logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. “Olma hosilini saqlash samaradorligini oshirish yo’llari” (Samarqand tumani “Kristall biznes stile” korxonasi misolida

“Olma hosilini saqlash samaradorligini oshirish yo’llari” (Samarqand tumani “Kristall biznes stile” korxonasi misolida

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

10249.060546875 KB
Скачать
Mavzu: “Olma hosilini saqlash samaradorligini oshirish yo’llari” (Samarqand tumani “Kristall biznes stile” korxonasi misolida MUNDARIJA KIRISH ………… ……………………………………… ………… 3 -5 1. MAVZUNI NAZARIY ASOSLASH VA ADABIYOTLAR SHARHI…………………………………………………………… 6-9 2. QISHLOQ XO’JALIGI MAHSULOTLARINI SAQLASHDA RESURSLAR SALOHIYATI VA ULARDAN FOYDALANISH HOLATI ………………………… ………………………… 1 2.1. Qishloq xo’jaligi mahsolotlarini saqlash omborxonalari..…. 1 2.2. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish………………… 1 2.3. Moddiy resurslar va ulardan foydalanish…………………... 1 3. MAMLAKATNI MODERNIZA T SIYALASH SHAROITIDA QISHLOQ XO’JALIK RESURSLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINING HOZIRGI HOLATI TAHLILI………. 2 3.1. Iqtisodiy samaradorlik tushunchasi ko rsatkichlari va ularni hisoblash ʻ usullari………………………………….………. .. 2 3.2. Qishloq xo’jalik resurslaridan foydalanish samaradorligi tushunchasi va uning ko`rsatkichlari … . ...………………… 3 3.3. O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi sohasining rivollanishidagi o'zgarishlar tahlili………… . …………… 4 4. SOVUTKICHLI OMBORXONALAR DA OLMANI SAQLASH SAMARADORLIGINI OSHIRISH I MKONIYATLARI… ……… 2 4.1. Sovutkichli omborxonalar tavsifi va ularning respublikamizdagi statistikasi ………………………………… 4 4. 2 . Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash texnologiyalari va ularning samaradorligini oshirish imkoniyatlari ... . . …… 5 5. QISHLOQ XO’JALIK KORXONALARIDA MEHNAT MUHOFAZASINI TA’MINLASH YO LLARI…………………… ʻ 6 XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………….. ... . 6 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI… ʻ ………….. .. 7 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O ’ zbekistonda meva mahsulotlari qishloq xo ` jaligining muhim tarmog ` idan biri hisoblanib , uning mamlakat xalq xo ` jaligida o ` rni beqiyos shu sababdan ham Respublikamizning deyarli barcha tumanlari meva yetishtirish bilan shug ` ullanadi . Q ishloq xo’jalik resurslridan samarali foydalanish ayniqsa respublika hamda qishloq xo’jalik korxonalari iqtisodiyotidagi o’rnini, ahamiyatini e’tiborga olgan holda kelajakda ularni rivojlantirish va samaradorligini yuksaltirish eng asosiy vazifalardan biridir. Tabiiy resurslardan samarali foydalanish, xududlarning tabiiy resurs saloxiyatini keng miqyosda o’rganish va ularning imkoniyatlaridan majmuali, ilmiy asoslangan tarzda foydalanish mamlakatimiz oldida turgan dolzarb masalalardandir. Bu muammoni ijobiy hal etish uchun, avvalo, erkin bozor talablarini e’tiborga olgan holda qanday turdagi dehqonchilik mahsulotlarini va qancha miqdorda yetishtirish zarurligini aniqlab olish lozim.. Xo’jaliklar boshqa iste’molchilarning qisqa va uzoq muddatli talablarini ham chuqur o’rganishlari, o’z ichki ishlab chiqarish ehtiyojlari hamda boshqa talablarini aniqlab olishlari lozim. Qaysi mahsulotni va qancha miqdorda yetishtirish maqsadga muvofiq ekanligini aniqlashda ularning samaradorligini, albatta, e’tiborga olish zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik o’z talabini qondiradigan miqdorda foyda keltiradigan mahsulotlarni yetishtirish bilan shug’ullanishi lozim Dasturlarda oziq-ovqat mahsulotlari xom ashyo bazasini, meva-sabzavot mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni yanada rivojlantirish, ichki iste`mol bozorini mahalliy mahsulotlar hisobiga to'ldirish va yuqori qo'shimcha qiymatga ega bo'lgan mahsulotlarni eksport qilishni kengaytirishga alohida e`tibor qaratilgan. Shulardan kelib chiqib, oxirgi 5 yilda mahsulotlarni tayyorlash, saqlash, birlamchi qayta ishlash, va eksporti bilan shug'ullanuvchi zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan jami 310 ming tonna xom ashyoni qabul qilish quvvatiga ega, qo’shimcha 11 ta savdo-logistika markazlarini tashkil etildi. Ma’lumki, O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barqaror rivojlantirish, aholini turmush darajasini oshishi ko`p jihatdan qishloq xo`jaligini samaradorligini oshirish bilan bog`liqdir. Chunki, bu soha mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim o`rin tutadi. Oxirgi yillarda ham mamlakatimiz aholisining 50 foizidan oshiqrog`i qishloq joylarda yashashi, 35-40 foiz mehnat resurslarning qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida bandligi, valyuta tushumlarining 45-50 foizi agrar mahsulotlariga to`g`ri kelayotganligi, 27 foiz yalpi ichki mahsulot tarmoqda yaratilayotganligi, iqtisodiy tarmoqlarning 70 foizi bevosita qishloq xo`jaligi bilan bog`liqligi va mamlakat aholisini oziq-ovqat mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirishdagi ahamiyati tarmoqni samarali rivojlantirish uning xalq xo`jaligida muhim ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatadi. Xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida, shu jumladan, qishloq xo`jaligida bozor munosabatlarini shakllanishida islohotlarning ustuvor yo`nalishlari, uning nazariy asoslari, amalga oshirish xususiyatlari, Respublika Prezidenti asarlarida, farmoyishlarda, qonunlarda, Respublika Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan qarorlarda bayon etilgan. Hozirgi davrda bosh vazifa bozor iqtisodiyoti qonunlari, mexanizmlari, kategoriyalari talablarini hisobga olgan holda ko`proq, sifatliroq va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish, ularning iqtisodiy samaradorlik ko`rsatkichlarini, shu jumladan, mehnat unumdorligini oshirish, tannarxni pasaytirish, sotish baholarini takomillashtirish hamda xarajatlar rentabelligini oshirish imkoniyatlarini qidirib topish va ulardan oqilona foydalanish hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi - iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida Samarqand tumanida qishloq xo’jalik mahsulotlari ular ichidan aynan olma mevasini muzxonalarda saqlashning hozirgi holatini va unga ta’sir etuvchi omillarni o`rganish va tahlil qilish asosida ularni saqlashning iqtisodiy samaradorligini oshirishga tegishli xulosa va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishida tadqiqot vazifalari quyidagilardan iborat: - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligining nazariy asoslarini yoritish; - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligi holatini baholash; - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish; - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligini oshirish yo`llarini aniqlash; - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligini oshirish bo`yicha xulosalar olish va takliflar berish. Bitiruv malakaviy ishi maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik: - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari faoliyatini tahlil qilish va ulardan foydalanish darajasini o`rganish. - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash sovutgichli omborxonalaridan oqilona foydalanish darajasining hozirgi holatini tahlil qilish. - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari dan foydalaish samaradorligini oshirish imkoniyatlarini o`rganish. - Samarqand tumanida qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari dan samarali va oqilona foydalanish samaradorligini oshirish bo`yicha olib borilayotgan tadbirlarning qishloq xo’jalik tarmog’iga tasirini o’rganish 1.Mavzuni nazariy asoslash va adabiyotlar sharhi . O’zbekistonda agrosanoat tarmoqlarini rivojlantirish , tabiiy resuslardan foydalanish va samaradorligini oshirishga, jumladan qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligini oshirish masalalari bo’yicha mamlakatimiz iqtisodchi olimlaridan A.A.Abdug’aniyev, A.M.Qodirov, A.Q.Ismoilov, A.M.Jo’rayev, F.J.Jo’rayev, O.Murtazayev, F.B.Ahrorov, Sh.Hasanov, I.G’aniyev, I.I.Raskin, L.I.Raskin, Q.A.Choriyev, A.A.Shokirov, F.Q.Qayumov, M.Q.Husanov, R.Q.Husanov va boshqalarning ilmiy tadqiqotlari tarmoq rivojlanishi va takomillashishi uchun muhim ahamiyat kasb etgan. Ushbu ishlarda qishloq xo’jalida resurslardan foydalanish va uni takomillashtirish, mahsulot ishlab chiqarish va sotish samaradorligini oshirish qator masalalar o’rganilib tegishli takliflar berilgan. Quyida bitiruv malakaviy ishini bajarish davomida foydalanilgan ayrim adabiyotlarga izoh berib o`tamiz: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida. PF- 4947-son, 2017 yil 7 fevral . Ushbu farmonda 2017 — 2021 yillarda Qishloq xo’jaligini modernizasiya qilish va jadal rivojlantirishda: tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish; fermer xo’jaliklari, eng avvalo, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari va xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanayotgan ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini rag’batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha eng zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizasiya qilish bo’yicha investisiya loyihalarini amalga oshirish; qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko’rsatish infratuzilmasini yanada kengaytirish ko’zda tutilgan. 2. Karimov I.A “O`zbekistonda oziq-ovqat dasturini amalga oshirishning muhim zahiralari” mavzusidagi xalqaro konferensiyaning ochilish marosimidagi nutqi//O`zbekiston qishloq xo`jaligi. –Toshkent, 2014. -¹7. -1-6-b. Ma’ruzada Prezident quyidagilarga alohida e’tibor qaratdi: “O`zbekistonda yetishtiriladigan meva va sabzavotlarning faqat ularga xos bo`lgan xususiyatlari va to`yimlilik darajasi haqida gapirganda, shuni qayd etish kerakki, mamlakatimiz seleksionerlari sabzavot, poliz ekinlari va kartoshkaning 170 dan ortiq navini, meva va rezavor ekinlar va uzumning 175 ta yangi navini yaratdilar. O`zbekiston qadimdan o`zining olma, o`rik, shaftoli, olxo`ri, nok, gilos, anjir, anor, behi, uzum, pomidor, bodring, piyoz, sarimsoq piyoz va boshqa ko`plab meva va sabzavotlari, beqiyos mazasi va xushbo`y hidi bilan ajralib turadigan qovunlari bilan ma’lumu mashhurdir. 3. O`zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. www.press-service.uz. 16.01.2016. Mamlakatimiz qishloq xo`jaligida ham chuqur tarkibiy o`zgarishlar amalga oshirilmoqda. Murakkab ob-havo sharoitiga qaramasdan, fermer va dehqonlarimizning fidokorona mehnati va omilkorligi tufayli o`tgan yili mo`l hosil yetishtirildi. 4. Murtazayev O. Axrorov F.B. “Q ishloq xo’jaligi iqtisodiyoti”. -Toshkent, 2016.- 380b. Mazkur adabiyotning qishloq xo`jalik iqtisodiyotini umumiy holda tavsiflab berish bilan birgalikda 20 bobida alohida meva-sabzavotchilik mahsulotlarini yetishtirish, iqtisodiy samaradorligiga ta’sir e’tuvchi omillar, tannarxini pasaytirish va mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalari keng yoritilib berilgan. Qishloq xo`jalik korxonalarida iqtisodiy samaradorlikni oshirish va uning imkoniyatlariga ham alohida ahamiyat berilgan. 5. Jumayev O. Meva-sabzavotchilik majmuini isloh qilish yo`nalishlari //O`zbekiston qishloq xo`jaligi. –Toshkent, 2014. -¹4. -34-b. Muallif fikricha, meva-sabzavotchilik majmui samaradorligi yanada samarali bo`lishi uchun bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim: - Meva-sabzavot mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalar faoliyatini qayta ko`rib chiqib, ularni rekonstruksiya qilish, ya’ni zamon talablari darajasida tovar ishlab chiqaruvchitexnologiya hamda malakali mutaxassislar bilan ta’minlash; - aholidan meva-sabzavot mahsulotlarini sotib oluvchi punktlar tashkil etish hamda qayta ishlash korxonalarini sifatli xom-ashyo bilan ta’minlash; - qayta ishlash korxonalarining buyurtmasiga ko`ra, aholidan hamda dehqon bozorlaridan meva-sabzavot mahsulotlari sotib olish uchun tijorat banklaridan naqd pul va imtiyozli kredit ajratish yo`lga qo`yilsa mazkur yo`nalish yanada rivojlangan bo`lardi. 6. Yuldoshev J. Meva-sabzavotchilikka ixtisoslashgan fermer xo`jaliklarini rivojlantirishning ustuvor yo`nalishlari //O`zbekiston qishloq xo`jaligi. –Toshkent, 2013. -¹1. -31-b. Maqolada muallifning quyidagi fikrlari bilan tanishib o`tish mumkin. Qabul qilinayotgan qonun va me’yoriy hujjatlar asosnda fermer xo`jaliklarini tashkil etish, faoliyatini tartibga solish bo`yicha qator chora-tadbirlar amalga oshayotgan bir paytda, ularda oziq-ovqat, jumladan, meva-sabzavot ta’minoti nuqgai nazaridan tashkiliy-huquqiy jihatdan shakllantirishga e’tibor qaratilishi lozim. 7. Ergashev R.X. Qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti. –T.: EXTREMUM PRESS, 2011. -416 b. Darslikda qishloq xo’jaligi iqtisodiyoti fanining nazariy va amaliy asoslari kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablari asosida bayon etilgan bo’lib, agrar iqtisodiy islohotlar natijasida qishloq xo’jaligida xo’jalik yuritishning erkin bozor shakllariga o’tish va mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar salmog’i o’sib borishi, O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlari va qabul qilingan qonunlar, Prezident farmonlari hamda boshqa me’yoriy hujjatlarga asoslangan. Qishloq xo’jaligida mavjud yer-suv, moddiy-texnika va mehnat resurslaridan samarali foydalanishning hozirgi holati, qishloq xo’jalik korxonalarining barqaror shakllanishi, iqtisodiy samaradorligi ilmiy jihatdan asoslangan holda tahlil qilinib, istiqbolda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining barqaror sur’atda rivojlanish yo’nalishlari ochib berilgan. 8. Murtazayev O., G’aniyev I.M., Hasanov Sh.T., Ahrorov F.B.– Agrar siyosat va qishloq xo’jalik bozorlari. (O’quv qo’llanma) – S.: 2009 – 186 bet. Mazkur o`quv qo`llanmada O`zbekistonning agrar siyosati asosiy yo`naishlari, qishloq xo`jaligida yer va suv islohotlarini chuqulashtirish, qishloq xo`jalik bozorlari va turlari, oziq-ovqat havfsizligi muammoari, Jahon dsavdo tashkiloti faoliyati, moddiy-texnik resurslar, xizmat va savdo xizmati bozorlarining o`ziga xos hususiyatlari yoritib berilgan. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida meva- sabzavotchilikka ixtisoslashgan klasterlar tashkil etish, meva-sabzavotlar yetishtirish sifati va eksporti hajmini oshirish masalalari muhokamasiga bag‘ishlangan yig‘ilish. 09.12.2019 Agrar sohada hosildorlik va mehnat unumdorligini yanada oshirish maqsadida Prezident farmoni bilan O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasi qabul qilindi. Unda ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, qulay agrobiznes muhitini va yuqori qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish, sohada ilg‘or texnologiyalarni qo‘llash bo‘yicha qator muhim chora-tadbirlar belgilandi. 2. QISHLOQ XO’JALIGI MAHSULOTLARINI SAQLASHDA RESURSLAR SALOHIYATI VA ULARDAN FOYDALANISH HOLATI 2.1. Qishloq xo’jaligi mahsolotlarini saqlash omborxonalari Ombor- Bu qabul qilish, joylashtirish, to'plash, saqlash, qayta ishlash, ta'til berish va yetkazib berish uchun murakkab texnik tuzilma (bino, turli xil asboblar).Ushbu maqolada qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlashda foydalaniladigan omborlarning tuzilishi va turlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Meva va sabzavotlar turli xil usullarda saqlanadi. Yangi meva- sabzavotlar, shuningdek urug’liklar va kartoshka saqlaydigan inshoot yoki binolar meva-sabzavot ombori deb yuritiladi. Ular muvaqqat va doimiy bo’ladi. Muvaqqat omborlarga uyum, handaq, o’ra va boshqalar kiradi. Doimiy omborlar bir qavatli to’g’ri burchak shaklida yer ustiga yoki yerdan chuqurroq (1,5–2 m) qilib, betondan yoki g’ishtdan quriladi. Meva-sabzavot omborlari mahsulotni saqlash usullariga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Tabiiy usulda shamollatiladigan omborlar. 2. Ventilyator yordamida tashqi havo bilan sovitiladigan omborlar. 3. Sun‘iy usulda sovitiladigan sovutgichlar. 4. Atmosferasi boshqarilib to’riladigan sovutgichlar. 5. Muzxona va muzli omborlar. Meva va sabzavotlarning turli-tumanligi va ularni turli maqsadlarda saqlash, mahsulot yetishtiriladigan mintaqaning tabiiy sharoiti, xo’jalikning moddiy texnika imkoniyatlari mahsulot saqlashning turli xilda bo’lishini talab qiladi. Xo’jalikda yetishtirilgan mahsulotni saqlash usulini tanlashda muayyan saqlash usuli va texnologik rejimi albatta sinab ko’rilishi lozim. Bunda mahsulotni saqlash muddati ham hisobga olinishi kerak. Sabzavot va meva omborlarini ma‘lum texnologik rejimni boshqarib turiladigan va mexanizatsiyani keng joriy etish imkoniyati yaratilgan holda qurish mahsulotning sifatli saqlanishini va nobudgarchiligini kamaytirishni ta‘minlaydi. O’zbekistonda ko’pgina mahsulotlar dala sharoitida saqlanadi. Keyingi yillarda esa xo’jaliklarda statsionar omborxonalar qurishga katta ahamiyat bermoqdalar. O’zbekistonda muvaqqat omborlar–uyum va handaqlarda kartoshka va ildizmevalar (sabzi, sholg’om, turp va boshqalar) saqlanadi. Bunday omborlarda sabzavotlarni saqlash eng arzon, oddiy va hammabop usul bo’lib, qurilish jihozlari hamda materiallari talab qilmaydi. Shu bilan birga, muvaqqat omborlarda sabzavotlarni saqlashning bir qator kamchiliklari ham bor. Bunda barcha ishlarni amalga oshirish ob-havo sharoitiga bog’liq bo’lib, saqlanadigan mahsulotni nazorat qilish ancha qiyinlashadi. Shu sababli mahsulotlarning ancha ko’p qismi nobud bo’ladi. Handaq va uyumlar saqlanadigan mahsulotni ishlatish maqsadiga ko’ra, ya‘ni oziq-ovqatga ishlatiladigan mahsulotlar aholi punktiga, urug’liklar esa ekiladigan dalaga, yem-xashak maqsadida foydalaniladiganlari esa fermaga yaqin joyga joylashtiriladi. Ularni joylashtirishda uchastkaniig relyefi, shamolning yo’nalishi, yer osti suvlarining chuqurligi va tuproqning mexanik holati hisobga olinadi. Uyum va handaqlar uchun quruq, balandroq tekis bo’lgan joy tanlanadi. Bunda yer osti suvlari uyum va handaq tagidan 1 metr dan ziyod chuqurlikda bo’lishi lozim. Tuproqning mexanik tarkibi qumoq bo’lgani ma‘qul. Uyum va handaq tayyorlaydigan joyning yuza qismida o’simlik qoldiqlari va boshqa organik qoldiqlar bo’lmasligi lozim. Agar o’tgan yilgi uyum va handaqlar joylashgan joylarda yana mahsulot saqlashga to’g’ri kelsa, u joylar tekislanib 1 metr kvadrat maydonga 500 g hisobidan so’ndirilmagan ohak bilan zararsizlantiriladi. So’ngra yer 30–35 sm chuqurlikda haydalib, donli ekinlar ekiladi. Ekin yig’ishtirilgandan so’ng bu joyga uyum va handaqlar ishlanadi. Uyum va handaqlarning sig’imini aniqlashda mahsulotning hajm birligidagi massasini handaq va uyumning foydali hajmiga ko’paytirish lozim. Uyum va handaq tayyorlashda avtomashina yuradigan kenglikdagi yo’laklar qoldiriladi. Yo’laklar har juft uyum yoki handaqlar orasidan yoki ularning bosh qismida qoldiriladi. Uyum va handaqlar kuz va bahor vaqtlarida quyosh nuri va qish vaqtida sovuq shamoldan kam ta‘sirlanishi uchun iloji boricha uzunasiga sharqdan g’arbga qarab joylashtiriladi. Mahsulotning turi va tabiiy sharoitga qarab uyum va handaqning o’lchamlari turli xil bo’ladi. Ayniqsa, ularning ko’ndalang kesimi muhim ahamiyatga ega. Uyum va handaqlarning ko’ndalang kesimi ularniig sig’imini va mahsulot ajratib chiqargan issiqlikni tarqatish chegarasini belgilaydi. Bizning zonamizda handaq va uyumlarning o’lchamlari g’arbiy va o’rta zonalarga qaraganda kichikroq bo’ladi. Mahsulotni joylash oldidan albatta saralanadi, har bir uyum va handaqga mahsulotni bir kunda joylash kerak. Ayrim ildizmevalar sig’imi 20–25 kg li yashiklarga joylanib ham uyum va handaqlarga joylashtiriladi. Ventilyatsiyani yaxshilash maqsadida uyum va handaq bo’ylab o’rtasidan 30x30 sm o’lchamda ko’ndalang ariqcha qazib, unga taxta panjaralar o’rnatiladi. Har 50–60 sm oralatib havo so’rish naylari o’rnatiladi. Handaq va uyumlardagi mahsulotlar muzlamasligi uchun usti berkitiladi. Qishi sovuq zonalarda ularning usti qalinroq qilib yopiladi. Yomg’ir va qor suvlarini atrofga oqizish uchun handaq va uyumlarning atrofida sayoz ariqchalar qaziladi. Saqlash davrida uyum va handaqlar muntazam ravishda kuzatilib boriladi. Cho’kkanda va yoriqlar paydo bo’lganida darhol ochib nazorat ostiga olinishi lozim. Ombor maydoni 2 oy davomida ishlab chiqariladigan mahsulotning 75% ini saqlash uchun mo’ljallangan bo'lishi kerak. Konservalar yog'och yashiklar yoki karton qutilarda saqlanadi. Tayyor mahsulotni saqlash uchun idishlar turiga ko’ra yuklash me’yorlari qabul qilingan. Tayyor mahsulot ombori ishlab chiqarish korpusi bilan bitta blokda, sterilizatsiya bo’limiga yaqin holatda loyihalanadi. Ular ko’pincha bir qavatli bo’ladi. Mahsulot omborga joylashtirilganda elektrokara, avtovuklagichlar uchun yo‘laklar qoldiriladi. Yashiklar maxsus yuklagich mashina yordamida ustma-ust shtabellarga joylashtiriladi. Shtabel balandligi 5,5 m gacha bo’ l ishiga ruxsat etiladi. Omborlarning eni ishlab chiqarish sexlarining eni bilan teng yoki kattaroq o’lchamda loyihalanadi. Pollariga asfalt yotqiziladi. Transport o'tish yo'llari bir tomonlama harakat rejalashtirilganda transport eniga nisbatan 0,8 m cha, ikki tomonlama harakatlanishda esa 1,5 m gacha kattaroq bo’lishi kerak. Ombormng eshiklari eni 2 m, bo'yi 2,4 m dan kam bo'lmasligi kerak. Qish oylarida tayyor mahsulot muzlab qolmasligi uchun omborxonalar tegishli haroratgacha isitiladi Mahsulot muzlaganda uning sifati buziladi, bundan tashqari, suyuq qisimning hajmi ortishi natijasida shisha bankalar yorilishi mumkin. Shisha idishlar asosan maxsus taglik, ba’zan karton qutilarda olib kelinadi va saqlanadi. Saqlash uchun yengil konstruksiyali omborlar va usti yopiq maydonchalardan (bostirma) foydalaniladi. Bosh rejada shisha idishlar ombori temir va avtomobil yo’llariga yaqin qurilishi ko‘zda tutiladi. Shu bilan birga, omborlar idishlarni yuvish bo‘limiga yaqin bo’lishi kerak. Ularning orasida avtokaralar o’tadigan asfalt yo’llari tashkil qilinadi. Bunday omborlarda tayyor mahsulotni ham (50% gacha) saqlash mumkin. Omborxonalar ko‘pincha bir qavatli quriladi, ularda kolonnalarning miqdori minimal bo’lib ular orasidagi masofa 20-30 m yoki 40 mi bo’ladi. Ustini yopish uchun yig’iladigan konstruksiyalar ishlatiladi. Ko‘p qavatli binolarda 1 metr kvadratga tushuvchi ruxsat etilgan yuklama 20 k.N/m 2 , birqavatli omborxonalarda 80-100k.N/m 2 bo’lishi kerak. Omborxonalarni rejalashtirishda saqlash kameralarining o'lchamlanni tanlash muhimdir. Ularni hisoblashda shtabellar o'lchamlari qabul qilinadi. Bu o’lchamlar shtabel moduli deb nomlanadi. Unga o'tish joylari va shtabellarning kengligi kiradi va shtabel moduli ko’pincha 11 dan 20 m gacha bo‘ladi. Uning asosida kameralarning kengligi aniqlanadi, amalda uning kengligi 35 m dan oshmasligi kerak. Kamera uzunligi vink omborxonalar uchun 80-90 m, kichkina omborxonalarda 20m ni tashkil etadi. Saqlash kameralarining balandligi shtabellar balandligi va havo taqsimotiga asoslanib qilinadi. Rampalarning kengligi torozilar, mexanik jihozlarning gabaritlari va aylanish radiuslari, eshiklar, liftlarning joylanishiga qarab aniqlanadi. Temir yo‘l rampasining kengligi 7-8 m, avtomobil rampasi 8-9 m bo’lishi kerak. Rampalarning balandligi avtomobil yoki vagonlar polining balandligiga mos kelishi kerak. Avtomobillar har xil bo’lganligi sababli ba’zan trapdfun (ko’priklar) foydalaniladi Sovuq omborni uch turga bo'lish mumkin: sovuq saqlash ombori, chakana sovuq saqlash va ishlab chiqarish sovuq ombori. Ishlab chiqarish sovuq ombori, foydalanish xususiyatiga ko'ra, tovarlar etkazib berish nisbatan ko'p bo'lgan ishlab chiqarish maydonida qurilgan. Qulay transport va bozor aloqasi kabi omillarni ham ko'rib chiqing. Sovuq omborni quyosh nuri bo'lmagan va tez -tez issiq shamol o'tkazmaydigan, salqin joyda, bino ichida esa kichik sovuqxona qurgan ma'qul. Sovuqxonaning atrofida yaxshi drenaj sharoitlari bo'lishi kerak, yer osti suvlari past bo'lishi kerak. Sovuqxonaning tagida bo'linma bo'lishi yaxshi, shamollatish va quruqlikning saqlanishi sovuq saqlash uchun juda muhimdir. Bunga qo'shimcha ravishda, muzlatgichni qurishdan oldin, sovutgichning quvvatiga qarab mos keladigan quvvatli uch fazali elektr ta'minoti oldindan o'rnatilishi kerak. Sovuqxona suv bilan sovutilsa, suv quvurlarini yotqizish va sovutish minorasini qurish kerak. Qatorlar orasidagi yo'laklardan tashqari, sovuqxonaning hajmi yil davomida saqlanadigan qishloq xo'jaligi mahsulotlarining maksimal miqdoriga qarab tuzilishi kerak. Bu imkoniyat sovuq omborda saqlanadigan mahsulotlar egallashi kerak bo'lgan hajmga asoslangan. Qoziq bilan devor va ship orasidagi bo'shliqni va qadoqlash orasidagi bo'shliqni hisoblang. Sovuq saqlash imkoniyatini aniqlagandan so'ng, sovuqxonaning uzunligi va balandligini aniqlang. Sovuq ombor qurilishi ustaxonalar, qadoqlash va saralash xonalari, asboblar omborlari va yuklash joylari kabi zarur yordamchi bino va inshootlarni ham hisobga olishi kerak. Issiqlik izolyatsiyasining yaxshi ishlashi uchun sovuq saqlash uchun izolyatsiya materiallarini tanlash mahalliy sharoitga moslashtirilishi kerak. Bu iqtisodiy va amaliy bo'lishi kerak. Sovuq saqlash uchun issiqlik izolyatsion materiallarning bir necha turlari mavjud. Ulardan biri sobit shakli va spetsifikatsiyasiga ega, sobit uzunlik, kenglik va qalinlikdagi plastinkaga ishlov beriladi. Tegishli spetsifikatsiyaning saqlash plitasi saqlash korpusini o'rnatish ehtiyojlariga muvofiq tanlanishi mumkin. Yuqori va o'rta haroratli sovuq saqlash odatda 10 sm qalinlikdagi saqlash taxtasi, 15 sm qalinlikdagi saqlash taxtasi odatda past haroratli sovuq saqlash va muzlatgichli sovuq saqlash uchun ishlatiladi; boshqa turdagi muzlatgichni poliuretan ko'pik bilan püskürtmek mumkin va ma'lumotlarni to'g'ridan-to'g'ri quriladigan g'isht yoki beton omboriga sepish mumkin, va shakli o'rnatiladi Orqa tomoni ham namlikka chidamli, ham issiqlik o'tkazmaydigan. Zamonaviy muzlatgich omborining tuzilishi tayyor muzlatgich omboriga qarab rivojlanmoqda. Sovuq saqlash uchun komponentlar, shu jumladan namlikka chidamli qatlam va issiqlik izolyatsion qatlam tayyorlanadi va ularni joyida yig'ish mumkin. Narxi nisbatan yuqori bo'lishiga qaramay, qulay, tez va harakatlanuvchi qurilish afzalliklariga ega. Kichik hajmdagi sovuq omborlarda asosan germetik kompressorlar ishlatiladi, ular germetik kompressorlarning quvvati pastligi uchun nisbatan arzon. Sovuq saqlash sovutish tizimini tanlash asosan sovuq saqlash kompressori va evaporatatorni tanlashdir. O'rtacha kattalikdagi sovuq omborda odatda yarim germetik kompressorlar ishlatiladi. katta hajmli sovuq omborda germetik kompressorlar ishlatiladi. Qish faslida havo harorati keskin sovuq bo‘lganida, sabzavot va meva mahsulotlarini o‘rnatilgan tartibda saqlash oziq-ovqat xavfsizligini ta minlashdaʼ muhim o‘rin tutadi. Bugungi kunda, respublikamizda meva mahsulotarini saqlashga mo‘ljallangan 4426 tadan ortiq umumiy sig‘imi 1,5 mln tonna bo‘lgan sovutgichli omborxonalar mavjud. Sovutgichli omborxonalar mamlakatimizning har bir hududida bor. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 5-6 iyun kunlari Farg‘ona viloyatiga tashrifi davomida «O‘zeltexsanoat» uyushmasiga 2020-yil yakuniga qadar qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlashga mo‘ljallangan muzlatkichli omborxonalar ishlab chiqarish va ularga zamonaviy servis xizmatlarini ko‘rsatishni yo‘lga qo‘yilishi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi hamda viloyatlar tadbirkorlar va fermerlarga ushbu mahsulotlar taqdimotini o‘tkazish topshirilgan. Belgilangan topshiriqlarni bajarish hamda Respublikada sanoat muzlatkichlarining importi hajmlarini maqbullashtirish maqsadida “Texnopark” MChJ tomonidan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlashga mo‘ljallangan muzlatkichli omborxonalar ishlab chiqarish “Shivaki Frigo Cool” loyihasi amalga oshirilmoqda. Belgilangan vazifalarni amalga oshirish maqsadida joriy yilning 14-oktyabr kuni «O‘zeltexsanoat» uyushmasi mahalliylashtirish, sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish va importni optimalashttirish boshqarmasi Texnopark” MChJ vakillari bilan Namangan viloyatiga tashrif buyurdilar va viloyat hokimiyati ko‘magida Namangan shahridagi “Yoshlar markazi”da tadbirkorlar va fermerlar uchun ishlab chiqarilayotgan “Shivaki Frigo Cool” muzlatkichli omborxonalar taqdimotini o‘tkazdilar. Yig‘ilishda viloyatning 20 dan ortiq fermer hujaligi rahbarlari va tadbirkorlar hamda eksporterlar ishtirok etdilar. Texnopark” MChJ “Shivaki Frigo Cool” loyihasi doirasida zamonaviy muzlatkichli omborxonalarni to‘la mijozning talablariga binoan 500 dan 3000 tonna va undan katta hajmdagi muzlatkichli omborxonalar ishlab chiqarish imkoniyatlari mavjud bo‘lib, texnik xizmat va to‘la 3 yil kafolat xizmati ko‘rsatish yo‘lga qo‘yilgan. Mahsulot ishlab chiqarish jarayoni mahalliylashtirilgan bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonida mahalliy ishlab chiqaruvchi tarmoq va sanoat korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan sendvich panellar, havo sovutish tizimlari (shu jumladan teploobmennik, ventilyatsiya tizimi quvurlari) termo izolyatsiya, penopolistirol penoblok mahsulotlari, kabel va yoritish moslamalari ishlatilmoqda. Buning samarasida muzlatkichli omborxonalarni mahalliylashtirish darajasi o‘rtacha 40% ni tashkil etmoqda. Mijozning talablaridan kelib chiqqan holda muzlatgich omborxonalari Bock (Shtutgard, Germaniya), Bitzer (Zindelfingen, Germaniya), Frostcold (Italiya), Embraco (Santa Katarina, Braziliya), Tecumseh (Michigan, AQSh) kompressorlari bilan jihozlanishi mumkin. Shu jumladan aynan men tadqiqot olib borayotgan Kristall biznes stile korxonasida umumiy sig’imi 900 tonna har biri 75 tonna meva-sabzavotlarni saqlash imkoniyatiga ega 12 ta sovutgichli kameralar mavjud. Bu sovutgichli omborlar xitoydan keltirilgan bo’lib barchasi bir xil quvvatga ega. 2.2. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish. Mehnat resurslari mamlakat aholisining bir qismi bo`lib, ular xalq xo`jaligida ishlash uchun jismoniy imkoniyatlar, bilim va amaliy tajriba yig`indisiga ega bo`ladi. Ular o`zlariga aholining 16 dan 55 yoshgacha bo`lgan ayollarni, 16 dan 65 yoshgacha bo`lgan mehnatga qobiliyatli erkaklarni, shuningdek mehnatga yaroqlilik yoshidan katta yoki kichik xalq xo`jaligida haqiqatan band bo`lganlarni (ishlaydigan pensionyerlar va maktab o`quvchilari) qamrab oladi. Band aholi ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarish faoliyatiga jalb etilgan shaxsdir. Aholining band qismiga yollanib ishlaydiganlar, tadbirkorlar, erkin kasb egasi bo`lgan shaxslar, harbiy xizmatchilar, kasbiy ta’limning kunduzgi shaklida o`qiyotganlar kiritiladi. Qishloq xo`jaligida band aholi soni 15-16 mln. kishini tashkil etadi. 15-16 mln. kishi yoki xalq xo`jaligida band bo`lganlarning 48 % i qishloq xo`jaligida band. Qishloq xo`jaligi korxonalarida 4,1 mln. kishi yoki 38 % i ishlaydi. Bandlik iqtisodiy kategoriya sifatida ish joyi bilan ta’minlash va xo`jalik faoliyatida ishtirok etish bo`yicha odamlar orasidagi munosabatlar tizimini ifodalaydi. Aholining bandligi-odamlarning o`zlarining shaxsiy ehtiyojlarini qondirilishi bilan bog`liq bo`lgan va ularga mehnat daromadlari keltiruvchi, shuningdek, haq to`laydigan ishlarni bajarishi bilan bog`liq bo`lmagan (bola tarbiyasi, uy xo`jaligini yuritish ishlab chiqarishdan ajralgan holda o`qish ijtimoiy faoliyati) faoliyatlardir. Bandlik odamlarning faoliyat turlari bo`yicha taqismlashni izohlaydi. Aholining salmoqli qismi iqtisodiy faoliyat bilan bandlarni tashkil etadi. Iqtisodiy faoliyat bilan bandlar tovar ishlab chiqarish va turli xil xizmatlar ko`rsatishda qatnashib, shunga bog`liq holda o`z daromadlari borasida boshqa odamlar guruhi, shaxslar yoki jamiyat bilan munosabatga kirishuvchi shaxslar. Ularga quyidagi shaxslar kiradi: - haq olish uchun yollanib to`liq va to`liq bo`lmagan ish vaqtida ishlovchilar; - kasallik, kasalni parvarishlaganlik, ta’til, ish tashlash va shunga o`xshash sabablar bilan vaqtincha ishga bora olmaydiganlar; - tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchilar; va vaqtinchalik 5-6 %, rahbarlar va mutaxasislar ulushiga 2-3 % to`g`ri keladi. Tuzilma ko`plab omillar bilan aniqlanadi: korxonaning o`lchami va ixtisoslashganligi; uning integratsiyalashuv jarayonlarida qatnashuvi, tabiiy sharoitlar va boshqalar. U yoshi, jinsi, ma’lumot darajasi, ish staji, malakasi kabi qator belgilar bilan hisoblanishi mumkin. Ishchilarning ro`yxatga olingan o`rtacha miqdori yiliga ularning ro`yxatga olingan o`rtacha miqdorining hamma oylar bo`yicha jamlab olingan miqdorini 12 ga bo`lish yo`li bilan topiladi. Ishchilarning bir oyda ro`yxatga olingan miqdori, ro`yxatdagi ishchilar tarkibi sonini oyning har bir kalendar kuniga jamlash va olingan miqdorini oyning kalendar kunlari soniga bo`lish bilan hisoblanadi. Ishchilarning yillik o`rtacha miqdorini, xo`jalik ishchilarining bir yilda ishlagan vaqtini kishi/soat, kishi/kun) ish vaqtining yillik fondiga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Mehnat resurslarini qayta taqsimlash shakli – ishchi kuchi migratsiyasi, ya’ni mehnatga qobiliyatli aholi yashash joyining o`zgarishi va ko`chishi. Bunda mamlakat chegarasidan o`tib ketilishi yoki o`tilmasligiga qarab ichki va tashqi migratsiyani farqlaydilar. Ichki migratsiya (mamlakat hududi ichida, qishloqdan shaharga) – aholi tarkibining va joylashuvining o`zgarishi, bu bilan mamlakat aholisining soni o`zgarmaydi albatta. Tashqi migratsiya esa mamlakat aholi sonini kengaytirib yoki miqdorini ko`paytirib unga ta’sir etadi. Tashqi migratsiya mamlakatdan tashqariga doimiy yashash uchun ketgan va mamlakatga xorijdan yashash uchun kelgan odamlar soni orasidagi farqni o`zida aks ettiradi. Mamlakatimizning qishloq xo`jalik mahsulotlariga bo`lgan barcha talablarini qondirishda jonli va buyumlashgan mehnatning ahamiyati ulkan. Chunki u qiymatni yaratadi, qolaversa, insonning ongli–maqsadga yo`naltirilgan faoliyatidir. U bilan mehnat predmetlari hamda vositalari uyg`unlashgan holda ish jarayoni amalga oshiriladi. Bu jarayonning mahsuli qiymat hisoblanadi. Demak, talabni qondira olish qobiliyatiga yega bo`lgan mahsulotlarni yetishtirish, xizmatlarni bajarish insonning jonli faoliyati (mehnati) bilan mehnat predmetlari va vositalarining maqsadga muvofiq bog`lanishiga bog`liq. Ya’ni, inson mehnati + yer + traktor + chigit (urug`) + yoqilg`ilar ijobiy bog`lanishi natijasida paxta yoki bug`doy va boshqa qishloq xo`jalik mahsulotlari yetishtiriladi. Ularning miqdori, sifati bevosita yuqoridagi omillarga bog`liq. Lekin inson va uning ongli faoliyati bo`lmasa hyech qanday mahsulot yaratilmaydi, ish yoki xizmat bajarilmaydi. Shunday ekan, faqat inson o`zining ongli faoliyati bilan mahsulotlarni yaratadi, ishlarni, xizmatlarni bajaradi. Qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtirishda tabiiy sharoitning (harorat, yog`in va issiq kunlar miqdori) ahamiyati katta. Ishlab chiqarish inson mehnati hamda mehnat predmetlari va vositalari, tabiiy sharoitlarni e’tiborga olgan holda samrali uyg`unlashishini talab etadi. Inson shu ishlab chiqarish vositalarini ma’lum hududda, davrda ishga solib, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiradi. Bu jarayon bir qancha mehnat jarayonlarini o`z ichiga oladi. Jumladan, ekinlar yekiladigan yerlarni haydash, ekishga tayyorlash, yekish, suv berish, ishlov berish, hosilni terib olish va boshqalar. Ishlab chiqarish jarayonining samarasi, avvalo, insonning ongiga, bilimiga, malakasiga, munosabatiga, qolaversa, fan-texnika taraqqiyotiga, ishlab chiqarish vositalarining sifatiga, holatiga va nihoyat, tabiiy sharoitga bog`liq. Demak, inson o`z faoliyatini ularning barchasini oqilona, uddaburonlik bilan samarali ishga solishga qaratishi kerak. Shunday mehnat iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Uning tabiati ishlab chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Qishloq xo`jaligida mehnat tarmoqning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda quyidagi xususiyatlarga ega: - mehnat va uning samarasi tabiiy sharoit bilan bog`liqligi; - mehnatdan foydalanishga ishlab chiqarish mavsumiyligining ta’sir qilishi; - qishloq xo`jaligidagi mehnatning o`simliklar hamda tirik mavjudotlar (hayvonlar, o`simliklar) bilan uzviy bog`langanligi; - qishloqdagi mehnat saviyasi va bilim darajasining nisbatan pastligi; - o`simlikchilik va chorvachilik tarmoqlarida ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirilganlik va mexanizatsiyalashtirilganlik hamda elektrlashtirilganlik darajasi pastligi; - tarmoqda tor doiradagi ixtisoslashishning kamligi; - qishloq xo`jaligida sarflanayotgan mehnat tarkibida ayollar va yoshlar mehnati salmog`i (hissasi) ning ko`pligi; - qishloq xo`jaligida mehnatga to`lanayotgan haq va uning ijtimoiy himoyalanishi boshqa tarmoqlardagiga nisbatan pastligi va boshqalar. Ta’kidlangan xususiyatlar tarmoqda sarflanadigan mehnatning miqdoriga, sifatiga va samarasiga bevosita ta’sir etadi. Turlicha tabiiy sharoitda, har xil darajada ixtisoslashgan xo`jaliklarda bir xil ish jarayonlarini amalga oshirish uchun har xil miqdorda bir turdagi mehnat sarflanadi, uning samaradorligi ham bir-biridan farq qiladi. Kech kuz, qish va erta bahorda mehnat sarfi keskin kamayib, hosilni yig`ib olishda unga bo`lgan talab ortadi. Shu davrda mavsumiy ishchilar shartnoma asosida jalb etiladi. O`simchilik va chorvachilikda bajariladigan ishlarning ko`pchiligi yuqori darajada bilim va malaka talab yetmaydi. Qishloq xo`jaligidagi mehnat tarkibida ayollar mehnatining salmog`i hozirgi davrda ancha yuqori. Shuning uchun ham tarmoqda mehnatga to`lanayotgan haq kamroq. Tarmoqning yangi, unumli texnikalar bilan talab darajasida ta’minlanmaganligi ayrim ish jarayonlarini (sug`orish, chikanka qilish, hosilni yig`ib olish, chorva hayvonlarini oziqlantirish, sog`ish) to`liq mexanizatsiyalashtirish imkonini bermaydi, natijada oddiy jonli mehnat xarajatlari ortadi. Qishloq xo`jaligida mehnat jarayonini amalga oshirishda uning samarali bo`lishini ta’minlash uchun barcha xususiyatlarni e’tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo`jaligidagi mehnat qilish qobiliyatiga ega bo`lgan fuqarolarni mehnat resurslari deb ataladi. Ularning huquqiy asoslari tarkibi hamda faoliyati Respublika Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan «Mehnat kodeksi»da (04.1996y), «Aholini ish bilan ta’minlash to`g`risida»gi (05.1998y) qonunda batafsil ko`rsatilgan. Mehnat resurslari 16 yoshdan 65 yoshgacha bo`lgan erkaklar, 55 yoshgacha bo`lgan ayollar hisoblanadi. Shu bilan birgalikda mehnat qilish imkoniyatiga ega bo`lgan o`smirlar va nafaqaxo`rlar ham mehnat resursi sanaladi. Ularning tarkibida iqtisodiy faol mehnat qilish imkoniyatiga ega bo`lganlar alohida ahamiyat kasb etadi. Ularni 16-55 yoshgacha bo`lgan ayollar, 65 yoshgacha bo`lgan erkaklar tashkil yetadi. Ular mehnat resurslarining asosini tashkil etadi. Mehnat resurslari qishloq xo`jaligini rivojlantirishda ishlab chiqarish resurslarining eng faol omili sifatida katta ahamiyatga ega. Ular ishlab chiqarish jarayonida ongli ravishda qatnashib, ko`proq, sifatliroq mahsulotlarni talabni qondiradigan miqdorda yetishtirishga, ish va xizmatlarni bajarishga harakat qiladi. Shunday ekan, ulardan yil davomida to`liq, samarali foydalanishga erishish lozim. Buning uchun mehnat resurslaridan foydalanilayotganlik darajasini aniqlash kerak. Uni aniqlash uchun quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi: a) Mavjud bo`lgan mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsiyenti. Uni aniqlash uchun ishlab chiqarish jarayonida haqiqatda qatnashgan mehnat resurslari miqdorini (kishi) xo`jalikda shartnoma (buyruq) bo`yicha mavjud bo`lgan mehnat resurslari miqdoriga taqsimlanadi. Bu ko`rsatkichning darajasi birga yaqin bo`lgani yaxshi. Shunda u mavjud mehnat resurslaridan foydalanish yuqori bo`lganligidan dalolat beradi. b) Mehnat resurslarining xo`jalik faoliyatida qatnashishi (1 oyda, 1 yilda). Uning miqdorini xo`jalik faoliyatida jami sarflangan vaqtni sarflangan mehnat resurslarining umumiy miqdoriga taqsimlash natijasida aniqlanadi. Bu ko`rsatkichning mutlaq (absolyut) miqdori aniqlanayotgan davrdagi (oyda, yilda) bir kishining ish vaqti fondidan yuqori bo`lmaydi. Mehnat resurslarining har bir guruhi uchun amaldagi qonunlarda yillik yoki oylik ish vaqti fondi belgilanadi. Uning miqdorini bir yildagi kalendar kunlar miqdoridan barcha turdagi bayram (agar u qonun bo`yicha dam olish kuni hisoblansa), dam olish hamda ta’til (otpuska) kunlarini ayirish orqali aniqlanadi. Respublikada yillik ish vaqti fondi 276-286 kun miqdorida belgilangan. Bu iqtisodiy faol mehnat resurslarining yillik ish vaqti fondi hisoblanadi. O`smirlar uchun bu fond ularni ijtimoiy jihatdan himoya qilgan holda belgilangan. Xuddi shunday imtiyozlar inson salomatligi uchun zarur ishlarni bajaruvchilar uchun ham o`rnatilgan. d) Belgilangan ish vaqti fondidan foydalanish koyeffisiyenti ham aniqlanadi. U bir ishchi yoki xizmatchining ishlab chiqarishda haqiqatda ishlagan vaqtini (kishi- kuni, kishi-soatini) qonunda belgilangan miqdorda ishlashi lozim bo`lgan vaqtga taqsimlash natijasida aniqlanadi. Bu koeffitsiyentning miqdori birdan oshmasligi kerak. Agar u qanchalik kam bo`lsa, bu mehnat resursi foydali mehnat jarayonida kam qatnashganligidan dalolat beradi. e ) Mehnatning mavsumiylik koeffitsiyenti. Uning miqdorini bir yil, bir oy mobaynida eng ko`p ish kunini shu davrdagi eng kam ish kuni miqdoriga taqsimlash natijasida hisoblash mumkin. Uning miqdori ham 1-1,2 atrofida bo`lgani maqsadga muvofiqdir. Hozirgi vaqtda uning miqdori 2-2,3 ga teng bo`lmoqda. Bu mehnat resurslarining ishlab chiqarish jarayonida bir me’yorda qatnashmayotganligidan dalolat beradi. Bu holni yumshatish zarur. Buning uchun kam mehnat sarflanadigan oylarda ishlab chiqarishning boshqa sohalarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bu masalani har bir korxona o`zi ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda hal etishi mumkin. h ) Mehnatning unumdorligi darajasi. Uning mutlaq (absolyut) darajasini aniqlash uchun haqiqatda sarflangan jami ish vaqti miqdorini shu davrda ishlab chiqilgan mahsulot miqdoriga, qiymatiga hamda bajarilgan ish hajmiga taqsimlash zarur. Bu mehnatni tejash iqtisodiy qonunining talabi. Amaliyotda esa u haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulotning, bajarilgan ishning miqdori yoki qiymatini unga sarflangan ish vaqtiga taqsimlash natijasida aniqlanmoqda. Bunday usulda ular bir-birlarini inkor etmaydi, balki to`ldiradi. Bu ko`rsatkich yetishtirilayotgan bir birlikdagi (sen, tonna, so`m) mahsulot uchun qancha vaqt sarflanganligini yoki sarflangan bir birlikdagi vaqt evaziga qancha mahsulot yetishtirilganligining, xizmatlar bajarilganligining darajasini ifodalaydi. Mahsulot birligiga sarflangan jonli mehnat miqdori kamaysa yoki sarflangan bir birlik mehnat evaziga yetishtirilgan mahsulot birligi ko`paysa, mehnat unumdorligi oshganligidan dalolat beradi. Bu ko`rsatkich qishloq xo`jaligida ayrim ish, mahsulot turlari, davrlari hamda xo`jalik miqyosida natura hamda qiymat ko`rinishida aniqlanadi. Uning darajasini qiymat ko`rinishida bir necha yillar davomida aniqlashda qiyosiy baholardan foydalanish lozim. Shunda qishloq xo`jalik mahsulotlari baholari o`zgarishining ta’siri bartaraf etiladi. Yuqorida keltirilgan ko`rsatkichlar yordamida qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida qatnashayotgan mehnat resurslaridan qanday foydalanilayotganlik hamda sarflanayotgan mehnatning unumdorlik darajasi aniqlanib, chuqur tahlil etiladi. Shunga asoslangan holda kelajakda mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilash va sarflanishi zarur bo`lgan mehnatning unumdorligini oshirish uchun qanday tadbirlarni ishlab chiqish kerakligi belgilanadi. Bulardan tashqari qishloq xo`jaligida tarmoq sifatida band bo`lgan mehnat resurslari salmog`i ham aniqlanadi. Uning darajasi tarmoqda band bo`lgan mehnat resurslari miqdorini makroiqtisod darajasida, ya’ni respublika miqyosida band bo`lgan mehnat resurslari soniga taqsimlash natijasida aniqlanadi. Aniqlangan raqam 100 ga ko`paytiriladi. Chunki u foizda ifodalanadi. Bu ko`rsatkichni qishloq xo`jaligi tarkibidagi tarmoqlar (o`simchilik, chorvachilik, paxtachilik) doirasida ham aniqlash mumkin. Bunda qishloq xo`jaligi asos qilib olinadi. Ichki tarmoqlarning shunga nisbatan salmog`i aniqlanadi. Tarmoq miqyosida mamlakat qishloq hududlarida yashayotgan aholining qanday salmoqqa yegaligi, qishloq xo`jaligida bandligi ham aniqlanishi mumkin. Uning darajasini aniqlash uchun qishloq xo`jaligida band bo`lgan mehnat resurslarining umumiy miqdorini qishloq hududlarida yashayotgan umumiy aholi miqdoriga taqsimlab, 100 ga ko`paytirish kerak. Chunki bu ko`rsatkich foizda aniqlanadi. Shu ko`rsatkichlar yordamida makroiqtisod doirasida qishloq xo`jalik tarmog`ida band bo`lgan mehnat resurslarining salmog`i, ular mehnatining unumdorlik darajasi aniqlanib, tahlil qilinishi mumkin. Shuning natijasida tarmoqda mehnat resurslarining bandligiga oid chora-tadbirlar makroiqtisod doirasida ishlab chiqilishi mumkin. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslarining miqdoriga, tarkibiga, malakasiga va ulardan foydalanish samaradorligiga bog`liq. Qishloq xo`jaligida mehnat resurslariga mehnatga yaroqli erkaklar -16 dan 65 yoshgacha, ayollar -16 dan 55 yoshgacha, shuningdek qishloq joyda yashovchi o`smirlar va nafaqaxo`rlar kiradi. Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnat resurslari tarkibiga 1. Doimiy; 2. Mavsumiy; 3. Vaqtinchalik ishchilar, shuningdek, shtatda turuvchi; 4. O`smirlar; 5. Nafaqaxo`rlar kiradilar. Shu jumladan: 1. Doimiy ishchilarga - muddatsiz ishga qabul qilinganlar; 2. Mavsumiy ishchilar - 6 oygacha muddatga qabul qilinganlar; 3. Vaqtinchalik ishchilarga - 2 oygacha muddatga qabul qilinganlar kiritiladi. 2.3. Moddiy resurslari va ulardan foydalanish. Moddiy-texnika resurslarisiz qishloq xo`jalik mahsulotlari (tovar va xizmatlari) ishlab chiqarishni tashkil etib bo`lmaydi. Qishloq xo`jaligida moddiy- texnika resurslari va boshqa turdagi resurslar o`rtasida juda katta bog`lanish mavjudki, bu bog`lanish bevosita ishlab chiqarishga ta’sir qiladi. Masalan, ishlab chiqarishda bir turdagi moddiy-texnika vositalaridan (yem-xashak, o`g`itlar, qurilish materiallari va hokazo) foydalanish moddiy biologik resurslar (mahsuldor chorva va parranda, baliq, suv, o`tlar, o`simliklar va hokazo) bilan birgalikda mahsulotning moddiy asosini tashkil etadi. Boshqa turdagi moddiy-texnika resurslari (ish qurollari, mashinalar, texnologik uskunalar, yoqilg`i moylash materiallari, veterinar preparatlar, o`simliklarni himoyalash vositalari, xo`jalik asbob-uskunalari va hokazo) esa tayyor mahsulotni shakllantirishda faol ravishda ishtirok etadi. Moddiy- texnika resurslarining yana bir qismi (energitik mashina, uzatish uskunalari, transport vositalari, ishlab chiqarish bino va inshootlari va hokazo) ishlab chiqarish jarayonining umumiy shart-sharoitlarini ta’minlaydi. Yana bir qismi esa xo`jalik yuritishdagi shart-sharoitlarni ta‘minlab beradi. Bular umumxo`jalik xizmatlari uchun uskunalar va binolar, ta‘mirlash ustaxonalari, omborxonalar va hokazo. Agrosanoat majmuasining moddiy – texnika resurslari deganda majmua tarmoqlarida, uning xo`jalik yurituvchi sub’yektlarida mavjud barcha asosiy fondlar, xo`jalik inventarlari yig`indisi tushuniladi. Agrosanoat majmuasi tarmoqlarining, ayniqsa, qishloq xo`jaligining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash katta ahamiyatga ega. Chunki ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashganlik darajasi bevosita tarmoqda, xo`jaliklarda mavjud texnikaning miqdori va sifatiga bog`liq. Agar texnikalar yetarli miqdorda bo`lmasa, demak, qishloq xo`jaligi ishlarini agrotexnik muddatlarida bajarish mumkin emas. Bu, o`z navbatida, barcha natijaviy ko`rsatkichlarning pasayishiga olib kelishi turgan gap. Birgina shu misolning o`zi ishlab chiqarishda moddiy-texnika resurslarining ahamiyati qanchalik katta yekanligini ko`rsatadi. Har qanday tarmoqning moddiy-texnika bazasi ishlab chiqarishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Ma’lumki, ishlab chiqarish jarayoni yuz berishi uchun, asosiy fondlar, xomashyolar, mehnat resurslari va tadbirkorlik qobiliyatlari bo`lishi va ular birgalikda faoliyat ko`rsatishi lozim. Shu bilan birga, qishloq xo`jaligi iqtisodiyotining ba‘zi bir tarmoqlarida (chorvachilik, o`simlikchilik, o`rmonchilik, baliqchilik va boshqalar) moddiy- texnika resurslarining bevosita yordami bilan mahsulot ishlab chiqarishning tabiiy- biologik jarayonlari amalga oshiriladi. Ba‘zi tarmoqdarda esa (ovchilik, suv resurslarini qayta tiklash, sanoat va hokazo) chet mamlakatlarda inson qatnashmay turib, moddiy-texnika resurslari yordamida ishlab chiqarish amalga oshiriladi, ya’ni avtomatlashtirish, mexanizatsiyalash orqali moddiy-texnika resurslarining o`zi ishlab chiqarishni amalga oshiradi. Albatta, qishloq joylarida ishlab chiqarishni malakali ishchi kuchisiz, yer- suv, biologik va mineral resurslarsiz, umuman tabiiy resurslarsiz amalga oshirib bo`lmaydi. Moddiy-texnika resurslariga ega bo`lish uchun esa moliyaviy resurslar zarur bo`ladi. Yerning cheklanganligi va biologik resurslarning muhim xususiyatlari ishlab chiqarishga yo`naltirilgan moddiy-texnika resurslarining muhim xususiyatlari ishlab chiqarishga yo`naltirilgan moddiy-texnika resurslarining, shuningdek ishlab chiqarish texnologiyasining sifati va miqdoriga, ularning o`zaro birikib ishlashlariga bo`lgan talablarini yanada kuchaytiradi. Maqsad – mahsulotni sifatli qilib, xarajatlarni kamaytirish ekan, avvalo resurslardan yuqori saviyada va tejamli foydalanish kerak. Moddiy-texnika resurslariga bino-inshootlarning ichida joylashgan barcha mashina, transport vositalari, materiallar bilan birga ekin uchun urug`liklar, ko`p yillik o`simlik va daraxtlar, ko`chatlar, o`rmon, suv omborlari va hokazolar ham kiritiladi. Shuningdek, ishlab chiqarish – texnik potentsial degan tushuncha mavjudki, u qishloq xo`jaligida istiqbolda ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun mavjud bo`lgan va yaratilajak moddiy-texnika resurslarining baholanishi, boshqa resurslar bilan bo`lgan munosabatlar, ishlab chiqarishdagi kuch quvvati va boshqa xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Moddiy-texnika resurslarining muhim ahamiyatga ega ekanini yuqoridagi fikr-mulohazalardan bilib oldik. Ularning xususiyatlari to`g`risida gapirsak, eng avvalo qishloq xo`jaligida moddiy-texnika resurslarining o`ziga xos bo`lgan xususiyatlariga to`xtalish lozim: Birinchidan, resurslar tarkibida kelib chiqishi, ishlatilishi, vazifalari va turlariga ko`ra xilma-xillikka ega bo`lgan vositalar mavjudki, ularsiz ishlab chiqarish sodir bo`lmaydi. Xususan, qishloq xo`jalikgining moddiy-texnika resurslari tarkibida energetik va ishchi mashinalar, texnologik uskunalar, traktor (universal va haydaydigan), o`zi yurar shassi, statsionar issiq dvigatellar, yer qazuvchi meliorativ va boshqalar, texnologik mashinalar; yuk avtomobillari va boshqalar, transport mashinalar, traktor tirkamalari, chorvachilik fermalari uchun uskunalar, yerga ishlov berish va hosil yig`ish uchun maxsus ishchi mashinalari borki, ularsiz ishlab chiqarish to`xtab qoladi. Faqatgina energetik mashinalarning o`zi qishloq xo`jaligida energetik quvvatning 80 foizini yaratadi. Ushbu mashinalarning alohida vazifasiga ko`ra yoki tizimli ravishda ishlashi insonni og`ir va charchatuvchi mehnatdan ozod qilib, qo`l mehnati bilan bajarib bo`lmaydigan ishlarni texnologik jarayonlar vositasida amalga oshiradi. Shuning bois alohida tarmoqlar uchun qishloq xo`jalik resurslari tarkibida kompleks mashinalardan foydalanish zaruriyati tug`iladi. Ikkinchidan, moddiy-texnika resurslari qayta yaratilishi mumkin. Bu hodisa esa sanoat ishlab chiqarishi hisobida sodir bo`ladi. Shu bilan birga, xo`jalik faoliyati jarayonida ushbu resurslarning jismonan va ma‘naviy eskirishini hisobga olib, ularni yangi usul va texnologiyalar asosida yanada sifatliroq va miqdor jihatdan ko`proq qilib yaratish talab etiladi. Uchinchidan, qishloq xo`jaligida moddiy-texnika resurslari joriy etish cheklangan hisoblanadi. Bu cheklanish iqtisodiy shart-sharoitlardan kelib chiqib, qayta ishlanishiga zamin yaratadi. Asosiy cheklanish omillariga sanoat quvvatlari, resurs ishlab chiqaruvchilar taklifi, qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarning to`lov qobiliyati, tovar ayirboshlash shart-sharoitlari kabilarni kiritish mumkin. To`rtinchidan, qishloq xo`jaligi uchun hududiy birlik xarakterlidir, shunga ko`ra moddiy-texnika resurslarning ko`p sonli qishloq joylarda birdek xizmat ko`rsatish kontsentratsiyasi ta’minlanadi. Beshinchidan, moddiy-texnika vositalarining qishloq xo`jaligi maqsadlariga mo`ljallangan hissasi boshqa alohida tarmoqlarnikiga ko`ra kattaroq bo`ladi. Bulardan tashqari, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishda moddiy-texnika vositalaridan foydalanishning yana quyidagi xususiyatlari mavjud: - qishloq xo`jaligining o`zi mavsumiy xarakterga egaligini inobatga olib, moddiy-texnika vositalaridan foydalanish ham mavsumiy xarakterga egadir. Bu esa, ulardan foydalanish samaradorligini oshirish bilan bog`liq muammolarni keltirib chiqaradi; - moddiy buyumlashgan ko`rinishdagi moddiy-texnika resurslari tabiiy sharoitlar ta’siriga uchraydi va ularni saqlash ma‘lum miqdorda sarf-xarajatlarni talab etadi; - qishloq xo`jalikda foydalaniladigan moddiy-texnika resurslari tarkibiga jonli organizmlar, o`simliklar va chorva mollari ham kiradi; - ishlab chiqarishda foydalaniladigan ayrim moddiy resurslar shu xo`jalikning o`zida yaratiladi (chorvachilikda foydalaniladigan yem-xashak, o`simlikchilikda urug`lik, organiq o`g`itlar va boshqalar). Qishloq xo`jaligida moddiy-texnika resurslarining turkumlanishi asosan: kelib chiqishi, moddiy-ashyoviy turi, faoliyat turi, mulk shakllari, xo`jalik sub‘ektlari taqsimoti, amalda foydalanish imkoniyatlari va boshqalarga qarab amalga oshiriladi. Hozirda mamlakatimiz qishloq xo`jaligining mexanizatsiyalashganlik darajasini oshirish, asta-sekinlik bilan uni sanoat asosiga o`tkazish borasida ishlar olib borilayapti. Bu qishloq xo`jaligi taraqqiyotining ob’yektiv yo`nalishlaridan biridir. Qishloq xo`jaligini intensiv rivojlantirish hozirgi bosqichida mavjud ishlab chiqarish potensialining samaradorligini oshirishda moddiy-texnika bazasini kengaytirish qayta tashkil qilish va rekonstruksiya qilish birlamchi ahamiyatga egadir. Qishloq xo`jaligini moddiy-texnika bazasi deganda, qishloq xo`jaligida mavjud bo`lgan barcha mehnat vositalari va mehnat buyumlari yig`indisiga tushuniladi. Uning tarkibiga yer resurslari, ishlab chiqarish imoratlari, inshoatlari, qishloq xo`jaligi mashinalari va jihozlari, transport vositalari, mahsuldor va ishchi hayvonlari, ko`p yillik daraxtlar, suv resurslari, urug`lik, chorva ozuqalari, neft mahsulotlari, o`g`it, kimyo vositalari va boshqalar kiradi. Hozirgi paytda ASMda foydalanilayotgan ishlab chiqarish fondlari jami xalq xo`jaligi fondlarining 35-40% tashkil etadi. Ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish fondlari jamoa mehnatining jamg`arilishi bir yo`la to`la aylanish — ya’ni ularni pul shaklidan moddiylashgan buyum shakliga, moddiylashgan buyum shaklidan tovar shakliga, tovar shaklidan pul shakliga aylanish - davrida namoyon bo`ladi. Qishloq xo`jaligida ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonida iqtisodiy ahamiyatiga, qo`llanish usullariga va xizmat qilish muddatiga qarab asosiy va aylanma fondlarga bo`linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb, ishlab chiqarish jarayoni da bir necha bor ishtirok etib, o`zining tashqi ko`rinishini o`zgartirmaydigan, qiymatini mahsulot tannarxiga asta-sekinlik bilan o`tkazib boruvchi vositalarga aytiladi. Bularga ishlab chiqarish binolari, inshoatlar, mashina va asboblar, transport vositalari, xo`jalik va ishlab chiqarish inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko`p yillik daraxtlar va boshqa, ya’ni bir yildan ortiq ishlatiladigan vositalar kiradi. Qishloq xo`jaligining moddiy resurslari tarmoqda foydalaniladigan va foydalanilmaydiganlarga bo`linadi. Tarmoqda u yoki bu maqsadda foydalanilayotganlari – foydalanilayotgan resurslarni, tarmoqda mavjud bo`lib, ayrim ob’yektiv va sub’yektiv sabablarga ko`ra, vaqtincha foydalanilmayotganlari esa foydalanilmayotgan zahira resurslarni tashkil etadi. Foydalanilayotgan zahira resurslarga zahiradagi meliorativ yerlar, ayrim suv havzalaridagi suvlar, o`rmonzorlar kiradi. Davlatning, aholining hamda tashqi bozorning talablarini sifatli qishloq xo`jalik mahsulotlari bilan qondirish uchun ularni yetishtirishni ko`paytirish ob’yektiv zaruriyat hisoblanmoqda. Buning uchun talab etilgan miqdorda turli xildagi resurslar mavjud bo`lishi kerak. Masalan, yer, suv, bino, inshootlar, mashinalar, traktorlar, o`rmon, bog`lar, chorva hayvonlari, tabiiy resurslar (yog`in, harorat) kimyoviy vositalar, mehnat resurslari. Lekin bu moddiy-texnika resurslari tarkibiga mablag`lar, mehnat resurslari va boshqalar kirmaydi. Ulardan boshqalari qishloq xo`jaligining moddiy-texnika resurslarini tashkil etadi. Shu resurslar yordamida qishloq xo`jaligida turli xildagi ishlar, xizmatlar bajarilib, mahsulotlar yetishtiriladi. Ularning sifatini, holatini yaxshilash, yangilarini yaratish maqsadida fan-texnika taraqqiyoti amalga oshiriladi. Shuning natijasida serhosil, tezpishar navlar, sermahsul chorva zotlari, har tomonlama qulay va samarali hisoblangan texnikalar, ilg`or texnologiyalar yaratildi. Ishlab chiqarishda bevosita ishlatiladigan resurslar yordamida turli xildagi mahsulotlar ishlab chiqariladi, ishlar va xizmatlar bajariladi. Ularga ekin ekilgan yerlar, yaylov va pichanzorlar, ekinlarni sug`orish uchun sarflanayotgan suvlar, mashina, yer haydayotgan, ekinlarga ishlov berayotgan traktorlar, hosilni yig`ishtirib oladigan barcha turdagi kombaynlar, mahsulotni ko`paytirish uchun sarflanayotgan kimyoviy vositalar, o`g`itlar, hayvonlarga berilayotgan yem- xashaklar, chorva hayvonlari, mevali daraxtlar va boshqalar kiradi. Shular yordamida ko`proq, yaxshiroq mahsulot yetishtirish ta’minlanadi. Korxonalarning ombor, idora binolari, ayrim inshoatlari, texnikalari, aloqa vositalari, kompyuterlari ishlab chiqarish jarayonida bilvosita qatnashadilar. Ularni mahsulot yetishtirishga bevosita aloqasi cheklangan. Moddiy-texnika resurslarining mahsulot yetishtirishda, qishloq xo`jaligini rivojlantirishda ahamiyati ulkan. Shuning uchun ularni yaratish, barpo etish, takror ishlab chiqarish zarur. Shu bilan birga ular mehnatning xarakterini o`zgartirib, unumdorligini yuksalishini ta’minlaydi. Masalan, xo`jalikning moddiy-texnika bazasi qanchalik mustahkam (u zamonaviy mashinalar, traktorlar, kombaynlar, stanoklar) ta’minlangan bo`lsa, barcha ishlar shu texnika vositalari yordamida bajarilishi ta’minlanadi. Mehnatning industrlashganligini ko`rsatuvchi bunday sharoit natijasida qo`l kuchi bilan bajariladigan ishlar kamayadi. Bu mehnatning xarakteri o`zgarayotganligidan dalolat beradi, ayni paytda ishchi-xizmatchilarning bilimi, malakasi oshirilishi talab etadi. Qishloq xo`jaligining moddiy-texnika resurslari o`ziga xos bir qancha xususiyatlarga ega. Ayrim moddiy resurslar tabiat mahsuli hisoblanadi. Jumladan, yer, suv, harorat, yog`ingarchilik (ular haqida yer va suv resurslari masalalariga bag`ishlangan bobda batafsil to`xtalib o`tilgan). Ularning barpo etilishi hamda takror ishlab chiqarilishi ko`proq tabiatga bog`liq. Lekin qishloq xo`jaligida band bo`lgan fuqarolar o`zlarining bilimlarini, tajribalarini hamda tadbirkorligini ishga solgan, fan-texnika yutuqlaridan, ilg`or texnologiyalardan foydalangan holda bu tabiiy omillardan samarali, o`rinli foydalanishga harakat qilib, aksariyat hollarda yaxshi natijalarga erishadilar. Shuning uchun ham tarmoq ishlab chiqarishi tabiatga ham bog`liq. Qishloq xo`jaligi moddiy-texnika resurslari tarkibiga chorva hayvonlari, o`simliklar, mevali daraxtlar qatnashishi tarmoqning muhim xususiyati ekanligiga alohida e’tibor berish, shuningdek, sanoat tarmoqlarida ishlab chiqarilgan moddiy- texnika vositalari, traktorlar, mashinalar, mexanizmlar, dastgohlar, kimyoviy vositalar, yoqilg`i, yonilg`i hamda yog`lovchi materiallar va boshqalarning ishtirokini ham e’tiborga olish lozim. Qishloq xo`jaligini intensiv rivojlantirish hozirgi bosqichida mavjud ishlab chiqarish potensialining samaradorligini oshirishda moddiy-texnika bazasini kengaytirish qayta tashkil qilish va rekonstruksiya qilish birlamchi ahamiyatga egadir. Qishloq xo`jaligini moddiy-texnika bazasi deganda, qishloq xo`jaligida mavjud bo`lgan barcha mehnat vositalari va mehnat buyumlari yig`indisiga tushuniladi. Uning tarkibiga yer resurslari, ishlab chiqarish imoratlari, inshoatlari, qishloq xo`jaligi mashinalari va jihozlari, transport vositalari, mahsuldor va ishchi hayvonlari, ko`p yillik daraxtlar, suv resurslari, urug`lik, chorva ozuqalari, neft mahsulotlari, o`g`it, kimyo vositalari va boshqalar kiradi. Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb, ishlab chiqarish jarayoni da bir necha bor ishtirok etib, o`zining tashqi ko`rinishini o`zgartirmaydigan, qiymatini mahsulot tannarxiga asta-sekinlik bilan o`tkazib boruvchi vositalarga aytiladi. Bularga ishlab chiqarish binolari, inshoatlar, mashina va asboblar, transport vositalari, xo`jalik va ishlab chiqarish inventarlari, ishchi va mahsuldor hayvonlar, ko`p yillik daraxtlar va boshqa, ya’ni bir yildan ortiq ishlatiladigan vositalar kiradi. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi ularning asosiy ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlanganligi darajasiga bog`liq. Asosiy vositalar bilan yetarli darajada ta’minlanmaslik mahsulot miqdori va mehnat unumdorligining sekin o`sishiga hamda mahsulot tannarxining oshishiga, takror ishlab chiqarish manbalarinig kamayishiga olib keladi. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishini asosiy ishlab chiqarish vositalar bilan ta’minlanganligining absolyut ko`rsatkichi sifatida fondlar bilan ta’minlanish koeffitsiyenti-dan foydalanish mumkin. Bu ko`rsatkich mavjud mehnat vositalarini ularning normativ iste’moliga nisbatan topiladi. Asosiy vositalar qayta baholangandan keyin korxona balansida ana shu tiklanishga doir bahosi bilan hisobga olinadi. Yangidan sotib olingan asosiy vositalar – ushbu bosqichda bozorda shakllangan boshlang`ich qiymat bo`yicha hisobga olinadi. Sanoat ishlab chiqarishning asosiy vositalari mashina-traktor ustaxonalari yordamchi ishlab chiqarishning obyektlari va jihozlari, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bo`yicha ishlab chiqarish quvvatini qamrab oladi. Asosiy vositalar qayta baholash koeffisiyentlari ishlab chiqarilgan bo`lib, u quyidagi jadvalda keltiriladi. 2.3.1-jadval Asosiy vositalar, o`rnatishga mo’ljallangan va qurilishi tuganlanmagan ob’ektlar va uskunalar qiymatini qayta baholash koeffitsiyentlari Asosiy vositalarning guruhlari Asosiy vositalarini qiymatini ular xarid qilingan (tayorlangan, qurilgan) davrlar bo`yicha qayta baholash koeffisiyentlari 20 1 2 yil 2017 yil 2022 yil Ishlab chiqarish va noishlab chiqarish b inolar 1,087 1,109 1,002 Insho a tlar 1,087 1,109 1,002 Uzatma qurilmalar 1,142 1,165 1,014 Mashina va asbob-uskunalar: Quvvat mashinalari va uskunalari 1,105 1,128 1,013 Ishchi mashinalar va asbob- uskunalar 1,105 1,128 1,013 Asboblar va laboratoriya asbob- uskunalari 1,105 1,128 1,013 Hisoblash texnikasi 1,000 1,000 1,000 Boshqa mashina va asbob- uskunalar 1,105 1,128 1,013 Transport voistalari: Yengil avtomobillar 1,132 1,156 1,008 Boshqa transport vositalari 1,103 1,126 1,012 Asbob uskunalar 1,098 1,120 1,020 Ishlab chiqarish va xo`jalik inventari (mebelsiz) 1,098 1,120 1,020 Boshqa asosiy vositalar 1,083 1,106 1,018 2.3.1 -jadval ma’lumotlaridan ko`rinib turibdiki , 2022 yilda asosiy vositalarning qayta baholash qiymatlari kamaygan. Shuningdek, asosiy vositalar tashkilot yoki korxonalarning balansdagi turar joy obyektlari, ularni qayta baholash bo`yicha boshqa me’yoriy xujjat mavjud bo`lmagan taqdirda 1,000 koeffisiyenti bilan qayta baholanadi. 3 MAMLAKATNI MODERNIZA T SIYALASH SHAROITIDA QISHLOQ XO’JALIK RESURSLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINING HOZIRGI HOLATI TAHLILI 3.1 Iqtisodiy samaradorlik tushunchasi ko rsatkichlari va ularniʻ hisoblash usullari Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining iqtisodiy samaradorligi haqida masala ko`rilganda, «Samara» va «Samaradorlik» - tushunchalarining bir xil emasligini ko`zda tutish kerak. «Samara» termini qandaydir jarayonning natijasini bildiradi. Umumiy ko`rinishda har qanday ishlab chiqarishning samarasi shaklida uning vazifasi – ishlab chiqarishning maqsadini amalga oshiruvchi pirovard mahsulot yuzaga chiqadi. Bir tomondan, u o`z tarkibiga ma’lum davrdagi harakatdagi ishlab chiqarish resurslarining moddiy natijasi yig`indisini oladi, boshqa tomondan – ishlab chiqarishning pirovard maqsadi faqat bevosita ishlab chiqarilgan moddiy boyliklarning hajmida mujassamlashgan bo`ladi. «Samara»- qishloq xo`jalik mahsulotlari shaklida (natura va pulda) ishlab chiqarish resursi, xarajat, foyda sferasida esa iqtiodiy, shuningdek xodimlarning yashash va ishlash sharoitini ham aks ettiruvchi sotsial o`sish bo`lishi mumkin. Ishlab chiqarishning iqtiodiy samaradorligi iqtiodiy samaraning (natijaning) resurslarga (xarajatlarga) nisbati yoki aksincha usul bilan aniqlanadi: S(n) R(x) IS= ------ ; ------- R(x) S(n) Iqtiodiy samaradorlik darajasi qanday bahodagi resurslar hisobiga iqtiodiy samaraga erishilganliging bildiradi. Samara qancha katta va xarajat shuncha kichkina bo`lsa, ishlab chiqarish iqtiodiy samadorligi shuncha katta bo`ladi va aksincha. Resurslar va iqtiodiy samaradorlik o`rtasida ma’lum bir aloqa mavjud. Xarajatlar ikki xil bo`lishi mumkin: jonli va buyumlashgan. Jonli mehnat, asosiy va moddiy aylanma vositalarning absalyut miqdori resurslar (xarajatlar) sifatida, ular miqdorining kamayishi va ularni tejash – iqtiodiy samara shaklida ko`rinadi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishning iqtiodiy samaradorligi mohiyati, uning kriteriyasi va ko`rsatkichlari orqali amalga oshadi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishda iqtiodiy samaradorlikni aniqlashda obe’ktiv iqtiodiy qonunlarni moddiy ishlab chiqarishning shu tarmog`ida ko`rinish shakllarini ifodalaydigan ko`rsatkichlar tizimidan foydalanish tavsiya etiladi. Iqtiodiy samaradorlik ko`rsatkichlar tizimining amaliy ahamiyati, ishlab chiqarish resurslar samaradorligini umumlashgan holda aks ettirishdan, uning mezonining mutloq va nisbiy ko`rsatkichlarini hisoblash usullaridan foydalanishni taqozo etadi. Yuqorida bayon qilingan, ishlab chiqarish samara (natija)si va ishlab chiqarish resurs (xarajat)lari to`g`risidagi asosiy metodologik sharoitlarga mos, shuningdek qishloq xo`jalik ishlab chiqarishi iqtiodiy samaradorligining umumlashtiruvchi ko`rsatkichga bo`lgan talabni hisobga oladigan ko`rsatkich resurs qaytimi (resurs sig`imi) hisoblanadi. U qo`llanilgan resurslar potesialidan foydalanishning samaradorligini xarakterlaydi. Xarajatlar konsepsiyasining samaradorligining umumlashtiruvchi ko`rsatkichi – rentabellik hisoblanadi va iste’mol qilingan resurslarning qaytimini ifodalaydi. Mamlakatimizdagi boshqa tarmoqlar singari fermer xo`jaliklarida ham rentabellikning oshib borishi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Korxonalarning foydalilik yoki zararlilik darajasini belgilash uchun rentabellik ko`rsatkichidan foydalaniladi. Rentabellik qishloq xo`jalik ishlab chiqarishning iqtiodiy samaradorligini o`zida aks ettiruvchi umumlashgan ko`rsatkich hisoblanadi. U foydalanilgan va iste’mol kilingan ishlab chiqarish resurslari - mehnat, yer-suv, moddiy hamda ishlab chiqarishni tashkil etish, boshqarish xarajatlari orqali yetishtirilgan mahsulotdan olingan samaraning miqdor va sifatini, ishlab chiqarishni kengaytirilgan tarzda rivojlantirish imkoniyatini, xodimlarning o`z mehnatlari natijasidan moddiy manfaatdorligini aks ettiradi. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarish rentabelligining mutloq ko`rsatkichi bilan bir qatorda uning nisbiy ko`rsatkichidan ham foydalaniladi. "Korxonaning moliyaviy tahliliga doir uslubiy tavsiyalar (instruksiya)" bo`yicha rentabellikning 5 ta moliyaviy koeffisiyentlari keltirilgan. 1.Mahsulot sotishning rentabelligi koeffisiyenti sotilgan mahsulot birligiga qancha foyda to`g`ri kelishini ko`rsatadi. Bu koeffisiyent narx belgilash siyosatidagi o`zgarishlarni va xo`jalik yurituvchi subyektning sotilgan mahsulot tannarxini nazorat qilib turish qobiliyatini ko`rsatadi. Koeffisiyent dinamikasi narxlarni qayta ko`rib chiqish yoki moddiy zahiralardan foydalanish ustida nazoratni kuchaytirish zarurligidan dalolat beradi. Uning pasayishi turli sabablarga ko`ra korxona mahsulotlariga talabning pasayganligini ko`rsatadi. F(Z) Rm.s = ------ < 0 T bunda F(Z)-sotishdan olingan foyda(zarar) T-pul tushumi Agar mahsulot sotish rentabelligi koeffisiyenti hisobot davrida 0 dan kam qiymatga ega bo`lsa, unda qishloq xo`jalik korxonasi bu ko`rsatkich bo`yicha zarar bilan ishlaydi deb hisoblanadi. 2.Asosiy vositalar va oborotdan tashkari boshqa aktivlarning rentabelligining koeffisiyenti asosiy vositalar va oborotdan tashkari boshqa aktivlardan foydalanish samaradorligini aks ettiradi, ya’ni qishloq xo`jalik korxonasining moliyaviy xo`jalik faoliyatida ishlatadigan aktivlardan foyda yoki zarar ko`rish darajasini ko`rsatadi: SF(Z) Rav = -------- < 0 A1 bunda, SF(Z)-soliqka tortishga kadar bo`lgan foyda(zarar) A1-uzokmuddatli aktivlar Agar aktivlarning rentabelligi koeffisiyenti (zararlilik ko`rsatkichi) hisobot davrida 0 dan kam qiymatga ega bo`lsa, unda qishloq xo`jalik korxonasi bu ko`rsatkich bo`yicha zarar bilan ishlaydi deb hisoblanadi. 3.Xususiy kapitalning rentabelligi koeffisiyenti o`z kapitalidan foydalanish samaradorligini ko`rsatadi. Koeffisiyent dinamikasi korxona aksiyalari kotirovka darajasiga ta’sir kiladi. Bu koeffisiyent darajasi investisiya qilgan kapitaldan foydalanish samaradorligini belgilash va bu ko`rsatkichni ushbu mablag`larni boshqa qiymatli qog`ozlarga sarflashdan olishi mumkin bo`lgan daromad bilan pasayishi ham mahsulotlarga talabning pasaygani va aktivlarning ortiqcha to`planib qolganidan dalolat beradi: SF(Z) Rxk =--------- Xkk bunda, Xkk qishloq xo`jaligi xususiy kapital qiymati. Agar xususiy kapital rentabelligi koeffisiyenti 0 dan kichik bo`lsa, unda qishloq xo`jalik korxonasi ushbu ko`rsatkich bo`yicha zarar bilan yakunlangan hisoblanadi. 4.Permanent kapitalning rentabelligi koeffisiyenti korxona faoliyatiga sarflangan kapitaldan (o`zining va karzga olingan) foydalanish samaradorligini aks ettiradi. SF(Z) Rpk = ---------- P1+Xkk bunda, P1-uz mablag manbalari Agar permanent kapital rentabelligi koeffisiyenti 0 dan kichik bo`lsa, korxona ushbu ko`rsatkich bo`yicha iqtiodiy nochor hisoblanadi. 5. Kapitalning umumiy aylanuvchanligining rentabelligi koeffisiyenti korxona butun kapitalining aylanish tezligini aks ettiradi. Uning usishi korxona mablag`lari oborotining jadallashganligini yoki narxlarning infilyasion o`sishini anglatadi. T Rkua = ---- < 0 BYa bunda: BYa - balans yakuni Agar kapital umumiy aylanuvchanligining rentabelligi koeffisiyenti 0 dan kichik bo`lsa, korxona ushbu ko`rsatkich bo`yicha iqtiodiy nochor hisoblanadi. Rentabellikning ko`rsatkichlari ichida sotilgan mahsulotlarning tannarxiga kiritilgan xarajatlar rentabelligi universal ko`rsatkich hisoblanadi. Bu ko`rsatkichni ayrim korxona, tarmoq va mahsulotlar bo`yicha hisoblash mumkin. Samarqand viloyatida qishloq xo`jaligining asosiy ko`rsatkichlari Yillar 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022-yil yanvar- dekabr 2023- yil yanvar- mart Qishloq xo`jaligi ekinlari ekin maydoni, gektar 358 967,0 351 249,0 351 833,0 328 107,0 340 750,0 359 283,0 336 799,7 Qishloq xo`jaligi mahsuloti, mlrd. so`m 17 088,6 21 506,8 25 658,0 28 379,5 33 759,4 41 206,1 41 833,9 5113,4 shu jumladan: dehqonchilik 10 592,9 13 762,7 15 035,3 15 445,4 18 331,4 22 333,7 22 721,9 4665,8 chorvachilik 6 495,7 7 744,1 10 622,7 12 934,1 15 428,0 18 872,4 19 112,1 166,7 Qishloq xo`jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish-ning 108,4 100,4 94,1 103,1 102,5 104,6 103,7 102,8 o`sish sur`ati, o`tgan yilga nisbatan foizda shu jumladan: dehqonchilik 109,5 100,0 86,4 105,1 104,7 104,5 103,5 87,9 chorvachilik 106,7 101,0 107,9 100,2 99,9 103,4 104,4 156,0 3.1.1-jadval Ushbu jadval ma’lumotlaridan Samarqand viloyatida qishloq xo’jaligi sohasidagi o’zgarishlarni tahlil qilsak bo’ladi. Oxirgi yillarda Samarqand viloyatida ekin maydonlari qisqarganligiga qaramasdan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining puldagi qiymati oshib brogan bu albatta samaradorlik oshganligidan dalolat beradi 3.2 Qishloq xo’jalik resurslaridan foydalanish samaradorligi tushunchasi va uning ko`rsatkichlar Inson mehnati, yer, suv, mehnat vositasi va mehnat predmeti qishloq xo’jaligida mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiruvchi zaruriy sharoit va omillardir, binobarin uning resurslaridir. Demak, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish resurslari–mehnat, yer, suv va moddiy resurslar -qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish va sotish jarayonida foydalaniladi va uning potensialini tashkil etadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish resurslari, sifat jihatdan bir-biridan farqqilsa ham, ularning bir qator umumiy tomonlari mavjud: -ishlab chiqarish jarayonida qatnashishning potensial imkoniyatlariga va ularni iste’mol qilishning unumli xarakteriga ega. Mos ravishda, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish resurslari ishlab chiqarish jarayoniga kirmaguncha alohida-alohida bo’ladi. Jarayon boshlangandan keyin birlashadi; - jamiyat iqtisodiy rivojlanishining har bir etapida hajm va tarkib jihatdan chegaralanish xarakterlidir. Demak, xulosa shuki, mahsulot yaratishda qatnashadigan elementlarning hammasi ham, ishlab chiqarish resurslari bo’lavermaydi. Misol uchun, havo ishlab chiqarish jarayonida bevosita va aktiv qatnashadi, lekin u iqtisodiy ma’noda ishlab chiqarish resursi hisoblanmaydi, chunki u nazariy hamda amaliy jihatdan olganda chegaralanmagan. Shu bilan birga, har bir ma’lum davrda ishlab chiqarish resurslarining chegaralanganligi, jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi darajasini, absalyut emas balki nisbiy jihatdan xarakterlaydi. Ishlab chiqarish resurslarning nisbiy chegaralanganligi, ba’zi hollarda kamyobligi, bir tomondan, ulardan ancha intensiv va samarali foydalanishni, boshqa tomondan bir resursni boshqa resurs bilan almashtirish, ularning bir-birini o’rnini qoplash imkoniyati zaruriyatini keltirib chiqaradi. Yerlarning unumdorligini oshirish, ishlab chiqarishga kompleks mexnizasiya va avtomatlashtirishni qo’llash mehnat resurslari va boshqalar kamyobligini to’ldirishga yordam beradi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarish jarayoni ishlab chiqarish resurslarini iste’mol qilish bilan xarakterlanadi. Bu esa ularni takror ishlab chiqarish lozimligini bildiradi. Har bir resurs turiga mos ravishda ma’lum takror ishlab chiqarish manbai mos keladi. Masalan, mehnat resurslarining manbai mehnatga yaroqli aholi, asosiy vositalarining manbai - kapital mablag’lar, moddiy oborot vositalarining manbai - mahsulot sotishdan tushadigan pul va boshqalar. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishda muhim omil mehnat resurslaridir. Shuning uchun jami ishlab chiqarish qurollari ichida, eng qudratli ishlab chiqaruvchi kuch ishchilarning o’zi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning moddiy asosi sifatida yer resurslari ishlab chiqarishning umumiy omili bo’lib, tarmoqdagi boshqa ishlab chiqarish resurslarini birlashtirish uchun moddiy baza hisoblanadi. Chunki yer qishloq xo’jaligida bosh ishlab chiqarish vositasi hamda mehnat predmeti hisoblanadi. Iqtisodiyotda muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlar mavjudki, ular yer-suv resurslaridan foydalanishda ham muhim rol o‘ynaydi. Yer resurslaridan samarali foydalanish, davlat organlari tomonidan yer va soliq siyosatining ratsional ravishda olib borilishi uchun avvalo yer bahosini bilish zarur. Buning uchun eng avvalo davlat tomonidan yer uchastkalarining kadastr bahosi hisobga olinadi Kadastr qiymati deganda hisobdagi rentadan kelayotgan daromad ham tushuniladi. Albatta quyidagi ko‘rsatkichlar tizimi yer resurslaridan foydalanishda ishlatiladi: - ekin hosildorligi, ts/ga; - unumdorlik 1 ga olinadigan yalpi mahsulotning natural va qiymat shaklidagi ko‘rinishi; - 1 ga sarflangan xarajatlar, so‘m; - 1 ga olingan yalpi mahsulot qiymati, so‘m; - 1 ga yerning kadastr qiymati, so‘m; - yerni iqtisodiy baholash ko‘rsatkichi ball boniteti, ball; - sof foyda, so‘m va hokazo. Qishloq xo‘jalik yerlaridan samarali foydalanish ko‘rsatkichlariga esa yer qaytimi, yer sig‘imi, yo‘qotilgan hosil; qishloq xo‘jalik yerlaridan foydalanish koeffitsenti, fond bilan ta’minlanganlik, tovar qaytimi kabi ko‘rsatkichlar kiritiladi. Asosiy iqtisodiy ko‘rsatkich yerni iqtisodiy baholash, quyidagi formula yordamida topiladi. YAM Xk=-------------- MT Bunda X k - xarajatlarni qoplash; YAM - yalpi mahsulot; MT - mahsulot tannarxi. Qishloq xo‘jalik ekinlarining samaradorligi va sof foyda quyidagicha hisoblanadi: SF = YAM-Mt; bunda SF - sof foyda; YAM - yalpi mahsulot; MT - mahsulot tannarxi. Yerning iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari asosan qiymat ko‘rsatkichlaridir. Bunga yer sig‘imi, yer qaytimi, iqtisodiy samara ko‘rsatkichlari kiradi. Yer sig‘imi bu qishloq xo‘jalik yerlari bahosining yalpi mahsulotga nisbatidir: EB E s =-----------; so‘mda YAM Yer qaytimi esa bu yer sig‘imiga teskari ko‘rsatkich bo‘lib, yalpi mahsulotning yer resurslari bahosiga nisbatidir (so‘mda ifodalanadi). YAM E k ------------; so‘m EB Iqtisodiy samaradorlik yalpi va tovar mahsulot hajmi orqali ifodalanib, dehqochilikda ekin maydoniga nisbatan hisoblanadi: YAM(TM) YAM o‘ (TMo‘) S 1 = ------------- yoki S 1 =-------------- S S S 1 - samaradorlik S - ekin maydoni YAM - yalpi mahsulot YAM o‘ - o‘simlikchilikdagi yalpi mahsulot TM - tovar mahsulot Yerlarning samaradorligini hisoblashning 2-usuli quyidagicha aniqlanadi: YAD S 2 = -------------; S bu yerda YAD - yalpi daromad, so‘m S - ekin maydoni, ga, bunda YAD = YAM-MX (MX-moddiy xarajatlar) Yerlarning samaradorligini hisoblashning 3-usuli quyidagicha: SF S 3 = -------------; S SF - sof foyda, so‘m S - ekin maydoni, ga Bunda SF = YAM - T (T-tannarx) yoki SF = YAM -MH (MH - mehnat haqi) Samaradorlikni hisobalashning 4 usuli quyidagicha: F S 4 =---------; F = UT-TT S F – foyda, so‘m; S - ekin maydoni, ga, bunda: UT - umumiy tushum, so‘m, TT - to‘la tannarx, so‘m. Qishloq xo‘jaligida tovar qaytimi quyidagicha hisoblanadi: YAM yoki TM T q = -------------------; S bunda: Tq - tovar qaytimi, so‘m; YAM - yalpi mahsulot, so‘m; TM - tovar mahsulot, so‘m; S - ekin maydoni, ga. Qishloq xo‘jaligida fond bilan ta‘milanganlik ko‘rsatkichi quyidagicha hisoblanadi; AF F t = ---------------; S bunda; F t - fond bilan ta’minlanganlik, so‘m; AF - asosiy fondlar, so‘m; S- ekin maydoni, ga. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishdagi natural ko‘rsatkichlar – bu hosildorlik va yalpi mahsulotdir. Yerdan intensiv foydalanish orqali mahsulot ishlab chiqarish samaradorligi oshib, bu holat qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish koeffitsienti orqali aniqlanadi: 1. Yer resurslaridan foydalanish koeffitsienti: Q/Xe YERF K = ------------; bunda S YERFk - yer resurslaridan foydalanish koeffitsienti; Q/Xe - qishloq xo‘jalik yerlari, ga; S - ekin maydoni, ga 2. Qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish koeffitsienti: HS Q/X efk = ------------; Q/Xe Q/X efk -qishloq xo‘jaligi yerlaridan foydalanish koeffitsienti; HS - haydaladigan yer maydoni, ga; Q/X e - qishloq xo‘jaligi yerlari, ga. Yer fondidan intensiv foydalanish uchun qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini yer resurslari bilan joylashtirish; mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash; mavjud resurslardan oqilona foydalanish; bozor talabi bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarish. Yer resurslarining holatini hisobga olmasdan ishlab chiqarishni tashkil etish salbiy oqibatlarga olib keladi. Masalan, tuproqning yomonlashib ketishi oqibatida hosildorlik tushib ketadi, ekinlarni joylashtirish samaradorligi pasayadi va hokazo. Shunday holatlardan biri – tuproq unumdorligining kamayishi natijasida yo‘qotilgan hosil quyidagicha aniqlanadi: Hos o‘r . Tupb H Y =---------------------------- Tubb Bunda: Hy - yo‘qotilgan hosil, ts/ga; Hos o‘r - joriy yilda ushbu yerdan olingan o‘rtacha hosildorlik, ts/ga; Tupb - tuproq unumdorligining pasayishi, ts/ga; Tubb - tuproqning umumiy ball boniteti, ball. Bonitet - tuproqning tabiiy unumdorligi bo‘lib, 100 ballik shkalada baholanadi. Yerni iqtisodiy jihatdan baholash quyidagi formula bilan aniqlanadi. H . 100 V =----------------------------; YAMQ Bunda: V - baholanadigan yerning banitet bali, H - 1 gektardan olingan hosil, ts/ga YAMQ - yalpi mahsulot qiymati, so‘m. Yuqoridagi ko‘rsatkichlarning barchasi yer resurslaridan samarali foydalanishda nihoyatda ahamiyatli hisoblanadi. Markaziy Osiyo davlatlararo suv xo‘jaligi koordinatsiya komissiyasi va Suv resurslarini boshqarish xalqaro instituti bilan hamkorlikda, “Farg‘ona vodiysi suv resurslarini uyg‘unlashgan boshqaruvi” loyihasi doirasida fermerlar va boshqa qishloq xo‘jalik ishlab chiqaruvchilari uchun qulay bulgan sug‘orish me’yorlari va muddatlarini aniqlash uslubiyoti ishlab chiqilgan . (Ïðoeêò "Èíòeãðèðoâaííoe óïðaâëeíèe âoäíûìè ðeñóðñaìè â Ôeðãaíñêoé äoëèíe (ÈÓÂÐ-Ôeðãaía)", 2005). Mazkur uslubiyatning mazmuni shundan iboratki, grunt suvlari chuqur joylashgan erlarda dalaga suv berilish me’yori tuproqning ish qatlamini ildiz tizimini hisobga olgan holda namlashga etarli darajadasida amalga oshiriladi. Bunda asosan tuproqning tuyingan qatlamidan namlikni bug‘lanishi summasi hisobga olinadi. Bug‘lanishning kunlik summasi hamda berilayotgan suv hajmini bilgan holda, tuproqda qaysi muddatlarda qancha suv qolganini bilishimiz mumkin. Bunda, fermer quyidagilarni bilishi zarur:  bug‘lanish haqida ma’lumotga ega bo’lishi va uning o‘zgarishini dastlabki sug‘orishdan boshlab kuzatib borish  dalaga berilgan suv hajmi haqida ma’lumotga ega bulishi (fermer xo‘jaligi suvni hisobga olish uskunalariga ega bulishi lozim) Samarqand viloyatidagi tumanlar kesimida qishloq xo’jalik mahsuloti 3.2.1-jadval Yillar 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022-yil yanvar- dekabr 2022-yil yanvar- dekabr Samrqand viloyati 17088,6 21506,8 25658,0 28379,5 33759,4 28256,2 43933,0 5113,4 Samarqand sh. 129,6 246,5 167,2 214,9 264,7 203,4 308,9 25,2 Kattaqo'rg'on sh. 76,6 75,3 100,7 151,9 184,4 131,1 227,2 19,0 tumanlar: Oqdaryo 887,2 1 121,8 1 443,4 1 343,8 1 978,6 1 826,5 2 852,1 355,5 Bylung'ur 2 079,5 2 632,8 2 363,3 2 855,0 3 334,0 2 442,1 4 349,1 234,4 Jomboy 1 099,0 1 381,2 1 587,1 1 707,5 1 936,6 1 686,9 2 677,2 255,2 Ishtixon 1 369,9 1 685,9 2 381,0 2 564,0 3 007,7 2 486,6 3 694,9 455,9 Kattaqo'rg'on 1 215,6 1 443,4 2 546,4 3 453,3 4 204,3 2 541,5 5 392,8 377,0 Qo'shrabot 683,4 807,1 1 120,9 1 156,0 1 351,3 1 352,4 1 617,6 282,8 Narpay 629,1 913,7 921,3 1 189,4 1 424,0 1 081,1 2 093,5 201,4 Payariq 1 465,4 1 769,4 2 345,3 2 492,8 3 019,4 2 526,2 3 958,8 349,9 Pastdarg'om 1 434,5 1 784,4 1 917,0 2 203,3 2 554,8 2 137,5 3 611,5 427,0 Paxtachi 625,7 799,0 909,0 1 137,8 1 404,6 1 166,1 2 016,6 310,6 Samarqand 1 485,9 1 830,3 2 022,6 1 891,1 2 033,2 1 895,3 2 308,9 431,7 Nurobod 392,8 492,2 565,6 725,3 889,0 925,1 1 146,4 230,6 Urgut 2 063,5 2 490,8 3 225,3 3 311,2 3 811,1 3 415,2 4 708,2 652,2 Toyloq 1 450,9 2 033,0 2 041,9 1 982,2 2 361,7 2 439,2 2 969,3 505,0 Jadvala haqida umumiy aytganda deyarlibarcha tumanlarda o’sish sur’atlari yaxwi holatda bo’lganligi tufayli Samarqand viloyatida yildan yilga qishloq xo’jalik mahsulotlari hajmi ortib bormoqda bu albatta hosildorlik oshganligi sababli kuzatilgan o’sish hisoblanadi. Tumanlar bo’yivha etibor qaratadigan bo’lsak eng yuqori o’sish Kattaqo’rg’on tumanida kuzatilgan 7 yil ichida (2016-2022-yillar) 1215,6 dan 5392,8 ga oshganligini ko’rishimiz mumkin. 3.3 O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi sohasining rivollanishidagi o'zgarishlar tahlili Agrar sohani isloh qilish, qishloq xo‘jaligida bozor mexanizmlarini, zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy qilishning normativ-huquqiy bazasini takomillashtirish maqsadida jami 63 ta hujjatlar, shundan 6 ta O‘zbekiston Respublikasining Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 9 ta Farmoni, 26 ta qarori, Vazirlar Mahkamasining 42 ta qarori qabul qilinib, islohotlarning huquqiy asoslari yanada takomillashtirildi. Qishloq xo‘jaligida yer munosabatlarini tartibga solish, oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish hamda sohani raqamlashtirish bo‘yicha qo‘shimcha vazifa, funksiya va vakolatlar vazirlikka o‘tkazildi. Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, joriy yilda 22 mln tonnadan ortiq meva- sabzavotlar ishlab chiqarildi va o‘sish 106,1 foizni (sh.j: dehqonchilikda 107,5%) tashkil etdi. Jumladan, 11,6 mln. tn (111,4%) sabzavotlar , 3,3 mln tn (115,8%) kartoshka , 2,3 mln tn (108,6%) poliz , 3 mln tn (106,3%) meva , 1,8 mln. tn (111,5%) uzum , shuningdek, 7,9 mln tn (104,8%) don va dukkakli don ekinlari, qariyb 3,4 mln tn (110%) paxta xomashyosi yetishtirildi. Davlat tomonidan agrar sohani qo‘llab-quvvatlash, iqtisodiy manfaatdorligini oshirish bo‘yicha amalga oshirilgan tizimli tadbirlar natijasida joriy yilda 1 gektar maydondan olingan o‘rtacha daromad 47,2 mln so‘mni (o‘tgan yilga nisbatan 2 barobar ko‘p) tashkil etdi. Misol uchun, Andijon viloyatida 97,7 mln so‘mni, Samarqandda 86,5 mln so‘mni, Buxoroda 85,3 mln so‘mni, Namanganda 66 mln so‘mni, Farg‘onada 61,3 mln so‘mni, Navoiyda 52,3 mln so‘mni tashkil etib, Respublika o‘rtacha ko‘rsatkichidan yuqori bo‘ldi. Yer va suv resurslaridan foydalanishga bo‘lgan munosabatni tubdan o‘zgartirish, samaradorligini keskin oshirish yo‘nalishida ham izchil islohotlar amalga oshirilib, joriy yilda Yer va suv resurslaridan samarali foydalanish konsepsiyasi doirasida jami 274,8 ming ga (2020 yilda 101,8 ming ga, 2,7 barobar ko‘p) shundan, 99 ming ga sug‘oriladigan, 171 ming ga lalmi-yaylov va suv talab qilmaydigan ekin ekiladigan yerlar hamda 5 ming ga o‘rmon yerlari foydalanishga kiritildi. O‘zlashtirish uchun Respublikada 1410 km sug‘orish tarmoqlari qurildi, 396 km kollektor tarmoqlari ta mirlandi,ʼ 1522 dona quduq qazildi, 221 dona nasos agregatlari o‘rnatildi hamda 2169 km elektr uzatish tarmoqlari tortildi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirish va oziq-ovqat xavfsizligini ta minlash ʼ uchun joriy yilda foydalanishga kiritilgan yerlarning 247 ming gektariga (o‘tgan yilga nisb. 145 ming ga ko‘p) qishloq xo‘jaligi ekinlari shundan, 13 ming ga sabzavot, 18 ming ga poliz, 19,5 ming ga dukkakli, 12 ming ga moyli, 5,7 ming ga sholi, 12,8 ming ga dorivor, 43,7 ming ga ozuqa va 51 ming ga boshqa ekinlar joylashtirildi, shuningdek, 42,3 ming ga mevali bog‘lar hamda 29 ming ga tokzorlar barpo etildi. Mavjud suv resurslaridan samarali foydalanish uchun PQ-4919-son qaroriga muvofiq, hududlarda jami 512 ming ga yoki 2020 yilga nisbatan 5 barobar ko‘p maydonda suv tejovchi texnologiyalar joriy qilindi. (367 ming ga paxta, 49 ming ga g‘alla, 42 ming ga bog‘ va tokzorlar, 1 ming ga sabzavot-poliz hamda 53 ming ga boshqa ekinlar). Jumladan, 194 ming ga tomchilatib, 11,2 ming ga yomg‘irlatib, 6 ming ga diskret, 78,8 ming ga egiluvchan quvur va 20,9 ming ga plyonka to‘shab sug‘orish joriy etildi va 201 ming ga yerlar lazerli tekislandi. Yerlarni unumdorligini saqlash, tiklash va oshirish bo‘yicha joriy yilda jami 903 ming ga (Xorazmda 217 ming ga, Qashqadaryoda 453 ming ga, Andijonda 233 ming ga) yerlarda tuproq sifatini baholash tadbirlari bajarildi. Hududlarning tuproq iqlim sharoiti, suv resurslari bilan ta minlanganligi hamda aholini asosiyʼ turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talabini inobatga olgan holda 4 mln 843 ming gektarga (2020 yilga nisb. 644 ming ga ko‘p) qishloq xo‘jaligi ekinlari joylashtirildi (asosiy maydonda 3,1 mln, bog‘-tok orasida – 223,2 ming ga, takroriy – 816,4 ming ga, lalmi – 457,4 ming ga, o‘zlashtirilgan maydon – 198 ming ga). Jumladan, 1 mln 38 ming ga g‘alla, 348 ming ga sabzavot, 171,5 ming ga poliz, 78,2 ming ga kartoshka, 200 ming ga moyli, 448 ming ga dukkakli, 725,6 ming ga ozuqa va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlari ekildi. Yerdan samarali foydalanish, aholiga yangi ish o‘rinlarini yaratish, yoshlarni ish bilan band qilish maqsadida “Temir daftar”, “Ayollar daftari”, “Yoshlar daftari” ga kiritilgan fuqarolarga dehqonchilik bilan shug‘ullanish uchun 175 ming ga maydonlar 0,1 gektardan 1 gektargacha o‘lchamda 613,5 ming nafar yoshlarga ajratib berildi. Mazkur maydonlardan joriy yilda jami 8,5 trln so‘mlik 2 mln tonna qo‘shimcha qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirildi. QRda 10 ming ga yer (23,4 ming nafar), Andijonda 6 ming ga yer (30 ming nafarga), Buxoroda 23 ming ga yer (92,4 ming nafarga), Jizzaxda 7,7 ming ga yer (11,1 ming nafarga), Qashqadaryoda 4,4 ming ga yer (10,5 ming nafarga), Navoiyda 2 ming ga yer (6,5 ming nafarga), Namanganda 9 ming ga yer (49,5 ming nafarga), Samarqandda 63 ming ga yer (193,2 ming nafarga), Surxondaryoda 10,7 ming ga yer (47,7 ming nafarga), Sirdaryoda 6,7 ming ga yer (13,1 ming nafarga), Toshkent viloyatida 5,7 ming ga yer (19,6 ming nafarga), Farg‘onada 18 ming ga yer (85,8 ming nafarga) hamda Xorazmda 8,1 ming ga (33,8 ming nafar) yer maydonlari ajratib berildi. Qishloq xo‘jaligida texnika ta minotini yaxshilash hamda zamonaviyʼ resurstejamkor texnologiyalar bilan ta minlash maqsadida qiymati ʼ 983 mlrd so‘mlik 8 990 ta yuqori unumli texnika va agregatlar xarid qilindi. Aholini sifatli va kafolatli meva va uzum mahsulotlari bilan ta minlash hamda ʼ eksport salohiyatini oshirish maqsadida fermer va qishloq xo‘jaligi korxonalari tomonidan 64 ming ga (2020 yilga nisb. 2 barobar ko‘p) mevali bog‘lar va 50,8 ming ga (2,5 barobar ko‘p) uzumzorlar barpo etilib, jami bog‘lar maydoni 293 ming gektarga, tokzorlar 133,7 ming gektarga yetdi. Shu bilan birga, qariyb 800 gektar maydonda qiymati 2,3 trln so‘mlik 398 ta zamonaviy issiqxona ishga tushirildi va 10 mingdan ortiq yangi ish o‘rinlari yaratildi. Respublikada issiqxonalar maydoni 5,5 ming gektarga yetkazildi. Qulay agrobiznes muhitini va qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratishda 25 ta paxta-to‘qimachilik (106 ming ga), 80 ta g‘allachilik (801 ming ga), 13 ta sholichilik (17 ming ga) 2ta dorivor klasterlar yo‘lga qo‘yildi. Natijada joriy yilda 122 ta paxta-to‘qimachilik (qamrovi 100%), 157 ta g‘allachilik (100%), 146 ta meva-sabzavotchilik (40%), 29 ta sholichilik, 9 ta dorivor o‘simliklar yetishtiruvchi klasterlar faoliyat yuritdi. Klasterlar tomonidan sohaga ilm-fan, innovatsiyalar hamda ilg‘or texnologiyalarni joriy etish natijasida, 3,4 mln tonna paxta, 7,8 mln tonnaga yaqin don yetishtirildi. O‘rtacha hosildorlik paxtada 29,8 sentnerdan 32,7 sentnerga (110%), g‘allada 57,6 sentnerdan 64,1 sentnerga (111%) oshdi. Paxta-to‘qimachilik klasterlari tomonidan qiymati 8,4 trln so‘mlik 54 ta , g‘allachilik klasterlari tomonidan 783,7 mlrd so‘mlik 42 ta , meva-sabzavotchilik klasterlari tomonidan 328 mlrd so‘mlik 22 ta jami 118 ta loyihalar ishga tushirilib, 24 ming nafar yangi ish o‘rinlari yaratildi. Oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish, sohada qayta ishlash quvvatlarini oshirish bo‘yicha 463 ta yangi korxonalar ishga tushirildi va qayta ishlash quvvatlari meva- sabzavotda 2 960 ming tonnaga, go‘shtda 575 ming tonnaga, sutda 2 650 ming tonnaga yetdi. Shuningdek, meva-sabzavot mahsulotlarini saqlash, logistika quvvatlarini oshirish maqsadida, 8 ta (quvvati 88 ming tn) zamonaviy agrologistika markazlari, 56 ta (51,5 ming tn) sovutgichli omborxonalar ishga tushirildi, agrologistika korxonalari soni 59 ta ga, quvvati 826 ming tonnaga yetkazildi. Oziq-ovqat mahsulotlarining sifat va xavfsizlik ko‘rsatkichlariga sifat menejmenti talablari asosida xalqaro standartlar joriy etildi. Xususan, qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat sanoati korxonalari tomonidan sifat menejmenti talablari asosida jami 392 ta , shundan, 39 ta Global G.A.P., 5 ta Organic, 344 ta ISO 22000, 2 ta “HALAL” sertifikatlari olindi. Nukus tumanida 52 ga sabzavot, Xo‘jaobodda 240 ga bog‘, Kitobda 189 ga anor, Nurotada 157 ga uzum, Parkentda 3 445 ga uzum, Mirzaobodda 7 ga anor, Yangiqo‘rg‘onda 386 ga meva-sabzavot, Quvasoy shahrida 400 ga bog‘, Baxmalda 250 ga olma bog‘lari organik mahsulotlar yetishtirishga ixtisoslashtirildi. Xalqaro brendlarni jalb etish bo‘yicha Ukrainaning “Gruppa Nutritek” kompaniyasi ( Nutritec brendi) bilan O‘zbekistonda bolalar taomlarini ishlab chiqarishni mahalliylashtirish loyihasi bo‘yicha memorandum imzolandi . Loyihaning qiymati 40 mln dollar, yillik quvvati 2-3 ming tn muddati 2022-2023 yy. 1-bosqichda 2 mln. doll, 2-bosqichda 28 mln . doll va 3-bosqichda 10 mln doll to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiya jalb etish kutilmoqda. Meva-sabzavot mahsulotlarining eksport geografiyasi kengayib, Amerika Samoasi, JAR, Makedoniya, Maldiv orollari, Marokash, Nepal, Sloveniya, Xorvatiya, Shvetsiya, Yamayka mamlakatlari bozorlariga yangi yo‘nalishlar ochilib, joriy yilda 961 mln dollarlik 1,5 mln tonnadan ortiq meva-sabzavotlar (70 ta davlat) hamda 60 mln dollarlik oziq-ovqat mahsulotlari eksport qilindi. Eksport ko‘rsatkichlari o‘tgan yilga nisbatan dukkakli mahsulotlarda 115 foiz, uzum mahsulotlarida 105 foiz, quritilgan meva-sabzavotlar hamda moyli mahsulotlarda 113 foizga o‘sdi. XMIlar ishtirokida 7 ta loyiha doirasida jami 154 mln dollar o‘zlashtirilib, 367 ta sub loyihalar moliyalashtirildi va 7173 ta yangi ish o‘rinlari yaratildi. “O‘zbekiston Respublikasida meva-sabzavotchilik tarmog‘ini rivojlantirish” loyihasi doirasida 10,29 mln doll . (79%), “Farg‘ona vodiysida qishloq tadbirkorligini rivojlantirish” loyihasi doirasida 57,73 mln doll. (166%), “Meva-sabzavotchilik tarmog‘ida qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratish va rivojlantirish” loyihasi bo‘yicha 10,52 mln doll . (105%), “Qishloq xo‘jaligini diversifikatsiya va modernizatsiya qilish” loyihasi doirasida 27,03 mln doll . (100%) hamda “Meva-sabzavotchilik tarmog‘ida qo‘shilgan qiymat zanjiri yaratishni rivojlantirish” loyihasi doirasida 48,13 mln doll . (121%) mablag‘lar o‘zlashtirildi. Loyihalarda 350 ga intensiv mevali bog‘lar barpo etildi, 160,5 ga zamonaviy issiqxonalar, 5000 tonna muzlatgichli omborxonalar tashkil etildi, qariyb 4 ming bosh yirik va mayda shoxli qoramollar olib kelindi hamda 223 ming boshga mo‘ljallangan parrandachilik komplekslari ishga tushirildi. Jahon banki loyihasi (500 mln doll) doirasida 26 ta loyihalar moliyalashtirilib, 10 mln dollar mablag‘lar o‘zlashtirildi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi 5 ta loyiha doirasida jami 17,4 mln dollar o‘zlashtirildi. Shuningdek, sohada agrobiznes muhitini yaxshilash hamda qo‘shilgan qiymat zanjirini yaratishni jadallashtirish bo‘yicha qiymati 71 mln dollarlik grant mablag‘lar hisobiga 25 ta yangi loyihalar amalga oshirildi FAO dasturi 17 mln doll. , (GIZ) «Orolbo‘yi hududlarida ekologik yo‘naltirilgan iqtisodiyotni rivojlantirish» bo‘yicha 9,5 mln doll. , USAIDning «Agrar tadbirkorlikni qo‘llab- quvvatlash» bo‘yicha 18,9 mln doll . Shuningdek, sohaga tashqi beg‘araz ko‘mak mablag‘larini jalb etish jaddalashib, joriy yilning o‘zida umumiy qiymati 93,4 mln dollarlik 29 ta yangi grant va texnik ko‘mak loyihalari jalb qilindi. Qishloq xo‘jaligida bilim va innovatsiyalar milliy markazi tashkil etilib, Milliy markaz tizimida jami 23,1 mlrd so‘mlik 52 ta ilmiy loyihalar amalga oshirildi. Yuqorichirchiqda Agroxizmatlar markazi tashkil etilib, yagona darcha tamoyilida 17 ta yo‘nalishda 100 dan ortiq xizmatlar shuningdek, xususiy sektor – yirik agrokompaniyalar tomonidan 18 ta yo‘nalishda yangi texnologiyalarni joriy etish bo‘yicha agroxizmatlar ko‘rsatish yo‘lga qo‘yildi. 15 dan ortiq xalqaro ekspertlar jalb etildi. Shuningdek, 5 ta laboratoriyada (o‘simliklarni himoya qilish, agrokimyo va tuproq tahlili, oziq-ovqat mahsulotlari xavfsizligi, veterinariya va urug‘chilik laboratoriyalari) hamda biznes rejalarni tuzish, qo‘shimcha qiymatni rivojlantirish, bank xizmatlari, xorijiy kredit va grant liniyalarini taqdim etish kabi 45 dan ortiq xizmatlarni ko‘rsatish yo‘lga qo‘yildi. ToshDAU Nukus filiali negizida Qoraqalpog‘iston qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti hamda Termiz filiali negizida Termiz agrotexnologiyalar va innovatsion rivojlanish instituti tashkil etildi. ToshDAU dunyoning nufuzli 1 000 ta oliy ta lim muassasalari ro‘yxati THEning (Timesʼ Higher Education) IMPACT RANKINGS xalqaro reytingida top-1000 taligidan o‘rin egalladi. “Agrobank” ATB va vazirlik tizimidagi oliy ta lim muassasalari bilan ʼ hamkorlikda “Fermerlar maktabi” o‘quv kursi tashkil etildi va fermerlar uchun 100 ta nomda kitob va talabalarga 85 nomda o‘quv adabiyotlari ishlab chiqildi. “E-IJARA”, “Geoaxborot”, “Yagona agroplatforma” “Davlat sinovlaridan o‘tgan, import qilingan va Respublikada ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jaligi va meloratsiya texnikalarning yagona davlat reyestri”, “Agrar sohada ajratiladigan subsidiyalar yagona davlat axborot tizimi” sinov tariqasida ishga tushirildi. Ma lumotlar ochiqligi asosida, ilg‘or xorijiy va mahalliy innovatsion ʼ tajribalarni qo‘llash orqali oziq-ovqat xavfsizligini ta minlash, geoaxborot ʼ texnologiyalarini qo‘llagan holda qishloq xo‘jaligi yerlari to‘g‘risidagi aniq va shaffof ma lumotlarni shakllantirish, tahlil qilish va yangi xizmat turlarini yaratish ʼ maqsadida Vazirlikning Geoaxborot tizimi joriy etildi. Sohaga malakali, salohiyatli kadrlarni jalb etish bo‘yicha Davlat xizmatini rivojlantirish agentligi bilan hamkorlikda vazirlik va hududiy boshqarmalarda mavjud vakant o‘rinlarga ochiq elektron tanlovlar o‘tkazilib, joriy yilning o‘zida 358 ta o‘rinlarga tanlov asosida munosib mutaxassis va rahbar kadrlar ishga qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasida barcha toifadagi xo‘jaliklarda yetishtirilgan mevalar va rezavorlar to‘g‘risida ma'lumot (ming tonna) Mahsulot turi 2017 y. 2018 y. 2019 y. 2020 y. 2021 y.* 1 Mevalar va rezavorlar - jami 2 614,9 2 706,2 2 752,7 2 812,6 2 852,5 1.1 urug‘lilar 1 286,3 1 385,1 1 341,4 1 354,0 x 1.1.1 olma 1 028,8 1 130,3 1 132,6 1 148,5 x 1.1.2 nok 104,9 98,4 101,7 109,3 x 1.1.3 behi 109,5 76,9 84,7 96,2 x 1.2 danaklilar 1 060,6 1 052,1 1 109,8 1 125,5 x 1.2.1 olxo‘ri 116,0 134,9 130,0 130,1 x 1.2.2 olcha 57,1 56,7 64,7 70,6 x 1.2.3 gilos 136,6 172,0 175,4 185,1 x 1.2.4 o‘rik 532,6 493,8 535,7 529,1 x 1.2.5 shaftoli 193,3 161,9 188,2 184,3 x 1.3 yong‘oq mevalilar 111,0 85,7 90,6 111,6 x 1.3.1 yong‘oq 65,5 59,8 67,7 79,1 x 1.3.2 bodom 4,3 19,4 21,3 31,2 x 1.3.3 pista 2,0 0,6 0,3 0,3 x 1.4 subtropik mevalar 142,6 163,3 190,4 198,2 x 1.4.1 anjir 20,2 21,0 24,8 30,3 x 1.4.2 xurmo 63,6 73,6 84,2 85,1 x 1.4.3 anor 56,9 60,1 79,9 82,7 x 1.5 rezavor mevalar, jami 11,0 8,1 11,0 13,3 x 1.5.1 qulupnay 9,6 5,6 7,1 11,5 x 1.5.2 malina 1,1 1,1 1,3 1,0 x 1.6 sitrus mevalar 3,4 11,9 9,5 10,0 x 1.6.1 limon 3,4 11,4 9,3 9,3 x Yuqoridagi jadval ma’lumotlariga asoslanib respublikamizda qishloq xo’jaligi mahsulotlarining hajmi yillar davomida sekin sur’atlarda oshganligini ko’rishimiz mumkin. Bo’limlar bo’yicha to’xtalsak eng ko’p o’sish subtropik mevalarda kuzatilgan. Aynan mevalar statistikasiga etibor qaratsak eng ko’p kamayish miqdori behi mevasida kuzatilganligi yaqqol namoyon bo’ladi. 4. SOVUTKICHLI OMBORXONALAR DA OLMANI SAQLASH SAMARADORLIGINI OSHIRISH I MKONIYATLARI 4.1 Sovutkichli omborxonalar tavsifi va ularning respublikamizdagi statistikasi Qish mavsumiga zaxira qilingan mevalarni saqlashda o‘ziga xos me yor vaʼ talablar mavjud. Zaxiradagi meva mahsulotlari faol shamollatish va muzlatgichli statsionar omborlarda hamda aholi xonadonlarida-mavsumiy omborxonalarda saqlanadi. Ana shu yo‘l bilan aholining meva va sabzavotlarga bo‘lgan ehtiyojini yil davomida qondirish imkoniyati yaratiladi. Ya ni, har bir mahsulot qoida va ʼ me’yorlarda belgilangan ma lum harorat va havoning nisbiy namligida saqlanishi ʼ lozim. Mahsulotlarni saqlash jarayonida belgilangan havo haroratidan pasayib ketishi mahsulotlarni muzlab qolishiga sabab bo‘ladi. Saqlash rejimi quyidagi muhim omillarni o‘z ichiga oladi : harorat, havo namligi, havo almashinuvi, gaz muhiti va yorug‘lik tarkibi. Qishloq xo‘jaligiga mexanizatsiyaning keng joriy etilishi va muayyan texnologik tartibotlarga rioya etish qishloq xo‘jaligi mahsulotlari sifati saqlab qolinishini ta’minlamoqda. Sovutkichli omborlarning asosiy maqsadi hosilni chuqur muzlatishsiz vaqtincha saqlashni ta’minlashdan iborat, shu orqali yo‘qotishlar minimallashtiriladi. Bu meva va sabzavotlarning tovar ko‘rinishi va ta’mini saqlashning samarali usulidir. Hosil havo harorati yuqori bo‘lgani tufayli pishib yetiladi. Omborga kelib tushgan meva va sabzavotlarni to‘g‘ri sovutish juda muhim: haroratning keskin pasayishi sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Meva va sabzavotlar avvaliga vaqtinchalik muzlatgichlar yoki soya-salqin joyda saqlanadi. Oldindan sovutib olgandan so‘ng, ular ichiga kimyoviy moddalar eritib solingan suv bilan yaxshilab yuviladi va fumigatsiya qilinadi, ya’ni oltingugurt dioksidi bilan ishlov beriladi. Bu mevalarni zararsizlantirishga yordam beradi. Qayta ishlangan meva va sabzavotlar sovutkichli kameraga o‘tkaziladi. Olmalarni eng uzoq saqlash muddati +1…+4 °Ñ haroratda taxminan 12 oy, gilosni esa 0…+2 °Ñ haroratda uchun 3–7 kun saqlash mumkin. Mevalarni sovutgichlarda saqlashda mutaxassislar tomonidan har biri uchun belgilangan vaqt ko‘rsatkichlari va harorat me’yorlari mavjud. Masalan, o‘rik mevasi sovutgichda 1-3 haftagacha, -0,5-0 0 daraja haroratda saqlanishi kerak. Sovutgichda -1-0,5 0 daraja haroratda saqlanishi kerak bo‘lgan gilos 2-3 hafta saqlansa, uzum 1-6 oy muddatgacha o‘z sifatini yo‘qotmaydi. -0,5-0 0 daraja haroratda saqlanadigan shaftoli sovutgichda 2-4 hafta saqlansa, anjirning saqlanish muddati 7-10 kun, olxo‘riniki 2-5 haftani tashkil etadi. 0 0 daraja haroratda saqlanadigan mevalarning saqlanish muddati: olchaniki 3-7 kun, kiviniki 3-5 oyga teng. Olma -1, -2 0 daraja haroratda sovutgichda 1-12 oy sifatini yo‘qotmaydi. Xurmo -1 0 daraja haroratda 3-4 oy saqlanadi. Anor mevasi esa 5 0 daraja sovuqqa 2-3 oy mobaynida saqlanishi mumkin. Osiyo va Yevropa noklari -1,5-0,5 0 daraja haroratda sovutgichda 2-7 oygacha saqlanishi mutaxassislar tomonidan tavsiya etiladi. Sitrus mevalar: apelsin 4-9 0 daraja haroratda 3-8 hafta saqlansa, mandarin 2- 4 hafta mobaynida yangi uzilgandek turadi. Bugungi kunda sovutkichli omborlarda har xil turdagi avtomatlashtirilgan namlantirish tizimlari qo‘llaniladi. Boshqarish tugmalari kameraning tashqi tomonida joylashgan bo‘lib, nisbiy namlikni masofadan boshqarishga imkon beradi. Sovutgichli omborlarda nisbiy namlikni yaratish va saqlash mahsulotlar namlik miqdorini maksimal darajada oshirishga yordam beradi. Meva va sabzavotlar uchun nisbiy namlik ularning kimyoviy tarkibiga qarab 80–95% ni tashkil qiladi. Biroq piyoz uchun optimal namlik 65–75% atrofida bo‘lishi kerak. “Umumjahon sovutgich omborxona imkoniyatlari”ning 2016-yilgi hisobotiga ko‘ra, O‘zbekiston sovutgich omborxonalar hajmi bo‘yicha eng yaxshi 20 mamlakat ro‘yxatiga kiritildi . Jurnal Umumjahon sovutgich zaxiralari uyushmasining xalqaro dasturlar bo‘yicha direktori Richard Treysidan quyidagi iqtibosni keltirgan: “O‘zbekiston qisqa vaqt ichida yuqori natijalarga erishdi. Uning bu sohada dunyo bo‘ylab kuchli 20 ta mamlakat qatoriga kirgani quvonarlidir. Bu nafaqat iste’molchilarga yil davomida qishloq xo‘jaligi mahsulotlaridan bahramand bo‘lish, balki fermerlarga olis bozorlarda o‘z mahsulotlarini yaxshi narxlarda sotish imkoniyatini ham yaratadi. O‘zbekiston yaqin kelajakda ushbu sohada eng yaxshi 10 ta mamlakat qatoriga qo‘shiladi, deb umid qilaman”. O‘zbekiston 2020-yil oxiriga qadar tizimning umumiy sig‘imini bir million tonnagacha yetkazishni rejalashtirgan . 2018-yilda mamlakatda bir paytning o‘zida 800 ming tonnadan oshiq mahsulot saqlash imkonini beradigan 1,3 mingdan ortiq maxsus omborxona mavjud. Yangi sovutgich kameralari paydo bo‘lishi sharofati bilan mamlakat meva-sabzavotlar yo‘qotilishini kamida 10 foizga qisqartirishni mo‘ljallangan. Yangi omborxonalar qurilishiga 115 million dollar yo‘naltiriladigan savdo- logistika markazlari tarkibiga kiradi. O‘zbekistonning barcha hududlarida 15 ta shunday markaz ochilishi rejalashtirilgan. Yangi sovutgichlar va omborxonalarning ko‘plab barpo etilayotgani 2020-yilga kelib mamlakatda meva-sabzavot mahsulotlari ishlab chiqarish hajmini ikki barobar — yiliga 32 million tonnagacha oshirish vazifasi qo‘yilgani bilan izohlanishi ta’kidlangan. 2019 yil ma’lumotlariga ko’ra Respublikada umumiy sig‘imi 991 332 tonna bo‘lgan jami 1 832 ta sovutgichli omborlar mavjud, xususan, Andijon viloyatida 152 555 tonna sig‘imga ega 429 ta, Samarqand viloyatida 149 230 ming tonna sig‘imga ega 160 ta, Toshkent viloyatida esa 146 620 tonna sig‘imga ega 159 ta muzlatgichli ombor mavjud. Hozirgi kunda (2022-yil) esa Respublikamizda meva mahsulotarini saqlashga mo‘ljallangan 4426 tadan ortiq umumiy sig‘imi 1,5 mln tonna bo ‘lgan sovutgichli omborxonalar mavjud. Sovutgichli omborxonalar mamlakatimizning har bir hududida bor. Respublikamizda 2022-2023-yil qish mavsumiga 583 ming tonna qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini zaxira qilish rejalashtirilgan bo‘lib, amalda 640 ming tonna zaxira qilingan Tumanlar kesimida qishloq, o'rmon va baliqchilik xo'jaligi mahsulot (xizmat) larining hajmi 4.1.1-jadval Yillar 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022- yil yanvar - dekabr 2023- yil yanvar -mart Samarqand viloyati 17 625,1 22 308,7 26 585,9 29 294,7 33 759,4 41 206,1 42 105,6 5 113,4 Samarqand shahar 142,5 263,6 231,5 292,0 264,7 314,9 231,7 25,2 Kattaqo'rg'on shahar 78,3 77,6 108,4 160,2 184,4 220,9 212,8 19,0 Oqdaryo 919,9 1 170,1 1 502,6 1 394,4 1 978,6 2 467,0 2 609,7 355,5 Bylung'ur 2 149,1 2 745,5 2 452,6 2 977,5 3 334,0 3 963,4 4 167,3 234,3 Jomboy 1 154,4 1 466,3 1 663,7 1 767,7 1 936,7 2 396,9 2 429,2 255,2 Ishtixon 1 406,1 1 741,5 2 427,4 2 597,6 3 007,7 3 473,3 3 636,0 455,9 Kattaqo'rg'on 1 253,5 1 499,3 2 634,0 3 559,7 4 204,3 5 252,2 5 205,7 377,0 Qo'shrabot 687,6 812,7 1 125,2 1 160,1 1 351,3 1 538,1 1 609,1 282,8 Narpay 651,4 948,5 971,0 1 244,3 1 424,0 1 812,3 1 925,2 201,4 Payariq 1 482,4 1 797,3 2 369,3 2 513,6 3 019,4 3 715,1 3 899,9 349,9 Pastdarg'om 1 483,6 1 858,8 1 975,9 2 247,8 2 554,8 3 276,1 3 536,5 427,0 Paxtachi 654,2 845,0 951,6 1 177,6 1 404,6 1 815,7 1 904,7 310,6 Samarqand 1 572,9 1 943,2 2 238,4 2 098,7 2 033,2 2 586,3 2 057,9 431,7 Nurobod 402,0 505,7 578,3 735,3 889,0 1 112,0 1 134,4 230,6 Urgut 2 079,0 2 510,5 3 243,2 3 321,1 3 811,1 4 464,3 4 692,0 652,2 Toyloq 1 508,2 2 123,1 2 112,8 2 047,1 2 361,7 2 797,6 2 853,5 505,0 Jadvalda ko’p ma’lumotlar berilgan umumiy aytganda 5 yil davomida (2016- 2021) qishloq o’rmon va baliqchilik xo’jaligidagi mahsulot hajmining o’sishi 2 baraavardan ortiq ya’ni 17 625,1 dan 41 206,1 ga oshgan. Tumanlar miqyosida qarasak eng yuqori o’sish kattaqo’rg’on tumaniga to’g’ri kelgan ( 1 253,5 dan 5 205,7 ga oshgan) 4.2 Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash texnologiyalari va ularning samaradorligini oshirish imkoniyatlari Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlashning bir qancha texnologiyalari mavjud. Asosiylarini ko’rib chiqamiz. 1. Fotokatalitik havoni tozalash Fotokataliz - bu zararli moddalar zararsiz zarrachalarga parchalanadigan jarayon. Fotokataliz yordamida havoni tozalash eng samarali, zamonaviy va iqtisodiy echimlardan biri hisoblanadi. Ifloslantiruvchi moddalarni tuzatuvchi filtrlar yordamida tozalash texnologiyasi o'z vaqtida texnik xizmat ko'rsatishni talab qiladi. U muntazam ravishda tozalanishi kerak, chunki uzoq vaqt davomida tozalashsiz havo o'zi ifloslanishiga olib keladi. Fotokatalitik havo tozalagichlarida bunday kamchilik yo'q, chunki ular ichidagi ifloslanishni kechiktirmaydilar. Fotokatalitik tozalagichning afzalliklari  Filtrlash asosidagi tozalash usulidan farqli o'laroq, fotatalitik tozalagichlar eng kichik gaz zarralarini ham (0,001 mikrongacha) ushlay oladi.  An'anaviy filtrlar zich filtr orqali ko'p energiya sarflaydi. Katalizatorni tozalash uchun bu talab qilinmaydi, buning natijasida energiya iste'moli darajasi sezilarli darajada kamayadi  Kam shovqinli kam quvvat pompasi  U katta texnik xizmat ko'rsatish xarajatlarini talab qilmaydi, chunki UV chiroqni uch yilda bir marta almashtirish kerak Hosilni iloji boricha uzoqroq saqlash uchun ozuqaviy xususiyatlarini va tashqi ko ' rinishini yo ' qotmasdan , mevalarni nafas olish intensivligi pasayadigan maxsus sharoitlarni yaratish kerak . Buning uchun meva uchun maxsus tartibga solinadigan gazni saqlash vositasini yarating : kislorod kontsentratsiyasini kamaytirish orqali meva to ' qimalarining tabiiy parchalanish jarayoni sekinlashadi , bu sizga ta ' m xususiyatlarini tejashga imkon beradi . 2. Olma BG bilan saqlash (boshqariladigan gaz) Boshqariladigan gaz texnologiyasi olma ma'lum miqdordagi kislorod va karbonat angidrid (CO2) bo'lgan muhitda saqlashni o'z ichiga oladi. Oddiy atmosferada azot 78%, kislorod 21% va CO2 0,03% ni tashkil qiladi. Gaz muhitini yaratish uchun quyidagi texnologiyalar qo'llaniladi:  ILOS ( Initial Low Oxygen Stress ) - qisqa vaqt ichida xonadagi kislorod darajasining ultra tez pasayishi;  RCA (Rapid Controlled Atmosphere ) Kislorod kontsentratsiyasi texnologiyasi.  CO2 zarbalarini davolash - uglerod oksidi bilan zarbani davolash texnologiyasi, uning tarkibida (30% gacha) CO2 miqdori ortadi.  LECA (Low Ethylene Controlled Atmosphere ) - kameradagi etilen darajasini pasaytirish texnologiyasi.  DCA (Dynamic Controlled Atmosphere ) - dinamik boshqariladigan atmosfera. Saqlamoqchi bo'lgan xilma-xillikning xususiyatlarini hisobga olgan holda, saqlash kamerasida 90% namlik va -2 dan -7 °C gacha harorat belgilanadi. Eng muhim tafsilotlardan biri - xonadagi atmosferaning klassik tarkibi boshqasiga almashtiriladi: kislorodning bir qismi atigi 5%, qolgan qismi karbonat angidrid va azotdir. Bu olma pishib etish jarayonini sekinlashtirish va saqlash muddatini ko'paytirish uchun amalga oshiriladi. Nazorat qilinadigan gaz muhiti maxsus uskunalar yordamida tiklanadi:  Azot generatori. Azot generatori gaz azotini yaratish uchun mo'ljallangan. Bu adsorbsiya texnologiyasi asosida ishlaydi. Butun jarayon to'liq avtomatlashtirilgan va qo'shimcha nazorat talab etilmaydi.  Uglerod dioksidi skruberi. Ushbu uskuna mahsulotni nafas olish paytida chiqariladigan karbonat angidrid miqdorini saqlab turish uchun javobgardir. Skrubberga adsorbent beriladi, bu esa havoda CO2 miqdorini pasaytiradi.  Kamerada etilen kontsentratsiyasini kamaytiradigan etilen konvertorlari  Avtomatik boshqaruv tizimi. Tizim asbob-uskunalarni boshqarish jarayonini soddalashtirish uchun yaratilgan, siz shunchaki kerakli parametrlarni qo'yishingiz mumkin va tizim ularni qo'llab-quvvatlaydi. Bu havodagi gazlar kontsentratsiyasini tahlil qilish tizimini, azot generatorini va skrubberni boshqarish dasturini o'z ichiga oladi, bundan tashqari, nazorat qilish jarayonini to'liq optimallashtirish uchun masofadan turib boshqarish va ma'lumotlarni ko'rish mumkin.  Muhrlangan eshiklar. Qattiqlik sozlanishi mikroiqlimni saqlashda muhim rol o'ynaydi va gazning to'liq o'tkazuvchanligini ta'minlaydi. Nima uchun boshqariladigan gaz usuli?  BG sizga uchuvchan organik birikmalar, masalan, etilenning atmosferasini tozalashga imkon beradi, bu etilish jarayonini tezlashtiradi va shuning uchun mahsulotni buzilishiga yaqinroq bo'ladi.  BG biokimyoviy reaktsiyalarni sekinlashtiradi, ularni amalda to'xtatadi, mevalarning nafas olish intensivligini kamaytiradi. Bu sizga mahsulot sifatini uzoqroq saqlashga imkon beradi: rangi, ta'mi, tuzilishi, ozuqa moddalari, shirinligi va boshqalar. Bundan tashqari, BG-dan foydalanib, siz kamroq ishlab chiqarishni yo'qotasiz.  Ichidagi havo bakteriyalar va zararli mikroorganizmlardan, nozik changdan tozalanadi. Bularning barchasi natijasida mahsulotning raf umri ko'payishi, ovqatlanish xususiyatlari va tashqi ko'rinishi saqlanib qoladi 3. I ntensiv sovutis h texnologiyasi O'rim-yig'imdan tortib to sotishgacha turli xil o'zgarishlar ro'y beradi, o'sish davrida foydali moddalar to'planadi va saqlash vaqtida ularni yo'qotadi. Rezavorlar saqlash murakkabligi, ular tez buziladigan mahsulotlar bilan bog'liq, deb aslida tufaylidir. Saqlash davridagi asosiy vazifa iste'molchi uchun mahsulot sifati va ko'rinishini saqlab qolish uchun maqbul mikroiqlim sharoitlarini ta'minlashdir. Mevalar metabolizmni tezlashtiradigan, namlik, organik moddalar va vitaminlarning yo'qolishiga olib keladigan yuqori haroratlar ta'siri ostida tezda qizib ketadi. Shuning uchun uzoq muddatli (2 dan 10 oygacha) va qisqa muddatli (bir necha kundan 2 oygacha) uchun mo'ljallangan berry mahsulotlari to'plamdan keyin tezda sovutilishi kerak, bu esa potentsial raf umrini oshiradi. Fitopatogen mikroorganizmlar va to'qimalarning qarishi uchun mevalarning past qarshiligi kuchli sovutish rejimini o'rnatish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu sizning mevalaringizdagi hayotiy jarayonlarni sekinlashtiradi va namlik yo'qotilishini kamaytiradi. To'plamdan so'ng mevalarni tezda sovutish orqali siz vitaminlarning yuqori miqdorini, shuningdek mevalarning tabiiy ta'mini, ularning taqdimotini va bozorga mahsulotning keyingi chiqishini saqlab qolasiz. Yuqori sovutish texnologiyasi, ayniqsa, uzoq masofalarda transportdan oldin mevalarni sovutish uchun eng samarali hisoblanadi. Operator mahsulot bilan Stack tubiga harorat sensori belgilaydi (tizimi sensorlar soni cheklangan emas). Operator ishlab chiqarish hajmiga yoki turiga qarab tizimni sozlash orqali fanning aylanish tezligini qo'lda sozlashi mumkin. Chakana savdo tarmoqlari uchun berry mahsulotlari yemish muxlislar bilan devor oldida qutilarga joylashtirilgan va qoplama materiallari bilan qoplangan maxsus idishda, joylashtirilgan bo'lishi kerak. Shunday qilib, havo ishlab chiqarish orqali teng ravishda o'tadi. Bu usul har qanday meva uchun javob beradi. Sovutgandan so'ng mahsulot sovutgichlarda saqlanadi va xaridorga jo'natiladi. Kamerada havo sovutish sovutish uskunalari yordamida amalga oshiriladi — kompressor bloki (kameradan tashqarida joylashgan) va xona ichidagi havo sovutgichlari. Sovuq havo oqimi butun hajmda taqsimlanadi. Devorga o'rnatilgan assimilyatsiya fanatlarining ta'siri ostida havo sovutgichlaridan sovutilgan havo ishlab chiqarish bilan oldindan qoplangan Stack orqali so'riladi. Shunday qilib, sovuq havo mahsulotni sovutish orqali qatlamning qalinligiga jadal kirib boradi. Uskunalar, qish mavsumida ishlash uchun moslashtirilgan qaytib stantsiya, quvvat boshqaruv paneli, zarur himoya qismlarini o'z ichiga oladi. Qurilmaning joylashuvi kamera yaqinida joylashgan dvigatel xonasida taqdim etiladi . Sovutgichning kondensatsiyasi uchun havo kondansatori ishlatiladi , uning joylashuvi kondansat o r maydonchasida kompressor qurilmasiga yaqin joyda ko ' chada taqdim etiladi . Freonni havo sovutgichlariga etkazib berish butunlay avtomatik rejimda xizmat ko ' rsatishni talab qilmaydigan elektron termostatik ventilyatorlar tomonidan amalga oshiriladi . Elektron TRV tekshiruvi mahsulotni muzlatishdan himoya qilish imkonini beruvchi sovutgichdagi chiqish haroratini sozlash imkonini beradi . Havo sovutgichlarini eritish bir necha usulda amalga oshirilishi mumkin: operator tomonidan qo'lda yoki avtomatik ravishda moslashtirilgan jadvalda. Taqdim etilgan uskunalar uzluksiz ishlash va kelgusida xizmat ko'rsatish uchun barcha kerakli elementlarni o'z ichiga oladi. Uskunalar nazorat qilish, himoya qilish va asbob-uskunalar ishlashini nazorat qilish uchun qalqonlarni o'z ichiga oladi. Sovutish tizimini avtomatlashtirish xavfli ish rejimlaridan himoya qilishni, belgilangan parametrlarni saqlashni va o'simliklarning asosiy yo'nalishlarini boshqarishni ta'minlaydi. Uskunalarni avtomatlashtirish darajasi ularni avtomatik ravishda xizmat ko'rsatuvchi xodimlarning doimiy ishtirokisiz ishlatishga imkon beradi. Ushbu tizim imkon beradi:  xona ichidagi haroratni qayd qilish;  o'rnatish parametrlarini ro'yxatdan o'tkazish;  tizim ma'lumotlari arxivini yaratish;  favqulodda vaziyat rejimi haqida tahlil qilish va ogohlantirish;  ish parametrlarini masofadan boshqarish 4. Aspiratsiya devori texnologiyasi uskunani to'g'ri tanlash va saqlashga joylashtirishga asoslangan. Hosilni saqlash muddatiga qarab quyidagilar qo'llaniladi: shamollatish, sovutish va namlash tizimi. Texnologiya aspiratsiya devori asosiy hisoblanadi va mahsulotni quritish, tozalash, tushirish va haroratni saqlash uchun ishlatiladi. Saqlash ichidagi to'siq oxirida tashqi devorga parallel ravishda vertikal teshiklarga ega bo'lgan ushlab turuvchi devor o'rnatiladi. Bu teshiklar bo'ylab idishlar ma'lum tartibda saflanadi. Ikki tutash qator konteynerlar maxsus aspiratsiya qoplamasi bilan yuqori va qarama-qarshi abutting oxirida qoplangan uzun, baland bo'yli yo'lni hosil qiladi. Tashqi devor bilan teshikchalar bilan devor orasida havo-tayyorlash kamerasi hosil bo'ladi. Bu kamerada poldan 2m balandlikda soxta Shift o'rnatiladi. Shundan so'ng, yuqori bosimli egzoz muxlislari unga o'rnatiladi. Bu muxlislar devor teshiklaridan orqali parchalar chiqindi havo so'rish yoki tashqarida qabul qilish klapanlari orqali chiqindi havo chiqarish; bundan tashqari, toza havo bilan chiqindilarni havo aralashtirib va saqlash qaytib uni ruxsat ular mumkin. Havo harorati maxsus qabul qilish va emissiya klapanlari bilan tartibga solinadi. Konteynerlar orasidagi parchalar havosini so'rib, muxlislar bu nuqtalarda depressiya zonalarini yaratadilar, undan konteynerlardan havo oqadi va mahsulotni shamollatadi. Shu bilan bir vaqtda, o'tish yanada bo'lgan idishlar tashqi qismlari eng shamollatish olish. Kerakli haroratga ega bo'lgan havo konteynerlar ustiga yuqoridan saqlashga tushadi va parchalardagi teshiklar orqali pastdan chiqariladi. Kerakli parametrlar avtomatik boshqarish, namlash va sovutish tizimlari bilan ta'minlanadi. Ushbu tizim aralashtirish kamerasi yonida joylashgan konteynerlar uchun eng yaxshi mikroiqlimni taqdim etadi. Havo olib tashlanganda mikroiqlim yomonlashadi. Ushbu tizim bilan bir necha cheklovlar mavjud: 1. Binoning kengligi idish hajmiga bog'liq. Agar idish standart o'lchamda (1200x1600x1250mm) bo'lsa, bino kengligi 4m dan ko'p bo'lishi kerak, ya'ni-12m, 16m, 20m, 24m. 2. Standart saqlash balandligi-5 katak (6m). 5. “Every Air” saqlash texnologiyasi havoni konteynerlardagi mahsulotlar orqali, fanatlar tomonidan maxsus tashkil etilgan idishda havo o'tkazmaydigan gilamcha bilan yopilgan idishlar orqali bosim o'tkazilishini ta'minlaydi, shuningdek ortiqcha karbonat angidrid (CO2) va boshqa nafas olish vositalarini toza havo bilan almashtiradi va shu bilan ta'minlaydi. eng past harorat farqi bilan mahsulotni bir tekis shamollatish Ushbu saqlash texnologiyasi hozirgi vaqtda eng ilg'or texnologiyalardan biridir. Texnologiya texnologik uskunalarni omborga to'g'ri tanlash va joylashtirishga asoslangan. Hosilni saqlash muddatiga qarab quyidagilar qo'llaniladi: shamollatish, sovutish va namlash tizimi. Har bir havo shamollatish tizimi asosiy hisoblanadi va mahsulotni quritish, tozalash, tushirish va haroratni saqlash uchun ishl atiladi. Sovutish tizimi yuqori tashqi haroratlarda (aprel, may, iyun) saqlanganda yoki hosilni yig'ish va saqlash uchun saqlash vaqtida qisqa vaqt ichida mahsulotning harorati tezda tushirilishi kerak bo'lgan hollarda ishlatiladi. Ushbu tizimdan foydalanishda bir qator cheklovlar mavjud: 1. Palataning kengligi idishning kattaligiga qarab ishlab chiqilgan. 1200x1600x1250 mm o'lchamdagi standart idish bilan kameraning kengligi 4 metrga ko'paytirilishi kerak, ya'ni: 12, 16, 20, 24 metr. 2. Kameraning uzunligi 30 metrdan oshmaydi, yuk ko'tarish moslamalarini boshqarish uchun konteynerlar oldida 3,5 metr va assimilyatsiya devorida 2 metr. 3. Saqlashning standart balandligi 5 qavat (6 metr), konteynerlar o'rnatish va o'rnatish uskunalari manevrlari bilan 6 darajadagi saqlashga ruxsat beriladi. 4. Ixtisoslashgan idishdan foydalanish kerak. 5. Maxsus muhrlash yenglarini ishlatish kerak. 6. Dragon texnologiyasi, sabzavotlarni uzoq muddatli saqlash uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Ushbu texnologiya sovutishni, ombor ichidagi havo aylanishini va issiqlik va namlikning yagona maydonini, shuningdek ortiqcha karbonat angidrid (CO2) va boshqa nafas olish mahsulotlarini toza havo bilan almashtirishni ta'minlaydi. Tizimning ishlashini ta'minlaydigan texnologik uskunalar bu sabzavot mahsulotlarini saqlash uchun maxsus mo'ljallangan Dragon-M shamollatish moslamasi. U ko'chadan havo olishni ta'minlaydi, uni belgilangan haroratgacha kameraning qayta aylanib chiqadigan havosi bilan aralashtirib, mahsulotlarning ustidagi shift ostida boqadi. Qishda, sovuq havodan tashqari, sabzavot do'konidagi haroratni sovutish uchun ishlatiladi, bu esa sovutish uskunalariga ehtiyojni yo'q qiladi. Tashqi havo harorati saqlash joyida zarur mikroiqlim parametrlarini ushlab turishga imkon bermasa, havo qabul qilish moslamasida sovutish moslamalarini o'rnatish ta'minlanadi. 7. Bosim devori texnologiyasi faqat sabzavotlarni konteynerda saqlash uchun ishlatiladi va eng samarali hisoblanadi. Ushbu saqlash usuli uchun LSTK va sendvich panellardan tekis devorli binolar mos keladi. Bosim devori texnologiyasidan foydalanganda idishlar ma'lum bir ketma-ketlikda turadi. Aynan shuning uchun omborlarning kengligi 4 metrga ko'paytirilishi kerak: 12, 16, 20, 24. Omborlarning uzunligi 30 metrga etadi, ammo do'kon qancha uzoq bo'lsa, mahsulotning shamollatish jarayoni shunchalik yomonlashadi. Eng maqbul uzunlik - 24 metr. Texnologik jihozlar joylashgan omborxonada shamollatish kamerasi tashkil etilgan: fanatlar, kirish va chiqish klapanlari, servoslar, asboblar va datchiklar. Shamollatish xonasi maxsus tarzda qurilgan. Tashqi devordan 1,5-2 metr masofada konteynerlar bilan teng balandlikdagi mustahkam devor qurilgan. Ushbu devorda vertikal teshiklar 0,4-0,5 metr kenglikda va ushlab turuvchi devorning 80% gacha kesiladi. Teshiklarning ikkala tomonida mahsulotlar bilan to'ldirilgan konteynerlar quriladi, bu esa konteynerlardan biron bir koridor shakllanishiga olib keladi. Devor saqlanib qolganligi sababli kerakli harorat va namlikdagi tayyor havo ushbu yo'lakka quyiladi. Havoning harakatlanishini konteyner orqali yo'naltirish uchun koridorning yuqori va qarama-qarshi qismlariga "havo yostig'i" deb nomlangan o'z-o'zidan tayyorlangan havo quvurlari o'rnatiladi. Asosiy havo oqimi tutqich devoridan uzoqda joylashgan konteynerlarga taqsimlanadi. Shunga ko'ra, bu idishlarni shamollatish, ushlab turuvchi devorning yoniga o'rnatilgan idishlarni shamollatishdan yaxshiroqdir. Soxta ship shamollatish xonasida polga parallel ravishda 2 metr masofada o'rnatiladi. Bunga bosimli fanatlar o'rnatilgan, ular havoni yuqoridan pastga siljitadi va uni vertikal teshiklar orqali omborga tushiradi. Shamollatish kamerasining tashqi devoridagi fanatlar tepasida havo kiradigan teshiklar mavjud, ular orqali toza havo omborga kiradi. Egzoz havosi bir xil devorda balandroq joylashgan egzoz klapanlari orqali tortish orqali chiqariladi. Kirish va chiqish klapanlari odatda mintaqada bir xil va sinxron ishlaydi. Toza havo ta'minot klapanlari orqali omborga kiradi, fanatlardan o'tib, konteynerlardan maxsus qurilgan koridorlarga tushiriladi. Bosim ta'sirida havo namlik bilan to'yingan va CO2 ni chiqarib yuboradigan mahsulotdan o'tishga majbur bo'ladi. Havo mahsulotni tark etgandan keyin u charchagan deb hisoblanadi va egzoz klapanlari orqali tabiiy ravishda saqlash joyidan chiqariladi. Shamollatish tizimining barcha ishlashi yuqori aniqlikdagi harorat, namlik va CO2 sensorlar ishlashiga asoslangan maxsus Croptimiz-R boshqaruvchisi tomonidan boshqariladi. 8. Application texnologiyasi er osti kanallari havo osti kanallar orqali höyük orqali havo aylanishini ta'minlaydi, ishlab chiqarish hajmida yagona harorat va namlik yaratish, shuningdek, ortiqcha karbonat angidrid va boshqa nafas sabzavot mahsulotlari toza havo almashtirish. Quyma saqlash (saqlash qavatda ommaviy saqlash) Rossiyada saqlash eng keng tarqalgan turlaridan biri hisoblanadi. Saqlash ushbu turdagi tanlash kabi afzalliklari bilan belgilanadi:  Saqlash imkoniyatidan unumli foydalanish  Optimal shamollatish va quritish ishlab chiqarish  Hatto haroratni saqlash, bu turdagi saqlash uchun yog'och idishlar kerak emas. Ommaviy saqlash kartoshka, piyoz, lavlagi kabi sabzavot turlari uchun javob beradi. Bundan tashqari, ba'zan karam va sabzi uchun kamroq ishlatiladi. 9. Teshilgan havo kanallari texnologiyasini qo'llashda shamollatish tizimi havo qatlamlari kanalizatsiyasidan, mahsulot hajmidagi bir xil harorat va namlikdan foydalangan holda, mahsulotning havosi orqali havo aylanishini ta'minlaydi, shuningdek uglerod dioksidi va o'simlik nafas olishning boshqa mahsulotlarini toza havoga almashtiradi. Mahsulotni omborxonada ommaviy holda saqlash, Rossiyada eng keng tarqalgan saqlash usullaridan biridir. Ushbu saqlash turini tanlash bir qator afzalliklar bilan belgilanadi, masalan: saqlash hajmidan samarali foydalanish, mahsulotning butun hajmini maqbul shamollatish va quritish, haroratni bir xil ushlab turish va saqlash uchun yog'och idishlardan foydalanish zarurati yo'qligi. Ushbu usul sanoat miqyosida eng keng tarqalgan. Kartoshka, piyoz, lavlagi uchun ommaviy saqlash usuli. Shamollatish tizimi ushlab turuvchi devor (shamollatish xonasi), sabzavot omborining devorlari va pol kanallaridan iborat. Tutashgan devorning kirish klapanlari orqali toza havo aralashtirish kamerasiga kiradi, bu erda omborning qayta aylanish havosi bilan aralashib, zarur harorat va namlikni oladi, mahsulot polga kanalizatsiya orqali kiradi. 10. Birlashtirilgan tizim texnologiyasi. Bu texnologiyasini qo'llash Birlashtirilgan shamollatish tizimi havoning mahsulot bilan konteyner orqali aylanishini ta'minlaydi, shuningdek ortiqcha karbonat angidrid va boshqa nafas olish vositalarini toza ko'cha havosi bilan almashtirishga yordam beradi. Kombinatsiyalangan tizim havo sovutgichi va ta'minot havo klapanlarini birlashtirish natijasida paydo bo'ldi, qo'shimcha fanatlar ehtiyojini yo'q qildi. Birlashtirilgan tizim odatda kichik hajmlarni saqlash uchun ishlatiladi. Sovutish uskunalari kerak bo'lgan saqlash xonalarida toza havoga ta'sir qiladigan va chiqaradigan shamollatish tizimi qo'shiladi. Qishda, havo harorati mahsulotni saqlash haroratidan past bo'lganda, tizim sovutish uskunasidan foydalanmasdan, mahsulotni sovutish va saqlab turish uchun sovuq havoni ishlatadi. Sovutish tizimi yuqori tashqi haroratlarda (aprel, may, iyun) yoki yig'im-terim paytida va saqlash uchun yotqizilganda mahsulotning harorati qisqa vaqt ichida tezda tushirilishi kerak bo'lgan holatlarda qo'llaniladi. Sovutish tizimidan foydalanish orqali omborxonadagi havoni sun'iy ravishda sovutish mahsulotlarning sifatiga ta'sir qilmasligi, mahsulotlarning siqilib ketishi va havosini kamaytiradigan tarzda ishlab chiqilgan. 11. Kagat texnologiyasi faol shamollatish chiqindilarda haroratni pasaytirishning eng samarali usuli hisoblanadi. Pichoqlar ichidagi harorat havo harorati 3 ° C dan oshsa, ishlatiladi. Havo kanallari dala ichiga ikkita chiziqda joylashtirilgan: ular sirtga yotqizilgan yoki erga ko'milgan. Eng keng tarqalgan xoch shamollatish naqshlari. Kanallar bir-biridan taxminan 1,5 santimetr balandlikda joylashgan. Shamollatish uchun havo hajmi 1 tonna saqlanadigan lavlagi uchun 30-60 m³ / soat me'yorlar asosida hisoblanadi. Faol shamollatish asosan issiq kuz davrida, asosan kechasi amalga oshiriladi. Ildiz ekinlarini qisman muzlatib qo'ymaslik uchun havo harorati 0 ° C dan past bo'lgan haroratda to'xtatish tavsiya etiladi. Shuningdek, faol shamollatish paytida lavlagi so'nishini oldini olish uchun, fanatlar tomonidan etkazib berilgan havoni namlash tavsiya etiladi. Eksenel fan uchun suv sarfi 40-50 kg / soatni tashkil qiladi. Ushbu choralar pichoqlar ichidagi haroratni pasayishiga olib keladi va lavlagi uchun maqbul namlikni (90-94%) saqlaydi. Qishki sovuq bo'lgan joylarda, tabiiy sovuq bilan, lavlagi muzlatish tavsiya etiladi. Shu bilan birga, ayozli havo tashqarisida bir necha kun davomida fanatlar tomonidan kagati bilan ta'minlanadi. Lavlagi harorat -12 / -15 ° C ga qadar muzlaydi, ildizlari qotib qolgandek. Eritilmasligi uchun muzlatilgan lavlagi kagati bilan qoplangan bo'lishi kerak. Muzlatilgan lavlagi may oyining oxirigacha deyarli yo'qotmasdan saqlanadi. Kagat lavlagi faol shamollatish texnologiyasining xususiyatlari: 1. Kagatni shamollatish va muzlatish imkoniyati. 2. Havoni tozalash jihoz ichidagi eng yaxshi harorat va namlikni yaratadi, bu esa rotning paydo bo'lishini kamaytiradi va jihoz ichidagi haddan tashqari issiqlik va yonib ketishni oldini oladi. 3. Shakar tarkibidagi yo'qotishni kuniga 0,018-0,022% dan kuniga 0,012- 0,014% gacha kamaytirish. 4. Shamollatilganda raf umrini 100 kungacha va muzlatganda 260 kungacha oshirish. 5. Ushbu tizimni balandligi 9 metrgacha bo'lgan har qanday o'lchamdagi kagagda ishlatish imkoniyati O‘zbekiston Respublikasida 2018-2020 yillarda yetishtirilgan olma hosili to‘g‘risida ma'lumot 4.2.1-jadval ¹ Ko'rsatkich nomi 2018 y. 2019 y. 2020 y. miqdori ulushi, % miqdori ulushi, % miqdori ulushi, % 1 Jami 1 130 335,0 100,0 1 132 586,0 100,0 1 148 456,0 100,0 1. 1 fermer xo‘jaliklarda 605 515,0 53,6 621 622,0 54,9 669 154,0 58,3 1. 2 dehqon xo‘jaliklarda 501 678,0 44,4 465 606,0 41,1 409 230,0 35,6 1. 3 qishloq xo‘jaligi korxonalarida 23 142,0 2,0 45 358,0 4,0 70 072,0 6,1 Ushbu jadvalni tahlil qiladigan bo’lsak qishloq xo’jalik korxonalari va fermer xo’jaliklari ulushi oshganligini, dehqon xo’jaligi ulushi kamayganligini, qolgan ko’rsatkichlarga nisbatan fermer xo’jaliklari miqdori va ulushi oshganligini ko’rishimiz mumkin. Mamlakatimizda 2022- yilning 1-noyabr holatiga tashish va saqlash xizmatlarida faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlar soni 20217 ta jami korxona va tashkilotlar ulushining 3,5 % ni (581046 ta) tashkil etdi. Shunda ularning so’nggi besh yildagi o‘sish dinamikasi quyidagi ko‘rinishda aks topdi: 4.2.2-jadval Yil 2018 2019 2020 2021 2022 Korxonalar soni 13099 15268 16969 18846 20217 Albatta , so ’ nggi 4 yil ichida yuqori o ’ sish kuzatilganligi jadvalda yaqqol aks etgan Samarqand viloyatida olmachilikni rivojlantirish bo ’ yicha samarali ishlar amalga oshirilyapti , xususan intensive olma bog ’ larni ko ’ paytirish , olma bog ’ lari hosildorligini oshirish , olma sifatini oshirish kabi ishlar amalga oshirilmoqa va o ’ z natijasini ko ’ rsatmoqda . Aniqroq aytganda Samarqand viloyati hamda Samarqand tumanida olma bog ’ lari maydoni kamayishiga qaramasdan olma hosili oldingi yillarga nisbatan ko ’ paygan . Albatta bunga sabab ushbu sohadagi izlanishlar va olib borilgan tadqiqotlarni amaliyotga joriy etish natijasida yuz bergan ijobiy o ’ zgarishlar tufayli hosildorlikning oshganligini aytishimiz mumkin . Quyidagi jadvalda Samarqand viloyatida oxirgi yillarda yetishtirilgan olma miqdori haqidagi ma ’ lumotlar aks etgan . Samarqand viloyatida 2017-2020-yillarda yetishtirilgan olma hajmining miqdori 4.2.3-jadval Yillar 2017 2018 2019 2020 2021 Yetishtirilga n o lma miqdori 194548 201901 219158 231346 253267 Ushbu jadval ma’lumotlarida Samarqand viloyatida olma hosili miqdori doimiy ravishda oshib borayotganligini ko’rishimiz mumkin Samarqand tumanida joylashgan kristall biznes stile korxonasi oxirgi 10 yilgi statistikasini tahlil qilindi hamda 2013-2015 yillarda yuqotishlar ko’pligi aniqlandi. Bunga sabab saqlashda BG ya’ni boshqariladigan gaz texnologiyasidan to’g’ri va unumli foydalanilmagani hisoblanadi. 2016-yildan boshlab korxona birlashgan tizim an’anaviy texnologiyasidan foydalana boshagan va ko’rsatkichlar samaradorligi oshishi kuzatilgan. Quyidagi jadvalda ushbu korxona statistik ma’lumotlari bilan tanishib chiqishingiz mumkin: Kristall biznes stile korxonasining olmani saqlash bo’yicha statistikasi 4.2.4-jadval Jadvaldan ko’rinib turibtiki korxona saqlash texnologiyasini o’zgartirgandan so’ng yuqori ko’rsatkichlar kuzatilgan xususan mahsulot yuqotilishi miqdorining kamayishi, (qo’yilgan mahsulotga nisbatan) saqlanayotgan olma hajmining oshayotgani mijozlar ishonchining ortayotganligidan dalolat beradi Yillar kirgizilgan olma miqdori (tonna) yuqotish miqdori (tonna) chiqarilgan olma miqdori (tonna) saqlanish muddati (oy) 2013 580 90 490 7 2014 550 40 510 5 2015 510 45 465 6 2016 530 30 500 5-8 2017 585 45 540 4-7 2018 620 55 565 5-7 2019 635 50 585 5-7 2020 650 55 595 4-7 2021 680 60 620 4-8 2022 720 70 650 3-8 5. QISHLOQ XO’JALIK KORXONALARIDA MEHNAT MUHOFAZASINI TA’MINLASH YO LLARIʻ Qishloq xo`jaligida mehnat muhofazasining asosiy vazifalaridan biri ishlovchilarning mehnat havfsizligini ta'minlashdir. Zamonaviy agrosanoat ishlab chiqarishi muntazam yangi texnikalar, mikrobiologik va kimyoviy moddalar etkazib berishni, chorva mollarini katta komplekslarga va mayda fermerlik xo`jaliklariga birlashtirishni, ish jarayonlarining yiriklashuvini, dehqonchilikdagi ishlarni bajarishni, ayrim mehnat turlarini hamda vostialarini o`zgartirib borishni o`z ichiga oladi. Mehnat havfsizligi – mehnat sharoitining shunday holatiki, unda ishlovchilarga xavfli va zararli ishlab chiqarish omillarining ta'siri istisno qilingan. Ishlab chiqarish sharoitida insonga jarohat etkazilishi bu fizikaviy va kimyoviy xavfli ishlab chiqarish omillari borligini bildiradi. Fizikaviy xavfli ishlab chiqarish omillari – bu harakatdagi mashinalar, uskunalarning harakatdagi elementlarining to`silmaganligi, qo`zg`aluvchi buyum, materiallar, uskuna va materiallari ustki qismining qismining yuqori yoki past haroratda bo`lishi, elektr tarmoqlarining xavfli kuchlanishi. yuqori bosimdagi havo va gazning portlagandagi energiyasi va boshqalar. Kimyoviy xavfli ishlab chikarish omillari–odam organizmiga o`yuvchi, zaharli va qichitadigan moddalarning ta'sir qilishi bilan ifodalanadi. Muayyan xavfli ishlab chiqarish omillarning kelib chiqishi texnologik jarayon, uskuna konstruktsiyasi va ishni tashkil qilinganlik darajasiga bog`liq bo`ladi. Xavfli ishlab chiqarish omillarining kelib chiqish xususiyatiga qarab, ko`rinib turgan va ko`rinmaydiganlarga bo`lish mumkin. Ko`rinib turgan, xavfli, tashqi belgilari bilan yaqqol ifodalanadi: masalan, mashinaning harakatlanuvchi qismlari, alanga, ko`tarilib va osilib turgan yuk. Ko`rinmaydigan xavfli mashinalar, mexanizmlar, moslamalar va asboblarda yashirin nuqsonlarning borligiga bog`liqdir. Yashirin xavfni, shuningdek ish doirasining tiqishtirilganligi va ivirsiganligi, asbob, moslamalarni o`z maqsadida foydalanmaganligi, uzilgan elektr simlari, xodimlarning noto`g`ri va xato harakatlari va boshqalar tug`dirishi mumkin. Ishlab chiqarish jarohatlarining oldini olish - juda murakkab kompleks bo`lib, avvalo, muhandis, texnik mutaxassislardan, shuningdek tibbiy va boshqa sohadagi mutaxassislardan alohida e'tibor qaratishni talab eatadigan muammodir. Mashina va mexanizmlarning xavfli doiralari. Agar ishlovchilar jarohatlantirishga sababchi bo`lgan xavfni keltirib chiqaruvchi mashinalar bilan ma'lum masofada ishlamasalar ko`ngilsiz hodisa yuz berishi mumkin. Insonning hayoti va salomatligiga ta'sir etadigan xavfli maydoni xavfli doira deb ataladi. Xavfli doira mashinaning harakatlanuvchi, aylanuvchi qismlarida, yuk yaqinida, ko`tarib-tushiradigan transport vositalarida qo`zg`atiladigan yuk atrofida paydo bo`lishi mumkin. Ishlovchilarning kiyim va sochlarini uskunalarning harakatdagi qismlarini tortib ketish imkoniyatiga ega havfli doira xafv-xatar tug`diradi. Juda ko`p jarohatlar ishchilardagi osilib yotgan kiyimlarni qishloq xo`jaligi mashinalarining to`silmagan kardanli uzatmalari o`rab ketishi tufayli sodir bo`ladi. Strelali kranlarning xafvli doira o`lchamlari uning strela uzunligiga bog`liqdir. Ishlab chiqarish jarayonlariga qo`yiladigan xavfsizlik talablari. Texnologik jarayonlarni bajarishda, tashkil qilishda va loyihalashda GOST 12.3.002-75 va TS 46.0.141-83 quyidagilarni inobatga olish shart deb belgilaydi. Ishchilarni xavfli va zararli ta'sir ko`rsatishi mumkin bo`lgan dastlabki materiallar, yarim mahsulotlar va chiqindi ishlab chiqarilishi bilan bevosita aloqasini yo`qotish, xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari mavjud joylarni kompleks avtomatlashtirish hamda mexanizatsiyalash, texnologik jarayonlarda nazorat va boshqarish tizimini o`rnatish darkor. Bu ishlovchilarning himoyasini va ishlab chiqarish jarayonlarining avariya holatda o`chirilishini ta'minlaydi. Ishlab chiqarish chiqindilarini o`z vaqtida zararsizlantirish va chiqarib tashlash, ular xavfli va zararli ishlab chiqarishning oldini olishga yordam beradi. Texnologik jarayonlarga qo`yiladigan xavfsizlik talablari texnologik hujjatlarda ko`rsatilgan bo`lishi shart. Ish joyidan tashqarida bajarayotganda xonalarni va maydonlarni tanlashga katta e'tibor qaratmoq kerak. Shuningdek, uzluksiz ishlab chiqarish jarayonlarining xavfsizligini, uskunalarni to`g`ri joylashtirish va ish joylarini oqilona tashkil qilish bilangina ta'minlash mumkin. Materiallarni, tayyor mahsulotni va ishlab chiqarish chiqindilarini saqlaganda, xavfli ishlab chiqarish omillarining sodir bo`lishidan himoyalanish kerak. Ishlab chiqarishda ishlashga ruxsat etilgan shaxslarning fizik imkoniyatlarini va mehnat xususiyatlarini hisobga olish shart. Xizmat qiluvchi xodimlar bajarayotgan ishlariga muvofiq mehnat xavfsizligi bo`yicha kasbiy tayyorgarlikdan o`tgan bo`lishi lozim. 2. Barcha mashina va mexanizmlarga xavfsizlik texnikasi va ishlab chiqarish sanitariyasi bo`yicha yagona talablar qo`yiladi. Ana shu talablarga muvofiq mashina va mexanizmlarni boshqarishning asosiy richaglari o`ng qo`l ostiga joylashgan bo`lishi, har qaysi mashinada tovush signali, orqani ko`rish oynasi, burilish va to`xtash signallari bo`lishi kerak. Ish jarayonida mashina va mexanizmlardagi mahkamlangan joylar bo`shashadi, zazor (tirqish) lar kattalashadi, moy, suv yoki yonilg`i siza boshlaydi va hokazo. Shu boisdan pala-partish ko`rsatilgan texnik xizmat avariya va baxtsiz hodisalarga sabab bo`lishi mumkin. Masalan, traktor yurish qismining mahkamlangan joylarini o`z vaqtida tekshirib va taranglab turilmasa, u ag`darilib ketishi mumkin. Agar mashina ishlayotgan vaqtda inson hayoti yoki salomatligiga xavf soladigan nuqson payqalsa, ishni darhol to`xtatish kerak. Har bir traktorchi, kombaynchi, haydovchi mashinani ishlatishdan oldin uning texnik holatini tekshirib ko`rishi kerak. Mashinadagi har bir harakatlanuvchi detal havflidir. aylanayotgan val, yulduzcha, tishli g`ildirak qo`lni, turmaklanmagan sochni yoki kiyimni ichkariga olib ketishi mumkin. Shu boisdan mashina va mexanizmlarning harakatlanuvchi qismlari qalpoq, g`ilof, kojux, to`siqlar bilan berkitiladi. Ammo harakatdagi barcha qismlarni ham himoya qurilmalari bilan berkitib bo`lmaydi. Shu sababdan xavfli zonada ham ishlashga to`g`ri keladi. Xavfli doira hamma mashina va mexanizmlarda bor. Ular mashinalarning tashqi qismida (kombaynning parragi, qirquvchi apparat iva h.k.) va ichki qismida (yanchish barabani, tozalash ventilyatori, konveyerlar) bo`lishi mumkin. Harakatga keltiruvchi dvigatelning aylanayotgan maxovigi atrofidagi doira xavfli hisoblanadi. Shu sababdan agar dvigatelni yurgizib yuborishning iloji bo`lsa, maxovikni qo`l bilan aylantirish man etiladi. Yurib ketayotgan mashinaning o`zi ham xavfli doira hisoblanadi. Shuning uchun dvigatel ishlayotganida yoki mashina yurib ketayotganida uni moylash, rostlash va nuqsonlarini bartaraf qilish man etiladi. Mexanizatsiyalashtirilgan agregatlarga xizmat ko`rsatayotganlar ish vaqtida xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilishi: ishlab turgan mashina yaqinida echinib- kiyinmasligi, o`ziga mos bo`lmagan jomakorda ishlamasligi, kiyimining etaklari (barlari) shalvirab osilib turmasligi kerak. Traktor, kombayn va avtomobilda haydovchi asboblarining to`la jamlanmasi, birinchi yordam ko`rsatish uchun aptechka, ichimlik suv solingan idish, zavod tomonidan beriladigan qo`llanma bo`lishi shart. 3. Mehnat xavfsizligini ta'minlashning texnik vositalari. Har qanday xo`jalikka, korxonalarga etkazib beriladigan har qanday qishloq xo`jaligi mashinasi, agregati, mexanizm iva uskunalari baxtsiz hodisalarning oldini oladigan zamonaviy himoya vositalari bilan jihozlanadi. Mehnat xavfsizligi to`siq, tormoz, blokirovka, saqlash qurilmalari, signalizatsiya, shaxsiy himoyalanish vositalarini ishlatish, shuningdek ularning yaxshi ishlashini nazorat qilish bilan ta'minlanadi. To`siq qurilmalar. Xavfli zonalarni himoyalash uchun oddiy, ishonchli va arzon to`siq qurilmalar keng ko`lamda ishlatilmoqda. To`siq qurilmalar insonni xavfdan himoyalash uchun xizmat qiladi. Ular qanday maqsadga mo`ljallanganiga qarab har xil tuzilmali bo`ladi. Shunga ko`ra to`siqlar doimiy yoki vaqtinchalik bo`lishi mumkin. Masalan, traktor orqa ko`prigining, tasmali uzatmalar qutisining korpuslari doimiy to`suvchi qurilmalardir. Doimiy to`siqlarning afzalligi shundaki, agregat ishlayotganda ishchi xavfli zonaga kira olmaydi. Doimiy to`siqlar siljuvchan va qo`zg`almas bo`ladi. Siljuvchan to`siqlarni to`siqlarning olib qo`yish yoki chekkaga surib qo`yish mumkin. Vaqtinchalik to`siqlar korxona, sex, uchastka territoriyasidagi ishlarni bajarish vaqtida ishlatiladi. Ularga misol sifatida muhofaza ekranlari, metall shchitlar, parda va boshqalarni keltirish mumkin. Sexda payvandlash ishlarini bajarishda atrofdagilarni elektr yoyning ravshan shu'lasi ta'siridan muhofaza qilishda, qurilish maydonchalari, transheyalarni to`sishda, boshqa er ishlarini bajarishda vaqtinchalik to`siqlar ishlatiladi. Himoya to`siqlari panjara, to`rlardan iborat. Agar mexanizm ishini ko`z bilan kuzatib turish zarur bo`lsa, bunday hollarda to`siq shaffof material (organik shisha, selluloid va boshq.)dan tayyorlanadi. Himoya qurilmalari. Mashina va uskunalarga qo`yiladigan mavjud talablarga muvofiq har bir mashina, traktor yoki agregatda avariya holatidagi ish rejimiga mo`ljallangan himoya qurilmalari bo`lmasa, bunday mashina ishga yaroqli emas deb hisoblanadi. Himoya qurilmalarining ishlashini nazorat qilish parametri (zo`riqish, bosim, harorat va h.k.) ruxsat etiladigan chegaradan chiqqanida avtomatik to`xtaydi. Tormozlash qurilmalari. Mashina va uskunalarning harakatlanayotgan (aylanayotgan) elementlarini tez va asta-sekin to`xtatish uchun tormozlash qurilmalari ishlatiladi. Bunlan tashqari, ular mashinalarni qiyaliklarda tutib turish, ko`tarilgan yukning o`z-o`zidan pastga tushib ketishidan saqlash maqsadlarida ham ishlatiladi. Masalan, g`ildirakli traktorlarning tormozlash qurilmalari traktorning og`irligi 4 tonnagacha bo`lganida 20 km boshlang`ich tezlikda tormoz berilganda quruq beton yo`lda traktorni to`xtatib qo`yish kerak – tormoz yo`li 6 m dan ko`p bo`lmasligi lozim. To`xtatib qo`yish tormozining samaradorligi mashinalarni 36 % ga (200) ko`tarilish yoki tushishda ishonchli tutib turishiga qarab aniqlanadi. Blokirovka qurilmalari. Blokirovka – bu mexanizmlarni yoki ularning qismlarini muayyan holatda ishonchli mahkamlashni ta'minlaydigan vositalardir. Mashina, mexanizmda blokirovka qurilmalarining va boshqa saqlagich vositalarning bo`lishi ishlovchining xavfsizligini ta'minlay olmaydigan hollarda qo`llaniladi. Masalan, agregatda to`siq bo`lishi ishchi shikastlanmaydi, degan gap emas, chunki ba'zi hollarda mexanizm yoki mashina to`siqlarsiz ham ishlashi mumkin. Lekin ajralish tekisligiga to`siq olinganda elektr zanjirni uzadigan kontaktlar o`rnatilsa, bunda to`siq bo`lmaganda uskuna ishga tushmaydi. Uskuna to`siq o`rnatilgandan va kontakt ulangandan keyingina ishga tushadi. Bunday konstruktsiyadagi blokirovka qurilmalari metallga ishlov beradigan stanoklarning barcha turlarida o`rnatiladi. Zamonaviy qishloq xo`jaligi texnikasida sodir bo`lgan yoki sodir bo`lishi mumkin bo`lgan xavfsizliklardan ximoyalash uchun signalizatsiyadan keng foydalaniladi. Vazifasiga qarab signalizatsiyalar ogohlantiruvchi (mehnat xavfsizligiga rioya qilish to`g`risida ogohlantiradi, transport vositalarining harakatini boshqarish), avariya haqida (xavfli ish tartibi sodir bo`lganligi to`g`risida xabar) nazoratlovchi (ishlab chiqarish jarayonidagi harorat, bosim, suyuqlik miqdori va boshqalarni nozorat etish) va gaplashishga oid (bir mexanizm yoki agregatga xizmat ko`rsatuvchi, bir guruh odamlar bilan operativ, ovozli va ko`rish signallarini shartli bog`lanishlaridir). Harakati bo`yicha quydagi turdagi signalizatsiyalardan foydalaniladi: yorug`lik, ovozli, rangli, va belgi o`rnatish. Yorug`lik signalizatsiyalari transport vositalarida xavfsizlik vositasi sifatida keng foydalaniladi. Ular oldindan va orqadan kelayotgan transportdan ogohlantiradi. Shu maqsadda transportvositalari har xil signalizatsiya yoritish asboblari: faralar, o`lchamlarini, burilishni ko`rsatuvchi chiroqlar, stop-signallar bilan jihozlanadi. XULOSA VA TAKLIFLAR O`zbekiston sharoitida meva va ularni qayta ishlab chiqarishdan olingan asosiy mahsulotlarning iqtisodiy samaradorligini oshirish xalq xo`jaligida muhim ahamiyatga ega. Meva mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish jarayonlarida nisbatan juda katta hajmda mehnat, yer-suv va buyumlashgan moddiy va intellektual resurslardan keng foydalaniladi. Tarmoqdagi resurslardan samarali foydalanish orqali xalqimizning mehnat qilish va yashash sharoitlarini tubdan yaxshilash imkoniyatini yaratish, bugungi kunning asosiy talablaridan biridir. Respublikamizda 2022-yilda 368930,0 ming tonna meva va rezavorlar yetishtirildi.. Bunday yutuqqa erishishda qishloq xo`jaligini mexanizatsiyalashtirish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, fermer xo`jaliklariga berilayotgan imtiyozli kreditlar, ularga mineral o`g`it, sifatli urug`lik, yoqilg`i-moylash materiallarini o`z vaqtida yetkazib berish bo`yicha yaratilgan kompleks tizimning samarali ishlayotgani puxta zamin bo`lganini ta’kidlash lozim. Shu asosda Samarqand tumanida olmachilikda ishlab chiqarishni yangilash va modernizatsiya qilish jarayonida olma mahsulotlari ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkoniyatlarini aniqlash borasida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot natijasi quyidagi xulosalar qilish imkoniyatini berdi: 1. Samarqand viloyatida olma mahsulotlarini yetishtirishda oxirgi yillarda yiliga 20000 tonna atrofida oshganligi ma’lum bo’ldi. 2. Samarqand tumanida mahsulot sotishdan olingan daromad 2022 yilda 2020 yilga nisbatan 34543.0 mln so’mga oshganligi va foyda ham 2022 yilda 2020 yilga nisbatan 9337 mln so’mga oshganligi ma’lum bo’ldi. 3. Samarqand tumanida olmani yetishtirishda yer maydoni kamaygan bo’lsada hosildorlik va samaradorlik oshganligi evaziga mahsulot hajmi oshgan ammo 4. Shu bilan birga olma yetishtirishda rentabellik darajasi ham muhim hisoblanadi. Rentabelik darajasi 2022 yilda 2020 yilga nisbatan 1,8 punktga oshganligi ma’lum bo’ldi. 5. Tumanda olma narxi ham oshganligi ma’lum bo’ldi. Bunga sabab albatta birinchi o’rinda aholi ko’payishi hisobiga talabning taklifdan oshib ketishi hisoblanadi. Yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib, Samarqand tumanida olma mahsulotlari samaradorligi va uni oshirish imkoniyatlarini aniqlash bo`yicha quyidagi takliflarni beramiz: 1. Samaradorlikni oshirishda va mahsulot hosildorligini oshirishda yuqori sifatli va iqlimga mos yangi tur va navlardan foydalanish. 2. Iqtisodiy samaradorlikning asosiy ko`rsatikichi bo`lgan foyda va rentabellikni oshishiga qishloq xo`jalik mahsulotlarini mahsulot sotishdan keladigan tushum ijobiy ta’sir etadi. Shuning uchun tumanda qishloq xo`jalik mahsulotlarini sotishning yangi yo`nalishlarini qidirib topish va uni oshirish bo`yicha muntazam tadqiqotlar olib borish lozim. 3. Olma yetishtirish va saqlash imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish. Bunda asosiy e’tiborni ishchi kuchidan foydalanishni kamaytirish va xizmat ko`rsatish korxonalari bilan shartnomaviy munosabatlarni takomillashtirish. 4. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida agrotexnik tadbirlarni to`g`ri va o`z vaqtida o`tkazilishini tashkil etish va tuman tabiiy-iqlim sharoitlaridan kelib chiqib, suvsizlikka va issiqqa chidamli navlarini joriy qilish. 5. Qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida mehnat resurslaridan barcha tarmoqlorda samarali foydalanishda moddiy va ma’naviy rag`batlantirish imkoniyatlaridan to`laroq foydalanish va shu yo`l bilan mehnat unumdorligi ko`rsatkichlarini oshirish lozim. 6. Olma yetishtirish va saqlash imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda optimal texnologiyallardan foydalanish. Taklif etilayotgan fikrlarimiz ishlab chiqarishga joriy etilishi tuman ishlab chiqarishni yangilash va modernizatsiya qilish jarayonida q ishloq xo`jaligi mahsulotlarini tannarxini pasaytirishga va olma mahsulotlarini hajmini oshirishga xizmat qilgan bo’lar edi. Faydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: I. Rahbariy adabiyotlar: 1.1. Karimov I . A . Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir .- Toshkent : O ’ zbekiston , 1996. -216 b . 1.2. Karimov I . A . O ’ zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2015 - yilda ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016 - yilga mo ’ ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo ’ nalishlariga bag ’ ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma ’ ruzasi .// Xalq so ’ zi , 2016 - yil 16 yanvar 1.3. O ’ zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2017-2021 - yillarda “ O ’ zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustivor yo ’ nalishi bo ’ yicha Harakatlar strategiyasi ” http :// strat egy . regulation . gov . uz / uz / document /2 1.4. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Qishloq xo ’ jaligi xodimlari kuniga bag ’ ishlangan tantanali marosimdagi nutqi .//( Xalq so ’ zi .2017 - yil ,10 dekabr II. O’zbekiston Respublikasining qonunlari: 2.1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.T.,O’zbekiston, 2017. 2.2. O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, T. ,Adolat, 2014. 2.3. O’zbekiston Respublikasining 1993 - yil 6 maydagi «Suv va suvdan foydalanish to’g’risida»gi qonuni.// O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi.-1993.-№ 5.-221-modda. 2.4. O’zbekiston Respublikasining 2002 - yil 13 dekabrdagi “Yer osti boyliklari to’g’risida”gi qonuni. // Xalq so’zi-2003. - 23 yanvar. 2.5. O’zbekiston Respublikasining 1998 - yil 30 apreldagi Yer kodeksi. // O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi.-1998.-№ 5- 6. - 82-modda. 2.6. O’zbekiston Respublikasining «Dehqon xo’jaligi to’g’risida»gi qonuni, 2018 - yil O’zbekiston Respublikasining «Fermer xo’jaligi to’g’risida»gi qonuni 2018 - yil 2.7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Qishloq xo’jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim yo’nalishlari to’g’risida» 2003 - yil 24 martdagi PF-3226-son Farmoni 2.8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Qishloq xo’jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim yo’nalishlari to’g’risida»gi Farmoni, 2003 - yil 24 mart. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Axborotnomasi, 2003 - yil, 3-4-son, 55-modda. 2.9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 - yil 27 oktyabrdagi “2004-2006 - yillarda fermer xo’jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi to’g’isida”gi PF-3342-sonli farmoni.O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi.2003, №9-10,168-modda. 2.10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 - yil 16 fevraldagi «Uy-joy qurilishi va uy-joy bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-10-sonli Qarori // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2005.-№ 7.-54-modda. 2.11. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 - yil 24 iYuldagi «YUridik shaxslar va fuqarolarning binolari hamda inshootlari bilan band bo’lgan yer uchastkalarini xususiylashtirish to’g’risida»gi PF-3780-sonli Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2006.- № 30.- 288-modda. Xalq so’zi, 2006 - yil. 26 iYul. 2.12. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yuridik shaxslar va fuqarolarning binolari hamda inshootlari bilan band bo’lgan yer uchastkalarini xususiylashtirish to’g’risida”gi 24 iYul 2006 - yilda qabul qilgan Farmoni. 2.14. 2007 - yil 18 iYundagi 123-sonli “Qishloq xo’jaligida lizing xizmatlarini yanada kengaytirish hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm viloyati qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori. 2.15. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ”Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga,xususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaxshilashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni. //Xalq so’zi, 2016 - yil 6 oktyabr 2.16. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 - yillarda qishloq joylarda yangilangan namunaviy loyihalar bo’yicha arzon uy-joylar qurish dasturi to’g’risida”gi qarori.// Xalq so’zi,2016 - yil 22 oktyabr 2.17. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2020 - yillarda shaharlarda arzon ko’p kvartirali uylarni qurish va rekonstruksiya qilish dasturini samarali amalga oshirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori.// O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 3-son, 42-modda 2.18. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 - yillarda ko’p xonadonli uy-joy fondini saqlash va undan foydalanish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori.// //Xalq so’zi, 2017 - yil 26 aprel 2.19. O’zbekiston Respublikasining Prezidentining Fermer, dehqon xo’jaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatini takomillashtirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risidagi Qarori.//Xalq so’zi,2018 - yil,27 aprel 2.20. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 - yil 14 avgustdagi «SHaharlar, tuman markazlari va shahar tipidagi posyolkalarning bosh rejalarini ishlab chiqish va ularni qurish tartibi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash haqida»gi 320-sonli qarori.//O’zbekiston Respublikasi Hukumati qarorlari to’plami, 2000.- № 8.-52-modda. 2.21. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 - yil 7 yanvardagi, 1-sonli “Ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibini takomillashtirish to’g’risi” dagi qarori //O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2014 y., 2-son, 19-modda, 23-son, 269- modda. 2.22. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014 - yil 7 yanvardagi 1-son qaroriga asosan tasdiqlangan” Ko’chmas mulkka bo’lgan huquqlarni va u haqda tuzilgan bitimlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish tartibi to’g’risida”gi,2-son qarori 2.23. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Fermer xo’jaliklarini Yuritish uchun berilgan yer uchastkalari maydonlarini maqbullashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2015 y., 50-son, 627-modda. III. Asosiy adabiyotlar: 3.1. Aminjonova M.A.,Xolmirzaeva B.I.Fermer xo’jaligi tashkil etishga doir qonunlarning bajarilishini nazorat qilish.Ilmiy-amaliy qo’llanma.- Toshkent.-2007.,55-bet. 3.2. Жураев Й.О. Вопросы право собственности на природныэ ресурсы в Узбекистане//Экономика и право. 2000, №3, стр 12-18 3.3. Raximov F.X.Qishloq xo’jaligi sohasida qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik.Toshkent.-“Qonun himoyasida”-2005.,86-bet. 3.4. Холмўминов Ж.Т.Прававой режим земел совхозов в условях орашаемого земледелия.Тошкент. Узбекистон, 1991, стр.138. 3.5. Xolmo’minov J.T. Yer huquqi. Toshkent,Falsafa va huquq instituti. 2005. 44-bet. 3.6. Xolmo’minov J.T .E kologik tahdidlarning oldini olish va ularni bartaraf etish huquqiy muammolarining ilmiy-nazariy tahlili. Monografiya.Toshkent:TDYUU, 2016.-344-bet. 3.7. Xolmo’minov J.T.O’zbekistonda iqlim o’zgarishi va boshqa ekologik muammolar,muqobil energiya manbalari bo’yicha ma’lumotlar. //Fermerlar uchun qo’llanma.Toshkent. 2016.92-bet. IV. Qo’shimcha adabiyotlar: 4.1. Башмачников В.Ф. Особенности развития фермерского движения в Западной Эвропе.//Агрополитика России.-2012.-№ 6.-С. 76-80. 4.2. Башмачников В.Ф. Рол семейных фермерских хозяйств в развитии отрасли селского хозяйства в США.//Регионы России.-2012.-№8.- С.2-16. 4.3. Бобышева И.Н., Орлова О.А. Особенности развития малых фермерских хозяйств в зарубежных странах.//Азимут научных исследований.-2015.-№ 1 (10).-С.24-26. 4.4. Boboqulov Sh.O.Yer uchastkalariga umirbod egalik qilish huquqi.//Xo’jalik va huquq. 2003. № 5, 35 -37 bet. 4.5. Baratov M.X. Mamlakatimizda yerga nisbatan xususiy mulkchilik istiqbollari, muammo va echimlar.//Yer qongunchiligini takomillashtirish muammolari mavzusidagi ilmiy-amaliy konferensiya materiallari.Toshkent.TDYuI.2005, 92-97 bet. 4.6. Жураев Ю.О. Вопросы право собственности на природныэ ресурсы в Узбекистане//Экономика и право.-Ташкент, 2000.-№3.-С. 12-16. 4.7. Мирзаабдуллаева М.Р. Фермер хўжаликларининг сувдан фойдаланишини ҳуқуқий масалалари.// Правовое регулирование ползование и охраны водных и рыбных ресурсов Республики Узбекистан. Материал круглого стола. - Ташкент.: ТДЮИ, 2006.-С.33-35. 4.8. Raximov F.Qishloq xo’jaligi sohasida qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik. Ilmiy-amaliy qo’llanma.-Toshkent.//Qonun himoyasida, 2005.-B. 25. 4.9. Павлова Э.И. Аграрное право и право собственности во Франции. Гос.и право, №7,1988,92-102-стр.4.10.Usmanov M.B. Er va qonun.-Toshkent: Adolat, 1994,96-bet. 4.10. Usmonov M.B. Tadbirkorlikning yerdan foydalanish huquqi. T.2001. 35-bet. 4.11. Usmonov M.B.,Mirzaabdullaeva M.R.,Uzakova G.SH. O’zbekistonda yer huquqining nazariy muammolari. Monografiya //Mas’ul muharrir: Yu.f.d., prof. J.T.Xolmo’minov.-Toshkent: TDYuI, 2011.-348 bet. 4.12. Xolmo’minov J.T Er resurslarini ekologik-huquqiy muhofaza qilish:xorijiy va milliy qonunchilik tahlili.//TDYuI axborotnomasi, 2012, №3. 98- 101 betlar. 4.13. Холмўминов Ж.Т Некоторыэ вопросы рассматрения системы земелного права.//Вестник госкомземкадастр, 2013,№1,63-65 стр. 4.14. Холмўминов Ж.Т Эколого-правового обеспечения исползования и охраны земел.//Вестник Госкомземкадастр, 2015,№3,47- 51стр. 4.15. Холмуминов Ж.Т.,Вопросы обеспечения эколого-правового исползования и охраны земел и недр в Республики Узбекистан. //Актуалныэ проблемы гражданско-правовых наук.Сборник научных статей, Тошкент.ТДЮУ, 2016 г,23-46-стр. Internet resurslar 1. www.Agro.uz 2. www . Agriculturale . uz 3. www . digitalmarketing . uz 4. www . discovertoday . com 5. www . e - library . sbtsue . uz 6. www.Lex.uz 7. www.marketing.uz 8. www.Stat.uz 9. www.uza.uz 10. www.ziyonet.uz

Mavzu: “Olma hosilini saqlash samaradorligini oshirish yo’llari” (Samarqand tumani “Kristall biznes stile” korxonasi misolida MUNDARIJA KIRISH ………… ……………………………………… ………… 3 -5 1. MAVZUNI NAZARIY ASOSLASH VA ADABIYOTLAR SHARHI…………………………………………………………… 6-9 2. QISHLOQ XO’JALIGI MAHSULOTLARINI SAQLASHDA RESURSLAR SALOHIYATI VA ULARDAN FOYDALANISH HOLATI ………………………… ………………………… 1 2.1. Qishloq xo’jaligi mahsolotlarini saqlash omborxonalari..…. 1 2.2. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish………………… 1 2.3. Moddiy resurslar va ulardan foydalanish…………………... 1 3. MAMLAKATNI MODERNIZA T SIYALASH SHAROITIDA QISHLOQ XO’JALIK RESURSLARIDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGINING HOZIRGI HOLATI TAHLILI………. 2 3.1. Iqtisodiy samaradorlik tushunchasi ko rsatkichlari va ularni hisoblash ʻ usullari………………………………….………. .. 2 3.2. Qishloq xo’jalik resurslaridan foydalanish samaradorligi tushunchasi va uning ko`rsatkichlari … . ...………………… 3 3.3. O’zbekiston Respublikasida qishloq xo’jaligi sohasining rivollanishidagi o'zgarishlar tahlili………… . …………… 4 4. SOVUTKICHLI OMBORXONALAR DA OLMANI SAQLASH SAMARADORLIGINI OSHIRISH I MKONIYATLARI… ……… 2 4.1. Sovutkichli omborxonalar tavsifi va ularning respublikamizdagi statistikasi ………………………………… 4 4. 2 . Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash texnologiyalari va ularning samaradorligini oshirish imkoniyatlari ... . . …… 5 5. QISHLOQ XO’JALIK KORXONALARIDA MEHNAT MUHOFAZASINI TA’MINLASH YO LLARI…………………… ʻ 6 XULOSA VA TAKLIFLAR…………………………………….. ... . 6 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI… ʻ ………….. .. 7

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . O ’ zbekistonda meva mahsulotlari qishloq xo ` jaligining muhim tarmog ` idan biri hisoblanib , uning mamlakat xalq xo ` jaligida o ` rni beqiyos shu sababdan ham Respublikamizning deyarli barcha tumanlari meva yetishtirish bilan shug ` ullanadi . Q ishloq xo’jalik resurslridan samarali foydalanish ayniqsa respublika hamda qishloq xo’jalik korxonalari iqtisodiyotidagi o’rnini, ahamiyatini e’tiborga olgan holda kelajakda ularni rivojlantirish va samaradorligini yuksaltirish eng asosiy vazifalardan biridir. Tabiiy resurslardan samarali foydalanish, xududlarning tabiiy resurs saloxiyatini keng miqyosda o’rganish va ularning imkoniyatlaridan majmuali, ilmiy asoslangan tarzda foydalanish mamlakatimiz oldida turgan dolzarb masalalardandir. Bu muammoni ijobiy hal etish uchun, avvalo, erkin bozor talablarini e’tiborga olgan holda qanday turdagi dehqonchilik mahsulotlarini va qancha miqdorda yetishtirish zarurligini aniqlab olish lozim.. Xo’jaliklar boshqa iste’molchilarning qisqa va uzoq muddatli talablarini ham chuqur o’rganishlari, o’z ichki ishlab chiqarish ehtiyojlari hamda boshqa talablarini aniqlab olishlari lozim. Qaysi mahsulotni va qancha miqdorda yetishtirish maqsadga muvofiq ekanligini aniqlashda ularning samaradorligini, albatta, e’tiborga olish zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik o’z talabini qondiradigan miqdorda foyda keltiradigan mahsulotlarni yetishtirish bilan shug’ullanishi lozim Dasturlarda oziq-ovqat mahsulotlari xom ashyo bazasini, meva-sabzavot mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni yanada rivojlantirish, ichki iste`mol bozorini mahalliy mahsulotlar hisobiga to'ldirish va yuqori qo'shimcha qiymatga ega bo'lgan mahsulotlarni eksport qilishni kengaytirishga alohida e`tibor qaratilgan. Shulardan kelib chiqib, oxirgi 5 yilda mahsulotlarni tayyorlash, saqlash, birlamchi qayta ishlash, va eksporti bilan shug'ullanuvchi zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan jami 310 ming tonna xom ashyoni qabul qilish quvvatiga ega, qo’shimcha 11 ta savdo-logistika markazlarini tashkil etildi.

Ma’lumki, O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining barqaror rivojlantirish, aholini turmush darajasini oshishi ko`p jihatdan qishloq xo`jaligini samaradorligini oshirish bilan bog`liqdir. Chunki, bu soha mamlakatimiz iqtisodiyotida muhim o`rin tutadi. Oxirgi yillarda ham mamlakatimiz aholisining 50 foizidan oshiqrog`i qishloq joylarda yashashi, 35-40 foiz mehnat resurslarning qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida bandligi, valyuta tushumlarining 45-50 foizi agrar mahsulotlariga to`g`ri kelayotganligi, 27 foiz yalpi ichki mahsulot tarmoqda yaratilayotganligi, iqtisodiy tarmoqlarning 70 foizi bevosita qishloq xo`jaligi bilan bog`liqligi va mamlakat aholisini oziq-ovqat mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirishdagi ahamiyati tarmoqni samarali rivojlantirish uning xalq xo`jaligida muhim ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatadi. Xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida, shu jumladan, qishloq xo`jaligida bozor munosabatlarini shakllanishida islohotlarning ustuvor yo`nalishlari, uning nazariy asoslari, amalga oshirish xususiyatlari, Respublika Prezidenti asarlarida, farmoyishlarda, qonunlarda, Respublika Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan qarorlarda bayon etilgan. Hozirgi davrda bosh vazifa bozor iqtisodiyoti qonunlari, mexanizmlari, kategoriyalari talablarini hisobga olgan holda ko`proq, sifatliroq va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish, ularning iqtisodiy samaradorlik ko`rsatkichlarini, shu jumladan, mehnat unumdorligini oshirish, tannarxni pasaytirish, sotish baholarini takomillashtirish hamda xarajatlar rentabelligini oshirish imkoniyatlarini qidirib topish va ulardan oqilona foydalanish hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi - iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida Samarqand tumanida qishloq xo’jalik mahsulotlari ular ichidan aynan olma mevasini muzxonalarda saqlashning hozirgi holatini va unga ta’sir etuvchi omillarni o`rganish va tahlil qilish asosida ularni saqlashning iqtisodiy samaradorligini oshirishga tegishli xulosa va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishida tadqiqot vazifalari quyidagilardan iborat: - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligining nazariy asoslarini yoritish;

- Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligi holatini baholash; - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish; - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligini oshirish yo`llarini aniqlash; - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash samaradorligini oshirish bo`yicha xulosalar olish va takliflar berish. Bitiruv malakaviy ishi maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik: - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari faoliyatini tahlil qilish va ulardan foydalanish darajasini o`rganish. - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash sovutgichli omborxonalaridan oqilona foydalanish darajasining hozirgi holatini tahlil qilish. - Qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari dan foydalaish samaradorligini oshirish imkoniyatlarini o`rganish. - Samarqand tumanida qi shloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash omborxonalari dan samarali va oqilona foydalanish samaradorligini oshirish bo`yicha olib borilayotgan tadbirlarning qishloq xo’jalik tarmog’iga tasirini o’rganish

1.Mavzuni nazariy asoslash va adabiyotlar sharhi . O’zbekistonda agrosanoat tarmoqlarini rivojlantirish , tabiiy resuslardan foydalanish va samaradorligini oshirishga, jumladan qishloq xo’jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish va qishloq xo`jalik mahsulotlari ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligini oshirish masalalari bo’yicha mamlakatimiz iqtisodchi olimlaridan A.A.Abdug’aniyev, A.M.Qodirov, A.Q.Ismoilov, A.M.Jo’rayev, F.J.Jo’rayev, O.Murtazayev, F.B.Ahrorov, Sh.Hasanov, I.G’aniyev, I.I.Raskin, L.I.Raskin, Q.A.Choriyev, A.A.Shokirov, F.Q.Qayumov, M.Q.Husanov, R.Q.Husanov va boshqalarning ilmiy tadqiqotlari tarmoq rivojlanishi va takomillashishi uchun muhim ahamiyat kasb etgan. Ushbu ishlarda qishloq xo’jalida resurslardan foydalanish va uni takomillashtirish, mahsulot ishlab chiqarish va sotish samaradorligini oshirish qator masalalar o’rganilib tegishli takliflar berilgan. Quyida bitiruv malakaviy ishini bajarish davomida foydalanilgan ayrim adabiyotlarga izoh berib o`tamiz: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida. PF- 4947-son, 2017 yil 7 fevral . Ushbu farmonda 2017 — 2021 yillarda Qishloq xo’jaligini modernizasiya qilish va jadal rivojlantirishda: tarkibiy o’zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini izchil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorning eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish; fermer xo’jaliklari, eng avvalo, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan bir qatorda, qayta ishlash, tayyorlash, saqlash, sotish, qurilish ishlari va xizmatlar ko’rsatish bilan shug’ullanayotgan ko’p tarmoqli fermer xo’jaliklarini rag’batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish; qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor va tayyor oziq-ovqat hamda qadoqlash mahsulotlarini ishlab chiqarish bo’yicha eng zamonaviy yuqori texnologik asbob-uskunalar bilan jihozlangan yangi qayta ishlash korxonalarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya va modernizasiya qilish bo’yicha investisiya loyihalarini amalga oshirish; qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, tashish va sotish, agrokimyo, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlari ko’rsatish infratuzilmasini yanada kengaytirish ko’zda tutilgan.

Похожие

ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
IQTISODIY BARQARORLIKNI TA`MINLASHDA INVESTITSION FAOLIYATI SAMARADORLIGINI OSHIRISH (SAMARQAND VILOYATI MISOLIDA
KORXONALARNI MODERNIZATSIYALASH ORQALI XODIMLARNING ISH SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
INNOVATSION IQTISODIYOTDA ISH BILAN BILAN BANDLIK SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI
Samarqand tumani o'lkashunosligi tarixi