliy ahamiyati shundan iboratki, dissertatsiyada investitsiyalarni jalb qilish va samaradorligini oshirish usullariga qaratilgan ilmiy 4

taklif va amaliy tavsiyalardan mamlakatimizda investitsion faoliyatni takomillashtirishda hamda uning yangi imkoniyatlarini izlab topishda keng foydalanish uchun zamin yaratadi. Dissertatsiya ma’lumotlaridan oliy o‘quv yurtlarida “Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish” va “Investitsion faoliyat” fanlari o‘quv dasturlarini takomillashtirish va o‘qitish jarayonida keng foydalanish imkoniyati mavjud. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya ishi tarkibiy jihatdan kirish, uchta bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan bo‘lib, jami 70 bet, 7 ta jadval va 4 ta rasmdan iborat. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, tadqiqot maqsadi va vazifalari, ob’ekti va predmeti, nazariy va amaliy ahamiyati, ilmiy yangiligi ochib berilgan. Ishning birinchi bobi “Iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda investitsiya faoliyati samaradorligini oshirishning nazariy-metodologik asoslari” deb nomlanib, unda investitsiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari hamda investitsiyalarning iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati tadqiq etilgan va yoritilgan. Ishning ikkinchi bobi “Samarqand viloyati iqtisodiyotida investitsion jozibadorlikning hozirgi holati” deb nomlanib, unga asosan dunyodagi rivojlangan mamlakatlarda investitsiya siyosatining o‘ziga xos xususiyatlari hamda mamlakatimizda chet el investitsiyalarini jalb qilishning hozirgi holati tahlilini amalga oshirish orqali erishilayotgan natijalar keltirib o‘tilgan. Ishning uchinchi bobi “Samarqand viloyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari” deb nomlanib, bu bobda investitsiyalar iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarini rivojlantirishning asosi sifatida ekanligi hamdato‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb qilishni rivojlantirish istiqbollari haqidagi fikrlar tadqiq qilingan. Dissertatsiya ishining xulosa qismida tadqiq etilgan mavzu bo‘yicha umumiy xulosalar shakllantirilgan va investitsiyalarni jalb qilish hamda ularning samaradorligini oshirish usullarini takomillashtirishga qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar keltirilgan. Ushbu usullarni amaliyotga joriy qilish va 5

Похожие

MEHNAT BOZORIDA YOSHLARNING RAQOBATDOSHLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI (Samarqand viloyati misolida)
Korxonada personal faoliyati samaradorligini oshirish yo‘llari
“Olma hosilini saqlash samaradorligini oshirish yo’llari” (Samarqand tumani “Kristall biznes stile” korxonasi misolida
SAMARQAND VILOYATI TOPONIMLARINING IJTIMOIY- IQTISODIY GEOGRAFIK XUSUSIYATLARI
SAMARQAND VILOYATIDA AHOLINI ISH BILAN TA’MINLASHNING DAVLAT XIZMATLARI SAMARADORLIGINI OSHIRISH