logo

ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

2069.5 KB
ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH
YO’LLARI  
MUNDARIJA
KIRIS H .................................................................................................................. 3
I-BOB.   IQTISODIYOTNING   INNOVATSION   RIVOJLANISH
SHAROITIDA   ISHLAB   CHIQARISH   KORXONALARI
SAMARADORLIGINI   OSHIRISHNING   NAZARIY
ASOSLARI......................................... .... ............ ............................................ 8
1.1.   Ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligining   mohiyati   va
ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati......................................................... ................... ........ 8
1.2.  Ishlab   chiqarish  korxonalari faoliyati samaradorligini aniqlash mezonlari va
ko‘rsatkichlari.......................................................................................................... 1 2
1.3.   Ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini   baholash
usullari................................................................................................................... 25
II-BOB.   SAMARQAND   VILOYATI   ISHLAB   CHIQARISH
KORXONALARI   FAOLIYATI   SAMARADORLIGI
TAHLILI............... .... ......................................................................................... 4 2
2.1.   Innovatsion   rivojlanish   sharoitida   Samarqand   viloyati   ishlab   chiqarish
korxonalari  holati........................................................................ .................. .......... 4 2
2.2.   Ishlab   chiqarish   korxonalari   mehnat   va   a sosiy   fondlardan   foydalanish
samaradorligining tahlili......................................................... ... ......................... 5 2
III-BOB.   INNOVATSION   IQTISODIYOT   SHAROITIDA   ISHLAB
CHIQARISH   KORXONALARI   SAMARADORLIGINI   OSHIRISHNING
IQTISODIY MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH....................... 6 8
3.1.  Ishlab   chiqarish  korxonalari samaradorligini oshirishning tashkiliy - iqtisodiy
mexanizmini takomillashtirish.................................. ..................... ..................... 6 8
3. 2 .   Innovatsion   rivojlangan   iqtisodiyot   sharoitida   ishlab   chiqarish   korxonalari
rivojlanishining konseptual yo‘nalishlari.................. ....... ................................... 78
XULOSA  VA TAKLIFLAR............................................ . ................................... 96
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  RO‘YXATI......................................... 10 2
1 KIRIS H
Mavzuning dolzarbligi.   Hozirgi  davrda jahon iqtisodiyotini  pandemiya  bilan
bog‘liq   inqiroz   sharoitida   Respublikamizda   barqaror   va   innovatsion   iqtisodiyotni
samarali   rivojlantirish   bo‘yicha   amalga   oshirilayotgan   iqtisodiy   islohotlar   bugungi
kunda   tobora   o‘z   dolzarbligini   ko‘rsatmoqda.   Chunki,   mazkur   holatdan   chiqishda
iqtisodiyotning   barcha   jabhalarida   bir   qator   ijtimoiy-iqtisodiy   muammolarni,
xususan,   mamlakatimizda   ishlab   chiqarish   sohasidagi   muammolarni   yechimini   ham
talab etadi.
XX  asrning   ikkinchi   yarmi     XXI   asrning   boshlarida   iqtisodiy  tizimda   birdan-
bir   ahamiyatli   hodisa   bo‘lib,     rivojlangan   va   rivojlanayotgan   mamlakatlarda   ishlab
chiqarish   sohasining   rivojlanishi   va   bu   sohada   ish   bilan   bandlar   sonining   kengayib
borishi   hisoblanadi.   Hozirgi   vaqtda   rivojlangan   mamlakatlarning   ishlab   chiqarish
sohasida   ish   bilan   bandlar   salmog‘i   70,0   foizdan   ziyodni   va   uning   yalpi   ichki
mahsulotdagi hissasi 40,0 foiz atrofida tashkil etmoqda.
Bugungi   kunda   mamlkatimiz   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanishining   joriy   va
istiqboldagi   chora   –   tadbirlarini   belgilashda   pandemiya   oqibatlarining   ta’sirini   har
tomonlama   hisobga   olish,   iqtisodiy   rivojlanish   dasturlarini   ushbu   jarayonlar   ta’siri
nuqtai-nazaridan shakllantirish va ularni izchil amalga oshirishni taqozo etmoqda. 
Ishlab   chiqarish   korxonalari   mohiyati   va   mazmuniga   ko‘ra,   zamonaviy   hayot
sifatini   ta’minlash   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   inson   kapitali   rivojlanishiga   shart-sharoit
yaratish   hamda   mehnat   taqsimotining   nisbatan   yuqori   darajaga   o‘tishini   ta’minlash
bilan   bog‘liq   bo‘lgan   inson   faoliyatining   turli   ko‘rinishlarini   va   yo‘nalishlarini   o‘z
ichiga oladi.
                      Hozirgi   mamlakatimiz   iqtisodiyotini   diversifikatsiyalash   va   eng   muhim
tarmoqlarni   modernizatsiyalash   jarayonida   ishlab   chiqarish   korxonalarini   doimiy
ravishda   o‘zgarib   boruvchi   bozor   munosabatlari   sharoitida   barqaror   iqtisodiy
rivojlanishi ularning xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy
mexanizmini   takomillashtirishni   talab   etadi.   Chunki,   ishlab   chiqarish   korxonalari
faoliyati   samaradorligini   oshirishning   tashkiliy-iqtisodiy   mexanizmi   bilan   bog‘liq
bo‘lgan   ishlab   chiqarish   intensivligini   ta’minlash,   resurslardan   foydalanishda
tejamkorlikka erishish, xodim mehnatidan foydalanish samaradorligi va sifati hamda
uning   natijadorligini   oshirish,   iste’molchilar   talabini   to‘liq   qondirish   masalalari
sohaning   o‘ziga   xos   muammolaridan   biri   hisoblanadi.   Shuningdek,   mahalliy
korxonalarning xalqaro bozordagi ishlab chiqarish darajasi va sifatini oshirish, ushbu
asosida   ishlab   chiqarish   korxonalari   eksportini   ko‘paytirish   bugungi   kunning   asosiy
vazifalaridan biridir. 
2 2019   yil   oxirida   boshlangan   pandemiyaning   ta’sirini   O‘zbekiston   sharoitida
bartaraf   etish   va   iqtisodiyotni   diversifikatsiyalash   jarayonida   ishlab   chiqarish
korxonalarining   samarali   faoliyat   yuritishi   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lib,   ularning
xo‘jalik   faoliyati   samaradorligini   oshirishning   tashkiliy-iqtisodiy   mexanizmini
takomillashtirish lozim bo‘lmoqda. 
Muammoning o‘rganilganlik darajasi.   Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati
samaradorligi   muammosi   tadqiqotining   nazariy   va   amaliy   jihatlari   iqtisodiyotni
innovatsion   rivojlanish   sharoitida   ishlab   chiqarishni   har   tomonlama   kompleks
baholashni nazarda tutadi. 
Ishlab  chiqarish  iqtisodiyoti  shakllanishining  asosiy  tendensiyalariga   mustaqil
davlatlar   hamdo‘stligi   mamlakatlaridan   V.L.Inozemsev,   G.M.Gukasyan,
Dj.Zingelman,   N.K.Moiseyeva,   T.P.Nikolayeva,   L.S.Demidova,   M.Kastels,
G.Sakayya,   Ya.Tibergin   kabi   olimlarning   ilmiy   ishlari   bag‘ishlangan.   Shuningdek,
ishlab   chiqarish   faoliyatining   nazariy-metodologik   tadqiqotiga
Ye.V.Bashmachnikova,   Yu.F.Volkov,   L.I.Yeroxina,   V.K.Karnauxova,
V.V.Kulibanova,   V.K.Romanovich,   J.A.Romanovich,   V.G.Fedsov,   V.V.Fedsov   va
boshqa iktisodchi olimlar munosib hissa qo‘shganlar. 
Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichlarining amaliy
tadqiqotiga   xorijlik   taniqli   olimlardan   V.Baumol,   B.Bosvort,   U.Brinelfsson,
Ye.Volff,   K.Lumpur,   R.Maxadevan,   V.Nordxaus,   S.Rouch,   L.Sammers,   R.Solou,
D.Triplett,   L.Turou,   V.Fyuks,   L.Xitt   va   boshqalarning   hamda   MDH   olimlaridan
O.N.Antininova,   A.L.Lukyanova,   I.A.Streles   kabilar   iqtisodchilarning   ilmiy   ishlari
bag‘ishlangan. 
Iqtisodiyotning   ushbu   sohasidagi   rivojiga   O‘zbekistonlik   A.O‘lmasov 1
,
A.Vaxobov 2
,   M.Pardayev 3
,   I.S.Tuxliyev 4
,   Yo.A.Abdullayev 5
,   I.Ivatov 6
,
B.A.Abdukarimov 7
,   G‘.H.Qudratov 8
,   B.X.To‘raev 9
,     Sh.Zaynutdinov 10
,   E.S.
1
O‘lmasov a., Vaxobov A.V. “Iqtisodiyot nazariyasi: darslik. Toshkent, “Sharq” nashriyoti matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh
tahririyati,  2006. 480 b.
2
 Vaxobov A. Bozor munosabatlari tizimidagi ijtimoiy fondler: iqtisod fanlari doktori dissertatsiyasi.Toshkent 2000 y. 166 b.
3
  Pardayev M.Q., Isroilov J.I., G‘apparov A.Q. Xizmat ko‘rsatish sohasida iqtisodiy tahlilni takomillashtirish muammolari. Risola.
Samarqand. “Zarafshon”, 2009. - 66 b .
4
 Tuxliyev I.S va boshqalar Turizmni rejalashtirish. Darslik. T.: «Iqtitsod-moliya», 2010.-264 b.,  Xizmat ko‘rsatish sohasida axborot-
texnologiyalaridan foydalanish yo‘nalishlari . . jur. //  «Servis» № 1. 2011.SamISI.
5
  Abdulla y ev  Yo.A.  Statistikaning  umumiy  nazariyasi.  Darslik.  T.:    «O‘qituvchi»,  1993.-  240  b.,  Bozor  iqtisodiyoti  asoslari:  T.:  -
«Mehnat » , 1997.  - 432 b., Makroiqtisodiy statistika. – T.: «Mehnat», 1998. - 382 b., Statistika nazariyasi. – T.: «Mehnat», 2000.- 448
b.,  Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari. -T.:  « Mehnat » , 2002. – 215 b .
6
Ivatov I. Xususiy tadbirkorlik va marketing 2001 y. 6-son 19-21 b.
7
 Abdukarimov B.A. Ichki savdo iktisodiyoti. – T.: «Fan va texnologiya», II tom 2008.- 224 b.
8
Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q., Abdukarimov B.A. Servis rivoji – aholining bandligini ta’minlash va farovonligini oshirish omili.
Risola. T.: « Fan va texnoloqiya», 2007. – 28 b.
9
To‘ra y ev B. X. Teoretiko-metodologicheskie osnov ы  razvitiya turizma. Tashkent «Fan» 2008 166-str.
   Organizatsionno-ekonomicheskie mexanizm ы  regionalnogo turizma. Tashkent «Fan» 2009 156- str.
10
 Zaynutdinov Sh. Upravlenie razvitiem melkogo turizma i predprinimatelstva  v r ы nochnoy ekonomike. T-1996 195-
str.
3 Fayziyev 11
      kabi   olimlarning   ilmiy   ishlarida   ishlab   chiqarish   sohasi   rivojlanishi   va
samaradorligini   oshirishning   ayrim   jihatlari   yoritilgan.   Ammo   bu   ishlarda   ishlab
chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini   oshirishning   tashkiliy-iqtisodiy
mexanizmi batafsil o‘rganilmagan. 
Shuningdek,   iqtisodiyotni   innovatsion   rivojlanish   davrida   ishlab   chiqarish
korxonalari   faoliyati   samaradorligini   kompleks   baholashning   nazariy   va   amaliy
jihatlarini   tadqiq   etishga   bag‘ishlangan   ilmiy   ishlarning   juda   kamligi   va   yetarlicha
o‘rganilmaganligi mazkur mavzuning alohida dolzarbligini bildiradi. 
Tadqiqot ishining maqsadi.
Ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini   oshirishning   tashkiliy-
iqtisodiy   mexanizmini   takomillashtirish   yuzasidan   nazariy   va   amaliy     tavsiyalar
ishlab chiqarishdan iborat.
Tadqiqot maqsadiga erishish uchun quyidagi asosiy  vazifalar  belgilandi:
-ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyatining   shakllanish   bosqichlari   va
rivojlanish   tendensiyalarini   aniqlash,   uning   mamlakat   ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishidagi ahamiyatini asoslash;
  -ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini   ijtimoiy-iqtisodiy
mohiyatini yoritib berish va uning mezonlari va ko‘rsatkichlarini taklif etish;
-ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini   baholashning   xorij
tajribasini tadqiq etish;
- ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ni  omilli tahlil etish;
- ishlab chiqarish korxonalarida resurslardan foydalanish holatini tahlil etish va
moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlarni aniqlash;
- ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari va
yo‘nalishlarini aniqlash;
-   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini   oshirishning   tashkiliy
mexanizmining takomillashtirish choralari va tadbirlarini ishlab chiqish;
-   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini   oshirishning   iqtisodiy
mexanizmini takomillashtirish ;
-   ishlab   chiqarish   korxonalarini ng   ustuvor   rivojlanishini   ta’minlaydigan   ilmiy
ishlanmalar ,  tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish .
Tadqiqot obyekti.   Samarqand viloyatida faoliyat yuritadigan ishlab chiqarish
korxonalari xo‘jalik faoliyati hisoblanadi. 
Taqiqot   predmeti.   Iqtisodiyotni   innovatsion   rivojlanish   sharoitida   ishlab
chiqarish   korxonalarida   xo‘jalik   faoliyati   samaradorligini   oshirish   bilan   bog‘liq
tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar. 
11
 Fayziyev E.S. Servis tizimi faoliyati asoslari. Ma ’ ruza   matni . Samarqand,   2007.  208 b. 
4 Tadqiqot   metodlari.   Iqtisodiy-statistik,   moliyaviy   tahlillar,   guruhlash   va
taqqoslama   tahlil,   abstrakt-mantiqiy   fikrlash,   ekspert     baholash,   ilmiy   bashoratlash
usullaridan keng foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi va kutilayotgan natijalar. 
Dissertatsiya   ishida   ishlab   chiqarish   korxon a larning   rivojlanishi   va   faoliyati
samaradorligini   oshirishning   nazariy,   uslubiy   va   amaliy   asoslarini   hamda   tashkiliy -
iqtisodiy   mexanizmini   takomillashtirish   nazarda   tutilgan   bo‘lib,   uning   asosida
ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan muammolarni yangicha hal qilish bo‘yicha
xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqildi. Ular quyidagilardan iborat:
-   ishlab   chiqarish   korxonalarida   «samaradorlik»   tushunchasining   mohiyati
bo‘yicha takomillashgan ta’rif ishlab chiqi l di va uning sohaga oid ijtimoiy - iqtisodiy
jihatlari asoslandi;
-   ishlab   chiqarish   korxonalari   samaradorligini   kompleks   baholash   usullari
aniqlan di va uning  mezonlari  hamda  ko‘rsatkichlari taklif etildi;
-   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligiga   ta’sir   etuvchi   omillar
tasniflandi;
-   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini   oshirishning   tashkiliy
mexanizmini takomillashtirish  tavsiya qilindi ;
-   ishlab   chiqarish   korxonalari   samaradorligini   oshirishning     iqtisodiy
mexanizmini takomillashtirish  tavsiya qilindi ;
- ishlab chiqarish korxonalari ri v ojlanishining konseptual    yo‘nalishlari ishlab
chiqildi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati.
Tadqiqot   ishida   erishilgan   ilmiy   natijalar   respublikamiz,   xususan,   S amarqand
viloyati   iqtisodiyotida   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini
oshirishning tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan. 
Dissertatsiyadagi   ilmiy   va   amaliy   takliflarni   korxonalarda   iqtisodiy
samaradorlikni   oshirish   yuzasidan   samarali   chora - tadbirlarni   ishlab   chiqishda   va
uning   tashkiliy - iqtisodiy   mexanizmini   takomillashtirish   bo‘yicha   qarorlar   qabul
qilishda   amaliyotga   joriy   etild i .   Tadqiqot   ishida   keltirilgan   ilmiy   xulosa   va   amaliy
takliflardan iqtisodiyot  yo‘nalishidagi oliy va o‘rta maxsus kasb - hunar kollejlarida
mavzuga oid  fanlarni o‘qitishda qo‘llanma sifatida foydalanish mumkin.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi:   kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
Dissertatsiyaning   kirish   qismida   mavzuning   dolzarbligi,   o‘rganilganlik
darajasi,   maqsadi,   vazifalari,   tadqiqot   ob’ekti,   tadqiqot   predmeti,   ilmiy   yangiliklari,
tadqiqot   metodlari,   ishning   ilmiy-amaliy   ahamiyati,   tadbiq   etilganligi,   tuzilishi   va
hajmi bayon etildi.
5 «Iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish sharoitida ishlab chiqarish korxonalari
samaradorligini oshirishning nazariy asoslari» nomli  birinchi bobda ishlab chiqarish
korxonalari   faoliyati   samaradorligining   mohiyati   va   ijtimoiy-iqtisodiy   ahamiyati,
ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini   aniqlash   mezonlari   va
ko‘rsatkichlari   hamda   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini
baholashning usullaritadqiq etildi. 
«Ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligining       tahlili   (samarqand
viloyati   misolida)»   nomli   ikkinchi   bobda   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati
samaradorligi   tahlili   va   ishlab   chiqarish   korxonalari   mehnat   va   a sosiy   fondlardan
foydalanish   samaradorligining   tahlili,   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati
samaradorligining omilli tahlili  aniqlandi. 
«Innovatsion   rivojlangan   iqtisodiyot   sharoitida   ishlab   chiqarish   korxonalari
samaradorligini   oshirishning   iqtisodiy   mexanizmlarini   takomillashtirish»   nomli
uchinchi   bobda   ishlab   chiqarish   korxonalari   samaradorligini   oshirishning   tashkiliy
mexanizmini   takomillashtirish   hamda   Innovatsion   rivojlangan   iqtisodiyot   sharoitida
ishlab chiqarish korxonalari rivojlanishining konseptual yo‘nalishlari ilmiy va amaliy
jihatdan atroflicha  tadqiq etilib, taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi. 
Ishning yakuniy qismida o‘tkazilgan tadqiqotlar yuzasidan xulosa va tavsiyalar
bayon etildi. 
6 I-BOB. IQTISODIYOTNING INNOVATSION RIVOJLANISH SHAROITIDA
ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI SAMARADORLIGINI
OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligining mohiyati va
ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati
      Respublikamiz   mustaqillikka   erishganidan   so’ng   iqtisodiyotning   barcha
sohalarini   rivojlangan   mamlakatlar   tajribasiga   asoslangan   holda   rivojlantirish
zaruriyati   tug’ilgan   edi.   Mustaqilligimizning   ilk   yillarida   Prezidentimiz   tomonidan
belgilab berilgan iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari bugungi kunga
kelib   o’zining   ijobiy   natijalarini   berayapdi.   Bu   borada   ta’kidlash   lozimki,
“Mamlakatimiz   iqtisodiyotini   tarkibiy   o’zgartirish,   tarmoqlarni   modernizatsiya
qilish,   texnik   va   texnologik   yangilashga   doir   loyihalarni   amalga   oshirish   uchun
investitsiyalarni jalb qilish borasida bajarilayotgan ishlar alohida e’tiborga   loyiq.
2021 yilda ana shu maqsadlarga barcha moliyalashtirish manbalari hisobidan 15
milliard   800   million   AQSh   dollari   miqdorida   investitsiyalar   jalb   etildi   va
o’zlashtirildi.   Bu   2020   yilga   nisbatan   9,5   foiz   ko’pdir.   Jami   investitsiyalarning   3
milliard     300   million   dollardan   ortiqrog`i   yoki   21   foizdan   ortig’i   xorijiy
investitsiyalar   bo’lib,   shuning   73   foizi   to’g’ridan-to’g’ri   chet   el   investitsiyalariga
to`g`ri keladi. Investitsiyalarning 67,1 foizi yangi ishlab chiqarish quvvatlarini barpo
etishga   yo’naltirildi.   Bu   esa   2021   yilda   umumiy   qiymati   7   milliard   400   million
dollar   bo’lgan   158   ta   yirik   ishlab   chiqarish   ob’ekti   qurilishini   yakunlash   va
foydalanishga topshirish imkonini   berdi”.
Ma’lumki,   hozirgi   bozor   munosabatlari   sharoitida   har   qanday   korxona   ishlab
chiqarish   faoliyatini   mo’’tadil   yuritishi   va   uning   samaradorligini   oshirish   uchun
moddiy resurslar bilan etarli darajada ta’minlangan va ulardan samarali foydalangan
bo’lishi talab etiladi. Bu borada, ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish
7 natijasida   ishlab   chiqarilayotgan   mahsulotlarning   o’rtacha   xarajatlari   yoki
tannarxlari pasayadi. Buning natijasida korxonalarning sof foydasi ortadi. 
Shuning   bilan   birgalikda   ishlab   chiqarish   zahiralaridan   o’rindoshlik   bilan
foydalanish   oqibatida   ishlab   chiqarilayotgan   mahsulotlaring   sifatlari   yaxshilanadi,
xizmat   qilish   muddatlari   esa   ko’payadi.   Shu   nuqtai-nazardan   xo’jalikning   ishlab
chiqarish   zahiralari   bilan   ta’minlanishi   va   ulardan   foydalanish   darajasini   uzluksiz
ravishda   tahlil   qilib   turish   va   ular   asosida   mavjud   imkoniyatlarni   aniqlash   hamda
ularni jalb qilish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish katta ahamiyatga egadir.
Ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanishni yo’lga qo’yishda iqtisodiy
tahlil   va   buxgalteriya   hisobining   ahamiyati   kattadir.   Korxonada   ishlab   chiqarish
zahiralaridan   qay   darajada   foydalanilayotganligini   tahlil   etish   natijasida   ishlab
chiqarilayotgan   mahsulotlarga   sarflanayotgan   xarajatlarini   tejash   maqsadida
foydalanilmay qolgan ichki imkoniyatlarni topish mumkin. Buning uchun esa, ishlab
chiqarish zahiralarining holati  va  ulardan foydalanish  taxlilining o’tkazilish ketma-
ketligini har bir korxona o’zining tahlil o’tkazish maqsadidan kelib chiqib belgilashi
kerak.   Demak,   ishlab   chiqarish   zahiralarini   tahlili   asosan   korxonaning   ular   bilan
qanchalik   ta’minlanganligi,   ularni   sotib   olish   va   saqlash   bilan   bog’liq   xarajatlarni
to’g’ri   boshqarish   va   ulardan   samarali   foydalanish   yo’llariga   hamda   mahsulot
tannarxida   materiallar   miqdorini   ular   sifatiga   ta’sir   etmagan   holda   kamaytirishga
e’tibor   beriladi.   O’z   navbatida,   ishlab   chiqarish   zahiralaridan   foydalanish   holati
asosan   buxgalteriya   hisobi   va   hisoboti   ma’lumotlariga   asosan   baholanganligi
sababli, ular hisobini to’g’ri tashkil etish va yuritish talab etiladi biri   hisoblanadi.
Bozor  munosabatlari  sharoitida  har  qanday  korxona ishlab  chiqarish  faoliyatini
m u tadil yuritishi va uning samaradorligini oshirish uchun ishlab chiqarish zahiralari
bilan   y etarli   darajada   ta’minlangan   va   ulardan   samarali   foydalangan   bo’lishi   lozim .
Har   bir   ishlab   chiqarish   korxonasida     mahsulot   ishlab   chiqarish   jarayonining
to’xtovsiz   davom   etib   turishida   ishlab   chiqarish   zahiralarining   o’rni   juda   kattadir.
Ishlab   chiqarish   zahiralari   asosiy   vositalardan   farq   qilib,   bir   ishlab   chiqarish
jarayonida   o’zining   qiymatini   to’la   ravishda   mahsulot     tan   narxiga   o’tkazadi.
8 Shunday   qilib   aylanma   mablag’lar   xarakatchanligi   bevosita   ishlab   chiqarish
zahiralaridan samarali foydalanishga bog’liqdir. 
Aylanma   mablag’larning   korxona   uchun   umumiy   miqdori   yuqori   tashkilotlar,
ya’ni   tegishli   vazirlik   tomonidan   belgilanadi.   Materiallarning   har   bir   turi   bo’yicha
me’yoriy   miqdori   korxona   tomonidan   mustaqil   ravishda   belgilanadi.   Har   bir   ishlab
chiqarish   korxonasida   mahsulot   ishlab   chiqarish   to’xtovsiz   davom   etib   turishida
belgilangan   me’yorga   rioya   qilish   muhim   ahamiyatga   ega.   Xo’jalik   yuritishning
yangi   tizimi   sharoitida   ishlab   chiqarish   zahiralaridan   foydalanish   ustidan   nazoratni
kuchaytirish,   mahsulot   tannarxida   moddiy   xarajatlar   ulushini   kamaytirib   borish
masalalariga alohida e’tibor beriladi. Jumladan, ishlab chiqarish zahiralari tarkibidagi
ishlab   chiqarish   zahiralarini   to’g’ri,   tejamli   sarflash   xalq   xo’jaligini   yanada
rivojlantirishda, aholining moddiy farovonligini oshirishda muhim   omildir.
Bozor   munosabatlari   sharoitida   ishlab   chiqarish   zahiralarining   mahsulot
tannarxidagi   salmog’i   borgan   sari   oshib   bormoqda.   Agar   ijtimoiy   ishlab
chiqarishning   kengayib   borayotgan   ko’lamini   ko’z   oldimizga   keltirsak,   ishlab
chiqarish   zahiralarini   tejab-tergab   sarflash   xalq   xo’jaligiga   katta   samara   keltirishini
tushunib   etish   qiyin   emas.   Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   har   qandaykorxona   asosiy
maqsadiga   erishishi   uchun   aylanma   mablag’larni   jumladan   ishlab   chiqarish
zahiralarini tejab foydalanishga alohida e’tibor beradi. Chunki shuning natijasida ular
o’z   raqobatdoshliligini   oshirishga   va   foydalarini   ko’paytirishga,   oqibat   natijada   o’z
foydalilik darajasini oshirishga   erishadilar.
Ishlab   chiqarishni   bir   qancha   belgilariga   ko’ra   turkumlarga   ajratish   mumkin.
Iqtisodiy   mazmuniga   ko’ra   ishlab   chiqarishni   turkumlanishini   quyidagi   1-chizmada
ko’rishimiz mumkin.
9 Xom-ashyo va 
materiallar
Boshqa materiallarQayta ishlashga 
berilgan 
materiallar Inventar va xo’jalik 
anjomlariIdish va idish 
materiallari Qurilish 
materiallariEhtiyot qismlar
ISHLAB 
CHIQARISH  Yoqilg’iYarim tayyor 
mahsulotlar Butlovchi 
buyumlar
1.1-chizma. Ishlab chiqarishning   turkumlanishi 12
.
Mahsulot   ishlab   chiqarishda   ishlab   chiqarish   zahiralarining   ahamiyati   va   roli
juda kattadir. Ularsiz ayrim hollarda mahsulot ishlab chiqarish imkoniyati cheklansa,
ayrim   hollarda   ularsiz   umuman   mahsulot   ishlab   chiqarish   mumkin   emas.   Masalan,
ishlab   chiqarish   zahiralari   hisoblangan   materiallar,   xom-   ashyolar,   yoqilg’i,   elektr
quvvatlari va boshqalar mavjud bo’lmasa mahsulot ishlab chiqarish ham cheklanadi. 
Ulardan   yil   davomida   to’liq   hamda   tejab   foydalanish   eng   muhim   maqsad
hisoblanadi.   Ishlab   chiqarish   zahiralaridan   samarali   foydalanish   natijasida   ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlarning tannarxi pasayadi. Buning natijasida korxonalarning
sof foydasi oshadi. Shuning bilan birgalikda mehnat buyumlaridan o’rindoshlik bilan
foydalanish   oqibatida   ishlab   chiqarilayotgan   mahsulotlarning   sifatlari   yaxshilanadi,
xizmat qilish muddatlari esa ko’payadi.
Korxonalarda   mahsulot   ishlab   chiqarish   hajmlarining   oshishi   o’z   navbatida
ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish ko’lamining ham kengayishiga olib keladi.
12
  O. Bobojonov «Moliyaviy hisob». – T.: «Sharq» NMAK, 2016 yil. 276-bet.
10 Shuning   uchun   ishlab   chiqarish   zahiralarini   iqtisod   qilish   muhim   masalalardan   biri
hisoblanadi.   Korxonalarda   ishlab   chiqarish   zahiralarini   hisobga   olishni
soddalashtirish   va   ularning   har   biridan   samarali   foydalanish   hamda   ular   ustidan
nazorat   o’rnatish   bir   muncha   osonlashishini   hisobga     oladigan   bo’lsak   ishlab
chiqarish zahiralarini turkumlash maqsadga   muvofiqdir.
Ishlab chiqarish jarayonida turli material qiymatliklaridan foydalaniladi. Birinchi
xil materiallar ishlab chiqarish jarayonida to’liq iste’mol qilinadi, masalan xom-ashyo
yoki materiallar, ikkinchi xili o’z shaklini o’zgartiradi, masalan moylash materiallari,
bo’yoq, uchinchi xili buyumga hech qanday tashqi o’zgarishlarsiz kiritiladi, masalan
ehtiyot qismlar va   xokazo.
            Xalqaro   valyuta   fondi   ma’lumotlariga   ko‘ra,   XXI   asrning   boshlarida     barcha
turdagi xizmatlar hajmi 1500,0 trln. AQSh dollarini (bu ko‘rsatkich jahon yalpi ichki
mahsulotining 70,0 foizini tashkil etadi) tashkil etgan. Xalqaro savdo xizmatlari esa,
jahon xo‘jaligining barqaror rivojlanuvchi sektorini tashkil etadi 13
. 
1.2. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini aniqlash
mezonlari va ko‘rsatkichlari
Umuman,   ishlab   chiqarish   iqtisodiyotining   nazariy   asoslarini   ko‘rib   chiqish
orqali  shuni  qayd qilish lozimki, rivojlangan  bozor  iqtisodiyotli  mamlakatlarda ro‘y
berayotgan   xo‘jalik   yuritish   sharoitlarini   o‘zgarishi   samarali   faoliyat   kategoriyasini
kengroq tashkil etishni talab etadi. Samaradorlik kategoriyasiga yangicha yondashuv
xorij   iqtisodiyoti   fanida   tobora   ommalashib   bormoqda.   Bu   yondashuvda   samarali
faoliyat   mazmuniga   sof   miqdoriy   nuqtai   nazardan   emas,   balki   sifat   jihatidan
natijalarga erishish mumkinligi takidlanadi. 
Iqtisodiyot   fanidagi   fikrlarni   umumlashtirib   shuni   qayd   qilish   mumkinki,
xo‘jalik   yurituvchi   subyektlarni   samarali   faoliyati   deganda   iqtisodiy   va   siyosiy
ko‘rsatkichlarning   umumiyligi   tushuniladi.   Shuning   uchun   ham   unga   nisbatan
umumlashtiruvchi   tushuncha   –   ijtimoiy   va   iqtisodiy   tushuncha   mos   keladi.   Bu
tushuncha   samaradorlikni   ikki   tomonlama   ko‘rinishini,   ya’ni   miqdoriy   va   sifatiy
jihatlarini aks ettiradi (1-rasm).
13
Б урменко Т.Д. Экономика сферы услуг (Вводный курс) / Т.Д.Бурменко. –Иркутск: Изд-во БГУЭП, 2004. –
С.37-38.     
11X o‘ jalik yurituvchi sub’ektlarning samaradorligi (faoliyati)
Ijtimoiy samaradorlik Iqtisodiy samaradorlik
Ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik 1 .1 -rasm.  X o‘ jalik yurituvchi subyektlarning samaradorligi .
Iqtisodiy   samaradorlik   xo‘jalik   yurituvchilar   faoliyati   natijasini   aks   ettiradi,
ijtimoiy   samaradorlik   esa   iqtisodiy   subyektlarning   ijtimoiy   samaradorligini,   uni
jamiyat hayotining turli tomonlariga ta’sirini aks ettiradi. Bunda ijtimoiy va iqtisodiy
samaradorlik muayyan darajada o‘zaro bog‘liqdir. Ijtimoiy samaradorlikka erishish –
insonlarning   ijtimoiy   yashash   sharoitlarini   yaxshilanib   borishi   bo‘lib,   u   iqtisodiy
samaradorlikni   oshirishga   imkon   yaratadi.   Oqibatda   u   insonning   mehnat   qilish
qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatib, uning mehnat unumdorligini oshirishga olib keladi. Shu
bilan birgalikda, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish uchun moddiy asos zarur. 
B u  moddiy asos korxonalar faoliyatini iqtisodiy samaradorligini oshirish orqali
erishiladi.   Demak,   ishlab   chiqarish   iqtisodiyoti   sharoitida   samarali   faoliyatning
yangicha   mazmunini   quyidagicha   ifodalash   mumkin:   faoliyat   samaradorligi
samaradorlik   tushunchasining   mohiyati   yoki   mazmuni   bilan   o‘lchanmaydi,   balki
ijtimoiy   samaradorlikni   tashkil   qiluvchi   ko‘rsatkichlar   orqali   belgilanadi.   Bu
ko‘rsatkichlar iqtisodiy samaradorlikni belgilovchi ko‘rsatkichlarga nisbatan kengroq
mazmunga   ega.   Samaradorlikni   tashkil   etuvchi   sifatiy   holatlarni   o‘zgarishi   xo‘jalik
yurituvchi   subyektlar   faoliyatini   samaradorligini   baholash   zaruratini   keltirib
chiqaradi.   Shu   bilan   umumiy   qabul   qilingan   nuqtai   nazarga   ko‘ra,   ijtimoiy
samaradorlikni aniq miqdoriy o‘lchovga tushirib bo‘lmaydi. Shunday qilib, an’anaviy
tarzda samaradorlikni faqat iqtisodiy tabiatini aks ettirish mumkin, uning ijtimoiy va
ijtimoiy-iqtisodiy jihatlarini miqdoriy mezonlar bilan o‘lchash murakkabdir.
  Bunday   nuqtai   nazar   hozirgi   davrda   iqtisodiy   fanlarda   keng   tarqalgan.   Shu
bilan   birgalikda,   xizmatlar   sohasiiqtisodiyoti   sharoitida   samaradorlikni   baholash
muammosi   yechimiga   bog‘langan   ilmiy   tadqiqotlar   dolzarb   bo‘lib   bormokda   va   bu
yo‘nalishdagi ilmiy tadqiqotlarga talab, bizning fikrimizcha, ancha yuqoridir.
12 Rivojlangan bozor iqtisodiyotli mamlakatlarda ishlab chiqarish iqtisodiyotining
shakllanishi   bilan   faoliyat   samaradorligini   baholash   masalalari   tadqiqotiga   alohida
e’tibor   qaratilmoqda.   Biz   ham   o‘z   tadqiqotimizda   ushbu   masalaga   o‘z   e’tibormizni
qaratmoqchimiz.   Buning   uchun   birinchi   navbatda   samaradorlik   tushunchasiga   va
uning ta’rifiga e’tibor berish maqsadga muvofiq. Samaradorlik tushunchasi murakkab
tushuncha   ekanligini   e’tirof   etib,   ilmiy   adabiyotlarda   (efficieny   –   inglizcha)   bir
nechta   tarjimaviy   talqinga   ega,   bir   muncha   keng   tarkalgan   «efficieny»   iborasini
samaradorlik,   harakatchanlik,   mahsuldorlik,   harakatchanlik   qobiliyati,   operativlik 14
kabi   tushunchalar   bilan   izohlash   mumkin.   Hozirgi   vaqtda   samaradorlikni   ko‘plab
ta’riflari nafaqat iqtisodiyot fanlarida, balki boshqa fanlarda ham keltirilgan.
Iqtisodiyot   fanlarida   «samaradorlik»   tushunchasi   keng   va   tor   ma’noda   talqin
qilinadi. 
Keng   ma’noda   «Samaradorlik»   tushunchasi   –   atrof   muhitga   samarali   va
adekvat   yondashuv   qobiliyati 15
,   nisbiy   samara,   operatsiyalar   va   loyihalar 16
  sifatida
talqin qilinadi. 
Samaradorlik mohiyatini aniqlashning yuqoridagi ta’rifini qaraydigan bo‘lsak,
uning bir  qancha  resurslari  mavjudligini  ko‘rishimiz  mumkin. Chunki  bu tushuncha
bir   qancha   mezonlar,   xususiyatlar   orqali   ifodalanishi   mumkin.   Shuningdek,
samaradorlik   kategoriyasi   iste’molni   qondirish   sifatida   ham,   ishlab   chiqarishning
maqsadga muvofiqligi sifatida ham, korxonalarning samarali shakllanishi sifatida va
hokazo ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. 
Samaradorlik   tushunchasi   konkret   tor   ma’noda   potensial   va   real   faoliyatlar
natijasining   kompleks   tasnifi   bo‘lib,   bunda   asosiy   e’tibor   faoliyat   bo‘yicha   olingan
natijalarga qaratiladi. 
Bizning   fikrimizcha,   yuqorida   keltirilgan   ta’riflar   «Samaradorlik»
mohiyatining   quyidagi   asosiy   jihatlarini   ifodalaydi:   birinchidan,   samaradorlik
murakkab ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya bo‘lib, u bir yoki bir necha mezonlar asosida
aniqlanadi; ikkinchidan, samaradorlik nisbiy tushuncha  bo‘lib, u har doim  muayyan
maqsadlar   faoliyatiga   bo‘ysunadi.   Ya’ni   samaradorlikni   baholash   bosh   maqsadlar
asosida faoliyatlarni tavsiflaydi. 
Shunday   qilib,   samaradorlik   nisbiy   tushunchadir.   Mazkur   tushuncha   haqida
fikr   yuritilganida   bir   necha   holatlar   taqqoslanadi.   Masalan,   iqtisodiy   nazariyada   –
iqtisodiyotdagi   biror-bir   manfaat   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   farovonlik   darajasi
taqqoslanadi.   Gap   shundaki,   jamiyat   farovonligi   barcha   jamiyat   a’zolarining
manfaatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri umumlashtirish natijasidir.
14
 Мюллер Д.К. – Англо-русский словарь М. :  «Русский  я зык» 1992 .  –С.  233-234.
15
 Кравченко С.А. Социально-экономический русско-английский словарь –М . : Астрель, 2004 .  –С .  511 .
16
 Борисов А.Б. Большой экономический словарь/А.Б. Борисов – М.: Книжный Мир, 1999 .–С. 825.
13 Ijtimoiy   ishlab   chiqarish   samaradorligini   oshirish   vazifasi   iqtisodiyot   uchun
muddatli   ishlab   chiqarishda   o‘sish   darajasining   past   darajada   ekanligi   uni
rivojlantirishning hayotiy muhim vazifasiga aylantiradi.
Shu   bilan   birga,   samaradorlik   talqini   yuqorida   aytib   o‘tilganlardan   farq   qilib
boshqa   harakterda   ham   bo‘lishi   mumkin.   Italiyalik   iktisodchi   Vilfred   Pareto   (1848-
1923yy)   nomi   bilan   bog‘liq   bunday   talqin   mohiyatiga   ko‘ra   quyidagichadir:   «Agar
kimdir o‘z holatini, bu holat boshqa birov uchun yomonlashmaydigan qilib yaxshilay
olsa,   resurslar   samarali   taqsimlangan   bo‘ladi» 17
.   Paretoning   fikricha,   iqtisodiyotda
shunday   holat   (A   holat)   samarali   holat   hisoblanadi.   Agarda   bitta   individ   uchun   (A
holat)   oldingi   holatga   (B   holat)   qaraganda   qolgan   individlarning   foydalilik   darajasi
pasaymasa yuqori darajada foyda keltiradi 18
, 19
. 
Shunday   ekan   (A   holat)dan   (B   holat)ga   o‘tishda   hech   kim   hech   narsa
yo‘qotmaydi,   balki   kimdir   nimadir   yutadi.   A   holat   B   holat   bilan   solishtirilganda
Pareto – afzal, B holatda esa A holat bilan solishtirilganda muvofi q   ravishda Pareto
salbiy sifatida aniqlanadi. 
Pareto   samarali   hisoblanadi,   agarda   Pareto   afzal   holati   munosabat   bo‘yicha
unga amal qilmasa  Pareto samarasiz (agarda munosabat bo‘yicha Pareto afzal holati
amal qilsa). 
Pareto konsepsiyasi tovarlar ishlab chiqariladigan resurslarning taqsimlanishini
baholashdan   iborat   bo‘ladi.   Mavjud   resurslarni   taqsimlash,   agar   iqtisodiyotda
qandaydir   bir   tovarni,   boshqalarini   ishlab   chiqarishni   kamaytirmay   turib,   ko‘proq
mikdorda ishlab chiqarish imkoniyati mavjud bo‘lmasa, samarali hisoblanadi.
Tahlil   qilingan   adabiyotlar   orqali   shunday   xulosa   qilishimiz   mumkinki,
iqtisodiy   fanlarning   rivojlanib   borishi   jarayonida   samaradorlikni   baholash   uchun
ahamiyatli   ravishda   miqdoriy   yondashuvlar   shakllangan.   Biroq   bizning   fikrimizcha,
ularning   barchasi   umumiy   bo‘lgan   belgilari   bo‘yicha   ikki   bir-biridan   farq   qiluvchi
yondashuvlarga   bo‘linadi:   resurs-xarajat   va   maqsadga   yo‘naltirilganlik.   Ularning
mohiyati va mazmunini batafsil ko‘rib chiqamiz. 
Bir   muncha   keng   tarqalgan   resurs-xarajat   yondashuvda   samaradorlikni
o‘lchash unumdorlik ko‘rsatkichlaridan foydalanish orqali ifodalangan. Shuni aytish
joizki,   «efficieny»   tushunchasini   lug‘aviy   ma’nosi   –   bu   mahsuldorlik,   unumdorlik
ma’nolarini   bildiradi.   Bunga   teskari   bo‘lgan   ma’nolarni   ham   keltirishimiz   mumkin.
Masalan:   S.E.Sarkisov   «unumdorlikni   mahsulot   yaratish   uchun   foydalanilgan
resurslar   samaradorligi   o‘lchovi» 20
  deb   ta’riflaydi.   A.B.Borisov   esa   unumdorlikni
«foydalanilayotgan   resurslar   birligiga   to‘g‘ri   kelgan   mahsulot   ishlab   chiqarish
17
 Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti (darslik) T.: «Mehnat», 2004. –B. 395.
18
 Vilferdo Pareto iqtisodiyot fanida birinchi bo‘lib samaradorlikning shunday tushunchasini taklif etadi. 
19
Экономическая школа – М . :  В ысшая школа экономики ,  1999. №5 .  –  С.  91 .
20
 Саркисов С.Э.  М енеджмент: словарь справочник. – М . : АНКИЛ, 2005 – С.  551 .
14 samaradorligi   ko‘rsatkichi» 21
  deb   e’tirof   etadi.   Shuning   uchun   bundan   keyingi
tahlillarda «unumdorlik» tushunchasiga ta’rif berish zarur deb hisoblaymiz. 
«Unumdorlik»   tushunchasi   (inglizcha   productivity   –   unumdorlik,
mahsuldorlik,   mahsulot   chiqarish)   –   odatda   odamlar   ishlab   chiqarish   faoliyatining
mahsuldorligi,   samaradorligi   sifatida   aniqlanadi.   XXI   asrning   70   yillarida   o‘ta
naflilik   nazariyasi   paydo   bo‘lganda   mazkur   tushuncha   keng   talqin   etila   boshlandi.
Ammo,   shuncha   vaqt   o‘tganiga   qaramasdan   hozirgi   vaqtda   ham   unumdorlik
tushunchasiga   ta’rif   eskiligicha   kolmokda.   Xususan,   «Bolshoy   ekonomicheskiy
slovar»   kitobida   unumdorlikka,   bir   ishchi   jihozlar   birligi,   bo‘linma   va   boshqalar
tomonidan   vaqt   birligi   ichida   ishlab   chiqarilgan   mahsulot,   xizmatlar,   yarim   tayyor
mahsulotlar» 22
 deb ta’riflar berilgan. 
Shu   bilan   birgalikda,   xozirgi   zamon   iqtisodiy   nazariyasida   mehnat
unumdorligini   tahlil   qilishda   J.B.Seyning   chegaraviy   unumdorlik   nazariyasi   va
Dj.Klarkning   unumdorlikni   pasayib   borish   nazariyalariga   asoslanadi.   Chegaraviy
unumdorlik   nazariyasi   jamiyatda   daromad   va   qiymatni   shakllanish   jarayonida
ishtirok   etuvchi   barcha   omillarni   unumdorlik   xususiyatiga   ega   ekanligini   bildiradi.
Dj.Klarkning   nazariyasiga   asosan   ishlab   chiqarishning   har   bir   omili   qandaydir
chegaraviy   unumdorlikka,   unga   mos   holda   har   bir   mehnat   muayyan   bahoga   ega
bo‘ladi. 
Shu   bilan   birgalikda,   resurs-xarajat   yondashuviga   samaradorlikni   baholashda
unumdorlik   ko‘rsatkichlaridan   foydalaniladi.   Ammo   unumdorlik   va   samaradorlik
tushunchalari   ijtimoiy-iqtisodiy   mazmuniga   ko‘ra   turli   xil   kategoriyalardir.   Agar
unumdorlik   tushunchasi   faqat   ishlab   chiqarish   faoliyati   bilan   bog‘lik   bo‘lsa,
samaradorlik   esa   shu   faoliyat   natijasi   bilan   aniqlanadi.   Resurs-xarajat   yondashuvi
doirasida   unumdorlik   va   samaradorlikning   o‘zaro   bog‘likligining   asosiy   sababi
shundaki,   bu   yondashuv   XIX   asrning   boshlarida,   ya’ni   industrial   iqtisodiyotning
shakllanishi   va   rivojlanishi   sharoitida   vujudga   kela   boshlagan.   Albatta,   bu   holda
resurslar   yondashuvi   moddiy   ne’matlar   ishlab   chiqarish   ommaviy   standartlash
asosida   samaradorlikni   baholash   masalasini   nazarda   tutadi.   Bunda   asosiy   masala
bo‘lib   «eng   kam   sarf   harajatlar   asosida   yuqori   xo‘jalik   foydasiga   erishish» 23
hisoblanadi.   Mazkur   fikrdan   kelib   chiqqan   holda   shuni   ta’kidlashimiz   mumkinki,
industrial   iqtisodiyot   sharoitida   moddiy   ishlab   chiqarish   asosiy   ahamiyatga   ega
bo‘lgan.   Natijada   bu   yondashuvga   asosan   har   qanday   ishlab   chiqarishning   asosiy
maqsadi   -   maksimal   foyda   olish   hisoblanadi.   Yana   shuni   ta’kidlash   mumkinki,   XX
asrning   boshlarida   ham   sarf-xarajatlar   evaziga   yuqori   foyda   olish   samarali
21
 Борисов А.Б «Большой экономический словарь» - М. :   Книжный мир ,  1999 .  – С.  554 .
22
 Азримян А.Н «Большой экономический словарь» - М. :  Фонд  «Правовая кул ь тура» ,  1994 .  –  С.  322 .
23
Барановский М.И Основы политической экономики 5 -е  изд .  /М.И Барановский – П . : Издания Юридического 
склада « П раво» 1917 .  –  С.  39-40.
15 faoliyatning   asosiy   maqsadi,   nafaqat   iqtisodiy   nazariya   fanining   birlamchi   maqsadi,
balki amaliy iqtisodiyot fanining ham bosh maqsadi hisoblanadi. 
Xususan, klassik boshqaruv maktabi namoyondalari (F.Geylar, G.Fort, A.Fayol
va   boshqalar)   boshqaruv   samaradorligini   sarf-harajatlar   bilan   maksimum   natijaga
erishish   deb   hisoblashadi.   Shuning   uchun   unumdorlik   korxona   rahbarlari   va
menedjerlari foydalanadigan ko‘rsatkichlar tizimida asosiy mezon hisoblanadi. 
Samaradorlikni   baholashda   resurs-xarajat   yondashuvidan   foydalanishni
marketing   bo‘yicha   adabiyotlarda   ko‘rishimiz   mumkin.   Tani q li   marketolog   G.Assel
marketing samaradorligi deganda marketing sarflari va natijalarini tushungan 24
. 
Shunday   qilib,   resurs -xarajat     yondashuvi   doirasida   unumdorlik   va   sama
radorlik bir  xil  k o‘ rsatkich sifatida tal q in etiladi, ammo i q tisodiy kat e goriya sifatida
ularning mo h iyati turlicha tal q inga ega. Shu bilan birgalikda, shuni ta’riflash kerakki,
unumdorlik   va   samaradorlik   tushunchalarining   o‘ zaro   bo g‘ likligi   muayyan
muommalarni   yuzaga   keltiradi.   Xususan,   unumdorlik   va   samaradorlik
tushunch a larini   bir   xil   tal q in   q ilinishi   u shbu   kat e goriyalarni   tadbi q   etishga
ba g‘ ishlangan   chet   el   i q tisodiy   adabiyotlarini   tarjimasini   murakkablashtirib   qo‘ ydi.
Ikkinchidan,   ikki  tushunchani   a ra la shtirib  tal q in   q ilinishi   g‘ arb  va  milliy  i q tisodiyot
fanlarining   u shbu   ta’riflar   b o‘ yicha   yaxlit   xulosa   chi q arish   b o‘ yicha
murakkablashtirib   qo‘ ydi 25
.   Ushbu   h olat   milliy   iqtisodiyot   fanida   yuqoridagi
kategoriyalar b o‘ yicha turlicha fikrlarni vujudga kelishiga sabab b o‘ ldi.
Biz   yu q oridagi   fikrlardan   kelib   chi qq an   h olda,   unumdorlik   va   samaradorlik
mo h iyati b o‘ yicha turlicha  q arashlar va yondashuvlarni  ko‘ rib chi q amiz.
Xususan, V.A.Varashilovning  f ikricha, unumdorlik va samaradorlik  o‘ rtasidagi
far q   shundaki,   unumdorlik   bu   ishlab   chi q arish   kat e goriyasi,   samaradorlik   esa
yaratilgan   ma h sulotni   ta q simlash,   ayirboshlash   va   iste’mol   bos q ichlarini   o‘ z   ichiga
oluvchi   takror   ishlab   chi q arish   kat e goriyalaridir.   U   mexnat   unumdorligini   ishlab
chi q arilgan ma h sulot   h ajmini jonli va iste’mol   q ilingan me h nat vositalariga   q ilingan
sarflarga   nisbati   sifatida,   samaradorlikni   esa   –   barcha   me h nat   sarflari   va   ishlab
chi q arish   vositalari   q iymatiga   nisbatan   h isoblaydi.   Bosh q a   i q tisodchi   olimlar
samaradorlikni,   ya’ni   jonli   va   buyumlashgan   me h nat   unumdorligiga,   me h nat
unumdorligi esa fa q at jonli me h natni  q amrab oladi deb ,  e’tirof etishadi. 
Yu q oridagi   fikrlarni   ta qq oslaydigan   b o‘ lsak,   unumdorlik   va   samaradorlik
k o‘ rsatkichlarini  h isoblash tamoyil i  bir xil. Ammo unumdorlik k o‘ rsatkichlarida fa q at
jonli me h nat sarflari ta qq oslansa, samaradorlik da   esa jonli va buyumlashgan me h nat
ta qq oslanadi. 
24
 Ассель Г. Маркетинг: принципы и стратегия. М . :  ИНФРА – М ,  1999 .–С.  803 .
25
G.Emirsonning «Unumdorlikning un ikki tamoyili» nomli asari «tvelve prinsiples of effi ciency» deb nomlanadi. Shuni ta’kidlash 
lozimki, bu samaradorlikni unumdorlik tushunchasi bilan almashtirilgan yagona tarjima nashri emas. (Masalan, «sifat va 
samaradorlikni boshqarish» 2001. I.Prokopenko, K.Nort)  keltirilgan misollarmuallif tomonidan lug‘aviy chalkashliklar mavjudligini 
isbotlaydi.
16 Agar   ishlab   chi q arish   samaradorligi   k o‘ rsatkichi   me h nat   unumdorligi
k o‘ rsatkichiga   ta qq oslansa,   ishlab   chi q arishning   umumiy   sarflari   yi g‘ indisi d a   jonli
me h nat   sarflari   q anday   ulushni   tashkil   etishini   k o‘ rsatuvchi   koeffitsientga   ega
b o‘ lamiz.   Bu   ulushning   kamayishi   bevosita   ishlab   chi q arishdan   jonli   me h natni
nisbatan va mutlo q  ozod  q ilinishi t o‘g‘ risida dalolat beradi 26
. 
«Samaradorlik»   tushunchasi   ni h oyatda   keng   tushunchadir,   u   olingan
samaraning sarflarga nisbatini aks ettiradi 27
. 
Samaradorlashtirish   –   me h nat   faoliyatining   u   yoki   bu   so h asida   yu q oriro q
natijalarga  e rishish va ushbu natijalarning birligiga sarflarni  q iskartirish ma q sadlarida
eng yaxshi yechimlarni izlashdir.  
Me h nat   unumdorligi,   ishlab   chi q arish   samaradorligi,   ma h suldorligi   i q tisodiy
makonning   bir - birini   t o‘ ldirib   turuvchi   parametrlaridir .Ch unki   ular   ayni   bir   o‘sha
ob’ektning   –   ishlab   chi q arilgan   ma h sulotini   turli   tomondan ,   ya’ni   jonli   me h natni
tejash, ishlab chi q arish chi q imlarini   q iskartirish va jamiyat e h tiyojini mumkin   q adar
q ondirish   tomonidan   k o‘ rib   chi q adi.   I q tisodiy   makonning   ani q langan   parametrlari
tabiiydir, chunki ular i q tisodiy  h odisalar mo h iyati va tabiatini aks ettiradi 28
. 
Shunday   qilib,   resurs-xarajatnu q tai   nazaridan   samaradorlik   va   unumdorlikni
tashkil   q ilishda   bir   xil   k o‘ rsatkichlar   sifatida   tad q i q   etiladi.   Ammo   i q tisodiy
tushunchalar   sifatida   ular   turlichadir.   Shuning   uchun   resurs-xarajatyondashuvi
bo‘yicha   samaradorlikni   ba h olashda   unumdorlik   k o‘ rsatkichlari   tizimiga   t o‘ xtalish
ma q sadga muvofi q dir. 
Iqtisodiyot   fani   o‘rganayotgan   unumdorlik   konsepsiyasida   unumdorlik
ko‘rsatkichlari tizimini ishlab chiqarish omillari nazariyasi  asosida t u zilgan.   Mazkur
nazariyaga asosan, unumdorlikning asosiy vazifasi minimal sarflar asosida maksimal
natijalarga   erishish   h isoblanadi.   Bunga   k o‘ ra   unumdorlikni   umumiy   formulasi
quyidagicha: 
Unumdorlik = mahsulot ishlab chiqarish / sarflar  (1.1); 
Yuqori   ko‘rsatkichni   hisoblashda   bir-biridan   farqlanuvchi   uch   turdagi
unumdorlikni   ajratib   ko‘rsatishimiz   mumkin:   xususiy   unumdorlik,   umumiy
unumdorlik, ko‘p omilli va ishlab chiqarish omillarining yalpi unumdorligi. 
Xususiy   unumdorlik   –   ishlab   chiqarish   omili   sifatida   foydalaniladigan   bir
resursni   so‘nggi   natijaga   nisbatan   tavsiflaydigan   ko‘rsatkich.   Bu   ko‘rsatkich   ishlab
chiqarishning bir omilli samaradorligini namoyon etadi. 
Umumiy   unumdorlik   –   ishlab   chiqarish   omillari   sifatida   bir   necha   resurslarni
so‘nggi   natijalariga   nisbatan   tavsiflovchi   ko‘rsatkichdir.   Mazkur   ko‘rsatkich   ishlab
chiqarish omillarining samaradorligini ifodalaydi. 
26
Abduraxmonov K.X. Mehnat iqtisodiyoti (Darslik). T.: Mehnat, 2004. -B.397.
27
 Abduraxmonov K.X. Mehnat iqtisodiyoti (Darslik). T.: Mehnat, 2004. -B.398.
28
 Abduraxmonov K.X. Mehnat iqtisodiyoti (Darslik). T.: Mehnat, 2004. -B. 400 .
17 Yalpi   unumdorlik   -   ishlab   chiqarish   omili   sifatida   foylanadigan   barcha
resurslarni   barcha   so‘nggi   natijaga   nisbatini   tasniflaydigan   ko‘rsatkich   bo‘lib,   yalpi
faoliyat samaradorligini ifodalaydi. 
Shuni   e’tirof   etish   mumkinki,   yalpi,   umumiy   va   xususiy   unumdorlik   qabul
qilingan ko‘rsatkichlar bo‘lib, ishlab chiqarishning barcha darajalarida, ya’ni tarmoq,
soha, hudud yoki alohida korxona miqyosida foydalanish mumkin. 
Iqtisodiy adabiyotlarda yuqorida ta’kidlangan umumiy qabul qilingan tasnifdan
tashqari   yana   bir   necha   tasnifni   ajratib   ko‘rsatish   mumkin.   Masalan,   sarflar   va
natijalarni to‘liq hisoblash darajasi uchun unumdorlik ko‘rsatkichi tasnifini ham uch
turini ajratib ko‘rsatish mumkin: 29
a) xususiy (bir natijani bir sarfga nisbati);
b) umumlashgan (bir yoki bir necha natijalarni bir necha sarflarga nisbati);
v) integral (unumdorlikning t o‘ li qh isoboti);
Oldingi   ta snif ga   far q li   ravishda   ushbu   tasnifda   nafa q at   ishlab   chi q arishda
foydalaniladigan   resurslar   mi q dori,   balki   ishlab   chi q arish   natijalarini   taba q alanish
imkoniyatlari  h am inobatga olingan. 
Unumdorlikni   h isoblashda  xususiy  unumdorlik k o‘ rsatkichini   h isobga oluvchi
ishlab   chi q arishning   uch   omili   (me h nat,   kapital   va   materiallar)   tasnifi   h am   amal
q ilmokda (1.4-jadval) .
Hozirda   amal   qilayotgan   unumdorlik   ko‘rsatkichlari   turlicha   bo‘lib,   tarkibiga
mehnat   unumdorligi,   material   qaytimi,   fond   qaytimi,   rentabellik   kabilarni   qamrab,
ularni hisoblash yagona tamoyil asosida ishlab chiqarish natijalarini sarflarga nisbati
asosida (1.1 formula asosida)  amalga oshiriladi. 1.4-jadvaldagi  ko‘rsatkichlar  tasnifi
ishlab chiqarish natijalarini (ishlab chiqarish hajmi, foyda, qo‘shilgan qiymat) hamda
ishlab   chiqarish   omillari   mezon   asosida   turli   xil   variantlardan   foydalanish   bo‘yicha
tuzilgan. Mazkur tasnifda unumdorlik qiymat va natural ko‘rinishida ifodalangan.
1.1-jadval
Ishlab chiqarish omillari unumdorligining asosiy ko‘rsatkichlari
Natija
Sarflar Ishlab   chi q arish
h ajmi (birlikda) Daromad
(s o‘ m) Foyda (s o‘ m) Qo‘ shilgan   q iymat
(s o‘ m)
Sarflar (s o‘ m) Jami unumdorli k Jami   omilli
unumdorlik Rentabellik
(foydali   jami
unumdorlik) Qo‘ shimcha   q iymat
unumdorligi
Shundan fa q at s o‘ mda
1.   Me h nat
sarflari (kishi) Me h nat
unumdorligi Me h nat
unumdorligi Foydali   me h nat
unumdorligi Ishchilar   tarkibiga
bo g‘ li q   b o‘ lgan
unumdorli k
Me h nat
sarflari (s o‘ m) Me h nat
unumdorligi Me h nat
unumdorligi Foydali   me h nat
unumdorligi Ishchilar   kuchiga
bo g‘ lik   b o‘ lgan
29
 1. Беляев К.К Проблемы изучения затрат и результатов на предприятии .И ркут с к, ИГЭА ,  1999 .  – С.  104 .
18 unumdorli k
Me h nat
sarflari (soat) Me h nat
unumdorligi Me h nat
unumdorligi Foydali   me h nat
unumdorligi Ish   va q tiga   bo g‘ lik
b o‘ lgan unumdorli k
2.   Asosiy
fondlar   sarfi
(s o‘ m) Fond  q aytimi Fond  q aytimi Asosiy
fondlarning
foydali
unumdorligi Asosiy   moliyaviy
kapital unumdorligi
Material
sarflar (birlik) Material  q aytimi Material
q aytimi - Aylanma   aktivlar
unumdorligi
Material
sarflar (s o‘ m) Material  q aytimi Material
q aytimi - Aylanma   aktivlar
unumdorligi
Izoh: Muallif ishlanmasi.
Bizning   fikrimizcha,   resurs-xarajat   yondashuvining   kamchiliklari   xizmat
ko‘rsatish sohalariiqtisodiyoti sharoitida quyidagilardan iborat:
1. Resurs-xarajat   yondashuvi   industrial   iqtisodiyot   sharoitida   paydo   bo‘lgan
va u standart ommaviy ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan. Ishlab chiqarish iqtisodiyoti
sharoitida   aholini   standart   mahsulotlar   bilan   ta’minlash   nomoddiy   individual
ne’matlar   va   xizmalarni   ishlab   chiqarishni   ustuvor   rivojlanishiga   sabab   bo‘ldi.   Bu
holat   resurs-xarajat   yondashuvini   ishlab   chiqarish   iqtisodiyoti   sharoitiga   mos
kelishini talab etadi.
2. Resurs-xarajat   yondashuvi   nuqtai   nazaridan   samaradorlikning   asosiy
maqsadi – bu minimal harajatlar hisobiga maksimal standart mahsulotlar yaratishdan
iborat,   ya’ni   iqtisodiy   (sof)   maqsadlardan   iborat.   Ishlab   chiqarish     iqtisodiyoti
sharoitida   ishlab   chiqarish   samaradorligida   resurs-xarajat   yondashuvi   tubdan
o‘zgaradi   va   unda   asosiy   e’tibor   ijtimoiy   yo‘naltirilgan   maqsad   -   ishlab   chiqarish
samaradorligi faoliyatining asosiy maqsadi hisoblanadi.
3. Ishlab chiqarish sharoitida ijtimoiy samaradorlik tobora katta ahamiyat kasb
etib   boradi.   Bu   xol   uni   baholashni   ob’ektiv   zaruratini   keltirib   chiqaradi.   Resurs-
xarajat   yondashuvi   doirasida   amal   qiluvchi   ko‘rsatkichlar   asosan   erishilgan
natijalarni   taqqoslashga   qaratilgan.   Ammo   ijtimoiy   samaradorlikni   ishlab   chiqarish
harajatlarida taqqoslash, hisoblash ancha murakkabdir. 
Xususan,   Ye.L.Shikovaning   fikricha,   «ijtimoiy   samara   va   sarflar   qiymat
bahosini   o‘lchash   ko‘p   hollarda   juda   ham   murakkab   vazifa   hisoblanadi.   Madaniy,
ta’lim   va   boshqa   xizmatlar   iste’molining   ijtimoiy   samarasini   namoyon   bo‘lishi
muayyan   vaqt   davomida   va   ko‘proq   iqtisodiyotning   turli   tarmoqlarida   o‘z   ifodasini
topadi» 30
.   Shuningdek,   ishlab   chiqarish   tizimida   unumdorlik   ko‘rsatkichidan
foydalanish   muayyan   qiyinchiliklarni,   xususan,   ishlab   chiqarish   faoliyati
samaradorligini baholash bo‘yicha murakkablikni keltirib chiqaradi. 
Shunday   qilib,   ishlab   chiqarish   faoliyati   samaradorligini   baholashda   resurs-
xarajat yondashuvidan foydalanish cheklanib bormoqda. XX asrning 20-yillarida chet
30
Шикова Е.Л. Экономика и менеджмент не коммерческих организаций: учебник СПБ: Лань, 2004 – Стр. 134
19 el   iqtisodiy   nazariyasida   ham   iqtisodiy,   ham   ijtimoiy,   ham   ijtimoiy-iqtisodiy
samaradorlikni  baholashga   imkon  beruvchi  «maqsadli  yo‘naltirilganlik»  yondashuvi
taklif   etildi.   Bu   yondashuv   XX   asrning   70-yillarida   (ya’ni   ishlab   chiqarish
shakllanayotgan     sharoitda),   ayniqsa,   amaliy   iqtisodiyotda   keng   rivojlanib   bordi.
Ishlab   chiqarishda   ushbu   yondashuvdan   foydalanish   ko‘proq   ahamiyat   kasb   etishi
mumkin.   Shuning   uchun   ham   unga   to‘xtalish   maqsadga   muvofiqdir.   «Maqsadli
yo‘naltirilganlik» 31
  yondashuvi   samaradorlikni   baholashda   resurslar   yondashuvidan
bir muncha farq qiladi. 
XX   asrning   20-yillarida   amerikalik   iqtisodchilar   unumdorlik   va   samaradorlik
bir   xil  ko‘rsatkich  deb  tahlil  qilgan  hamda  maqsadga  yo‘naltirilganlik  yondashuvini
inkor   etmaydilar,   balki   resurslardan   yaxshiroq   foydalangan   holda   oldindan
ko‘zlangan maqsadga erishish uchun ishlab chiqarishni tashkil etishni taklif etishadi.
Maqsadga   yo‘naltirilganlik   yondashuviga   asosan   samaradorlik   ishlab   chiqarishda
biror   bir   jarayon   bajarilishi   va   maqsadli   natijaga   erishishi   orqali   olingan   natijalar
munosabati   sifatida   o‘lchanadi.   Samaradorlikni   hisoblashni   boshqa   usuli   minimal
zaruriy   resurslarni   (mo‘ljallangan   mahsulotni   tayyorlash   uchun   zarur   bo‘lgan)
foydalanish   uchun   zarur   bo‘lgan   resurslar   miqdoriga   nisbati   sifatida   amalga
oshiriladi 32
.   Yuqoridagi   tarifga   asosan   samaradorlik   ko‘rsatkichini   hisoblashning
umumiy formulasi quyidagicha:Ep
Et	E	
  ,        (1.2);
Bu yerda:   E t – erishilishi lozim bo‘lgan natija
      Ep – maqsadli natija 
Maqsadga   muvofiq   yondashuv   doirasida   samaradorlikni   quyidagi
ko‘rinishlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
-   tashqi   samaradorlik   (tashkilot   tashqi   imkoniyatlaridan   foydalanish   nuktai
nazaridan   samaradorlik)-uni   hisoblash   oldindan   rejalashtirilgan   natijalarni   biror   bir
jarayonni bajarilishi orqali olingan natijalarga nisbati sifatida aniqlanadi:
-  ichki samaradorlik  (tashkilotning ichki imkoniyatlaridan foydalanish nuqtai
nazaridan   samaradorlik)-uni   hisoblash   minimal   zarur   resurslarni   foydalanishga
mo‘ljallangan rejalarga nisbati sifatida amalga oshiriladi. 
-  u mumiy samaradorlik,  (tash q i va ichki samaradorlik asosida ani q lanadi): 
31
Баъзи манбаларда «мақсадли ёндашув» тушунчаси учрайди. Масалан: Менар К. Экономика организации:  
пер.с фран. (подред.А.Г.Худокармова. ХI. Менор.- М.: ИНФРА –М, 1999 –Стр 131.
32
Управление и организация в сфере услуг: теория и практика»: Servise menedjment and Operation – 2-е 
межнарод изд. (пер.с англ нар.наук ряд. В.В. Кулибановой) / К.Хаксивер, Б.Рендер, Р.С.Рассел, Р.Г.Мердик –
спб и.др: Питер бух. 2002 .  – С.  496 .
20 Umumiy   samaradorlik   tushunchasi   dastlab   P.   Druker   tomonidan   taklif
qilingan. 
Shuni   ta’kidlash   lozimki,   amerikalik   i q tisodchilar   tomonidan   taklif   q ilingan
samaradorlik   tal q inini   keng   ma q sadlarda   foydalanish   mumkin,   ya’ni   nafa q at
i q tisodiy,   balki   ijtimoiy,   madaniy,   tabiatni   mu h ofaza   q ilishva   bosh q alarda
foydalanish   mumkin.   Shuningdek,   ishlab   chiqarishda   mazkur   yondashuv   asosiy
a h amiyatga ega.
Samaradorlikni   h isoblashning   ma q sadga   y o‘ naltirganlik   yondashuvi
asoschilaridan   biri   amerikalik   G.Emirsondir.   U   o‘ zining   «samaradorlikning   un   ikki
tamo y ili»   nomli     (tvelve   prinsiples   of   efficiency   1992 ) 33
  asarida   unumdorlikni
samaradorlikning un ikki tamo y ilidan biri deb aytadi. Ammo G.Emirsonning fikricha ,
unumdorlik   va   samaradorlik   teng   k o‘ rsatkichlar   emas.   Shuni   aytish   kerakki,   G.
Emirsonning   samarali   ishlab   chi q arishning   yu q ori   unumdorligini   birlamchi   vazifa
q ilib  qo‘ ymaydi 34
. 
Samaradorlikni   h isoblashda   ma q sadga   y o‘ naltirilganlik   yondashuvi   rossiyalik
i q tisodchi olimlar tomonidan  h am keng yoritilgan. 
Xususan, O.B. Agabekyan, N.A. Gorelov, A.Shafronovlar ushbu yondashuvni
yo q lab chi qq an. Masalan ,  Gorelov N.A. «Unumdorlik fa q at ma h sulot ishlab chi q arish
faoliyatini   ifoda   etadi,   ishlab   chi q arish   samaradorligi   esa   murakkab,   kompleks
kat e goriya b o‘ lib ,   me h nat jarayonida ishchi kuchini takror ishlab chi q arish harakteri
va   unumdorlik   darajasi   h amda   ma h sulot   realizatsiyasi   b o‘ yicha   korxonaning
muv af fa q iyatli faoliyati bilan belgilanadi 35
»deb ta’kidlaydi. 
Samaradorlikni   hisoblashda   maqsadga   yo‘naltirilgan   yondashuvda   D.Djobber
ham   o‘z   fikrini   bildirgan.   U   samaradorlik   va   unumdorlikni   quyidagicha   tasniflaydi:
unumdorlik   ishlab   chiqarish   korxonasi   tomonidan   tejamkorlik   asosida   mahsulot
ishlab   chiqarish   bilan   belgilanadi.   Uning   fikricha,   samaradorlik   «zarur   bo‘lgan
narsani» yaratish qobiliyatidir. Djobber unumdorlik va samaradorlik o‘rtasida o‘zaro
bog‘liklikni quyidagicha belgilaydi : 
33
Эмирсон Г. Дв е надцат ь  принципов пр ои зводит ель ност и.  – М . :  Э к о номика ,  1992,  -СМ.  216 .
34
Уша ерда. – Б. 35-36 .
35
Винокуров Р.А, Горилов М.А, Эк о номика труда .  – СПВ . : Питер, 2004 .  – С.  64-65 .
21 Samarasiz  Samarali
Unumsiz
Biznesdan tezda chi q ib ketadi. «Yashab  q oladi» 
Unumli O‘ z   faoliyatini   sekinlik   bilan
tugatadi «Gullab yashnaydi»
1.2-rasm. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar samaradorligi va unumdorligining
o‘zaro bog‘liqligi 36
.
Shunday   qilib,   maqsadga   yo‘naltirilganlik   yondashuvi   vaziyati   nuqtai
nazaridan   faoliyat   samarali   bo‘lishi   mumkin,   ammo   past   unumli   ham   bo‘lishi
mumkin.   Shuningdek,   faoliyat   yuqori   unumli   bo‘lishi   mumkin,   ammo   samarasiz
bo‘lishi ham mumkin. Demak, ishlab chiqarish iqtisodiyoti sharoitida unumdorlik va
samaradorlik   ko‘rsatkichlari   bo‘linadi.   Xo‘jalik   yurituvchi   subyektlari   yuqori
samaradorlikka   erishishi   yuqori   unumdorlikka   erishishiga   nisbatan   katta   ahamiyat
kasb etadi. 
Bizning   fikrimizcha,   unumdorlik   va   samaradorlikning   mohiyatini   yoritib
berishda   Q.X.Abduraxmonovning   qarashlari   ancha   o‘rinlidir.   Uning   fikricha,
«unumdorlikni hisoblash usullari ishlab chiqarish samaradorligi bilan yetarli darajada
mos   keladi   deb   hisoblangan   va   bunga   uni   keng   moslashtirilgan:   bunda   mehnat
natijalari faqat mehnat sarfi bilangina emas, balki resurslar  bo‘yicha hamma turdagi
sarflarning o‘zaro nisbati qiymat shaklida aniqlanadi» 37
. 
Bizning fikrimizcha, yuqorida keltirilgan fikrlardan shunday xulosa qilishimiz
mumkinki, samaradorlikni  baholashda  maqsadli  yo‘naltirilganlik yondashuvi  resurs-
xarajat   yondashuvidan   keskin   farq   qiladi.   Maqsadli   yo‘naltirilgan   yondashuvidan
foydalanish   faoliyat   samaradorligini   baholash   imkoniyatini   kengaytiradi.   Unga
asosan   maksimal   unumdorlik   –   faoliyat   samaradorligini   yagona   parametri
bo‘lmasdan,   samaradorlik   ijtimoiy,   iqtisodiy   va   ijtimoiy-iqtisodiy   jihatdan
tasniflanadi.   Shu   nuqtai   nazardan   samaradorlik   ko‘rsatkichlaridan   foydalanish
ko‘lami   kengayadi.   Resurs-xarajat   yondashuvidan   farqli   mazkur   yondashuv   nafaqat
tijorat   asosida   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar   samaradorligini   baholanishi,   balki
notijorat   subyektlar   samaradorligiga   ham   baho   berish   mumkin.   Umuman   yuqorida
ta’kidlangan yondashuvlarni taqqoslama xususiyati quyidagi jadvalda keltirilgan 
1. 2 -jadval
36
Джоббер Д. Принципы и практика маркентинга: Пер. анг-М: издательский дом «Вильянс) 2000. -С. 22 .
37
Abduraxmonov K.X. Mehnat iqtisodiyoti (Darslik). T.: Mehnat, 2004. -B. 273-274.
22 Resurs-xarajat maqsadiga yo‘naltirilgan yondashuvlar doirasida
samaradorlik ko‘rsatkichlarini taqqoslash tavsifi *
Parametrlar Resurs-xarajat
yondashuvi Maqsadga   yo‘naltirilgan
yondashuv
Ko‘rsatkichlarni
hisoblash usuli Tash q i samaradorlik 
Ichki samaradorlik
Umumiy samaradorlik
S umum = s ichki+s tash q i
K o‘ rsatkichlarning
optimal a h amiyati Mak simal
≥   1
Samaradorlik   va
unumdorlikni   o‘ zaro
bog‘liqligi Bir xil k o‘ rsatkichlar Turli xil k o‘ rsatkichlar
A h am i yati Mi q doriy k o‘ rsatkichlar Sifat k o‘ rsatkichlar
Qo‘ llash so h asi I q tisodiy Ijtimoiy, i q tisodiy
Ijtimoiy – i q tisodiy
Izoh: Muallif ishlanmasi.
Yuqorida ta’kidlanganlardan quyidagilarni xulosa qilishimiz mumkin: 
- birinchidan, hozirgi vaqtda iqtisodiy adabiyotlarda samaradorlikni baholashda
bir-biridan   tubdan   farq   qiluvchi   ikki   yondashuv:   resurs-xarajatva   maqsadga
yo‘naltirilgan   yondashuv   amal   qiladi.   Resurs-xarajat   yondashuvi   nuqtai   nazaridan
samaradorlik unumdorlik ko‘rsatkichlariga muvofik hisoblanadi va talqin qilinadi. 
Rivojlangan   mamlakatlarda   ishlab   chiqarish   iqtisodiyotini   qaror   topib   borishi
bilan samaradorlikni baholashda maqsadga yo‘naltirilgan yondashuv keng rivojlanib
bordi.   Unga   asosan   samaradorlik   va   unumdorlik   ko‘rsatkichlari   alohida   mustaqil
ko‘rsatkich   sifatida   talqin   qilina   boshladi   va   u   resurs-xarajatyo‘nalishidan   farqli
ravishda   nafaqat   iqtisodiy   balki   iqtisodiy,   ijtimoiy-iqtisodiy   samaradorlikni
hisoblashda keng qo‘llanila boshladi;
-   ikkinchidan,   resurs-xarajatva   maqsadga   yo‘naltirilgan   yondashuvlar
samaradorligini   hisoblashda   faqat   iqtisodiy   nazariya   fani   doirasida   emas,   balki
boshqa   iqtisodiy   fanlar   -   menejment   va   marketing,   mehnat   iqtisodiyoti   va   boshqa
fanlarda ham foydalanila boshladi. 
Shunday   qilib,   ishlab   chiqarish   korxonalari   samaradorligini   hisoblash
kompleks   yondashuvni   talab   qiladi   va   u   iqtisodiy   ko‘rsatkichlarni   mutanosibligini
23 talab   qiladi.   Bevosita   shunday   holat   jahon   tajribasida   tobora   keng   rivojlanib
bormokdaki, bu  muhim ahamiyat kasb etmoqda.
1.3. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini baholash
usullari
XX asrning 70-yillaridan boshlab rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarishni
qaror   topib   borishi   bilan   ishlab   chiqarish   tadqiqotiga,   uning   rivojlanish
tendensiyalariga iqtisodchi olimlar katta e’tibor bera boshladilar. Iqtisodiyotda ishlab
chiqarish   faoliyatining   rivojlanib   borishi   bilan   uning   samaradorligini   baholashdagi
yondashuvlar   ham   nafaqat   o‘zgarib   bordi,   balki   ishlab   chiqarish   faoliyati
samaradorligini baholash alohida ahamiyat kasb eta boshladi.
Hozirgi   vaqtda  ko‘pgina  iqtisodiy  adabiyotlarda  ishlab  chiqarish  faoliyatining
ijtimoiy-iqtisodiy   mohiyati   bo‘yicha   turli   qarashlar   mavjud.   Masalan,   G.   A.
Avanesovaning   fikricha     «ishlab   chiqarish   faoliyati   –   bu   individual,   guruh
kishilarning   o‘zaro   harakatlaridir» 38
.   O‘zaro   harakatdagi   insonlarning   bir   qismi
o‘zlarining   ko‘plab   ehtiyojlarini   qondirish   uchun   moddiy   ne’matlar   olishni
xohlaydilar,   boshqalari   muayyan   xizmatlar   ko‘rsatish   asosida   insonlarning
ehtiyojlarini   qondiradilar.   Bunday   munosabatlardan   asosiy   maqsad   –   moddiy
ne’matlar   yaratish ,   insonlarni   tobora   o‘sib   borayotgan   ehtiyojlarini   to‘liqroq
qondirish   hisoblanadi.   Garchi   ishlab   chiqarish   faoliyati   buyumlarda   (moddiy
ne’matlarda)   mujassamlansa   ham,   u   bevosita   mehnat   jarayonida   iste’mol   qilingan
foydali mehnat samarasi hisoblanadi.
J.   A.   Romanovich     ishlab   chiqarish   faoliyatini   xizmatlar   ko‘rsatish   yuli   bilan
insonlarning   ehtiyojlarini   qondirishga   yo‘naltirilgan   faoliyat 39
  deb   ta’rif   beradi.
Ammo   shuni   ta’kidlashimiz   kerakki,   ishlab   chiqarish     faoliyatini   amalga   oshirish
jarayonida nafaqat aniq bir insonning ehtiyojlari qondiriladi, balki tashkilotlar hamda
jamiyat ehtiyojlari ham qondiriladi.
B.A.Abdukarimovning   fikricha,   «ishlab   chiqarish     faoliyati   deganda   insonlar
talabini   qondirishga   yo‘naltirilgan   faoliyat   turini   tushunish   lozim.   Ushbu   turdagi
faoliyat   bilan   turli   xildagi   korxonalar   shugullanishadilar.   Ular   jumlasiga   yakka
tartibdagi tadbirkorlar va turli mulk shakliga ega bo‘lgan ishlab chiqarish  korxonalari
kiradi. Ular mehnatining natijasi bo’lib mahsulot hisoblanadi.
Agar yuqoridagi ta’riflarni tahlil qiladigan bo‘lsak, ishlab chiqarish faoliyatiga
bir muncha tuliqroq ta’rifni V.K.Romanovich bergan. Uning fikricha, ishlab chiqarish
faoliyati   ishlab   chiqarish   asosida   mijozlar,   ya’ni   alohida   shaxslar,   ijtimoiy   guruhlar
38
  Abdukarimov B.A va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (oliy o‘quv yurtlari uchun darslik) T.:Fan, 2015. –B. 
39
  Abdukarimov B.A va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (oliy o‘quv yurtlari uchun darslik) T.:Fan, 2015. –B..
24 va   tashkilotlar   ehtiyojini   qondirishga   yo‘naltirilgan   faoliyat   turidir 40
.   Bunda   muallif
tomonidan ishlab chiqarishning turli shakllarini o‘z ichiga oluvchi inson faoliyatining
turtta asosiy shakllari qarab chiqiladi 41
. Bular:
– moddiy   jixatdan   qayta   ishlash   faoliyati   -   bu   inson   tomonidan   tabiatni,
jamiyatni   o‘zgartirish   bilan   amalga   oshadi.   Mazkur   jarayonda   ishlab   chiqarish
faoliyati o‘zida insonlarning moddiy ehtiyojlarini qondirishni mujassamlashtiradi; 
– intellektual   bilim   faoliyati   –   insonning   moddiy   extiyojlarini   emas,   balki
ma’naviy ehtiyojlarini kondirishga yo‘naltirilgan faoliyat sifatida bilish va axborotlar
manbaiga ega bo‘lishni talab etadi;
– qadr-qimmatni   oshirishga   yo‘naltirilgan   faoliyat   –   bu   insonlarni   reklama,
ekspertiza,   psixodiagnostika,   imidj   xizmati,   badiiy-bezash   faoliyati,   diniy
harakterdagi xizmatlar orqali qadr-qimmatini oshirish orqali amalga oshiriladi; 
– kommunikativ faoliyat – bu alohida odamlar, ijtimoiy guruhlar, tashkilotlar
urtasida o‘zaro munosabatlarni tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Bu yunalishdagi
ishlab   chiqarish   faoliyatiga   uchrashuvlar,   kurgazmalar,   mulokotlar,   internet   orqali
mulokotlar, tarjimonlik xizmatlari va boshkalar kiradi. 
V.K.Romanovich taklif etgan tasnifda ishlab chiqarish faoliyatini qat’iy tarzda
biror-bir   faoliyat   turiga   kiritishni   yoqlashmaydi.   Mazkur   faoliyat   real   iqtisodiy
xayotda o‘zaro bir-biri bilan alo q ada b o’ ladi va bog‘liqdir. 
Yuqoridagilarni   e’tiborga   olgan   holda,   bizning   fikrimizcha,   ishlab   chiqarish
faoliyati   bu   –   turli   shakl   va   yunalishlarda   ishlab   chiqarish   asosida   aholi,   ijtimoiy
guruh,   korxona   va   tashkilotlarning   moddiy,   ijtimoiy-moddiy,   ma’rifiy   talab   va
ehtiyojlarini   qondirishga   yo‘naltirilgan,   yakuniy   natijalarga   erishishda
iste’molchilarning   bevosita   yoki   bilvosita   ishtirok   etishi   bilan   amalga   oshiriladigan
faoliyatdir. 
So‘nggi   yillarda   respublikamizda   kichik   biznes,   tadbirkorlikni   qo‘llab-
quvvatlash   va   rag‘batlantirish   borasida   xukumat   tomonidan   amalga   oshirilayotgan
izchil tadbirlar, alohida olingan tarmoqlarni rivojlantirish bo‘yicha qabul qilinayotgan
qarorlar,   dasturiy   yunalishlar   ishlab   chiqarish   va   ishlab   chiqarish   sohasining   yuqori
sur’atlar bilan rivojlanishiga olib kelmoqda.
Bizga   ma’lumki,   har   qanday   jamiyatda   ijtimoiy   ishlab   chiqarish
samaradorligini   oshirish   iqtisodiy   taraqqiyotning   asosini   yaratadi.     Shu  sababli   ham
iqtisodiyotni   erkinlashtirish,   modernizatsiyalash   sharoitida   ijtimoiy   ishlab
chiqarishning samaradorligini oshirish jiddiy masalalardan biri hisoblanadi.
Samaradorlikning   umumiy   holati,   jumladan,   ijtimoiy-iqtisodiy   samaradorlikni
aniqlash   muhim   ahamiyatga   ega.   Ijtimoiy-iqtisodiy   samaradorlik   –   chegaralangan
resurslardan   oqilona   foydalangan   holda   erishilgan,   aholining   ijtimoiy,   iqtisodiy,
40
  Abdukarimov B.A va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (oliy o‘quv yurtlari uchun darslik) T.:Fan, 2015. –B. 
41
  Abdukarimov B.A va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (oliy o‘quv yurtlari uchun darslik) T.:Fan, 2015. –B. 
25 ijtimoiy-iqtisodiy darajasini yuksaltirishdir. Ish – inson kamolotini yuksalish, moddiy
va   ijtimoiy   farovonligini   o‘sishida,   madaniy   va   ma’naviy   jihatdan   rivojlanishida
ko‘rinadi.   Inson   farovonligi   hamda   kamoloti   naqadar   yuksalsa,   shu   qadar   yuqori
ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikka erishgan bo‘ladi. 42
Ijtimoiy   ishlab   chiqarishning   iqtisodiyot   tarmoqlaridagi   samaradorligini
o‘rganishda   uning   mezonlari   va   ko‘rsatkichlarini   to‘g‘ri   tushunish   va   hisoblab
chiqish katta ahamiyatga ega. 
Bizning   fikrimizcha,   muhim   masalalardan   biri   bo‘lgan   ijtimoiy-   iqtisodiy
samaradorlikni har tomonlama chuqur o‘rganish va tushunish uchun alohida ijtimoiy,
iqtisodiy   samaradorlik   mezonlari   va   ko‘rsatkichlarini   ishlab   chiqish   kerak.   Lekin
bunda ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik mezonlari va ko‘rsatkichlari o‘zaro bog‘liq
emas,   degan   fikr   kelib   chiqmaydi.   Aksincha,   ular   u zviy   bog‘langan   va   bir - birini
taqozo qiladi, t o‘ ldiradi. 
Iqtisodiy samaradorlik sifat jihatidan hisoblab chi q ilmasa va   o‘ lchanmasa, uni
muntazam oshib borishi bo‘yicha belgilangan ishlarni bajarib b o‘ lmaydi.
Iqtisodiy   samaradorlikning  o‘sishi   -  ishlab   chiqarish  va  xizmat  ko‘rsatishning
har   qanday   shakli   rivojlanishini   ob’ektiv   q onun i yatidir,   chunki   jamiyatning
rivojlanishi   ishlab   chi q ariladigan   mahsulot   yoki   k o‘ rsatiladigan   xizmatlar   hajmi   va
sifati ortishini, ishlab chiqarish va muomala, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni
amalga   oshirish   uchun   jam g‘ arishni   ko‘paytirishni   talabetadi.   Ishlab   chiqarish
korxonalari   faoliyatining   iqtisodiy   samaradorli gi ni   kompleks   ta h lil   qilish   fa q at
samaradorlik   mezonini   o‘z   ichiga   olish   bilan   chegaralanib   qolmasligi   kerak,   chunki
mezon   asosan   samaradorlikni   oshirishning   mo h iyatini   va   asosiy   vazifalarini
ifodalaydi,   lekin   o‘lchov   hamda   baholash   vositasi   b o‘ lib   xizmat   q ila   olmaydi.   Bu
vazifani iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari  h al  q iladi. 
Ishlab   chiqarish   sohasini   rivojlantirish   kompleks   dasturi   mezoni ning
murakkabligi   uning  maqsadlari   va   resurslarini   tavsiflov chi   ko‘rsatkichlar   zarurligini
taqozo   etadi.   Bizning   fikrimizcha,   O‘zbekistonda   ishlab   chiqarish   iqtisodiyotning
zamonaviy   tarmoqlari   singari   rivojlanib   borayotgan   sohadir.   Shunga   ko‘ra,   mazkur
sohada   faoliyat   yurituvchi   xo‘jalik   subyektlari   iqtisodiy   samaradorligini   barcha
ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa jihatlari quyidagi mezonlarda o‘z aksini topadi: 
–   iste’molchilarning   turli   qatlamlariga   mos   ishlab   chiqarish ga   bo‘lgan
ehtiyojlarini to‘laro q  qondirish;
–   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar   tomonidan   taklif   etilayotgan   maxsulotlarni
ommabopligini ta’minlash;
–   xo‘jalik subyektlari faoliyatining natijadorligini oshirish;
–   sarflarning nisbiy darajasini pasaytirish;
42
  Abdukarimov B.A va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (oliy o‘quv yurtlari uchun darslik) T.:Fan, 2015. –B. 122-123.
26 –   so h ada yuqori unumdorlikni ta’minlashga erishi sh.
Mazkur   mezonlar   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini
ifodalovchi   ko‘rsatkichlar   yordamida   aniqlanadi.   Iqtisodiy   adabiyotlarda
samaradorlik   ko‘rsatkichlarini   turlicha:   baholash   miqyosi   bo‘yicha,   resurslardan
foydalanish   darajasi   bo‘yicha,   ko‘rsatkichlarning   ahamiyati   bo‘yicha,   ularning
qarorlar qabul qilishdagi roli bo‘yicha, umulashtirish darajasi va hokazolar bo‘yicha
tasniflari uchraydi. 
Bizning   fikrimizcha,   iqtisodiy   samaradorlik   ko‘rsatkichlari   ikki   guruhga:
xususiy va umumlashgan ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. 
Ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining iqtisodiy samaradorligini tavsiflovchi
xususiy ko‘rsatkichlarga mehnat resurslaridan foydalanish ko‘rsatkichlari, moddiy va
moliyaviy resurslardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlari kiradi. 
Ishlab   chiqarish   korxonalarining   iqtisodiy   samaradorligi   ko‘rsatkichlari
tizimida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichlari alohida o‘rin
egallaydi.   Bizning   fikrimizcha,   ishlab   chiqarish   korxonalarida   mehnat   unumdorligi
darajasi va dinamikasi  (natural va qiymat ko‘rsatkichlari); o‘rtacha mehnat haqi; bir
xodim   hisobiga   to‘g‘ri   keladigan   maxsulotlar   hajmining   o‘sish   sur’ati   va   mehnatga
haq   to‘lash   sur’atining   nisbati;   mehnat   haqining   bir   so‘miga   olingan   natija
ko‘rsatkichlari   tizimidan   foydalanib,   mehnat   resurslaridan   foydalanish
samaradorligini keng tavsifiga ega bo‘lish mumkin.
Mehnat unumdorligi darajasi natural va qiymat shaklida hisoblanishi mumkin.
Natural   shaklda   hisoblansa,   tovarlar   hajmining   xodimlar   o‘rtacha   soniga   nisbati
olinadi. 
Bu yerda: Tm – tovar-mahsulot hajmi
   Xs – xodimlar (bevosita) soni 
Ishlab chiqarish   korxona larida mehnat resurslaridan   foydalanish   samaradorligi
mehnat   unumdorligi,   mehnat   q aytimi   va   mehnat   si g‘ imi   kabi   ko‘rsatkichlarda
ani q lanadi. 
Me h nat   unumdorligi   bir   ishchi   tomonidan   q ancha   maxsulotlar   ishlab
chiqarilganligini bildiradi. 
Bu yerda: Tush x – maxsulotlar hajmi.
            Sir – ishlovchilarning o‘rta yillik soni;
27 Mehnat   qaytimi   bir   so‘mlik   ish   haqiga   to‘g‘ri   keladigan   maxsulotlar   sonini
tavsiflaydi.
Bu yerda: MK – mehnat  q aytimi;
MxF – ish  h a q i fondi;
Mehnat   si g‘ imi   mehnat   unumdorligiga   teskari   k o‘ rsatkich   b o‘ lib,   bir   so‘mlik
tushumga to‘g‘ri keladigan mehnat sarfini ifodalaydi.
Bu yerda: M sig‘ – mehnat sig‘imi;
M sarf – mehnat sarfi;
Mehnat   unumdorligi   o‘sish   sur’ati   va   mahsulot   mehnat   sig‘imining   pasayishi
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqligi quyidagi formula bilan ifodalanadi:
Bu   yerda:   MU   o‘s   –   mehnat   unimdorligining   bazis   davriga   nisbatan
darajasi(%);
MSh – mehnat sig‘imining bazis davriga pasayishi (%);
Ishlab   chiqarish   korxonalarida   mehnat   unumdorligini   umumiy   o‘sishi   ( Δ   MU
umumiy)   xizmatlar   ko‘rsatish   hajmini   oshishi   va   ishlovchilar   sonini   kamayish
hisobiga bo‘ladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi
Bu   yerda:   Δ V   –   korxonada   joriy   davrda   mahsulot   ishlab   chiqarishni   o‘sish
hajmi foizi. 
Δ Up – korxonalarda ishlovchilar sonini kamayish foizi.   Agar ishlovchilar soni
kamaymasa, ko‘payib borsa, ishlovchilar soni foizi teskari belgi bilan ifodalanadi. 
Ishlab chiqarish korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o‘sishida
qancha   qismi   mehnat   unumdorligining   oshishi,   qancha   qismi   qo‘shimcha   resurslar
(mehnat   resurslari)ni   jalb   qilish   evaziga   bajarilishini   ifodalovchi   ko‘rsatkich   bilan
aniqlanadi. Bu ko‘rsatkich intensiv omil hissasi formulasi deb yuritiladi. 
28 Bu yerda:  Iok = intensiv omil hissasi;
Uis = ishchilar sonining qo‘shimcha o‘sishi;
Utm = tovar-mahsulot hajmining qo‘shimcha o‘sishi;
O‘rtacha   mehnat   haqi   ish   haqi   jamg‘armasining   xodimlar   o‘rtacha   soniga
nisbati bilan aniqlanadi. 
Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini chuqur va har tomonlama
tahlil   qilish   uchun   samaradorlikning   xususiy   ko‘rsatkichlari   bilan   bir   qatorda
umumlashtirilgan   ko‘rsatkichlari   ham   qo‘llaniladi.   Adabiyotlarda   umumlashtiruvchi
ko‘rsatkichlarga: rentabellik, xarajatlar nisbiy darajasi, fond samaradorligi, sarflangan
barcha resurslar fond samaradorligi va boshqa ko‘rsatkichlar kiradi. 
Rentabellik   ishlab   chiqarish   korxonalari   xo‘jalik   faoliyatining   iqtisodiy
ko‘rsatkichlaridan   biri   hisoblanadi.   Rentabellik   ishlab   chiqarish   sohasida   –   balans
foydaning   korxona   asosiy   fondlari   va   aylanma   mablag‘lari   yig‘indisiga   nisbatining
foizdagi ulushi bilan aniqlanadi. 
Bu yerda:  Aif – asosiy ishlab chiqarish fo nd lari ;	

  NOM – aylanma mablaglar s u mmasi .
Bizning   fikrimizcha,   ishlab   chiqarish   korxonalarida   ijtimoiy   samaradorlik
deganda   xodimlarning   ishlab   chiqarish   yoki   ishlab   chiqarish   jarayonida   ularning
ijtimoiy   jihatidan   rivojlanishni   ta’minlash   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   chora-tadbirlar
majmuasi tushuniladi.
Inson   har   tomonlama   va   uygun   rivojlanish   uchun   zamin   yaratishni   maqsad
q ilib   qo‘ ygan   jamiyatning   pirovard   ijtimoiy   maqsadga   erishuvi   ijtimoiy
samaradorlikni bosh mezoni hisoblanadi.
Ijtimoiy   samaradorlikning   iqtisodi yot   tarmoqlari   va   so h alaridagi   ikkinchi
mezoni ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorli gi ning o‘sishiga bilvosita ta’sir   q iluvchi
istemol  x arajatlarini kamaytirishdir.
Ishlab chiqarish   tizimida ijtimoiy samaradorlikni   yagona   mezon bilan   o‘ lchab
b o‘ lmaydi,   chunki   soha   ijtimoiy   samaradorligining   mezoniva   ko‘rsatkichlari   bir   xil
29 emas. Agar ijtimoiy samaradorlikning mezoni uning mazmuni va vazifasini ifodalasa,
ko‘rsatkichlari esa samaradorlikni  o‘ lchash va baholash  q uroli b o‘ lib xizmat  qi ladi.
Bizning   fikrimizcha,   ijtimoiy   samaradorlikning   statistik   ko‘rsatkichlarini
q uyidagi guruhga b o‘ lib  o‘ rganish mumkin :
1. Iste’molchilik talabi qondirilishini tavsiflovchi statistik ko‘rsatkichlar;
2. Ishlab chiqarish vaqtini qisqarishini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar;
3. Mehnat   sharoiti   va   x arakterini   yaxshilanishini   tavsiflovchi   statistik
ko‘rsatkichlar .
Fikrimizcha,   iste’molchilar   talabini   q ondirishni   tavsiflovchi   ko‘rsatkichlarga
q uyidagilar kiradi:
–   maxsulotlarning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan hajmi;
–   maxsulotlarning  aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan yalpi  maxsulot  miqdori;
–   ishlab chiqarishning oshib borish koeffitsienti;
–   ishlab chiqarish va q tini  q is q artirishni tavsiflovchi ko‘rsatkichlar;
–   iste’molchilarning   ishlab   chiqarish   korxonalarida   sarflaydigan   va q tini
kamaytirish koeffitsient i ;
–   bir iste’molchiga ishlab chiqarish uchun sarflanadigan va q t;
–   bir   iste’molchining   ishlab   chiqarish   korxonasiga   qayta   tashrif   buyurishi
uchun   sarflangan   va q t.   Bu   ko‘rsatkich   ijtimoiy   samarani   pasayganligidan   dalolat
beradi;
–   o‘rtacha   bir   marta   ishlab   chiqarish   kerak  bo‘lgan  kishi   uchun   sarflanadigan
vaqt;
Mehnat sharoiti va mehnat  x arakteri ni  tavsiflovchi ko‘rsatkichlarga:
–   mehnat   jarayonlarini   avtomatlashtirish   ( ya ngi   texnika   va   texnologiyalarni
qo‘ llash darajasi);
–   ishlab chiqarish korxonalari bino va inshootlar i ni zamon talablari darajasiga
javob berishi;
–   ishlab   chiqarishda   il g‘ or   mehnatni   tashkil   qilish   usullaridan   foydalanish
darajasi;
–   korxonada   foydalaniladigan   texnologiya,   asbob - uskuna   va   mexanizmlarni
il g‘ orlilik darajasi;
–   ishlab   chiqarishda   band   bo‘lgan   ishchilarning   malakasi,   ma’lumoti ,
mutaxassisligining yuqoriligi darajasi;
–   soha   uchun   zarur   bo‘lgan   xodimlarni   tayyorlash,   qayta   tayyorlash,   ularning
malakasini oshirishni tashkil qilish darajasi kiradi.
Yu qorida   ta’kidlangan   ko‘rsatkichlardan   alohida   bittasi   qo‘ llanilsa,   umumiy
natijadorlikni   ifodalamaydi .   Chunki   har   bir   ko‘rsatkich,   ijtimoiy   samaraning   kichik
30 bir   yunalishinigina   x arakterlaydi.   Bu   ko‘rsatkichlar   birgalikda   qo‘ llanilsa,   ishlab
chiqarish korxonalarining ijtimoiy samaradorligiga t o‘ li q  ba h o berish mumkin. 
Yuqorida  q ayd etilgan mezonlar va ularning ko‘rsatkichlaridan ishlab chiqarish
korxonalari faoliyatini baholash, kompleks ta h lil  q ilish va strategik rejalashtirishning
metodologik asoslarini yaratishda va ularni tadbi q  etishda foydalanish mumkin.
Rivojlangan   bozor   iqtisodiyotiga   asoslangan   mamlakatlar   iqtisodiyotida   ro‘y
berayotgan   tub   o‘zgarishlar   samaradorlik   tushunchasiga   ham   nazariy   ham   amaliy
jihatdan   yangicha   yondashuvni   zarurat   etmoqda.   XX   asrning   so‘nggi   yillaridan
boshlab   xorijiy   adabiyotlarida   ishlab   chiqarish   faoliyati   samaradorligi
ko‘rsatkichlarini ilmiy jihatdan tadqiq qilishga keng ko‘lamda kirishildi. 
Biz   ham   mazkur   dissertatsion   tadqiqotda   ushbu   muammolarning   yechimiga
e’tibormizni   q aratmo q chimiz.   Xorij   mamalakatlarida   chop   qilingan   ilmiy   ishlarda
ishlab   chiqarish   faoliyati   samaradorligi   ko‘rsatkichlari   ko‘proq   resurs-xarajat
yondashuvi asosida tahlil etilgan. Bunda unumdorlik va samaradorlik ko‘rsatkichlari
bir xil iqtisodiy kategoriya sifatida yondashilgan. Shu sababli xorijiy mamalakatlarda
ishlab   chiqarish   faoliyati   samaradorligini   tavsiflashda   mehnat   unumdorligi
ko‘rsatkichlaridan   foydalanilgan.   Ishlab   chiqarish   faoliyati   samaradorlik
ko‘rsatkichlarini   ifodalashda   unumdorlik   statistikasidan   foydalanish   ilmiy   jihatdan
to‘g‘ri,   chunki   birinchidan,   samaradorlikni   talqinida   unumdorlik   ko‘rsatkichlaridan
foydalanish   zarurati   holatlarini   keltirib   chiqarmaydi.   Ikkinchidan,   o‘z   navbatida
ishlab   chiqarish   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   olingan   ma’lumotlar   tahliliga   ko‘ra,
amaliyotda   faoliyat   samaradorligini   baholashda   kengaytirilgan   tarzda   yondashuvni
maqsadga muvofiqligini asoslaydi.
Shunday   qilib,   XX   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   ishlab   chiqarish
sohasining   rivojlanib   borishi   insonlar   moddiy   farovonligi   va   turmush   sifatini
oshishiga   olib   keldi.   Ma’lumki,   XIX   asrning   oxirlarida   E.Engel   tomonidan   aholi
daromadini o‘sishi bilan iste’mol tarkibini o‘zgarishini statistik jihatdan bog‘liqligini
asoslagan edi. E.Engelning birinchi qoidasiga ko‘ra – daromadlar darajasi qanchalik
yuqori bo‘lsa, iste’molchilar daromadining shunchalik kam qismini sifati past bo‘lgan
tovarlarga   sarflashadi.   Ikkinchi   qoidasiga   ko‘ra,   aholining   turmush   sharoiti   va
daromadlari   darajasi   qanchalik   yuqori   bo‘lsa,   iste’molchi   sarfining   katta   qismini
yuqori   sifatli   tovarlarga   sarflanadi.   E.Engelning   ikkinchi   qoidasiga   ko‘ra,   aholining
farovonligi   va   daromadlari   qanchalik   yuqori   bo‘lsa,   ular   oilaviy   budjetining   kam
qismini  oziq-ovqat   mahsulotlariga, ko‘p qismini  esa  ishlab  chiqarish  maxsulotlariga
sarflashadi.   Rivojlangan   mamlakatlarda   oilaviy   budjetining   18-20   foizi   oziq-ovqat
mahsulotlarining   iste’moliga,   35-40   foizi   esa   boshqa   maxsulotlarga   sarflanadi.
E.Engel   tomonidan   e’tirof   etilgan   qonuniyatni   ba’zi   tadqiqotchilar   ITT   natijasida
ijtimoiy   unumdorlikka   (ishlab   chiqarish   samaradorligi)   bog‘liq   deb   ta’kidlashadi.
31 Olib borilgan tatqiqotlarga ko‘ra, AQShda kompyuterlarni  ishlab chiqarish sohasiga
ta’siri   natijasida   1990-1994   yillarda   YaIMning   o‘sishi   5-7   fizni,   1995-2000   yillar
mobaynida yuqori texnologiyali ishlab chiqarish sohasida yaratilgan YaIM 8,0 foizni
tashkil etib, uning yillik usish sur’ati 35,0 foizni tashkil etgan. 1990 yillarda axborot
texnologiyali   ishlab   chiqarishda   bir   ishlovchi   hissasiga   to‘g‘ri   keladigan   qo‘shilgan
qiymat   miqdori   10,4   foizni   tashkil   qilgan. 43
  Bu   holat   iqtisodiyotning   boshqa
sohalariga   nisbatan   ancha   yuqoridir.   Bundan   tashqari   YaIMni   yaratishda   axborot
texnologiyalarining   hissasi   oshib   borishi   resurslardan   foydalanish   darajasini   ham
oshib   borishga   olib   kelmokdaki,   natijada   boshqa   tarmoqlarda   samaradorlikning
o‘sishida o‘z aksini topmoqda. 
E.Engel   tomonidan   e’tirof   etilgan   iste’mol   tarkibini   daromadlarning   o‘sishiga
bog‘liqligi   haqidagi   qonuniyati   ushbu   yo‘nalishda   tadqiqotlar   olib   borishga   turtki
bo‘ldi.
Xususan,   turli   xil   tovarlarga   to‘lov   qobiliyatini   daromadga   nisbatan
egiluvchanlik koeffitsienti va boshqa yo‘nalishdagi  tadqiqotlar shular jumlasidandir.
Masalan, V.Fyuks 1968 yilda ishlab chiqarish sohasini kengaytirish sabablaridan biri
sifatida   sanoat   va   qishloq   xo‘jaligiga   unumdorlikni   past   darajada   o‘sishi   deb
hisoblaydi 44
. V.Fyuks tomonidan sanoat,qishloq xujaligi va ishlab chiqarish sohasida
ish   bilan   bandlik   taqsimoti   aholi   jon   boshiga   to‘g‘ri   keladigan   real   yalpi   ichki
mahsulot   bilan   chambarchas   bog‘liq   degan   fikri   o‘z   tasdig‘ini   topmoqda.   U
ta’kidlaydiki,   agarda   qishloq   xo‘jaligi   hissasi   daromadlarga   talab   elastikligi   farqi
bilan   tushuntirilsa,   ishlab   chiqarish   sohasidagi   o‘zgarishlar   uchinchi   sektor   (xizmat
ko‘rsatish)ni   birinchi   (qishloq   xo‘jaligi)   va   ikkinchi   (sanoat)   sektorga   nisbatan   past
unumdorlik  darajasi   bilan  ifodalanadi. 45
  Bu  haqda  sanoatda  yalpi   omilli  unumdorlik
o‘sishi   va   ishlab   chiqarish   sektorini   rivojlanishi   o‘rtasidagi   yuqori   korrelyatsiya
koeffitsienti mavjudligidan dalolat beradi. 
Umuman   ishlab   chiqarish   sohasida   samaradorlik   darajasi   sanoat   va   qishloq
xo‘jaligiga nisbatan past darajada ekanligini ko‘rishimiz mumkin. 
Tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatmokdaki,   bugungi   kunda   axborot   texnologiyalari
moddiy   ne’matlar   ishlab   chiqaradigan   tarmoqlarda   samaradorlikni   oshishiga   olib
kelishini   hech   bir   iqtisodchi   inkor   qilmaydi,   ammo   uning   iqtisodiyotning   boshqa
tarmoqlariga   ta’siri   masalalari   ochiq   qolmoqda.   Bunga   bog‘liq   holda,   sanoatga
nisbatan   ishlab   chiqarish   sohasida   ish   bilan   bandlikni   yuqori   ekanligini   ko‘pchilik
xorij   iqtisodchilari   ishlab   chiqarish   sohasida   samaradorlikni   industrial   tarmoqlarga
nisbatan pastligi bilan ifodalaydilar. 
43
 Мельянсев В.Информационная революция-феномен новый экономики. Мировая экономика и международные
отношения.  М. 2016 г.
44
FUChSV.RTheservice Economic “National Bureau of Economic Res е arch, New York, 1968
45
 Маркова М.Д. Маркетинг услуг. М.Фин а нсы и статистика. 1996 С-8
32 1987   yilda   R.Solou   tomonidan   ishlab   chiqilgan   «Unumdorlik   paradoksi» 46
ga
ko‘ra kompyuter texnologiyalari uchun qilingan investitsiya hajmining o‘sib borishi,
unga   mos   holda   ishlab   chiqarish   sohasida   unumdorlikni   oshishiga   olib   kelmagan.
Uning   ta’kidlashicha,   XX   asrning   80   yillarida   AQShda   komyuter   texnologiyalari
uchun qilingan investitsiya 1 trln. AQSh dollarini tashkil qilgan, uning 85,0% xizmat
sohasiga yo‘naltirilgan, ammo bu sohada mehnat unumdorligini yillik o‘sishi 1,0% ni
tashkil   etgan.   XX   asrning   90-yillarida   esa   AQSh   sanoatida   unumdorlikning   o‘sish
sur’ati   3,0%   ni,   umuman   iqtisodiyot   bo‘yicha   unumdorlik   1,1%ni   tashkil   qilgan.
Ushbu   manba   asosida   shunday   xulosa   qilish   mumkinki,   unumdorlikning   umumiy
ko‘rsatkichini   past   bo‘lishiga   uchinchi   sektordagi   (xizmat   ko‘rsatishda)   unumdorlik
darajasini   pastligi   sababdir.   Ishlab   chiqarish   faoliyati   sohasida   unumdorlik   darajasi
pastligi sababini quyidagicha tushunish mumkin. 
Bir   tomondan   xizmatlar   yuqori   texnologiyali   kapital   va   intensiv   bilim   talab
qiladigan   tarmoqlarni   o‘zida   mujassamlashtirsa,   ikkinchi   tomondan,   past
texnologiyali   va   ko‘p   mehnat   talab   qiladigan   tarmoqlarni   o‘zida   mujassamlantiradi.
Shuningdek,   xizmat   sohasida   yuqori   malakali   va   yuqori   ish   haki   oladigan   ishchilar
ham, past  ish haqi oladigan ishchilar ham mehnat qiladi. Bu xol albatta unumdorlik
darajasini   pastligiga   ta’sir   qiladi.   Xizmatlarning   turli-tumanligi   va   xilma-xilligi
Dj.Zingelman   tomonidan   e’tirof   etilgan   va   u   xizmatlarni   ishlab   chiqarish,   iste’mol,
ijtimoiy va taqsimot xizmatlariga tasniflagan (1.3-rasm).
1.3-rasm. Dj.Zingelmanning xizmatlarni tasniflash tarkibi.
Dj.Zingelman   tomonidan   tasniflagan   xizmat   turlarining   har   biri   o‘zining
murakkab tasnifiga ega. Misol uchun, banklarning, tibbiyotning, maishiy xizmatning
bir   necha   yuz   turlari   mavjud.   Shuning   uchun   ham   bir   xizmat   doirasida   bir   necha
farqlanuvchi belgilari bo‘lishi mumkin. Xususan, tibbiyot xizmati bir vaqtning o‘zida
yuqori malakadagi kasbiy tayyorgarlikni talab qiluvchi kapital intensiv ko‘rinishdagi
46
 Solow R We’d Better Out // New York Revier of Books. 1987. July 12-p36
33Ishlab chiqarish
Ishlab chiqarish Iste’mol  ( shaxsiy ) Ijtimoiy Taqsimot
Injinering, 
konsalting, 
moliyaviy, bank 
va boshqalar Restoran, 
mehmonxona, 
maishiy, uy 
xizmati va 
boshqalar Umumta’lim, 
tibbiyot va 
boshqalar Savdo, transport, 
aloqa va 
boshqalar (misol  uchun:  kompyuter  diagnostikasi  va turli  apparatlar  bilan davolash)  va yuqori
mehnat talab qilmaydigan mehnat intensiv (misol uchun, jarrohlik aralashuvi, tashxis
qo‘yish) ko‘rinishidagi xizmatlarni o‘z ichiga qamrab oladi. 
Shuning   uchun   ham   xizmatlarni   haddan   tashqari   xilma   xilligi   sababli   bir
tarmoq   ichida   fan-texnika   taraqqiyoti   moddiy   ishlab   chiqarishga   nisbatan   xizmat
sohasiga past ta’sir ko‘rsatadi.
Ishlab   chiqarish   faoliyati   samaradorlik   ko‘rsatkichining   pastligini   yana   bir
sababi   sifatida   moddiy   ishlab   chiqarish   sohasiga   nisbatan   xizmat   sohasida   band
bo‘lgan   xodimlar   mehnat   haqining   pastligidir.   Ammo   xizmatlarning   ba’zi   turlarini
ko‘rsatuvchi   xodimlar   mehnat   haqi,   moddiy   ishlab   chiqarish   xodimlariga   nisbatan
ancha yuqori (misol uchun, injiniring, konsalting, moliya, sug‘urta va hokazolar).
Hozirgi   vaqtda   xorij   tadqiqotchilari   «R.Solou   paradoksi»ning   yechimini
tushuntiruvchi   bir   necha   gipotezalarni   ilgari   surishmoqda.   Birinchidan,   eng   ko‘p
tar q algan   variant   sifatida   unumdorlik   statistikasini   nomukammalligi   e’tirof   etiladi.
Bunday fikrni   R.Sol ou ilgari surgan. Ikkinchidan, keng tar q algan variantlardan yana
biri   -   amal   q ilayotgan   moddiy   ishlab   chiqarish   o‘zagida   «ishlab   chiqarish
xizmatlari»ni   t o‘ li qh isobga   olmaslik   hisoblanadi.   Xususan,   «Dj.Zingelman»ning
ishlab   chiqarish   xizmatlari   shular   jumlasiga   kiradi.   Germaniya   milliy   x o‘ jaligi
instituti   ma’lumotlariga   ko‘ra   1990   yillarning   boshlarida   sanoat   ishlab   chiqarishida
ishlab   chiqarish     xizmat   turlarining   h issasi   80,6   foizni   tashkil   etgan.   Jumladan
axborot–ta’lim   xizmatlari   11,6   foizni,   bosh q aruv   xizmatlari   6,11   foizni,   ilmiy
tadqiqotlar 4,9 foizni tashkil etgan. Uchinchidan, «R. Solou parodoksi»ni ilgari amal
qilgan boshka uxshash tadqiqotlar orqali ham tushuntirish mumkin. 
Bunga   «D evid ning   keyinga   q oldirish   gipotezasi»   misol   b o‘ la   oladi.
Shuningdek   «R.Solou   paradoksi»ning   turli   ta h liliy   yechimini   amal   qilishiga
q ara masdanh ozirgi   va q tda   ulardan   h ech   biri   shub h asiz   to‘g‘ri   deb   tan   olinmagan.
Ammo sanoati rivojlangan mamlakatlarda xizmat sohasida unumdorlik o‘sish sur’ati
statistikasi   h ozirgi   va q tda   ishlab   chiqarish     faoliyatini   unumdorligini
(samaradorligini) bar q aror  o‘ sayotganidan dalolat beradi. 
Ba’zi   h ollarda   (masalan,   Norvegiyada)   ishlab   chiqarish   sohasi da   mehnat
unumdorligining   o‘sish   sur’ati   sanoatdagiga   nisbatan   bir   muncha   yuqoriligini
ta’kidlash   mumkin.   Yuqoridagi   ma’lumotlar   «D e vi d ning   keyinga   q oldirish
gipotezasi»ni ,   ya’ni   vaqt   o‘ tishi   bilan   mehnat   unumdorligini   o‘sish   sur’atini
jadallashuvini asoslashga xizmat qiladi. 
Ishlab   chiqarish   t a rmo q larida   mehnat   unumdorligini   o‘sish   sur’ati   statistikasi
ma’lum bir  q izi q ish uy g‘ otadi. XX asrning 80-yillaridano q  xorij tadqiqotchilari YaIM
hajmida xizmatlar  h issasini   o‘sishini va posti n dustrial jamiyatda yuqori texn o logiyali
tarmoqlarkerakli   darajada   ayrim   ishlab   chiqarish   jarayonida   mehnat   unumdorligini
34 yuqori   b o‘ lmasligini   tal q in   etishga   harakat   qilishgan.   1985   yilda   L.Samm e rs
tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ishlab chiqarish sohasini turli -
tumanligi   ushbu   so h aga   ilmiy   texnika   tara qq iyoti   yutu q larini   bir   xilda   joriy
etilmasligini   va   shunga   mos   holda   unumdorlikni   (samaradorlikni)   o‘sish   sur’ati
turlichaligini ko‘rsatgan. 
Ba’zi   rivojlangan   mamlakatlarda   ulgurji   va   chakana   savdo,   transport,   alo q a,
moliyaviy   xizmatlarda   unumdorlik   darajasini   sezilarli   oshganligini   k o‘ rishimiz
mumkin. Bunda ma’lum bir  q onun i yatni ,  ya’ni Dj. Zingelmanning ishlab chiqarish va
ta q simot   xizmatlarida   unumdorlikni   yuqori   b o‘ lishi   q onun i yatini   amal
q ilayotganligini ko‘rsatishimiz mumkin. Shuningdek keyingi vaqtlarda unumdorlikni
o‘sish   sur’atini   yuqoriligini   telekommunikatsiya   va   alo q a   tarmoqlarida   k o‘ rishimiz
mumkin. Xususan, keyingi besh yil ichida bu tarmoqlarda unumdorlik Germaniyada
18,0%,   Norvegiyada   17,0%   ni   tashkil   etgan.   Dj.   Zingelmanning   tasnifi   bo‘yicha
iste’mol   va   ijtimoiy   xizmat   turlarida   unumdorlikni   bir   muncha   past   darajada
bo‘lganligini  k o‘ rishimiz mumkin. Masalan,  restoran va me h monxona xizmatlari bu
davr mobaynida Germaniyada 4,8%, Fransiyada 3,0%, Norvegiyada 6,0% ni tashkil
kilgan.   Mavjud   bunday   q onun i yatni   q uyidagicha   izo h lash   mumkin.   Iste’mol   va
ijtimoiy   xizmat   so h alarida   bosh q a   so h alarga   nisbatan   unumdorlikni   past   darajasini
ushbu   xizmatdagi   xususiyatlar   va   ularga   ITTni   ta’sir   ko‘rsatish   imkoniyatlarini
chegaralanganligi   bilan   izo h lash   mumkin.   D.Treplet   va   B.Bosvortlarning
ta’kidlashicha   ITTning   ta’siri   asosan   xizmat   sohasining   besh   tarmo g‘ iga,   ya’ni
moliya xizmati, ulgurji va chakana savdo xizmati, ishbilarmonlik xizmatlari, su g‘ urta
va   kommunikatsiya   tarmoqlariga   intensiv   ta’sir   ko‘rsatmokda.   Shuningdek,
rivojlangan   mamlakatlarning   ko‘pchiligi da   bu   so h alarni   rivojlantirish   maqsadida
yirik   h ajmdagi   investitsiyalar   yunaltirilmo q da.   Masalan,   AQShda   jami
investitsiyalarning 50,0%    xizmat  sohasiga  yunaltiriladi  yoki har yili  o‘rtacha 220,0
mlrd. AQSh dollari mi q doridagi mabla g‘  xizmat sohasiga yunaltiriladi. 
Shunday   q ilib,   barcha   xizmatlar   mehnatini   kapitalga   (unumli)   almashtirish
layo q atiga ega bo‘lgan FT T   yutu q larini bir xilda  q abul qilish xususiyatiga ega emas,
bu   esa   o‘z   navbatida   samaradorlikka   o‘z   ta’sirini   ko‘rsatadi.   Shu   bilan   birgalikda,
iste’mol   va   ijtimoiy   xizmatlar   samaradorligining   pastligining   bir   q ancha   sabablari
mavjud.  Bir   q ator   an’anaviy  xizmatlar   (me h monxona  xizmati,   umumiy  ov q atlanish,
maishiy   xizmatl a r   va   bosh q a lar   subyektiv   xususiyatga   ega)   standartlashtirish   va
texnikalashga   mos   kelmaydi.   Ba’zi   xizmatlar,   masalan   so g‘ li qn i   s a q lashITT
yutu q larini tez  q abul  q ilsa ham, ular ko‘prok iste’molchining  xohish-istagiga , xizmat
darajasiga   bog‘liqdir.   Agar   ular   past   darajada   bo‘lsa,   bu   h ol   ishlab   chiqarish
samaradorligining o‘sish sur’atiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, xizmatning
35 bu  turlarida   unumdorlik   darajasini   oshirishga   axborot - texn o logiyalari   unchalik   katta
ijobiy ta’sir ko‘rsatmaydi.   
Iste’mol   va   ijtimoiy   xizmatlarda   unumdorlik   darajasi   past   b o‘ lishi   muayyan
q iyinchiliklarni,   xususan,   xizmat   sohasida   band   bo‘lganlar   mehnat   haqi   va
unumdorligi   nisbatida   muammolarni   keltirib   chi q aradi.   Ishlab   chiqarishsohasida
mehnat   haqini   unumdorlik k a   bog‘liq   holda   o‘sish i ni   ta’minlash   q iyinligini   birinchi
marta   har   taraflama   tani q li   iktisodchi   olim   V.Baumol   tomonidan   ta h lil   qilingan.   U
o‘z g‘oyasini ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari o‘rtasida doimiy tarzda
ish haqi darajasini bir xilda ushlab turish mexanizmi bilan asoslaydi. Uning fikricha,
xizmatlarga nisbatan ishlab chiqarishda unumdorlik darajasi bir muncha tezroq o‘sib
boradi. Ishlab chiqarish sohasida ish haqi darajasi moddiy ishlab chiqarish sohasidagi
unumdorlik   ko‘rsatkichlariga   asoslanadi   va   unga   bevosita   bog‘liqdir.   V.Baumol
xizmatlarni   turli-tumanligi   uni   umumlashtirishni   qiyinligini   e’tirof   etib,   bu   sohani
unumdorlik darajasiga qarab uch kategoriyaga ajratadi: 
- harakatsiz individual xizmatlar;
- o‘ziga xos xususiyatga ega progressiv xizmat ko‘rsatish;
- asimptotik harakatsiz individual xizmat ko‘rsatish.
Bizning   fikrimizcha,   bunday   yondashuv   samarali   bo‘lib,   ishlab   chiqarish
sohasida   samaradorlik   muammolarini   tadqiq   qilishda   keng   imkoniyatlarni   yuzaga
keltiradi.   Shuning   uchun   uni   to‘liqroq   tadqiq   etish   maqsadga   muvofiq.   V.Baumol
tomonidan   ajratib   ko‘rsatilgan   birinchi   kategoriya,   ya’ni   harakatsiz   individual
xizmatlar   –   o‘ziga   shunday   xizmatlarni   birlashtiradiki,   unda   unumdorlik
(samaradorlik)   oshmaydi.   Bunday   xususiyat   ushbu   xizmatlarning   tabiatidan   kelib
chiqadi (masalan, personal xarakterdagi shaxsiy xizmatlar).
Uning   ikkinchi   kategoriya   xizmati   o‘ziga   xos   xususiyatga   ega,   progressiv
ishlab   chiqarish   –   o‘z   tarkibiga   mijozni   ishtirok   etishini   talab   qilmaydigan
xizmatlarini   birlashtiradi:   masalan,   bankda   pulni   saqlash   xizmati.   Xizmatning   bu
turida   mijoz   ikki   holatda   ishtirok   etishi   mumkin,   ya’ni   shartnoma   tuzishda   va
shartnoma   muddati   tugaganda,   boshqa   xolatlarda   mijoz   xizmat   jarayonida   ishtirok
etmaydi.  Shuningdek,   bu  kategoriya   xizmatlariga   shunday   xizmatlar   kiradiki,  ularni
ko‘rsatishda mashinalar va asbob uskunalar salmoqli rol o‘ynaydi. Bunday xizmatlar
mijozni   ishtirokini   umuman   talab   etmaydi   hamda   ularda   jonli   mehnat   sarfini
kamaytirish   uchun   mashina   va   mexanizmlarni   kiritish   imkoniyati   katta.   Shunday
qilib,   o‘ziga   xos   xususiyatga   ega   progressiv   ishlab   chiqarish   uchun   unumdorlik
(samaradorlik)ni o‘sishi xarakterli jarayondir. 
V.Baumolni  uchinchi  kategoriyali  xizmati  –  assimptotik   harakatsiz  individual
ishlab   chiqarish   deb   nomlanib,   unda   birinchi   va   ikkinchi   kategoriya   xizmatlarning
xarakterli   xususiyatlarini   o‘zida   mujassamlashtiradi.   Bunday   xizmatlarga
36 ma’lumotlarni qayta ishlash  bo‘yicha xizmatlar kiradi. Bu xizmatlarning ikki  asosiy
resurslari   mavjud:   texnika   va   dastur   ta’minoti.   Birinchi   komponent   iqtisodiyotni
progressiv   sektori   mahsuloti   (iqtisodiyotda   texnika   qiymati   texnologiyalar   va
unumdorlikning o‘sishi bilan pasayib boradi). Ikkinchi komponent – harakatsiz sektor
mahsuli bo‘lib, uning sarf-xarajatlari o‘sib borish xususiyatiga ega.
Bu   kategoriya   xizmatining   o‘ziga   xos   muhim   xususiyati   –   o‘zining   hayotiy
siklini   dastlabki   davrida   harakatlarning   pastligi   va   unumdorlikning   o‘sishini
yuqoriligidir.   Ammo,   dastlabki   davrda   unumdorlikning   o‘sishi   qanchalik   yuqori
bo‘lsa,   u   keyinchalik   shunday   tez   pasayadi.   Demak,   vaqt   o‘tib   borishi   bilan
assimptotik   harakatsiz   xizmatlarni   ko‘rsatishda   xarajatlarni   o‘zgarib   borishi   ro‘y
beradi. Masalan, sartaroshxona xizmatini yo‘lga qo‘yishning dastlabki davrida asosiy
vositalar   va   asbob-uskunalarga   katta   sarf   xarajatlar   qilinadi   (birinchi   komponent
uchun),   sartarosh   mehnat   haqi   bo‘yicha   sarflar   (ikkinchi   komponent)   esa   minimal
holda bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan ishlab chiqarishdagi kapital qo‘yilmalar o‘zini oqlay
boshlaydi, sartarosh esa o‘zining mehnat haqini oshirishni talab qila boshlaydi.
Yana   bir   holat,   progressiv   komponentning   unumdorligi   asta-sekin   pasayib
boradi,   bu   hol   umumiy   xarajatlar   tarkibida   progressiv   komponent   hissasini   pasayib
borishi   bilan   ro‘y  beradi.   Oqibatda  inert   (harakatsiz)   komponent   kuchayib   boradiki,
bu xol xizmatni harakatsiz individual xizmatko‘rsatishxususiyatini kuchayishiga olib
keladi.
  V.Baumolning   assimptotik   harakatsiz   ishlab   chiqarishkategoriyasini   va
Dj.Zingelmanning   tasnifi   bilan   o‘zaro   bog‘liqligi   haqida   gapirganda,   quyidagini
e’tirof   etish,   ya’ni   mazkur   kategoriya   xizmatlariga   Dj.Zingelmanning   iste’mol   va
taqsimot   xizmatlarini   kiritish   mumkin.   Xususan,   iste’mol   xizmatlari   (restoran,
mehmonxona,   maishiy   xizmatlar)   ko‘p   hollarda   past   komponentli   assimptotik
harakatsiz   individual   xizmatlarni   tashkil   qiladi.   Shuningdek,   Dj.Zingelmenning
tasnifi   bo‘yicha   taqsimot   xizmatlari   (transport,   aloka,   savdo)   V.Baumol   tasnifi
bo‘yicha   yuqori   komponentli   assimptotik   harakatsiz   individual   xizmatlarni   tashkil
etadi.   Ular   uchun   ITTning   ta’siri   kuchlimas,   iste’molchilarni   jalb   qilinishi   pastligi,
xizmat   jarayonida   ommaviy   ishlab   chiqarish   va   standartlashning   yuqoriligi   kabi
xususiyatlari xosdir. 
Bizning   fikrimizcha,   xorijiy   adabiyotlarni   o‘rganish   va   ishlab   chiqarish
faoliyati   unumdorligi   (resurs-xarajat   yondashuvi)   nuqtai   nazaridan   ko‘rsatkichlarni
tahlil qilish asosida quyidagi xulosalarni keltirish mumkin: 
1. Ishlab   chiqarish   faoliyati   unumdorligi   (resurs-xarajat   yondashuvi   bo‘yicha
samaradorlik)ni o‘sish darajasining turlichaligi xizmatlar ko‘rsatish jarayonida ITTni
ta’sirini   har-xilligi,   iste’mollarni   xizmatlar   iste’moliga   jalb   qilinish   darajasi   bilan
asoslanadi. 
37 2. V.Baumol   tomonidan   unumdorlikni   o‘sish   darajasiga   bog‘liq   xizmatlarni
uch   kategoriyaga:   harakatsiz   (inert)   individual   xizmatlarga,   o‘ziga   xos   xususiyatga
ega   progressiv   xizmat   ko‘rsatishga,   asimptotik   harakatsiz   individual   xizmat
ko‘rsatishga   ajratilgan.   Tadqiqot   jarayonida   V.Baumol   xizmatlar   tasnifi   bilan
Dj.Zingelman   tasnifining   o‘zaro   bog‘liqligi   ilmiy   jihatdan   asoslandi.   Xususan,
unumdorlik   o‘sish   darajasi   (samaradorlik)   progressiv   xizmatlar   kategoriyasi   ishlab
chiqarish   xizmatlari   bilan   ko‘proq   ahamiyat   kasb   etadi.   Harakatsiz   individual
xizmatlar   ijtimoiy   xizmatlar   tarkibida   kamroq   xususiyatga   ega.   Assimptotik
harakatsiz   xizmatlar   esa   ko‘proq   xilma-xillikga   ega   bo‘lib,   bunda   unumdorlik
(samaradorlik)   darajasi   progressiv   komponenti   yuqori   bo‘lgan   xizmatlar   hissasiga
bog‘liq.  Bunday xizmat t u rlariga iste’mol va ta q simot xizmatlari ham kiradi. 
3. V.B a umol   xizmatlar   kat e goriyasini   xizmatlarlarning   shunday   xossalari,
ya’ni   xizmatlarni   avtomatlashtirish   darajasi,   ishlab   chiqarish   jarayoniga
iste’molchilarni   jalb   qilish   va   xizmat   jarayoniga   texnik -   mu h andislik   va   ITTning
ta’siri bilan tavsiflash mumkin. 
4. Ishlab   chiqarish     faoliyatida   samaradorlik   (unumdorlik)   ko‘rsatkichlari
statistikasini   o‘ rganish   orqali   shunday   xulosa   qilish   mumkin:   bir   necha
kat e goriyadagi   xizmatlarning   samaradorligini   baholashda   resurs-xarajatyondashuvi
samaradorligi   haqida   bir   muncha   tor   tasavvurni   beradi,   chunki   u   fa q at   iqtisodiy
tomonini   yoritadi.   Bu   h ol   ba’zi   xizmat   kat e goriyalarida   unumdorlik
ko‘rsatkichlarining aham i yati pasayishini asoslaydi. 
Shunday   q ilib,   xorijiy   ta dq i q otchilarning   tajribasi   ishlab   chiqarish
faoliyatining   ba ’ zi   turlari   samaradorlikni   baholashda   resurs-xarajatyondashuvidan
foydalanishning   chegaralanganligidan   dalolat   beradi   va   shuning   uchun   ham   uning
(ishlab   chiqarishni   ba ’ zi   turlarini)   samaradorligini   baholashda   yangicha   komplek s
yon d ashuvning dolzarbligini keltirib chi q aradi. 
BIRINCHI BOB BO‘YICHA XULOSA
Mamlakatimiz   iqtisodiyoti   rivojlanishining   hozirgi   bosqichida   ishlab
chiqarishga qo‘yilayotgan talablar oshib bormoqda. Bu o‘z navbatida, iste’mol bozori
tarkibida   o‘zgarishlarni   vujudga   keltirdi.   Aholining   ayrim   qatlamlari   moddiy
farovonligining   oshishi   natijasida   iste’molchilarning   yangi   kategoriyasi   vujudga
keldi.   Moddiy   jihatdan   ta’minlangan   iste’molchilar   o‘zlarining   hayot   qulayliklarini
oshirishni   ta’minlaydigan   turli   assortimentdagi   mahsulotlarga   katta   talabgor
hisoblanishadi. 
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ishlab chiqarish zahiralari hisobi va
ulardan   foydalanish   tahlilining   nazariy   asoslariga   bag’ishlangan   mazkur   bobda,
korxonalarda   ishlab   chiqarish   zahiralaridan   foydalanishning   ahamiyati,   ular
tahlilining   maqsadi,   vazifalari   va   axborot   manbalari,   ishlab   chiqarish   zahiralari
38 hisobini   tashkil   etishning   maqsadi,   vazifalari   va   me’yoriy-   huquqiy   asoslari   batafsil
aks   ettirilgan.
Shuningdek,   iqtisodiyotni   modernizatsiyalash   sharoitida   korxonalarning   ishlab
chiqarish   zahiralaridan   samarali   foydalanish   tahlilining   eng   asosiy   vazifalari   bo’lib
quyidagilar hisoblanadi:
- korxonalarning   zaruriy   moddiy   resurslari   bilan   ta’minlanganlik   darajasini
aniqlash;
- ishlab   chiqarish   zahiralarini   korxonaga   etkazib   berish   hajmini,
kompleksliligini, sifatliligini, sortliligini hamda maromiyligining darajasini belgilash;
- ishlab   chiqarish   zahiralarini   etkazib   berish   borasida   korxonalararo
tuziladigan shartnomalarning o’z vaqtida tuzilganligini aniqlash;
- moddiy-texnika   ta’minoti   belgilangan   rejasining   haqiqatga   mosligini
tekshirish;
- transport-tayyorlov xarajatlarini   hisoblash;
- ishlab chiqarish zahiralaridan samarali foydalanish ko’rsatkichlarini aniqlash
va   ularni   mahsulot   hajmiga   hamda   uning   tannarxiga   ta’sirini   miqdor   jixatdan
hisoblash;
- muhim   samaradorlik   ko’rsatkichlari   va   ularning   o’zgarishini   omilli   tahlil
qilish;
- ishlab chiqarish zahiralari aylanuvchanligini   o’rganish;
- ishlab   chiqarish   zahiralariga   baho   berishda   foydalanilmay   qolgan   ichki
imkoniyatlarini aniqlash, tahlil etish va   boshqalar.
Ishlab chiqarish zahiralaridan samarali  foydalanish tahlilini yanada chuqurroq
amalga   oshirish   uchun   hisob   ma’lumotlariga   taaluqli   bo’lmagan,   ya’ni   qo’shimcha
ma’lumotlardan   foydalanish   lozim   bo’ladi.   Bunday   ma’lumotlar   tarkibiga   bank,
moliya,   soliq   inspektorlari   tomonidan   tuzilgan   dalolatnoma,   inspektorlar   taqdim
etgan   ma’lumotlar,   auditorlik   xulosalari,   radio   va   televideniya   ma’lumotlari,
ommaviy axborot vositalari manbalari, ishchi va xizmatchilar bilan bo’lgan muloqot
natijalari   kiradi.   Har   bir   korxona   ishlab   chiqarish   uchun   zarur   ishlab   chiqarish
zahiralarini tashkil qiladi va uni rejali ravishda to’ldirib   boradi.
Bizning   fikrimizcha,   samaradorlikni   baholashda   maqsadli   yo‘naltirilganlik
yondashuvi   resurs-xarajat   yondashuvidan   keskin   farq   qilar   ekan.   Maqsadli
yo‘naltirilgan   yondashuvidan   foydalanish   faoliyat   samaradorligini   baholash
imkoniyatini   kengaytiradi.   Unga   asosan   maksimal   unumdorlik   –   faoliyat
samaradorligini   yagona   parametri   bo‘lmasdan,   samaradorlik   ijtimoiy,   iqtisodiy   va
ijtimoiy-iqtisodiy   jihatdan   tasniflanadi.   Shu   nuqtai   nazardan   samaradorlik
ko‘rsatkichlaridan   foydalanish   ko‘lami   kengayadi.   Resurs-sarf   yondashuvidan   farqli
mazkur   yondashuv   nafaqat   tijorat   asosida   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar
samaradorligini   baholanishi,   balki   notijorat   subyektlar   samaradorligiga   ham   baho
berish mumkin.
Bizningcha,   ishlab   chiqarish   faoliyati   bu   –   turli   shakl   va   yunalishlarda   ishlab
chiqarish asosida aholi, ijtimoiy guruh, korxona va tashkilotlarning moddiy, ijtimoiy-
moddiy, ma’rifiy talab va ehtiyojlarini kondirishga yo‘naltirilgan, yakuniy natijalarga
39 erishishda   iste’molchilarning   bevosita   yoki   bilvosita   ishtirok   etishi   bilan   amalga
oshiriladigan faoliyatdir. 
Ishlab   chiqarish   korxonalarining   iqtisodiy   samaradorligi   ko‘rsatkichlari
tizimida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi ko‘rsatkichlari alohida o‘rin
egallaydi.   Bizning   fikrimizcha,   ishlab   chiqarish   korxonalarida   mehnat   unumdorligi
darajasi va dinamikasi  (natural va qiymat ko‘rsatkichlari); o‘rtacha mehnat haqi; bir
xodim hisobiga to‘g‘ri keladigan xizmatlar hajmining o‘sish sur’ati va mehnatga haq
to‘lash sur’atining nisbati; mehnat haqining bir so‘miga olingan natija ko‘rsatkichlari
tizimidan   foydalanib,   mehnat   resurslaridan   foydalanish   samaradorligini   keng
tavsifiga ega bo‘lish mumkin bo‘ladi.
II-BOB. SAMARQAND VILOYATI ISHLAB CHIQARISH   KORXONALARI
FAOLIYATI SAMARADORLIGI TAHLILI
2.1.   Innovatsion rivojlanish sharoitida Samarqand viloyati ishlab chiqarish
korxonalari  holati
Ishlab   chiqarish   bu   –   korxonalar,   tashkilotlar,   shuningdek,   jismoniy   shaxslar
tomonidan   ishlab   chiqarishni   o‘z   ichiga   olgan   umumlashtirilgan   toifadir.   Ushbu
sohani   ko‘pincha   rivojlangan   zamonaviy   infratuzilma   tufayli   sanoatdan   keyingi
iqtisodiy tuzilma tarzida ko‘riladi.
Ishlab   chiqari   zamonaviy   iqtisodiyotni   rivojlanishining   asosiy   yo‘nalishlari
orasida ustunlik mavqeini egallaydi.
Ishlab   chiqarish   murakkab,   ko‘p   qirrali   mexanizm   bo‘lib,   tayyor   maxsulotni
is’temolchilarga   yetkazib   berishgacha   bo‘lgan   keng   doiradagi   faoliyatni   qamrab
oluvchi zamonaviy iqtisodiyotning istiqbolli tarmoqlaridan biri hisoblanadi. 
40 Ishlab   chiqarishning   rivojlanish   darajasi   aholining   hududiy   va   ijtimoiy
harakatchanligini,   yangi   xo‘jalik   hududlarini   o‘zlashtirish,   ishlab   chiqarish
samaradorligini   va   moddiy   mahsulotlar   iste’molini   oshirishni   ta’minlaydi   va
iqtisodiyotning   ushbu   sektori   turli   xil   faoliyat   turlarini   o‘z   ichiga   olib,   ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Samarqand   viloyatining   iqtisodiy   holatini   baholashda   ishlab   chiqarishning
ko‘lami, tarkibi va rivojlanish darajasi alohida o‘rin tutadi.
Samarqand viloyatida 2021 yilda ishlab chiqarilgan maxsulotlar hajmi 10043,5
mlrdi.so‘mga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2020 yilga nisbatan 7,3% ni tashkil etgan. 
‘
2.1-rasm. 202 1  yil Samarqand viloyatida ishlab chiqarish sohasining rivojlanishi
Ma’lumotlarga   ko‘ra,   2021   yilning   yanvar-dekabr   oylarida   ishlab   chiqarish
hajmi 14 318,7 mlrd.so‘mga yetdi. Uning nominal hajmi 1 531, mldr so‘mga oshdi.
Taqqoslama   ekvivalentda   o‘tgan   yilning   shu   davriga   nisbatan   o‘sish   sur’ati   102,6%
ni tashkil qilgan.
2.1-jadval
Samarqand viloyati bo‘yicha ishlab chiqarish hajmi (2021 yilning yanvar-dekabr oylarida)
Hududlar bo‘yicha ishlab
chiqarish hajmi Hajmi,
mlrd.so‘m O‘tgan yilga nisbatan
o‘sish sur’ati, %da
202 1  yil 20 20  yil
Samarqand viloyati 14   3 75 , 8 102,6 112,4
shaharlar:
Samarqand 6   935,8 (48.2%) 104,1 115,4
Kattaqo‘rg‘on 384,1 (2.7%) 101,1 106,8
tumanlar:
Oqdaryo 381,2 (2.65%) 100,8 100,5
Bulung‘ur 410,2 ((2.85%) 101,2 102,2
41 Jomboy 567,1 (3.95%) 101,4 106,5
Ishtixon  469,6 (3.25%) 101,0 104,7
Kattaqo‘rg‘on  466,1 (3.24%) 101,5 113,6
Qo‘shrabot  299,1 (2.08%) 100,5 106,7
Narpay  411,4 (2.86%) 100,8 104,6
Payariq  428,0 (2.98%) 102,5 101,4
Pastdarg‘om  810,1 (5.63%) 100,9 105,6
Paxtachi  287,9 (2%) 100,6 107,9
Samarqand  796,5 (5.55%) 101,5 101,8
Nurobod  298,8 (2.07%) 100,4 105,4
Urgut  832,3 (5.8%) 101,7 117,9
Toyloq   540,5 (3.75%) 100,7 101,2
Manba: Samarqand viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlari.
Biz   ishlab   chiqarish   zahiralarining   holati   va   undan   foydalanish   darajasini
ko’proq   ishlab   chiqarilgan   mahsulot   tan   narxiga   nisbatan   o’rganamiz,     ishlab
chiqarish zahiralaridan noishlab chiqarish va ishlab chiqarishdan boshqa jarayonlarda
foydalanishni   esa   korxona   sarflarining   alohida   tarkib   qatorida   ko`riladi.   Ishlab
chiqarish omillarining bir ko’rsatkichi bo’lgan   materiallarning 
42 cheklanganligi,   avvalo   ulardan   samarali   va   to’g’ri   foydalanishni   talab   etadi.
Shuning   uchun   korxonaning   ishlab   chiqarish   zahiralari   bilan   qanday
ta’minlanganligi   va   ulardan   qay   darajada     samarali   foydalanayotganligiga   katta
e’tibor qaratish kerak bo`ladi. Ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish darajasini
ko’proq   ishlab   chiqarilayotgan   mahsulot   tannarxiga   nisbatan   o’rganar   ekanmiz
avvvalo material xarajatlarga sarf me’yori va baho o’zgarishining ta’sirini o’rganib
chiqishimiz kerak bo`ladi. 
Material   xarajatlari   mahsulot   hajmining   o’zgarishiga   ta’sir   qiluvchi
o’zgaruvchan xarajatlar hisoblanadi. Shu sababli ularning o’zgarishini o’rganishda,
birinchi   navbatda,   o’zaro   aloqadorlik   darajasiga   ham   ahamiyat   berish   kerak
bo`ladi.   Bunda   har   bir   summalik   mahsulot   hajmiga   to’g’ri   keladigan   yoki   ishlab
chiqarish xarajatlarining material sig’imi ko’rsatkichlariga muhim e’tibor berilishi
kerak.   Mahsulot   hajmining   o’sishi   bilan   birga   o’zgaruvchan   xarajatlar   bilan   bir
qatorda,   doimiy   xarajatlar   ulushi   ham   o’zgarib   boradi.   Lekin,   hisob-kitob
qilinadigan yuqorida keltirib o’tilganidek ikki  omil, bular, material xarajatlar  sarf
me’yori hamda material xarajatlar bahosining o’zgarishidir   (2.2-jadval).
2.2-jadval 
“King   WOOD-mebel”   MCHJda   mahsulotni   ishlab   chiqarish   uchun
materiallar   sarfi 19
Biz   2.2   va   2.3-jadvallarda   sarf   me’yori   va   material   bahosi   o’zgarishining
materiallar harajatiga ta’sirini ko’rib chiqamiz   (2.3-jadval).
2.3-jadval
44Material 
turlari Haqiqatda Rejada
Sarf
miqdori
(dona) Material 
birligi 
bahosi
(so’m) Summa
(so’m) Sarf
miqdori
(dona) Material 
birligi 
bahosi
(so’m) Summa 
(so’m)I
II III IV=II*III	V VI VII=V*VI
Lak-
bo`yoqlar 140 120 16800 125 112 14000
Yog`och 
mahsulotlari 130 125 16250 116 120 13920
Jami x x 33050 x x 27920 “King WOOD-mebel” MCHJda materiallar xarajatlarga sarf me’ yori va
baho ta’sirining tahlili
Material
turlari Materiallar xarajati, so’mda Farqi (+,-)
Reja
miqdor va
baho Haqiqiy
miqdor
haqiqiy
baho Shartli,
haqiqiy
miqdor va
reja bahosi Jami Shu jumladan
Sarf
me’yorining
o’zgarishi
hisobiga Material
bahosining
o’zgarishi
hisobiga
1 2=V*VI 3=II*III 4=II*VI 5=3-2 6=4-2 7=3-4
Lak-
bo`yoqlar 14000 16800 15680 +2800 +1680 +1120
Yog`och
mahsulotlari 13920 16250 15600 +2330 +1680 +650
Jami 27920 33050 31280 +5130 +3360 +1770
“King   WOOD-mebel”   MCHJ   materiallar   xarajatlariga   e’tibor   beradigan
bo’lsak   maxsulot   ishlab   chiqarish   uchun   ikki   xom-ashyolar   kerak   bo’ladi.   Agar
maxsulot   ishlab   chiqarish   uchun   haqiqatda   sarflangan   materiallar   xarajatini
rejadagisi   bilan   solishtiradigan   bo’lsak   u   rejaga   nisbatan   5130   so’mga   ko’p.
Shundan 1770 so’mi materiallar bahosining ortishi evaziga, qolgan 3360 so’mi esa
sarf me’yoriga rioya qilmaslik tufayli yuzaga kelgan. 
Materiallar bahosi lak-bo`yoqlar  bo’yicha 8 so’mga oshishi tufayli bu turdagi
materiallar   xarajatlarni   1120 so’mga  oshishiga  olib  kelgan, Yog`och  mahsulotlari
bo’yicha   esa   5   so’mga   narxning   ko’tarilishi   ushbu   turdagi   materiallar   bo’yicha
xarajatlarni   650   so’mga   oshishiga   olib   kelgan.   Tahlil   davomida   materiallar
sarfining   o’zgarish   sabablari,   ishlab   chiqarish   stanoklarining   texnik   nosozligi,
xom-ashyo   sifati,   ishchilarning   malakasi,   materiallar   bahosiga   inflyatsiyaning
ta’siri va boshqa sabablarga alohida ahamiyat beriladi.  Materiallar samaradorligini
xarakterlovchi   ko’rsatkichlar   tizimiga   materiallar   qaytimi   va   va   mamateriallar
sig’imi ko’rsatkichlari kiritiladi. 
Materiallar   qaytimi   ularning   har   bir   summasiga     to’g’ri   keladigan   mahsulot
hajmini   tavsiflasa,   sig’imi   har   bir   so’mlik   mahsulot   hajmiga   to’g’ri   keladigan
materiallar qiymatini tavsiflaydi. Materiallarni har ikki ko’rsatkich bo’yicha tahlil
45 etishda   ularning   qiyosiy   farqlanishlarini   va   o’zgarish   sabablarini   o’rganishimiz
lozim.   Materiallar   qaytimi   va   sig’imi     tahlilida   materiallar   qiymati   va   qaytimi
ta’sirida   mahsulot   hajmining   o’zgarishlariga   baho   beriladi.   Mahsulot   hajmining
o’zgarishiga   ta’sir   etuvchi   moddiy   omillar   tahlilida   ularning   o’rtacha   yillik
qiymatlarining   o’zgarishi   va   materiallar   qaytimi   o’zgarishlariga   muhim   ahamiyat
beriladi.   Bu   bevosita   korxonada   mavjud   ichki   imkoniyatlarni   aniqlash   va
belgilashda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi (2.4- jadval).
2.4-jadval 
“King WOOD-mebel” MCHJda ishlab chiqarish zahiralarining samaradorlik
ko’rsatkichlari va ularning mahsulot tannarxi hamda mahsulot   hajmi
o’zgarishiga ta’sirining tahlili 20
№ Ko’rsatkichlar Reja Haqiqatda Farqi(+,-)
1 Material xarajatlarning o’rtacha
yillik qiymati, ming so’m 61200 60500 -700
2 Sotiladigan mahsulot, ming so’m 103000 110500 +7500
3 Sotiladigan mahsulot material
sig’imi, so’m (1/2) 0,5941
7 0,54751 -0,04666
4 Material sarfi o’zgarishining ta’siri (+,-)
a) sotiladigan mahsulot tannarxidagi
material xarajatlarning ko’payishi (+)      yoki
pasayishi       (-) -
0,04666*110500=   =-5155,93
b) sotiladigan mahsulot   hajmiga
-5155,93:0,59417=+8677,53 x x x x -5155,93
+8677,53
5 Material qaytimi (2/1) 1,683 1,826 +0,143
Yuqoridagi 2.4- jadval  ma’lumotlaridan shularni xulosa qilib aytishimiz mumkinki,
korxonada  material  xarajatlar   qaytimi   o’tgan  yilga  nisbatan   0,143 so’mga  ortgan.
Material   xarajatlar   sig’imi   esa   0,04666   so’mga   kamaygan.   Bu   korxona   uchun
ijobiy   holatdir,   chunki   har   bir   so’mlik   sotiladigan   mahsulot   tannarxida   mavjud
material   xarajatlarining   kamayishi   mahsulot   qiymatidagi   tannarx   miqdorini
pasaytirib,   kutilayotgan   foyda   miqdorini   oshiradi   va   bu   korxonaning
rejalashtirayotgan   foydasini   oshirishga   xizmat   qiladi.   Material   xarajatlar   sarfi,
ya’ni   sig’imining   0,04666   so’mga   kamayishi   mahsulot   tannarxini   5155,93   ming
so’mga   kamaytirgan.   Korxona   avvalgi   materiallar   hajmi   bilan   avvalgidan   ko’ra
46 ko’proq  mahsulot   ishlab   chiqara   boshlagan,   chunki   mahsulot   tannarxi   materiallar
hisobiga   kamaygan   va   natijada   material   xarajatlarining   kamayishi   sotiladigan
mahsulot   hajmini   8677,53   ming   so’mga   ko’paytirgan.   Bu   esa   o’z   navbatida
korxonaning materiallardan samarali foydalanayotganini ko’rsatadi (2.5-jadval).
2.5-jadval 
“King WOOD-mebel” MCHJda LIFO va FIFO usullarida hisoblangan ishlab
chiqarishga berilgan materiallar bahosini ishlab chiqarilayotgan mahsulot
tannarxiga ta’sirining tahlili 21
№ Ko’rsatkichlar LIFO
usulidagi
hisob FIFO
usulidagi
hisob LIFOning
FIFOdan
farqi   (+,-)
1 Material xarajatlar 356000 307000 49000
2 Boshqa xarajatlar 89000 89000 0
3 Maxsulot tannarxi, so’m 445000 396000 49000
4 1 so’mlik maxsulot
tannarxida material
xarajatlar,so’m 80 77,5 2,5
Yuqoridagi   2.5-jadval   ma’lumotlaridan   xulosa   qilib   aytish   mumkinki
korxona ishlab chiqarayotgan maxsulot tannarxida material xarajatlarning salmog’i
yuqori.   U   mahsulot   tannaxining   LIFO   usulida   80   %ni,   FIFO   usulida   77,5   %ni
tashkil  etmoqda. Bu  esa  o’z navbatida  korxonaning material  xarajatlariga alohida
e’tibor berishini va ularning salmog’ini me’yoriy darajada ushlab turishini taqozo
etadi. Jadvalda materiallarning ishlab chiqarishga berilishi 2 usulda ko’rib chiqilib
ularning mahsulot tannarxiga ta’siri o’rganib chiqildi. 
Korxonada FIFO usuli qo’llanilishi ko’rsatib o’tilganligi tufayli, uning LIFO
usuli   bilan   taqqoslama   tahlili   o’tkazildi.   Bizga   ma’lumki   materiallarni   LIFO
usulida   ishlab   chiqarishga   bersak   ishlab   chiqarishga   berilgan   materiallar   qiymati
356000   so’mni,   FIFO   usulida   bersak   307000   so’mni   tashkil   etmoqda.   Boshqa
xarajatlarning   har   ikki   usulda   ham   tengligi   sababli   mahsulot   tannarxining   farqi
ham aynan material xarajatlari farqini, ya’ni 49000 so’mni ko’rsatib turibdi.
47 Demak ishlab chiqarishga berilgan materiallar miqdori o’zgarmasdan, LIFO
va FIFO usullarida hisoblangan tannarx 49000 so’mga farq qilib, sun’iy ravishda
ko’tarilishiga   sabab   bo’lmoqda.   Bir   so’mlik   maxsulot   tannarxidagi   material
xarajatlar   LIFO   usuli   bo’yicha   80   so’mni,   FIFO   usuli   bo’yicha   esa   77,5   so’mni
tashkil   etgan. Bu  esa   bir   so’mlik maxsulot   tannarxini  sun’iy  ravishda  2,5  so’mga
oshishiga   sabab   bo’lgan   daromad   solig’i   bazasiga   sotilgan   mahsulot   tannarxining
ta’sir   etishini   hisobga   oladigan   bo’lsak   soliq   bazasi   sezilarli   ravishda   kamayib
ketadi. Natijada soliq summasi va korxona sof foydasi ham kamayib ko’rsatilishiga
asos bo’ladi.
Korxonada   ishlab   chiqarilgan   mahsulotlarning   o’rtacha   xarajatlari   ya’ni
tannarxlari   –   ko’p   jihatdan   xom   ashyo   va   materiallardan   samarali   foydalanish
ko’rsatkichlariga   bog’liqdir.   Material   resurslar   miqdorini   rejalashtirilgan   hajmda
tayyorlash   mahsulot   ishlab   chiqarish   rejasini   bajarish   uchun   imkoniyat   yaratadi.
Material   resurslardan   tejab-tergab   foydalanilmasa   hamda   ularning   amaliyotdagi
foydalanilishi belgilangan me’yorlarga nisbatan ortiqcha bo’lsa, u holda keltirilgan
materiallar   mahsulot   ishlab   chiqarish   davomiyligi   rejasini   bajarish   uchun   etarli
bo’lmaydi.
“Ishlab chiqarish zahiralarilardan foydalanishni tahlil etishdan maqsad ishlab
chiqarish   jarayonida   ulardan   foydalanishda   ortiqcha   sarf-xarajatlarga   yo’l
qo’yilgan   bo’lsa,   bu   holda   mahsulot   hajmi   qanchaga   kam   yaratilganligi   yoki
moddiy resurslardan samarali  foydalanish natijasida  qancha qo’shimcha mahsulot
barpo   etilganligini   aniqlash   bo’lib   hisoblanadi.   Ularni   quyidagi   usullardan
foydalangan holda hisoblash mumkin:
- korxonada   ishlab   chiqariladigan   mahsulot   birligi   uchun   belgilangan
xarajat me’yori material resurslarga ketgan haqiqiy xarajatlar bilan   taqqoslanadi;
- erishilgan iqtisod yoki ortiqcha xarajat ishlab chiqarilgan mahsulotning
umumiy miqdoriga   ko’paytiriladi;
- moddiy   resurslardan   foydalanish   natijasida   yuzaga   kelgan   ortiqcha
xarajat reja bo’yicha ko’zlangan xarajat me’yoriga   taqsimlanadi”.
48 Shu   tartibda   ishlab   chiqarish   zahiralaridan   samarali   foydalanish   natijasida
erishilgan   iqtisod   asosida   qo’shimcha   ishlab   chiqarilgan   mahsulot   yoki   ularni
tejab-tergab   foydalanmaslik   oqibatida   ortiqcha   xarajatlarni   yuzaga   kelishi
zaminida   ishlab   chiqarilmagan   mahsulot   hajmi   aniqlanadi .   Ishlab   chiqarish
zahiralaridan foydalanishni yanada chuqurroq tadqiq etish maqsadida quyidagi 2.6-
jadvaldan foydalanamiz:
2.6-jadval 
“King WOOD-mebel” MCHJda materiallardan foydalanishning   tahlili23
Ko’rsatkichlar “A” “B”
1 2 3
1. Reja bo’yicha mahsulot birligiga   sarflangan 18170 13200
material (100 dona)
- Haqiqatda 18050 13270
- Farqi ( + , -   ) -120 +70
2. Haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot   mihdori 78500 50700
(100 dona)
3. Iqtisod   (   -   ),   ortiqcha   (   +   )   jami   mahsulotga -9420 +3549
(ming birlik)
4. Qo’shimcha yoki kam mahsulot ishlab +52 -27
Chiqarish
Yuqoridagi 2.6-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki tahlil etilayotgan
«King   WOOD-mebel”   MCHJda   “A”   mahsulotni   tayyorlashda   unga
sarflangan   lak-bo`yoqlari   materiallari   iqtisod   qilinishi   natijasida   qo’shimcha
ravishda   52   dona   “A”   turdagi   mahsulot   ishlab   chiqarishga   muvaffaq   bo’lingan.
“B”   mahsulotni   tayyorlashda   esa   rejadagidan   ko’proq   materiallarning   sarflanishi
natijasida   asoslanmagan   ortiqcha   xarajatlar   amalga   oshirilgan.   Buning   natijasida
esa   27   ta   “B”   nomdagi   mahsulot   kam   ishlab   chiqarilgan.   Shu   bilan   birgalikda
materiallardan   samarali   foydalanish   ko’rsatkichlarini   tahlil   etilganda   alohida
materiallardan   foydalanishni   tadqiq   qilish   bilan   birgalikda   korxona   bo’yicha
materiallardan foydalanishni o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Korxonalarning   ishlab   chiqarish   jarayonlarining   natijasi   hamda
samaradorligi   ularning   material   resurslari   bilan   ta’minlanganligiga   bevosita
bog’liqdir. Chunki korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni hajmi, sifati
49 ulardagi   material   resurslarining   talab   darajasda   bo’lishligini   ob’ektiv   ravishda
taqozo etadi. 
2.7-jadval
“King WOOD  mebel” MCHJda materiallardan foydalanishning tahlili 24
Ko’rsatkichlar Biznes
rejada Xaqiqatda Farqi,
(+,-)
1 2 3 4
1. Moddiy xarajatlar (ming   so`m) 42843 42043 -800
2. Tovar mahsuloti (ming   so`m) 74260 79797 +5537
3. Tovar mahsuloti material   sig’imi 0,5769 0,5268 -0,050
(so`m) (1/2)
4. Material sarfi o’zgarishining   ta’siri
( +, - )
- tovar mahsuloti tannarxidagi x x -3989
moddiy xarajatlarning qimmatlashishi
(+), pasayishi (-)
- 0.050 * 79797 = - 3989
- tovar mahsulotining xajmi,   ming x x +6914
so’m
- 3989 : 0.5769 =   6914 1,73 1,89 +0,16
5. Material qaytimi, so’m (2 / 1)
Tahlil etilayotgan 2.7-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, korxonada moddiy
xarajatlarni   iqtisod   qilish   natijasida   qo’shimcha   ravishda   6914   ming   so’mlik
mahsulot   ishlab   chiqarishga   erishildi.   Bundan   ko’rinadiki,   korxonada   tovar
mahsulotiga   sarflanadigan   materiallardan   samarali   foydalanish   borasida   ishlar
yaxshi   yo’lga   qo’yilgan.   Korxonada   material   qaytimi   biznes   rejada   belgilangan
1,73   so ’ mdan   haqiqatda   1,89   so ’ mga   o ’ sgan .   Bunday   natija   korxonada
materiallardan samarali foydalanilganligidan dalolat beradi.
Shuning bilan  birgalikda u resurslar  zamon talabiga  ham  mos kelishi  lozim.
Ya’ni,   universalligi,   yangiligi   hamda   arzonligi   nuqtai-nazaridan.   Korxonalarning
material   resurslariga   bo’lgan   talabini   aniqlashda   me’yoriy   hujjat   va   me’yoriy
ma’lumotlardan   foydalanish   lozim.   Korxonalarida   biznes   rejada   ko’rsatilgan
mahsulotlar miqdorini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan material resurslarining
miqdori   va   qiymati   aniqlanadi.   Ya’ni   qancha   stanoklar   qancha   mashinalar,
50 mexanizmlar,   shuningdek,   boshqa   moddiy   resurslar   bo’yicha   alohida-alohida
hisob-kitoblar qilinadi.
Korxonalarning   o’zlaridagi   mavjud   bo’lgan   material   resurslarining   yil
boshiga   bo’lgan   miqdori   yillik   inventarizatsiya   natijasida   aniqlanadi.   Ularda
mavjud   bo’lgan   material   resurslar   korxona   ishlab   chiqarishini   davomiyligini
ta’minlash   uchun   etarli   bo’lmagan   holarda   korxonalarni   zarur   bo’lgan   material
resurslari bilan ta’minlash borasidagi shartnomalar tuziladi.
Korxonalarga sotib olinayotgan material resurslarini oqimi natijasida ularning
material   resurslari   bilan   ta’minlanganlik   darajasi   ortib   boradi.   Korxonalarning
material   resurslari   bilan   ta’minlanganligini   hamda     mehnatni   ular   bilan
qurollanganligini ikkinchi savolda keltirilgan ko’rsatkichlar yordamida aniqlanadi.
Masalan,   korxona   ixtiyorida   yil   boshiga   100   mln   so’mlik   material   resurslarining
mavjudligi   balansda   ko’rsatilgan.   Korxona   uchun   esa   ishlab   chiqarishini   bir
me’yorda rivojlantirish uchun rejaga muvofiq 170 mln so’mlik material  resurslari
zarurligi aniqlangan. 
Demak, korxona uchun ularga bo’lgan talab to’liq qondirilayotgani yo’q. Bu
masalani hal etish uchun korxona qo’shimcha 70 mln so’mga material resurslarini
sotib   olishni   yoki   qarzga,   ijaraga   olishni   rejalashtiradi.   U   shu   masala   bo’yicha
tuzilgan  shartnomalarda   o’z  aksini   topadi.   Korxonani   moddiy  texnika   ta’minotini
hal etilishi natijasida yil davomida 50 mln so’mlik material resurslari sotib olingan.
Shunda   korxonaning   material   resurslar   bilan   ta’minlanganlik   darajasi   88,2   %   ni
tashkil etgan bo’ladi ( 100+150)/170.
Keltirilgan   ma’lumotlardan   ko’rinib   turibdiki,   korxona   material   resurslari
bilan  to’liq  ta’minlanmagan,  ya’ni,   ularning   miqdori   11,8  %   ga   kam   bo’lgan.   Bu
hol   korxona   ishlab   chiqarish   faoliyatiga   salbiy   ta’sir   ko’rsatishi   mumkin.
Korxonaning material resurslari bilan ta’minlanganligini tahlil etish natijasida ular
bilan   to’liq   ta’minlanmaganlik   faktlari   aniqlansa,   u   holda   uni   kelib   chiqish
sabablari   o’rganiladi.   Shuning   bilan   birgalikda   ushbu   salbiy   natijalarni   bartaraf
etish imkoniyatlari va chora tadbirlari belgilanadi.
51 2.2.   Ishlab chiqarish korxonalari mehnat va a sosiy fondlardan foydalanish
samaradorligining tahlili
Korxonalarda   moddiy   resurslardan   to’liq,   bir   me’yorda   hamda   samarali
foydalanganlik   darajasini   tahlil   etish   uchun   shu   holatlarni   ifodalaydigan
ko’rsatkichlar   tizimidan   foydalanish   zarur.   Shu   jumladan   asosiy   fondlar   bilan
ta’minlanganlik   hamda   aylanma   fondlar   va   mablag’lar   bilan   ta’minlanganlik
darajasi hisoblanadi. Bu ko’rsatkichlarni moddiy resurslarni alohida alohida turlari
bo’yicha ham hisoblash mumkin. 
Masalan stanoklar , xom ashyo, elektr energiyasi, yoqilg’i va boshqa moddiy
resurslar   bilan   ta’minlanganligini   aniqlash   mumkin.   Moddiy   resurslardan
foydalanishning   to’liqliligini   asosan   korxonaning   ishlab   chiqarish   quvvatidan
foydalanish   darajasi   isbotlaydi.   Korxonalarda   mehnatni   moddiy   resurslar   bilan
ta’minlanganlik  darajasi.   Uni   jami   moddiy  resurslar   qiymatini  korxonada  mavjud
bo’lgan ishchi va xizmatchilar soniga taqsimlash natijasida aniqlash mumkin. 
Bu   ko’rsatkichni   yanada   aniqlashtirish   maqsadida   moddiy   resurslar
qiymatini   faqatgina   ishchilar   soniga   taqsimlash   natijasida   ham   aniqlash   mumkin.
Uni   alohida   asosiy   fondlar   bilan   qurollanganlik   hamda   aylanma   fondlar   bilan
ta’minganlik ko’rsatkichlari bo’yicha ham aniqlash   mumkin.
Respublikamizda   amalga   oshirilayotgan   iqtisodiy   islohotlar   negizida
vujudga   kelayotgan   yangi   iqtisodiy   munosabatlar   ishlab   chiqarish   sohasini
rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar yaratdi 
Bugungi   kunda   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   iqtisodiy   jihatdan
samarali   bo‘lib   bormoqda,   chunki   ishlab   chiqarish   korxonalarida   moliyaviy
mablag‘larning aylanishi samaraliroqdir.
Mamlakatimiz   iqtisodiyoti   rivojlanishining   hozirgi   bosqichida   ishlab
chiqarish   xizmatlari   soni   va   sifatiga   qo‘yilayotgan   talablar   oshib   bormoqda.
Rivojlangan   davlatlar   tajribasining   qo‘llanilishi   ishlab   chiqarish   sohasiga   bo‘lgan
talabning   oshishiga   olib   keldi.   Bu   o‘z   navbatida,   iste’mol   bozori   tarkibida
o‘zgarishlarni vujudga keltirdi. Aholining ayrim qatlamlari moddiy farovonligining
oshishi   natijasida   o‘zlarining   talablari   va   ehtiyojlari   mavjud   bo‘lgan
iste’molchilarning yangi kategoriyasi vujudga keldi. Moddiy jihatdan ta’minlangan
iste’molchilar   o‘zlarining   hayot   qulayliklarini   oshirishni   ta’minlaydigan   turli
assortimentdagi   mahsulotlarga   katta   talabgor   hisoblanishadi.   Shu   sababli   ayrim
52 ishlab   chiqarish   korxonalari   o‘z   faoliyatini   aynan   aholining   ushbu   talablar   va
ehtiyojlarini qondirishga qaratadilar. 
Hozirgi   sharoitda   amalga   oshirilayotgan   islohotlar   milliy   iqtisodiyot
samaradorligini   oshirishga   qaratilishi   lozim.   Uning   tarkibiy   qismi   bo‘lib
hisoblangan  ishlab   chiqarish  sohasini  rivojlantirish   va  sifatini   oshirish  uning  turli
xildagi talablarini qondirish muhim yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. 
Tadqiqotlar   shundan   dalolat   beradiki,   xozirgi   kunda   ishlab   chiqarish
faoliyati   bilan   shug‘ullanuvchi   korxona   va   tashkilotlar   hamda   yakka   tartibdagi
tadbirkorlar faoliyati davlat iqtisodiyotiga katta hissa qo‘shmoqdalar. 
XX   asrning   so‘nggi   yillarida   rivojlangan   mamlakatlarda   kelgusi
taraqqiyotning   global   qarashlari   to‘g‘risida   tasavvurlar   shakllana   boshladi.
Jamiyatda   insonlar   turmush   darajasini   yaxshilashning   zarurligidan   kelib   chiqib,
xorijiy   va   mamlakatimiz   olimlari   insonlarni   o‘rtacha   hayot   tarzini   ta’minlash
hamda   aholining   moddiy   jihatdan   tabaqalanishining   farqini   qisqartirishga   ilmiy
jihatdan ko‘proq e’tibor qaratmoqdalar. Shuningdek, ular hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotning   bosh   maqsadi   sifatida   «turmush   sifati»   masalasining   tadqiqoti
bo‘yicha ko‘proq fikr yuritmoqdalar. 
Bugungi   kunda   mamlakatimiz   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanishining   joriy   va
istiqboldagi   chora-tadbirlarini   belgilashda   jahonda   ruy   berayotgan   pandemiya
oqibatlarining   ta’sirini   har   tomonlama   hisobga   olishimiz,   iqtisodiy   rivojlanish
dasturlarini ushbu jarayonlar ta’siri nuqtai nazaridan shakllantirish va ularni izchil
amalga oshirishni taqozo etadi. 
Mamlakatimizda   pandemiya   davrining   salbiy   ta’siriga   qaramasdan   2020
yilda   qurilish sohasining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 72,4 foizni  tashkil etdi.
Eksport   salmog‘ining   20,5   foizga   qadar   pasayishi   esa   mamlakatimiz   yalpi   ichki
mahsuloti   tarkibining   takomillashib,   unda   xizmat   ko‘rsatishning   boshqa   turlari
(yetkazib berish, ijtimoiy tarmoqlarda xizmat ko‘rsatish tizimi) yildan-yilga oshib
borayotganligini ko‘rsatadi. 
2. 7 -jadval
Iqtisodiy faoliyatning asosiy turlari bo‘yicha ishlab chiqarish turlari
(mlrd.so‘m hisobida)
Ko‘rsatkichlar 2016 2018 2019 2020 2021 2016 yildan
o`sish sur`ati
Sanoat mahsuloti 
hajmi, mlrd. so`m 111869,4 235340,7 322535,8 368740,2 451633,9 4.03
Tog`- kon sanoati va
ochiq konlarni 
ishlash 9031,5
29087,9 43438,9 33106,9 42863,2 4.74
Ishlab chiqaradigan 
sanoat 91483,0 189642,6 254860,9 305928,6 375028,7 4.10
Oziq-ovqat  22400,5 25256,0 35337,3 42314,9 51094,4 2.28
53 mahsulotlari  ishlab 
chiqarish
Ichimliklar ishlab 
chiqarish 3364,7 4948,9 6402,5
7417,6 9978,3 2.96
Tamaki mahsulotlari 
ishlab chiqarish 1017,1 1490,8 1743,8 1951,2 2089,3 2.05
To`qimachilik 
mahsulotlari ishlab 
chiqarish 13335,3 24835,2 29946,6 36713,9 51507,0 3.86
Kiyim ishlab 
chiqarish 4318,5 7732,2 9165,8 10402,4 13284,1 3.07
Teri va unga tegishli 
mahsulotlar ishlab 
chiqarish 981,4 1647,9 1588,8 1616,9 1983,2 2.02
Yog`och va po`kak 
buyumlar (mebeldan 
tashqari), pohol va 
to`qish uchun 
materiallardan 
buyumlar ishlab 
chiqarish 573,3 1600,6 1596,0 1563,8 2342,3 4.07
Qog`oz va qog`oz 
mahsulotlari ishlab 
chiqarish 955,9 1633,5 1942,8 2257,8 2735,0 2.86
Yozilgan 
materiallarni nashr 
qilish va aks ettirish 939,9 1260,3 1361,9 1081,5 1483,9 1.58
Koks va neftni qayta 
ishlash mahsulotlari 
ishlab chiqarish 2886,7 5589,3 9964,2 11003,3 11335,2 3.93
Kimyo mahsulotlari 
ishlab chiqarish 7378,9 15078,4 18974,3 21213,5 27577,9 3.73
Asosiy farmatsevtika 
mahsulotlari va 
preparatlari ishlab 
chiqarish 1220,9 1612,4 1945,8 2543,5 4176,4 3.42
Rezina va plastmassa 
buyumlar ishlab 
chiqarish 2594,7 5295,4
5347,8 7017,7 7500,5 2.89
Boshqa nometall 
mineral mahsulotlar 
ishlab chiqarish 6338,3 12190,3 13721,8 16287,7 20295,0 3.20
Metallurgiya sanoati 9729,8 31299,5 57327,3 79445,1 96545,1 9.92
Mashina va 
uskunalardna tashqari
tayyormetall 
buyumlar ishlab 
chiqarish 2245,3 5093,8 5628,8 7063,3 10265,0 4.57
Kompyuterlar, 
elektron va optik 
mahsulotlar ishlab 
chiqarish 450,7 1040,5 2001,6 3457,7 5936,7 13.19
54 Elektr uskunalar 
ishlab chiqarish 1950,1 6985,3 7373,3 8635,4 10662,5
5.46
Boshqa toifalarga 
kiritilmagan mashina 
va uskunalar ishlab 
chiqarish 983,7 3504,5 4373,0 4291,3 3926,6 4
Avtotransport 
vositalari, treylerlar 
va yarim pritseplar 
ishlab chiqarish 4112,3 26631,3 33091,2 33594,9 32024,3
7.78
Boshqa transport 
uchkunalari ishlab 
chiqarish 212,5 504,8 818,3 879,3 1323,0 6.24
Mebel ishlab 
chiqarish 1371,4 1694,9 2299,1 2097,3 2903,2
2.11
Boshqa tayyor 
buyumlar ishlab 
chiqarish 1077,1 1363,7 1523,3 1699,3 2151,2 2.00
Mashina va 
uskunalarni 
ta`mirlash va 
o`rnatish 1044,0 1353,1 1385,8 1379,4
1908,7 1.82
Elektr, gaz, bug` 
bilan ta`minlash va 
havoni 
konditsiyalash 10522,6 14518,5 22014,7 27375,3 30803,5 2.92
Suv bilan 
ta`minlash; 
kanalizatsiya tizimi, 
chiqindilarni yig`ish 
va utilizatsiya qilish 832,3 2091,7 2221,2 2329,3 2938,5 3.53
Manba: O‘ zbekiston Respublikasi  D avlat statistika  qo‘ mitasi ma’lumotlari
Hozirgi   davrda   dunyo   mamlakatlari   ijtimoiy-iqtisodiy   taraqqiyoti   o‘zining
ma’no   va   mazmuni   jihatidan   oldingi   bosqichlardan   keskin   farq   qiladi.   Iqtisodiy
o‘sishning   yangicha   talqini   jahon   iqtisodiyoti   fanida   zamonaviy,   konseptual
yondashuvlarni zarurat etmoqda. Xususan, ishlab chiqarish iqtisodiyotida samarali
faoliyat   industrial   faoliyatga     nisbatan   birmuncha   kengroq   tadqiq   etilgandiki,
bunda   birinchi   navbatda   ijtimoiy   yo‘naltirilgan   faoliyat   jamiyatda   aholi   turmush
darajasi va sifatini ta’minlashga qaratilganligi bilan izohlanadi. 
Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarishning qaror topishi bilan tavsiflanadigan
samarali faoliyat mazmunida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 
1. Ishlab   chiqarishda   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar   birinchi   navbatda
samaradorlikni   oshirishga,   ya’ni   mijozlarning   xususiy   (shaxsiy)   talablarini
to‘liqroq   qondirishga   o‘z   e’tiborlarini   qaratadilar.   Industrial   iqtisodiyotda   esa
diqqat e’tibor ko‘proq mahsulotlarni maksimal ishlab chiqarishga qaratiladi. 
55 2. Ishlab   chiqarishda   foydalilik   tushunchasi   tovarlardan   foydalanish
harakteri   bilan   bir   xil   bo‘lib,   bunda   moddiy   mahsulotlar   va   xizmatlar   tizimining
qanchalik   takomillashganligini   belgilaydi.   Industrial   iqtisodiyotda   esa   faqat
mahsulotning moddiy tomoni e’tiborga olinadi.
3. Ishlab   chiqarishda   sifat   asosida   ishlab   chiqaruvchining   iste’molchini
maksimal   ehtiyojini   qondirishga   bo‘lgan   munosabatini   doimo   nazorat   qilish   va
belgilash   layoqati   tushuniladi.   Industrial   iqtisodiyotda   esa   sifat   asosida   faqat
faoliyat yurituvchining «o‘z ishini yaxshi bajarish» qobiliyati tushuniladi. 
4. Ishlab chiqarishda menedjment tizimi ham o‘zgarib boradi. Uning asosiy
xususiyati sifatida egiluvchanlik, tezlik bilan qarorlarni qabul qilish, tashkiliy jihat,
erkin   harakat   qilish   va   oshkoralik   hisoblansa,   industrial   iqtisodiyotda   esa
menedjment   «mexanik»   xususiyatga   ega,   ya’ni   tuzilmalarning   pog‘onali   va
ularning ortiq darajada tartibga solishi bilan aniqlanadi. 
5. Ishlab   chiqarishda   asosiy   e’tibor   mahsulot   ishlab   chiqarish
samaradorligiga   qaratilsa,   industrial   iqtisodiyotda   esa   xom   ashyoni   tayyor
mahsulotga aylanishiga asosiy e’tibor qaratiladi. 
Yuqoridagilardan   xulosa   qilish   mumkinki,   ishlab   chiqarishda   samarali
faoliyat   yuritish   an’anaviy   (industrial)   ya’ni   sanoat   iqtisodiyotdagi   samarali
faoliyatdan   tubdan   farq   qiladi   va   u   ko‘proq   foyda   olishga   yo‘naltirilganlik
xususiyatiga ega.
Shunday ekan,  rivojlangan  bozor   iqtisodiyotiga  asoslangan  mamalakatlarda
ishlab   chiqarishni   rivojlanib   borishi   ijtimoiy   iqtisodiy   taraqqiyotni   yangicha
tushunishga   olib   kelmoqda.   Xususan,   nafaqat   miqdoriy   o‘sish   sur’ati,   balki
ijtimoiy   ko‘rsatkichlar,   hayot   sifati   ko‘rsatkichlari   unda   asosiy   ahamiyat   kasb
etmoqda.   Bunday   sharoitda   samarali   faoliyat   deganda   jamiyat   a’zolarining
ehtiyojlarini,   birinchi   navbatda   ishlab   chiqarish   xom-ashyolariga   yo‘naltirilgan
maqsadlarni   qondirishga   qaratilishi   tushuniladi.   Industrial   iqtisodiyotda   ko‘proq
miqdoriy, iqtisodiy va ustuvor maqsadlar nazarda tutiladi. 
Ishlab   chiqarish   zahiralariidan   foydalanishni   iqtisodiy   samaradorligini
korxonalardagi materiallar qaytimi hamda material(mahsulot)lar sig’imi isbotlaydi.
Materiallar   qaytimini   aniqlash   uchun   korxonada   yil   davomida   ishlab   chiqarilgan
yalpi mahsulot hamda tovar mahsuloti qiymatini asosiy fondlarning o’rtacha yillik
qiymatiga   taqsimlash   lozim.   Materiallar   qaytimining   iqtisodiy   moxiyati   bo’lib
korxonaning  har  ming  so’mlik  asosiy   fondlariga  to’g’ri   keladigan  yalpi  mahsulot
yoki tovar mahsulotini ko’rsatkichi hisoblanadi.
Shu   bilan   birgalikda   materiallardan   foydalanish   samaradorlik
ko’rsatkichlarini   material   qaytimi   va   material   sig’imi   ko’rsatkichlari   ifodalaydi.
Material   qaytimi   ko’rsatkichini   aniqlash   uchun   korxonada   yil   davomida   ishlab
56 chiqarilgan   tovar   mahsuloti   qiymatini   material   xarajatlar   qiymatiga   taqsimlanadi.
Material   sig’imi   ko’rsatkichi   buning   aksi   bo’lib   material   xarajatlar   qiymatini
korxonaning yil davomida ishlab chiqarilgan tovar mahsuloti qiymatiga taqsimlash
yo’li bilan aniqlanadi. Buni tavsiflaydigan bo’sak ushbu ko’rsatkich korxonada yil
mobaynida ishlab chiqarilgan tovar mahsulotining har bir so’miga qancha material
xarajatlari sarflanganligini   ko’rsatadi.
Materiallar  xarajati   koeffitsienti   -  haqiqiy sarflangan  materiallar   xarajatini
biznes   rejadagisi   haqiqiy   ishlab   chiqarish   hajmiga   korrektirovka   qilingan
ko’rsatkichga   nisbatini   ifodalaydi.   Bu   ko’rsatkich   ishlab   chiqarish   jarayonida
materiallar   sarfidan   iqtisod   (yoki   ortiqcha   sarf)ga   erishganligini   ifodalaydi.   Bu
koeffitsient   1   dan   katta   bo’lsa   moddiy   resurslardan   samarali   foydalanilganligini
bilish mumkin.
Material   sig’imini   alohida   ko’rsatkichlari   moddiy   resurslarning   ayrim
turlaridan   samarali   foydalanishni   xarakterlaydi.   Ular   qatoriga   yoqilg’i   sig’imi,
material sig’imi, xom-ashyo sig’imi kabi ko’rsatkichlarni kiritish mumkin. Odatda
material   sig’imini   o’zgarishiga   bir   qator   omillar   ta’sir   etadi.   Material   sig’imining
omilli   tahlilining   tuzilishini   quyidagi   4-chizma   ko’rinishida   tasvirlash   mumkin
bo’ladi.
Korxonalarning   ishlab   chiqarish   jarayonlarining   natijasi   hamda
samaradorligi   ularning   material   resurslari   bilan   ta’minlanganligiga   bevosita
bog’liqdir.  Chunki, korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni hajmi, sifati
ulardagi   material   resurslarining   talab   darajasda   bo’lishligini   ob’ektiv   ravishda
taqozo etadi. Shuning bilan birgalikda u resurslar zamon talabiga ham mos kelishi
lozim.   Korxonalarning   material   resurslariga   bo’lgan   talabini   aniqlashda   me’yoriy
hujjat va me’yoriy ma’lumotlardan foydalanish lozim. 
Ya’ni,   qancha   stanoklar   qancha   mashinalar,   mexanizmlar,   shuningdek,
boshqa   moddiy   resurslar   bo’yicha   alohida-alohida   hisob-kitoblar   qilinadi   Ishlab
chiqarish   sohasi tarmoqlari darajasida mehnat unumdorligini xisoblashda tarmoqda
yaratilgan   yalpi   qo‘shilgan   qiymat   miqdorini   tarmoqda   band   bo‘lganlar   soniga
nisbati orqali aniqlanadi.       
 
Bu yerda:  W
tarmoq  – tarmoqda mehnat unumdorligi darajasi,
YaQQ – tarmoqda yaratilgan yalpi qo‘shilgan qiymat,
N – tarmoqda band bo‘lganlar soni. 
Ishlab   chiqarish   sohasi   tarmoqlarida   mehnat   unumdorligini   h isoblashning
bunday usulini qo‘llash quyidagi sabablar orqali asoslanadi:
57 Birinchidan,   bu ishlab chiqarish   faoliyatining bir necha turlarida xizmatlar
yaratishning   natural   ko‘rsatkichlari   qo‘llanilishi   unumdorlikni   h isoblashni
murakkablashtirib qo‘yadi. 
Ikkinchidan ,   r esp u blikamizda   milliy   h isoblar   tizimi   tamoyillariga
asoslangan  h olda statistika uchun ishchi kuchiga sarf-xarajatlar va ishlab chiqarish
h ajmi kabi ko‘rsatkichlar o‘rtasida aniq bir aloqalarning yo‘qligidir. Ko‘rsatkichlar
o‘rtasidagi   bunday   aloqalarni   moddiy   ishlab   chiqarish   sohasining   cheklangan
tarmoqlarida   kuzatish   mumkin.   Ishlab   chiqarish   sohasining   muhim   tarmoqlarida
yalpi qo‘shilgan qiymat ishchi kuchi qiymati uchun sarf orqali aniqlanadi, qiymat
(yalpi   qo‘shilgan   qiymat)   va   mehnat   xarajati   (mehnat   qiymati)   o‘rtasidagi   nisbat
birlikka   yaqin  bo‘ladi.  Shu   sababli   ko‘p  hollarda  samaradorlik   ko‘rsatkichi   nolga
yaqin   bo‘ladi. Ba’zi hollarda esa noldan past bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun
mehnat   unumdorligini   baholash   uchun   tarmoqlar   bo‘yicha   band   bo‘lganlar
(ishlovchilar soni) statistikasidan foydalaniladi. 
Uchinchidan,   taqdim   etilgan   tarmoq   ichidagi   statistikani   iqtisodiyotning
boshqa   tarmoqlari   statistik   ko‘rsatkichlari   bilan   taqqoslash   uchun   yagona
metodologik  asos orqali hamda yagona statistik baholash bo‘yicha amalga oshirish
maqbulroqdir.   Bunday   holda   ishlab   chiqarilgan   (yaratilgan)   xizmatlarni
ishlovchilarning   o‘rtacha   soni,   asosiy   ishlab   chiqarish   fondlari   qiymatini   turli
darajali va turli tarmoql i  ko‘rsatkichlari shakllanadi. 
Ishlab   chiqarish   sohasi   tarmoqlarida   yalpi   qo‘shilgan   qiymat   (YaQQ)
ko‘rsatkichi   qiymatli   ko‘rsatkich   bo‘lganligi   uchun   biz   deflyator   (taqqoslash)
usulidan   foydalandik,   ya’ni   yalpi   qo‘shilgan   qiymat   miqdorini   taqqoslama
ko‘rinishga   keltiramiz.   Qiymat   ko‘rsatkichlarini   taqqoslash   uchun   quyidagi
deflyatorlardan (taqqoslanadigan indekslar) foydalanamiz. 
V.Baumol   tasnifi   bo‘yicha   sog‘liqni     saqlash,   ta’lim,   xuquqiy   va   ijtimoiy
ta’minot   xizmatlari   inert   induvidual   xizmatlar   bo‘lib,   ular   ijtimoiy   xizmatlar
hisoblanadi.   Viloyatda   bu   yo‘nalishdagi   xizmatlar   ham     tahlil   etilayotgan   davrlar
ichida barqaror yuqori o‘sish tendensiyasiga ega.
Tahlillar   asosida   olingan   ma’lumotlar   hamda   V.Baumol   tomonidan   ilgari
surilgan   tadqiqotlarga   ko‘ra,     ishlab   chiqarish   sohasi   tarmoqlarida   mehnat
unumdorligi   va   uning   o‘sish   sur’atining   turlicha   ekanligi   isbotlandi.   Progressiv
shaxssiz   xizmat   turi   hisoblangan   moliyaviy   xizmatlar   yuqori   o‘sish   sur’atiga   ega
bo‘lsa, asimptotik shaxssiz  inert xizmat  hisoblangan savdo va transportda mehnat
unumdorligi yuqori, lekin o‘sish sur’ati nisbatan pastroq darajada bo‘lgan. 
Fondlar   qaytimi   ko‘rsatkichini   tahlil   qilish   uchun   quyidagi   statistik
ma’lumotlardan   foydalanildi.   Iqtisodiyot   tarmoqlari     bo‘yicha   fondlar   qaytimini
58 hisoblash   tarmoqlarda   yaratilgan   yalpi   qo‘shilgan   qiymatni   shu   tarmoqlar   asosiy
ishlab chiqarish fondlariga nisbati bilan aniqlanadi.
F.K
tarmok    =   YaKK   ; (2.2)
          AIF
Bu yerda: 
F.K
tarmoq  – iqtisodiyot tarmoqlarida fondlar qaytimi;
YaKK – iqtisodiyot tarmoqlarida yalpi qo‘shilgan qiymat;
AIF   –   yil   boshida   ishlab   chiqarish   tarmoqlarida   asosiy   ishlab   chiqarish
fondlarning to‘liq qiymati.
Tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   progressiv   xizmat   turi   hisoblangan
moliyaviy xizmatlarga yuqori natijadorlik sohada fondlar qaytimini oshishiga olib
kelmoqda, inert individual xizmatlar hisoblangan ijtimoiy xizmatlarda faoliyat turi
ijtimoiy   xarakterga   ega   bo‘lganligi   sababli   boshqa   xizmat   turlariga   nisbatan
fondlar qaytimi bir muncha pastroqdir. 
Mazkur   dissertatsion   tadqiqot   jarayonida   qo‘yilgan   vazifalardan   biri
V.Baumolning   xizmatlar   turi   tasnifi   bo‘yicha   asimptotik   inert   shaxssiz   xizmatlar
(savdo,   transport,   maishiy   xizmat)   samaradorligini   baholash   uchun   resurs-xarajat
yondashuvidan   foydalanish   chegaralanganligini   asoslashdan   iborat.   Shuningdek
ijtimoiy  xizmatlar  (sog‘liqni  saqlash,   ta’lim,  ijtimoiy  ta’minot)   hisoblangan  inert-
nidividual   xizmatlar   samaradorligini   resurs-xarajat   nuqtai   nazaridan   atroflicha
ifodalab   bo‘lmaydi.   Shu   sababli   tahlil   etilayotgan   ishlab   chiqarish   sohasi
tarmoqlarida   asosiy   fondlar   samaradorligini   tahlil   etish   uchun   mazkur   soha   va
tarmoqlarda   fondlar   qaytimi   va   fondlar   bilan   qurollanish   ko‘rsatkichlarini
taqqoslash zarur. 
Resurs-xarajat   yondashuviga   binoan     samaradorlikni   baholashda   fondlar
qaytimi   fondlar   bilan   qurollanish   ko‘rsatkichini   o‘sish   darajasiga   nisbatan   yuqori
sur’atlarda o‘sib borgan. Tahlil  etilayotgan ishlab chiqarish   sohalarida yuqoridagi
ko‘rsatkichlarni   taqqoslash   uchun   dastlab   fondlar   bilan   qurollanish   va   uni   o‘sish
darajasi   ko‘rsatkichlarini   hisoblab   chiqish   zarur.   Iqtisodiyot   tarmoqlari   bo‘yicha
fondlar   bilan   qurollanish   qiymatini   tarmoqda   band   bo‘lgan   ishlovchilar   soniga
bo‘lish orqali amalga oshiriladi.    
Bu yerda: FQ – iqtisodiyot tarmoqlarida fondlar bilan qurollanish darajasi; 
N – iqtisodiyot tarmoqlarida band bo‘lganlar  soni. 
59 Ma’lumki,   fondlar   bilan   qurollanish   darajasining   fondlar   qaytimi   o‘sishiga
nisbatan   past   sur’atda   o‘sib   borishi   fondlardan     foydalanish   samaradorligini
oshishiga olib keladi. 
Shunday   qilib,   olib   borilgan   tahlillar   asimptotik   inert   xizmatlar
kategoriyasida   samaradorlikning   baholash   uchun   (xususan,   ijtimoiy   xizmatlarda
ham)   resurs-xarajat   yondashuvi   chegaralanganligini   yaqqol   ko‘rsatib   turibdi.   Bu
hol   yuqoridagi   xizmatlarning   samaradorligini   baholash   uchun   yangicha
yondashuvni zarurat etadi. 
Shu bilan  bir   qatorda  V.Baumol   tomonidan ilgari  surilgan  gipoteza  (tasnif)
ishlab chiqarish   sohasida iqtisodiy o‘sishni omilli tahlilini olib borish kerakligi o‘z
tasdig‘ini   topadi.   Xususan,     ekstensiv   va   intensiv   omillarni   ishlab   chiqarish
faoliyatiga ta’siri aniqlanganidan so‘ng muayyan vaqt o‘tib borishi bilan iqtisodiy
o‘sishda   intensiv     omillarni   ta’sir   darajasi   pasayib   boradi   (mehnat   unumdorligi,
fondlar   qaytimi)     va   ekstensiv   omilning   (band   bo‘lganlar   soni   va   asosiy   fondlar
qaytimini   oshishi)   ta’sir   etish   darajasi   va   ahamiyati   oshib   boradi   degan   xulosani
ilgari   surish   mumkin.   Mazkur   holat   ishlab   chiqarish   sifatiga,   ishlab   chiqarish
darajasi va hajmini oshiruvchi unumdorlikni salbiy ta’siri bilan izohlanadi. 
Ma’lumki,   ishlab   chiqarish   –   bu   xizmat   bajaruvchining     iste’molchi   bilan
bevosita   aloqada   buladigan     faoliyatidir.   Mazkur   ishlab   chiqarish   jarayoni   ishlab
chiqarish   korxonalarining   ishlab   chiqarish   vositalari   va   xodimlari   orqali
ta’minlanadi. Ishlab chiqarish o‘z ichiga iste’molchilar buyurtmalarini tahlil qilish,
ishlab   chiqarish     loyihalarini   ishlab   chiqish,   ya’ni   tashkiliy-texnik   vazifalar   va
ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish, xizmatning zaruriy sifatini belgilash va
ta’minlash hamda iste’molchiga yetkazish tartiblari va shart-sharoitlarini uz ichiga
oladi. 
Iqtisodiyotning   zamonaviy   tarmoqlarini   modernizatsiyalash   sharoitida
mamlakatimizda   o‘z   faoliyatini   amalga   oshirayotgan   ishlab   chiqarish   sohasi
mutaxasislari   ishlab   chiqarish   jarayonining   barcha   sir-atvorlari   bo‘yicha   yuqori
kasbiy   bilim   va   malakaga   ega   bo‘lishlari   lozim.   Bu   esa   sohada   resurslardan
samarali   foydalanish   evaziga   ishlab   chiqarish   va   ishlab   chiqarish   samaradorligini
oshirishga   olib   keladi   hamda   xizmat   sifati   yaxshilanadi.   Ishlab   chiqarish   sifati
ko‘pgina hollarda ishlab chiqarish va ishlab chiqarish uslublariga bog‘liq bo‘ladi.
Ishlab chiqarish uslublari   ishlab chiqarish   korxonalarining turlari va ixtisosligiga
bog‘liqdir.   Ishlab   chiqarish   sifatiga   ishlab   chiqarish   sharoitlari   bevosita   bog‘liq
bo‘lib, mazkur jarayonda iste’molchiga ta’sir ko‘rsatadi. 
Ishlab chiqarish jarayonida faoliyatni amalga oshirishning asosiy elementlari
bo‘lib xizmat ko‘rsatishni amalga oshiruvchi xodimlar, ishlab chiqarish vositalari,
predmetlari va ishlab chiqarish sharoitlari hisoblanadi.
60 Ishlab   chiqarish   korxonasi   faoliyatining   samaradorligi   korxonalar
rahbarlarining tashkiliy-boshqaruv va tashkiliy-iqtisodiy jarayonlarini ilmiy asosda
tashkil   etishiga   bog‘liq.   Ishlab   chiqarish   korxonasining   tashkiliy-boshqaruv
faoliyati o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
– ishlab chiqarish korxonasining faoliyatini rejalashtirish, xizmatlar bozori
kon’yunkturasining   yoki   xizmatlar   assortimentining   o‘zgarishi   natijasida   korxona
rivojlanishining istiqbolini belgilash;
–   ishlab chiqarish va noishlab chiqarish xarajatlarini baholash;
– x izmatlar ass o rtimenti va sifat darajasini inobatga olgan  h olda texnologik
asbob - uskunalar va texnik vositalar tarkibini optimallashtirish;
– i ste’molchilar   bilan   ishlash   uchun   ijtimoiy-psixologik   layoqatga   ega
bo‘lgan mutaxasislarni tanlash;
– ishlab chiqarish  xodimlari kasbiy ma h orati va malaka darajasini oshirish;
– m ehnat unumdorligini oshirish  h isobiga intensiv rivojlanishni ta’minlash;
– i shlab   chiqarish   jarayoni   va   ishlab   chiqarish   faoliyatini   texnik
qurollantirish;
– i shlab chiqarish va ishlab chiqarish xarajatlari samaradorligini baholash;
– ishlab chiqarish  natijalarini oshirish.
Respublikamizda   amalga oshirilayotgan  bir   qator  iqtisodiy  islo ho tlar   mi lli y
iqtisodi yot   samaradorligini   oshirishga,   xususan,   uning   tarkibiy   qismi   h isoblangan
ishlab chiqarish sohasini rivojlantir i sh   asosida aholining hayot   darajasini   oshirish,
uning  turli xildagitalablarini qondirish mu h im yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. 
Rivojlangan   bozor   iqtisodiyoti   mamlakatlari   tajribasi   shundan   dalolat
beradiki,   ishlab   chiqarish   sohasi   faoliyatining   samarado r ligi   hamda   iqtisodiy
o‘sishi   ishlab   chiqarish   xususiyatlari   va   sharoitlariga   bog‘liq   bo‘lib,   bir   qator
omillar   ta’siri   bilan   belgilanadi.     Shunga   ko‘ra ,   biz   h ududiy   darajada   ishlab
chiqarish   sohasining   tarmoqlari   va   yo‘nalishlarida   iqtisodiy   o‘sishning   omilli
taraqqiyotini amalga  o shiramiz. Bunda asosiy maqsad iqtisodiy o‘sishning intensiv
va   ekstensiv   omillar i ni   ishlab   chiqarish   faoliyatining   iqtiso d iy   o‘sishiga   ta’sirini
aniqla sh   asosiy   maqsad   hisoblanadi.   O‘tkazil gan   omilli   tahlil   d oira sida   ekstensiv
va   intensiv   omillar   indeksi   taqqoslash   usuli   orqali   iqtisodiy   o‘sish   shakli
belgilandi. 
Quyida   iqtisodiy   o‘sish   dinamikasining   umumiy   indeksi   formulasi
keltirilgan:
                      (2.4);
61 Bu yerda:              I
k –  i qtisodiy o‘sishning umumiy indeksi;
I
m.u   –  m ehnat unumdorligi indeksi;
I
f.k   –  f ondlar qaytimi indeksi;
I
as.f   – asosiy fondlar indeksi;
I
I.X.B   – so h ada band bo‘lganla r  indeksi. 
Mehnat unumdorligi indeksi (I
m,u ) bir soatdagi   (I
u,s ), kunlik (I
u,k ), yillik (I
u,y )
mehnat   unumdorliklari   indekslar   va   ish   vaqti   indeksiga   bog‘liqdir   hamda
quyidagicha hisoblanadi. 
I
m.u   = I
u.a  × I
d       (2.5);
I
u.y  = I
m.u  × I
o‘r.i.s  yoki I
u.y  = I
u.s  × I
d  × I
o‘r.i.s       (2.6);
Bu yerda: I
m.u  – kunlik mehnat unimdorli gi  indeksi
I
o‘.y  – yillik mehnat unumdoli gi  indeksi
I
u.s  – bir soatdagi mehnat unumdorli gi  indeksi
I
d  – ish vaqtining xaqiqatdagi davomiyligi indeksi
I
o‘r.i.s   –   muayya n   yildagi   o‘rtacha   ro‘yxatda   bir   ishchiga   to‘g‘ri
keladigan ishlagan ish kunlari soni indeksi.
Bunga   ko‘ra,   konkret   hol da   mehnat   unumdorligi   indeksi   ish   vaqti   sarfi
indeksiga teskari  bo‘lib, quyidagicha  h iso b lanadi. 
(2.7);
Bu yerda: q
1  – bir ulov birligiga muvofiq  hi sobot davrida ishlab
        chiqarilgan ma h sulot  h ajmi.
t
1  va t
0  – ma h sulot birligiga bazis va  h isobot dav r lari dagi  ish vaqti sarflari.
Fondlar qaytimi indeksi I
f.q   quyidagi ko‘rsatkich asosida hisoblanadi. 
Bu yerda:  va    - baz i s va tahlil etilayotgan davrlarga muvofiq  i  –
muddatga natural ko‘rsatkichga ifodalangan mahsulot ishlab chiqarish hajmi;
H
i – i –  turdagi mahsulot birligiga narx; 
F
1  va F
2  – bazis va tahlil etilayotgan davrlarga asosiy fondlar o‘rta yillik qiymati;
Asosiy fondlar indeksi  (I
Af  ) quyidagi formulalar asosida hisoblanadi:
62 ;  (2.9)
Bu   yerda:   asosiy   fondlarning   h isobot   yilidagi   dastlabki   qiymati
summasi 
asosiy fondlar  h isobot yilida chiqib ketgan     qismi qiymati
asosiy fondlar bazis yilidagi dastlabki qiymati summasi
asosiy fondlarning bazis yilida chiqib ketgan qismi qiymati;
Sohada   band   bo‘lganlar   soni   indeksi   (I
i.x.b )   muayyan   davr   boshi   va   oxiriga
ishchilar soni o‘zgarishi bilan aniqlanadi va quyidagicha hisoblanadi:
            (2.10)
   Bu yerda:  R
o  – muayyan davr boshida ishchilar  soni (kishi xisobidan)
R
q  – shu davrga yana ishchilar ishga qabul qilinganlar soni,
  (kishi xisobida) 
R
b  – muayyan davr turli sabablarga ko‘ra ishdan bo‘shatilgan 
ishchilar soni (kishi xisobida)
Agar  I
k  >1 bo‘lsa, u xolda o‘sish nisbatan intensiv, agar I
k <1 bo‘lsa, u xolda
nisbatan ekstensiv iqtisodiy o‘sish bo‘lishini kuzatish mumkin. 
Viloyatda   bozor   munosabatlari   rivojlanishining   dastlabki   yillarida   ishlab
chiqarish sohasida iqtisodiy o‘sish ekstensiv omillar hisobiga erishilgan (ya’ni, shu
sohada band bo‘lganlar soni va asosiy ishlab chiqarish fondlari miqdori). Shuning
uchun   ham   viloyat   ishlab   chiqarish   sohasi   tarmoqlarida   iqtisodiy   o‘sishning
intensiv   va   ekstensiv     omillari   ta’siri   darajalariga   qarab   tahlil   etish   va   baholash
muhim ahamiyatga ega. 
Shunday   qilib,   ishlab   chiqarish   sohalarida   iqtisodiy   o‘sishga   asosan
unumdorlik ko‘rsatkichlarini oshirish hisobiga erishish muayyan vaqt o‘tib borishi
bilan tobora kamroq samara berib boradi. O‘z navbatida, ishlab chiqarish sohasida
unumdorlik ko‘rasatkichlarining ahamiyatini oshishi va hisoblanishi (resurs-xarajat
yondashuvidagi   samaradorlik)   o‘zining   dolzarbligini   yo‘qotadi,   chunki   ishlab
chiqarish   faoliyatida   iqtisodiy   samaradorlikka   ekstensiv   omillarining   ta’siri
63 nisbatan   ustuvor   ahamiyat   kasb   etib   bormoqda.   Yana   shuni   qayd   etish   joizki,
yuqorida   ta’kidlangan   qonuniyat   asimptotik-inert   ishlab   chiqarish   turida   va   inert-
individual   xizmat   kategoriyalarida   (savdo   va   umumiy   ovkatlanish,   transport)
ko‘proq darajada namoyon bo‘ladi. 
Tahlillar   asosida   olingan   ma’lumotlar,   o‘z   navbatida   xorijiy   iqtisodiy
adabiyotlarda e’tirof etilgan fikrlarni, ya’ni muayyan vaqt o‘tib borishi bilan ishlab
chiqarish   sohasida   intensiv   omillarning   ta’siri   susayib   boradi   degan   tezis   o‘z
tasdigini topayotganligi isbotlandi.  Shuning uchun ham, mehnat unumdorligini va
fondlar   qaytimini   oshishi   hisobiga   ishlab   chiqarish   sohasi   tarmoqlarida   iqtisodiy
o‘sishni   ta’minlash   ob’ektiv   qiyinchiliklarni   yuzaga   kelishiga   olib   kelmoqda.
Chunki,   ishlab   chiqarish   sohalarida   keyingi   vaqtlarda   moddiy   ishlab   chiqarish
sohasiga   nisbatan   mehnat   resurslarining   bandligi   oshib   bormoqda   va   aksincha,
mehnat unumdorligi pasayib bormoqda. 
Ishlab   chiqarish   faoliyatida   samaradorlik   (unumdorlik)   ko‘rsatkichlarini
o‘rganish   hamda   xorijiy   iqtisodiy   adabiyotlarni   va   statistik   ma’lumotlarni   tahlil
etish asosida shunday xulosalarni keltirish mumkin :
1. Ishlab chiqarish faoliyati doirasida  mehnat unumdorligini o‘sish darajasi
(samaradorlikni   resurs-xarajat   yondashuvi   nuqtai   nazaridan)   uch   kategoriyaga
ya’ni,   inert-individual   xizmatlar,   progressiv   shaxssiz   xizmatlar,   asimptotik-inert
xizmatlarga   bo‘linadi.   Unumdorlikni   o‘sish   sur’ati   va   ahamiyati   ko‘proq
progressiv xizmatlar (ommaviy yuqori avtomatlashtirilgan xizmatlar) kategoriyasi
orqali   tavsiflanadi.   Inert-individual   xizmatlar   (individual   avtomatlashtirilmagan
xizmatlar)   esa   nisbatan   past   sur’atda   tavsiflanadi.   Asimptotik   inert   xizmatlar
kategoriyasi   (individual   avtomatlashtirilgan   xizmatlar)     esa   ko‘p   tomonlama
xarakterga   ega   bo‘lib,   bunda   unumdorlik   (samaradorlik)   darajasi   xizmatlar
ko‘rsatishda progressiv komponentlarning xossasiga bog‘liq bo‘ladi. 
2. Mamlakatimiz,   xususan,   Samarqand   viloyati   ishlab   chiqarish   sohasi
tarmoqlarida iqtisodiy o‘sishning omilli tahlili shundan dalolat bermoqdaki, ishlab
chiqarish   sohasida   intensiv   omillar   ta’sirida   (mehnat   unumdorligi   va   fondlar
qaytimining   o‘sishi   ta’sirida)   nisbatan   pasayib   borish   tendensiyasiga   ega   bo‘lib,
vaqt   o‘tib   borishi   mobaynida   ishlab   chiqarish   sohasida   uning   o‘sishi   ekstensiv
omillar (sohada band bo‘lgan ishlovchilar soni   va asosiy ishlab chiqarish fondlar
qiymatini   oshirish)   ta’sirida   erishila   boradi.       Shu   bilan   birgalikda,   yana   shuni
e’tirof etish joizki, mamlakatimiz xizmat ko‘satish sohasi tarmoqlari bo‘yicha olib
borilgan   iqtisodiy   o‘sish   dinamikasi   tahlili   shuni   ko‘rsatmoqdaki,     yuqoridagi
qonuniyat ishlab chiqarish sohasi iqtisodiyotining barcha soha va tarmoqlari uchun
xarakterli   emas.   Masalan,   progressiv   shaxssiz   xizmatlar   ko‘rsatishda   intensiv
64 omilning o‘rni va roli yuqoriroq bo‘lsa, inert-individual xizmatlar ko‘rsatishda esa
ekstensiv omillarning ahamiyati yuqoridir. 
Mazkur   holat   V.Baumolning   ishlab   chiqarish   faoliyatida   unumdorlik   (sarf-
resurs   yondashuvi   nuqtai   nazaridan   samaradorlik)   darajasining   turlichaligi
xaqidagi tezisini asosli ekanligini tasdiqlaydi.
3. Mamlakatimiz   ishlab   chiqarish   sohasida   samaradorlik   (unumdorlik)
ko‘rsatkichini   tahlili   davomida   olib   borilgan   tadqiqotlar   ishlab   chiqarish
faoliyatining ba’zi turlarida iqtisodiy samaradorlikni baholash uchun resurs-xarajat
yondashuvidan foydalanish maqsadga muvofiq emasligini ko‘rsatmoqda. Xususan,
V.Baumol tomonidan e’tirof etilgan xizmatlar: inert-individual va asimptotik-inert
shaxssiz   xizmatlarda   progressivlik   komponentlari   hissasini   pastligini
ko‘rsatmoqda. Bunday xulosani iqtisodiy o‘sish dinamikasini omilli  tahlili asosida
ham   keltirish   mumkin.   Inert-individual   xizmatlarda   iqtisodiy   o‘sish   ekstensiv
omillar   asosida   sodir   bo‘lmoqda.   Bu   sohalarda   xizmatlarni     ko‘rsatish   nisbatan
ishlab   chiqarish   omillarini   miqdoriy   oshirish   va   foydalanish   orqali   erishilmoqda.
Demak, unumdorlik (samaradorlik) ko‘rsatkichlari xizmatning inert va asimptotik-
inert   xizmatlari   kategoriyalarida   xizmatlar   yaratish   va   ishlab   chiqarish
samaradorligini baholashda to‘laqonli layoqatli emas.
Shunday  qilib,  olib  borilgan  tadqiqotlar   inert-individual   va  asimptotik-inert
xizmatlar   samaradorligini   baholashda   resurs-xarajat   yondashuvini
cheklanganligidan va ularda sohani rivojlantirish uchun progressiv komponentlarni
hissasini pastligidan dalolat beradi. Bu hol tahlil etilayotgan muammoga kompleks
tarzda yondashish zarurligini taqozo etadi.  
    Korxonaning moliyaviy samaradorligi.
“King WOOD-mebel” MCHJ korxonasida daromadlar va xarajatlar tahlili amalga oshirildi va quyidagi 
jadvalda tuzib chiqildi:
Daromadlar Xarajatlar
1 Mahsulot sotishdan tushgan sof
daromad Xom-ashyo sotib
olish
2 Bo`sh turgan bino ijarasidan
tushgan tushum Oylik ish maoshlari
3 Kompensatsiyalar Sotuvga qadar
bo`ladigan xarajatlar
4 Narx o`zgarishi Kommunal to`lovlar
5 Valyuta kursi o`zgarishi Soliqlar
65         Mahsulot sotishdan tushgan daromad.  Korxonada 2021-yilning sentyab-
dekabr oyida 1,209 mlrd so`mlik mahsulot sotildi. Shundan 114 million so`m sof 
foydani tashkil etadi.
II BOB BO‘YICHA XULOSA
Ishlab   chiqarish   sohasi   murakkab,   ko‘p   qirrali   mexanizm   bo‘lib,   savdo   va
transportdan   tortib   ta’lim   va   sug‘urta   xizmatlarigacha   bo‘lgan   keng   doiradagi
faoliyatni   qamrab   oluvchi   zamonaviy   iqtisodiyotning   istiqbolli   tarmoqlaridan   biri
hisoblanadi.   Restoran   va   mehmonxonalar,   sartaroshxona   va   ta’mirlash
kompaniyalari,   auditorlik   va   konsalting   kompaniyalari,   jbanklar,   poliklinikalar,
sanatoriyalar, dam   olish  uylari   – bularning barchasi  xizmatlar   va ishlab  chiqarish
sohasiga taalluqlidir.
Ishlab   chiqarish   sohasining   rivojlanish   darajasi   aholining   hududiy   va
ijtimoiy harakatchanligini, yangi xo‘jalik hududlarini o‘zlashtirish, ishlab chiqarish
samaradorligini   va   moddiy   mahsulotlar   iste’molini   oshirishni   ta’minlaydi   va
iqtisodiyotning   ushbu   sektori   turli   xil   faoliyat   turlarini   o‘z   ichiga   olib,   ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Samarqand   viloyatining   iqtisodiy   holatini   baholashda   ishlab   chiqarish
sohasining ko‘lami, tarkibi va rivojlanish darajasi alohida o‘rin tutadi.
Tadqiqotning mazkur bobida quyidagi vazifalar o‘z yechimini topdi:
– birinchidan,   V.Baumol   tomonidan   ilgari   surilgan   ishlab   chiqarish
faoliyatining   turli   shakllarida   mehnat   unumdorligining   har   xil   o‘lchami   haqidagi
gipotezasi   tekshirildi   hamda   uning   asosida   hududiy   darajada   ishlab   chiqarish
sohasi samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar ishlab chiqildi.
– ikkinchidan, V.Baumolning  inert-individual   va asimptotik-inert  shaxssiz
xizmatlar   kategoriyalari   samaradorligini   baholash   resurs-xarajat   yondashuvini
cheklanganligini asosladi.
Mazkur vazifalarning amalga oshirilishi Samarqand viloyatining savdo va umumiy
ovqatlanish,   transport   tarmoqlari   va   maishiy   xizmat   sohasidagi   iqtisodiy
ko‘rsatkichlar tahlili asosida tadqiq etildi.
Shuni   ta’kidlash   mumkinki,   Samarqand  viloyatida   ishlab   chiqarish   soha   va
tarmoqlarida   mehnat   resurslaridan   samarali   foydalanish   hisobiga   mehnat
unumdorligi barqaror o‘sib bormoqda. Lekin V.Baumol tasnifiga ko‘ra, asimptotik
inert   shaxssiz   xizmatlarga   kiruvchi   savdo   va   umumiy   ovqatlanish,   transport
tarmoqlari   va   maishiy   ishlab   chiqarish   sohasida   mehnat   unumdorligi   yillar
mobaynida     pasayish       tendensiyasiga   ega   bo‘lgan.   Mazkur   jarayon   sohada   band
bo‘lganlar hissasining  ortib borishi  bilan izohlanadi.
66 Tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   progressiv   xizmat   turi   hisoblangan   moliyaviy
xizmatlarga yuqori natijadorlik sohada fondlar qaytimini oshishiga olib kelmoqda,
inert   individual   xizmatlar   hisoblangan   ijtimoiy   xizmatlarda   faoliyat   turi   ijtimoiy
xarakterga ega bo‘lganligi sababli boshqa xizmat turlariga nisbatan fondlar qaytimi
bir muncha past ekanligi ma’lum bo‘ldi. 
Ishda o‘tkazilgan omilli tahlil doirasida ekstensiv va intensiv omillar indeksi
taqqoslash   usuli   orqali   iqtisodiy   o‘sish   shakli   belgilandi.   Samarqand   viloyati
iqtisodiyot   soxalari   va     tarmoqlari   (sanoat,   qishloq   xo‘jaligi,   xizmat   ko‘rsatish)
iqtisodiy o‘sishining umumiy indeksi, ya’ni mehnat unumdorligi, fondlar qaytimi,
band   bo‘lgan   ishlovchilar   va   asosiy   ishlab   chiqarish   fondlari   indeksi   hamda
iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha iqtisodiy o‘sish dinamikasi ishlab chiqildi.
Tahlillar   asosida   olingan   ma’lumotlar   va   o‘z   navbatida   xorijiy   iqtisodiy
adabiyotlarda e’tirof etilgan fikrlarni, ya’ni muayyan vaqt o‘tib borishi bilan ishlab
chiqarish   sohasida   intensiv   omillarning   ta’siri   susayib   boradi   degan   tezis   o‘z
tasdigini topayotganligi isbotlandi.  Shuning uchun ham, mehnat unumdorligini va
fondlar   qaytimini   oshishi   hisobiga   ishlab   chiqarish   sohasi   tarmoqlarida   iqtisodiy
o‘sishni   ta’minlash   ob’ektiv   qiyinchiliklarni   yuzaga   kelishiga   olib   kelmoqda.
Chunki,   ishlab   chiqarish   sohalarida   keyingi   vaqtlarda   nisbatan   mehnat
resurslarining   bandligi   oshib   bormoqda   va   aksincha,   mehnat   unumdorligining
pasayib borishi kuzatilmoqda. 
Shunday  qilib,  olib  borilgan  tadqiqotlar   inert-individual   va  asimptotik-inert
ishlab   chiqarish   samaradorligini   baholashda   resurs-xarajat   yondashuvini
cheklanganligidan va ularda sohani rivojlantirish uchun progressiv komponentlarni
hissasini pastligidan dalolat beradi. Bu hol tahlil etilayotgan muammoga kompleks
tarzda yondashish zarurligini taqozo etadi.  
67 III-BOB. INNOVATSION IQTISODIYOT SHAROITIDA ISHLAB
CHIQARISH KORXONALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING
IQTISODIY MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH
3.1. Ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning tashkiliy-
iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish
Bozor   munosabatlari   rivojlanishi   sharoitida   ishlab   chiqarish   sohasini
tashkiliy-iqtisodiy jihatdan to‘g‘ri shakillantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Agar
ushbu   sohaning   rivojlanishi   tashkiliy   jihatdan   optimal   va   xizmatlar   bozori
konyukturasiga nisbatan egiluvchan bo‘lsa, ishlab chiqarish sifati va samaradorligi
shunchalik   yuqori   bo‘ladi.   Ishlab   chiqarish   sohasida   mehnat   faoliyatini   tashkil
etishni   to‘g‘ri   yo‘lga   qo‘yish   milliy   iqtisodiyot   miqyosida   bir   qator   ijtimoiy   va
iqtisodiy   muammolarni   bartaraf   etishga   sabab   bo‘ladi.   Masalan,   sohani
rivojlantirish   asosida   aholining   ish   bilan   bandligini   ta’minlash,   xizmatchilarni
ishbilarmonlik   faolligini   oshirish,   ko‘rsatilayotgan   xizmatlarni   operativ   tarzda
tashkil   etilishi   va   boshqalarni   yaxshilanishiga   sabab   bo‘ladiki,   bularning   barchasi
oxir-oqibatda mamlakat aholisi turmush darajasi va sifatini oshirishga olib keladi.
Ishlab   chiqarish   sohasida   ishlab   chiqarish   jarayoni   tarkibiy   qismlarining
murakkabligi   va   xilma   xilligi,   ularning   bajarilish   tadbirlarini   mustaqil   tanlash,
hisoblash,   loyihalashtirish   va   muvofiqlashtirish   imkoniyatlari   mehnatning
mazmuniga muhim o‘zgarishlar kiritadi. 
Ishlab   chiqarish   korxonalarida   xodimlar   mehnat   faoliyatining   eng   samarali
bo‘lishini   ta’minlash     maqsadida   ishlab   chiqarish   jarayonlarini   o‘rganish,
takomillashtirish va har tomonlama asoslangan ishlab chiqarish normalarini ishlab
chiqish   va   ish   vaqtidan   samarali   foydalanish   asosida   mehnat   unumdorligini
o‘stirish   imkoniyatini   aniqlash   zarur.   Biroq   mehnat   unumdorligini   oshirishni
sekinlashtiruvchi   va   to‘xtatuvchi   omillar   bozor   munosabatlari   rivojlanishining
hozirgi   sharoitida   ham   mavjud.   Chunki   xizmat   ko‘rsatayotgan   korxonalar
xarajatlarini   to‘xtovsiz   kamaytirish,   ishlab   chaqarish   va   ishlab   chiqarish   hajmini
ko‘paytirish   bilan   emas,   balki   o‘zlari   ishlab   chiqarayotgan   mahsulotlar   yoki
ko‘rsatayotgan   xizmatlar   kamchiligidan,   tanqisligidan   foydalanib,   ularning
baholarini   oshirish   evaziga   rejalashtirilgan   miqdorda   daromad   olishga
erishmoqdalar.   Bunday   hol,   o‘z   navbatida   nafaqat   boshqarib   bo‘lmaydigan
inflyatsiya   jarayonining   yanada   rivojlanishini   kuchaytiradi,   balki   har   tomonlama
ilmiy   asoslangan   ishlab   chiqarish   normalarini   keng   joriy   etib,   ishlab   chiqarish
68 jarayonini  tashkil   qilish  va  boshqarish   xarajatlarini  qisqartirishga   umuman   imkon
bermaydi. 
Hozirgi   sharoitda   ishchilar   faoliyatining   mehnatdagi   buyumlashgan
elementlari   bilan   o‘zaro   aloqasini   o‘rnatibgina   qolmay,   o‘zaro   hamkorlikdagi
faoliyat   qatnashchilari   bo‘lgan   «inson-texnika»   o‘rtasida   mehnat   munosabatlarini
shakllantirish,   jonli   mehnat   samaradorligini   oshirish   kabi   muammolarni   yechish
zarur bo‘lmoqda 47
. 
Bizning   fikrimizcha,   xorijiy   mamlakatlar   ishlab   chiqarish   sohasining
tashkiliy   tuzilishi   xizmatlar   bozori   tashkiliy   tuzilmasining   tadqiqoti   orqali
respublikamizda   xizmatlar   bozorining   tashkiliy   tuzilmasini   quyidagicha
tasniflashimiz mumkin:
–   amal qilish mexanizmlari bo‘yicha;
–   mulk   shakli   bo‘yicha   (xususiy,   kooperativ   (jamoa),   davlat,   ijtimoiy,
xorijiy);
Ko‘ pchil i k   xorijiy   iqtisodchi   o limlar   ishlab   chiqarish   sohasining   tarkibiy
tuzilishini uning tarmoq belgilari va rivojlanish nuqtai nazaridan tas nif lashni taklif
etisha dilar.B izning   fikrimiz ch a ,   ushbu   sohani   tashkiliy-iqtisodiy   nuqtai   nazardan
tasniflash maqsadga muvofiqdir.
Bunday holda quyidagilarni alo h ida ajratib ko‘rsatish  zarur:
–   axborot-t ijorat   infratuzilmasi   (marketingmarkazlari ,   reklama   agentliklari,
axborotlarni to‘plash va qayta ishlash markaz l ari v a  h.z.) ;
–   iqtisodiy-huquqiy   infratuzilma   (sudlar,   huquqiy   maslahat   markazlari,
advokatlik va notarial idoralar va h.z );
–   moliyaviy-kredit infratuzilmasi  (tijorat banklari, kredit, sug‘urta va kafolat
tashkilotlari);
–   savdo,   vosita chi lik   infratuzilmasi   (yarmarkalar,   birja,   savdo   uylari,
tijoratmarkazlari v a  h.z) .
Ishlab   chiqarish   sohasi   samaradorligini   ta’minlashda   yuqorida   ta’kidlangan
tasniflar   mu hi ma hamiyat   k asb   etadi.   Ammo,   mamlakatimiz   iqtisodiy   siyosatida
xizmatlar   salmog‘ini   oshirishga   qaratilgan   islohotlar   ushbu   xizmat   sohalarini
yanada rivojlantirishni talab etadi. Masalan, xizmatlar turlari sifatida savdo uylari,
tashkilotlari,   yarmarkalar,   oziq-ovqat   va   nooziq   ovqat   mahsulotlarini
realizatsiyasiga   hamda   ularni   ishlab   chiqaruvchilarini   samarali   faoliyatiga   ijobiy
ta’sir   ko‘rsatadi.   Ammo,   xizmatlar   maxsus   tovar   sifatida   uni   ko‘rsatuvchilarga
o‘ziga   xos   talablarni   bajarishni   talab   etadi.   Ushbu   fikrni   tasdig‘i   sifat i da
yarmarkalarning   o‘rni   va   r o lini   misol   qilish   mumkin.   Keyingi   vaqtlarda   xizmat
soha s ining   savdo-vositachili k   tarkibiy   tuzilmasi   sifatida   ularning   roli   jah o n
47
 Q.X.Abduraximov. Mexhat iqtisodiyoti (darslik). – Ye. «Mehnat», 2009. – B 91 – 92.
69 tajribasida   birmuncha   pasayib   bormoqda.   Yetakchi   o‘ringa   xizmatlar   bozori
tarkibida   ushbu   bozorning   h olati   haqida   ishlab   chiqaruvchilar   va   xizmat
iste’molchilar i  haqi d agi axborotlarni to‘plash va qayta ishla shzarur . 
Samarqand viloyatida ishlab chiqarish sohasi korxonalarining faoliyati tahlili
shundan   dalolat   bermoqdaki,   p ul li k   xizmat lar   ko‘rsatish   tashkiliy   jihatdan   yetarli
darajada rivojlanmagan, xususan, moliya-kredit  xizmatlari infratuzilmasi   samarali
shakllanmagan .   Samarqandda   bank   tizimidan   tashqari   moliya-kredit   tashkil otlari,
kredit,   kafolat,   sug‘urta,   assotsi atsi ya lar   yetarli   darajada   shakllanmagan   hamda
ularning   tashkiliy   mexanizmlari   ishlab   chiqilmagan .   Va h olanki,   bizning
fikrimiz ch a   tadbirkorlar,   ishbilarmonlar,   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar,   alo h ida
shaxslar faoliyati uchun ushbu xizmat muhim ahamiyatga ega. 
Ma’lumki,   h ozirgi   vaqtda   tijorat   banklari   xizmat   sohasida   faoliyat
yuritayotgan   kichik   va   xususiy   tadbirkorlar ga   kamdan-kam   h olatlarda   kreditlarni
a jra tishadi.   Bunday   h olatning   s a babi,   ishlab   chiqarish   korxonalarida   moliyaviy
operatsiyalar   hajmini   kamligi,   kredit   uchun   zaruriy   kafolatlar ni   bera   olmasliklari
hamda ushbu korxonalarni b a r qarorli k masalalari bilan izohlanadi.
Shuning   uchun   ham,   ishlab   chiqarish   korxonalarini   qo‘llab - quvvatlash
uchun   tashkil   etilajak   turli   xil   tashkilotlar   ularning   faoliyat   ko‘lamini   moliyaviy,
moddiy   va   boshqa   ko‘maklar   yordamida   kengaytirishlar i ga   imkoniyat   yaratadi.
Hozirgi   vaqtda   Samarqand   viloyatida   ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati
rivojlanayotgan   bo‘l s a da ,   to‘g‘ridan   to‘g‘ri   ularni   faoliyatini   kreditlovchi,
muvofiqlashtiruvchi va boshqa ko‘m ak larni b e ruvchi tashkilotlar  mavjud emas . 
Demak,   bizning   fikrimiz ch a,   hozirgi   v aqtda   ishlab   chiqarish   korxonalari
assotsi atsi yasini tashkil etish xizmatlar sohasi sa m aradorli gini  ta’minlovchi muhim
tashkiliy   tarkib   hisoblanadi.   Uning   tarkibiga   mijozlarga   komplek s   xizmat
ko‘rsatishni ( ba r ch a xizmatlarni ko‘rsatishni) tashkil qilish mumkin  bo‘ladi. 
Ishlab   chiqarish   korxonalari   faoliyati   samaradorligini   oshirishning   yana   bir
tashkiliy   mexanizmlaridan   biri   –   bu   soha   uchun   xizmat   qiladigan   axborotlar
tizimidir.   Mazkur   tizim   o‘z   ichiga,   fikrimizcha,   quyidagilarni   qamrab   oladi:
reklama agentliklari, marketing xizmati markazlari, doimiy yoki ko‘chib yuruvchi
ko‘rgazmalar, axborot vositalari va elektron aloqa tizimlari va boshqalar. Bizning
fikrimizcha,     ishlab   chiqarish   sohasida   axborot   ta’minotini   yanada   rivojlantirish
aholini xizmatlarga bo‘lgan to‘lov qobiliyatini to‘la qondirish,  ushbu sohani o‘sish
dinamikasini   baholash,   ko‘rsatiladigan   xizmatlar   sifati   va   samaradorligini
yaxshilashga   imkoniyat   yaratadi.   Buning   uchun   viloyat   miqyosida   xizmatlarga
bo‘lgan   talabni   o‘rganish   bo‘yicha   maxsus   xizmatni-marketing   markazlarini
tashkil etish kerak. Ushbu tashkiliy tuzilmasi quyidagi faoliyat yo‘nalishlarini o‘z
ichiga oladi:
70 -   yangi   xizmat   turlarga   bo‘lgan   talab   va   taklifni   o‘rganish   bo‘yicha   ilmiy-
amaliy qo‘llanmalarni ishlab chiqish;
-   xizmatlarga   ehtiyoj   sezayotgan   subyektlar   uchun   viloyat   miqyosida
xizmatlar konyukturasi uchun hisobotlar, bukletlar, ma’ruzalar tayyorlash;
-   ko‘rsatiladigan   xizmat   sifatini   aniqlash   uchun   so‘rovnomalar,   sotsiologik
tadqiqotlar o‘tkazish;
-   xizmatlar   sohasidagi   muammolarni   yechish   bo‘yicha   ijtimoiy   tadbirlarda,
yarmarkalarda, ko‘rgazmalarda ishtirok etish.
Ishlab   chiqarish   korxonalari   axborot   ta’minotini   ta’minlovchi   muhim
tashkiliy   bo‘g‘in-bu   reklama   faoliyatidir.   Uning   ushbu   soha   uchun   ahamiyati
xizmatlar   haqidagi   ma’lumotlarni   turli   xil   shakllarda   omma   orasida   tarqatishdan
iborat, shu bilan bir qatorda reklama nafaqat axborot manbai, balki u xizmatlarga
yangi   extiyojlar   va   aholini   to‘lov   qobiliyatini   rag‘batlantiruvchi   muhim   tashkiliy
mexanizmdir. 
Hozirgi   kunda   xizmat   ko‘rsatuvchi   korxonalar   o‘z   reklama   xizmatlarini
tashkil   etish   imkoniyatiga   ega   emaslar,   chunki   ularning   bu   maqsad   uchun   na
moliyaviy, na moddiy imkoniyatlari mavjud. Shuning uchun, bizning fikrimizcha,
viloyat   miqyosida   xizmat   turlarini   targ‘ibot   qiluvchi   ishlab   chiqarish   korxonalari
va   iste’molchilar   o‘rtasida   shartnomalar   tuzuvchi,   maxsus   buyurtmalar   bilan
ishlovchi maxsus reklama agentliklarini tuzish zarur.
Xizmatlar   bozori   muqobil   tarzda   rivojlanib   borayotgan   tarkibiy
elementlardan   yana   biri   –   bu   ularning   yarmarka   va   ko‘rgazmalaridir.   Hozirgi
vaqtda ulgurji yarmarka va ko‘rgazmalarning vazifalari tubdan o‘zgarib bormoqda.
Bu   o‘zgarishlar   xizmatlar   faoliyati   samaradorligini   real   tarzda   oshirishga
yo‘naltirilgandir.
Ishlab chiqarish sohasida axborot oqimini moddiy-texnik asosini ta’minlash
o‘z   tarkibiga   telefon,   teleks,   faksimal   aloqa,   sputnik   aloqasi,   kompyuter
markazlarini   qamrab   oluvchi   axborot   va   aloqa   vositalarini   tashkil   etadi.   Axborot
markazlari   va   aloqaning   ishlab   chiqarish   sohasini   takomillashtirishdagi
xususiyatlaridan  biri,  ular  asosida   ishlab  chiqaruvchilar   va  xizmat  ko‘rsatuvchilar
o‘rtasida   mustaqil   ravishda   alohida   axborot   ta’minotiga   ega   bo‘lish   imkoniyatini
yuzaga   keltiradi   hamda   ularning   axborotga   ega   bo‘lishi   bo‘yicha   bir-biriga
bog‘liqlik   bo‘lmaydi.   Bu   hol   xizmat   ko‘rsatuvchi   korxonalarning   faoliyati
samaradorligini ta’minlaydi. 
Ishlab   chiqarish   bo‘yicha   axborotlarni   to‘plash,   qayta   ishlash   va   ularni
yetkazib   berishni   takomillashtirishdan   keladigan   samara   transaksion   xarajatlarni
kamaytirishda,   xizmatlar   ko‘rsatish   samaradorligini   oshirishda,   moddiy-texnik
ta’minotni yaxshilashda, moliyaviy resurslar aylanishini jadallashtirishda namoyon
71 bo‘ladi. Shuning uchun, bizning fikrimizcha, hozirgi vaqtda ishlab chiqarish sohasi
tarmoqlari   haqida   axborot   resurslari   bo‘yicha   ma’lumotlar   bankini   yaratish,
ularning bazaviy  to‘plamini  tashkil  etish muhim  ahamiyatga ega  bo‘lib, sohaning
rivojlanishini   istiqbollashtirish   yo‘nalishlarini   tadqiq   etishda   manba   bo‘lib
hisoblanadi.   Buning   uchun   hududiy   darajada   (Samarqand   viloyatida)   ishlab
chiqarish   sohasi   korxonalari   faoliyatini   muvofiqlashtiruvchi   maxsus   tashkiliy
tuzilmani shakllantirish kerak (3.1-rasm). 
72 73Mahalliy boshqaruv hokimiyatiHududiy darajada  ishlab chiqarish  korxonalari 
faoliyatlarini muvofiqlashtirish
Nazorat organlari
Lisenziyalash organlari
Muvofiqlashtiruvchi boshqaruv Kengashi
Uslubiy kengash
Ishbilarmonlik xizmatlari 
bo’yicha ixtisoslashgan 
bo’lim Taqsimot xizmatlari 
bo‘yicha ixtisoslashgan 
bo‘lim Ishlab chiqarish   bo’yicha 
ixtisoslashgan bo’lim Axborot kommunikatsiya 
xizmatlari bo‘yicha 
ixtisoslashgan bo‘lim Ijtimoiy xizmatlar 
bo‘yicha ixtisoslashgan 
bo‘lim  
Ishlab chiqarish bo‘yicha axborot-resurs markazi
Dastlabki ma’lumotlarni 
to’plash Qayta ishlash dasturi Internetda axborot 
tarmog‘i yaratilishiAxborot xizmatlarining 
shakllanishi
Huquqiy-iqtisodiy maslahat 
markazlari Huquqiy-me’yoriy tizim
Ishlab chiqarish  sohasini 
rivojlantirish bo‘yicha Davlat dasturi Ishlab chiqarish 
korxonalari  monitoringi Ularni tashkil etilishi bir tomondan, ko‘rsatiladigan xizmatlarni o‘z vaqtida,
samarali   va   arzon   bo‘lishini   ta’minlasa,   ikkinchi   tomondan   hududiy   xizmatlar
bozorida   xizmatlarga   bo‘lgan   talab   va   taklif   hajmini   aniqlab,   ular   o‘rtasidagi
mutanosiblikni   ta’minlashga   olib   keladi.  Uning   uchun  hududiy   darajada  mahalliy
boshqaruv   hokimiyatning   qo‘llab-   quvvatlashi,   har   tomonlama   ko‘mak   berishi
muhimdir. Mazkur tashkiliy tuzilma tarkibidagi ishlab chiqarish sohasining alohida
tarmoqlari   va   yo‘nalishlari   bo‘yicha   muvofiqlashtiruvchi   ixtisoslashgan   bo‘limlar
tashkil   etish   lozim   bo‘ladi.   Masalan,   ishbilarmonlik   xizmatlari   bo‘yicha   (moliya,
kredit,   sug‘urta),   taqsimot   xizmatlari   bo‘yicha   (savdo,   umumiy   ovqatlanish),
ijtimoiy   xizmatlar   bo‘yicha   (sog‘liqni   saqlash,   jismoniy   tarbiya   va   madaniyat,
huquqiy   maslaxat   ta’limi),   maishiy   xizmatlar   bo‘yicha   (axborot-kommunikatsion
va hokazo). 
Mazkur   ixtisoslashgan   bo‘limlar   funksional   tuzilmalar   sifatida   xizmatlar
bozorida xizmat ko‘rsatishning muayyan soha va tarmoqlarida bozor konyukturasi
o‘zgarishlariga qarab, samarali dasturni ishlab chiqish yuzasidan zaruriy axborotlar
bilan ta’minlanishining tashkiliy asosi  bo‘lib hisoblanadi.  Shuningdek, funksional
tizimlar   faoliyatining   belgilangan   masalalar   bo‘yicha   maqsadidan   kelib   chiqqan
holda, ishlab chiqarish sohalari va tarmoqlarini rivojlantirishning istiqbolli rejalari
ishlab   chiqilishi   mumkin.   Ya’ni   shuni   e’tirof   etish   lozimki,   viloyat   (hudud)
miqyosida   ishlab   chiqarish   korxonalari   haqida   zaruriy   axborot   resurslarining
qanchalik ko‘p bo‘lishi, ular faoliyatini tashkil etish, boshqarish, muvofiqlashtirish
shunchalik samarali bo‘lishini ta’minlaydi. 
Mazkur maqsadni amalga oshirish uchun keyingi yillarda bir qator qonunlar
va me’yoriy hujjatlar va davlat dasturlari qabul qilingan. Ushbu qonun va me’yoriy
xujjatlar   xizmatlar   bo‘yicha   axborot   resurslari   va   ularning   ma’lumotlari   bankini
respublikamizda   va   viloyatlarda   tashkil   etish   va   yanada   kengaytirish   ishlab
chiqarish   sohasida   faoliyat   yurituvchi   xo‘jalik   subyektlari   faoliyatini   tartibga
solishga xizmat qiladi. 
Bizning   fikrimizcha,   hududiy   darajada   ishlab   chiqarish   sohasini
rivojlantirish   davlat   dasturini   amalga   oshirish   bo‘yicha   axborot   ta’minotini
shakllantirish   zarur.   Bunga   ko‘ra,   viloyatda   faoliyat   yurituvchi   ishlab   chiqarish
subyektlari   uchun   quyidagi   tadbirlarni   amalga   oshirishda   ma’lumotlar   banki
muhim rol o‘ynaydi:
-   viloyat   aholisiga,   korxonalarga,   tadbirkorlarga   ma’lumotlar   banki   orqali
ularning xizmatlar haqida to‘liq ma’lumotlar olish imkonini beradi;
- viloyat miqyosida axborot punktlarini ochish, joylashtirish yo‘li bilan jami
aholi uchun axborotlardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. 
74 Hozirgi vaqtda tijorat-axborot infratuzilmasining muhim elementlari sifatida
«Biznes   klub»larni   e’tirof   etish   mumkin.   «Biznes-klub»lar   tadbirkorlarni
birlashtirish   orqali   ularni   o‘zaro   aloqalarini   mustahkamlashga   olib   keladiki,
natijada xizmatlar bo‘yicha axborotlarni keng tarqatilishiga sabab bo‘ladi. Bunday
holat   ishlab   chiqarish   korxonalarining   samaradorligini   oshirishning   yana   bir
tashkiliy mexanizmi sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. 
Ishlab   chiqarish   korxonalari   samaradorligini   oshirishda   iqtisodiy-huquqiy
infratuzilmaning   o‘rni   kattadir.   Mazkur   tuzilma     tarkibiga   xo‘jalik   sudi,   huquqiy
maslahat markazlari, notarius va advokatlik idoralarini qamrab oladi. Ularning roli
muhimligi   shundaki,   bozor   munosabatlari   rivojlanishi   sharoitida   xo‘jalik
yurituvchi   subyektlar   o‘rtasida   paydo   bo‘ladigan   nizolarni   bartaraf   etishdan
iboratdir.   Chunki,   bozor   iqtisodiyotining   huquqiy   va   me’yoriy   asoslari   turli   xil
faoliyatlar   bilan   shug‘ullanuvchi   subyektlar   sonini   haddan   tashqari   ko‘payishiga
olib   keladi.   Albatta,   bunday   holat   ular   o‘rtasida   o‘zaro   kelishmovchiliklar,
nizolarni   bo‘lishiga   sabab   bo‘ladiki,   ularni   o‘z   vaqtida   bartaraf   etish   xizmatlarni
yanada yaxshilashga olib keladi. 
Bozor   munosabatlari   rivojlanishining   huquqiy   ta’minotida   hududiy   huquq-
maslahat   markazlari   muhim   rol   o‘ynaydi.   Ular   o‘z   mijozlariga   (ya’ni,   ishlab
chiqarish sohasi subyektlari) quyidagi xizmatlarni taqdim etadi:
-   aniq   faoliyat   sohasida   me’yoriy   hujjatlarni   joriy   etish   borasida   tavsiyalar
berish;
-   xo‘jalik   yurituvchi     subyektlar   tomonidan   qabul   qilingan   buyruqlar,
ko‘rsatmalar,   tavsiyalar   va   boshqalarni   qonunchilik   talablariga   mos   kelishini
tekshirish; 
- ishlab chiqarish korxonalari, tashkilotlari, firmalar va boshqa subyektlarni
huquq va majburiyatlarini aniqlash bo‘yicha takliflarni tayyorlash;
- bozor munosabatlari subyektlari faoliyatini t a rtibga solish;
-   xo‘jalik   shartnomalarini   yetkazib   berish   shartlari   va   boshqa   h ujjatlarni
ishlab chiqishda ishtirok etish;
-   nizolarni   bartaraf   etishva   subyektlar   o‘rtasidagi   munozaralar   bo‘yicha
masla h atlar berish;
-iqtisodiy san k siyalarni qo‘llash bo‘yicha masla h atlar berish;
-   korxonalar,   firmalar,   xissadorlik   jamiyatlari   boshqaruvining   qarorlari
loyi h asining talablarga mos kelishini tekshirish va boshqalar.
Yuqorida   keltiri lgan   vazifalardan   tashqari   h ududiy   huquq- maslahat
markazlari   boshqa   yana   bir   qator   vazifalarni   bajarish i   mumkin.   Bularga:   jamoa
shartnomalar i ni   bajarish   bo‘yicha ,   yer   va   ko‘chmas   mulk   ijarasi   bo‘yicha,
xususi ylashtirish   bo‘yicha ,   lizin g   munosabatlari   bo‘yicha,   mulk   shaklini
75 o‘zgartirish,   b ankrot lik,   x alqaro   xo‘jalik   huquqlari   bo‘yicha   mas lah a t lar   b e rish
kabilardir. 
Xizmat   sohasida   tashqi   tashkiliy   mexanizmlarni   yetuk,   kompleks   tizimni
shakllantirish   jarayoni   murakkab   va   uzoq   muddatli   jarayondir.   Bunda   mahalliy
bshqaruv   organlarining   iqtisodiy   va   huquqiy   usullar   asosida   faol   ishtirokini
ta’minlash   muhimdir.   Vaholanki,   ularni   ishtirokisiz   bunday   hududiy-tashkiliy
boshqaruv tuzilma mustaqil holda xizmatlar bozorida amal qila olmaydi.
Xizmatlar bozorida faoliyat yuritayotgan subyektlarning samarali faoliyatini
ta’minlovchi   hududiy-tashkiliy   boshqaruv   organlari   to‘laqonli   amal   qilishi   katta
miqdorda   moliyaviy   resurslarni   talab   etadi.   Ushbu   moliyaviy   resurslarni   real
manbai,   fikrimizcha,   hududiy   kimmatli   kogozlarni   emissiya   qilish   va   ularni
aholiga, fond birjalari orqali moliyaviy tashkilotlarga sotish yo‘li bilan shakllangan
mablag‘lar   bo‘lishi   mumkin.   Boshqa   barcha   manbalar,   hozirgi   vaqtda   ushbu
tashkiliy tuzilmani amal qilishi uchun yirik moliyaviy resurs bo‘la olmaydi.
Ishlab   chiqarish   korxonalarida   xodimlar   faoliyatini   tashkiliy   jihatdan
ta’minlashning   korxona   ish   faoliyati   tizimidagi   o‘rni   va   xodimlar   faoliyatini
tashkiliy ta’minlashning elementlari 3.2-rasmda keltirilgan.
3.2-rasm. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning
tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi  elementlari.
Har   qanday   korxona   faoliyatini   tashkil   etishning   negizi   bo‘lib   mehnatni
to‘g‘ri taqsimlash hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish yoki  ishlab chiqarish jarayonida xodim holatining o‘zgarib
borishiga   ta’sir   etuvchi   omillar,   biror   jarayon   ta’sirida   yangilanadigan   yoki
o‘zgaradigan   sabab   va   holatlarga   bog‘liq   bo‘ladi.   Ishlab   chiqarish   yoki   xizmat
ko‘rsatishning ilmiy-texnik va texnologik taraqqiyoti mehnat jarayonlarida xodim
holatini   o‘zgartirishning   daliliy   ta’sir   qiluvchi   sababidir.   Texnika-texnologiyaga
bog‘liq tarzda mehnat va ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil  etish ham uzluksiz
76 o‘zgarib   boradi.   Masalan,   xizmat   ko‘rsatishdagi   texnologik   jarayon   (qisqarishi)
mehnat   unumdorligi   o‘zgarishiga   (oshishiga)   olib   keladi.   Bu   h olat   xodim
mehnatidan   intensivfoydalanishni   oshiradi   va   mehnat   talabchanligini   pasaytiradi.
Shuningdek,   mehnat   jarayonidagi   tashkiliy - texnikaviy   omillarning   ta’siri   mehnat
me’yorlarini takomillashtirishni zarurat etadi. 
Bozor   munosabatlari   rivojlanishi   sharoitida   ishlab   chiqarish   xodimlari
faoliyatini   tashkiliy   ji h atdan   ta’minlashning   asosiy   maqsadi   samaradorlikka
erishish   bilan   bog‘liq   ijtimoi y   va   iqtisodiy   maqsadlarga:   raqobat bardosh   tovar   va
xizmatlar   ishlab   chiqarish   va   realizatsiyasini   amalga   oshirish ,   ish   kuchini   tiklash
uchun   korxonalarning   mavjud   imkoniyatlari   va   natijalariga   faol   ravishda   ta’sir
etishdan   iborat.   Buning   ma’nosi   shuki,   xodimlar   faoliyatini   tashkiliy   ji h atdan
ta’minlash   bir   to mon dan,   olinadigan   foydani   ko‘paytirishga   ko‘maklashish i ,
ikkinchi tomondan esa mehnatga qobiliyatli jamoa yarata olish imkonini  bera di. 
Ishlab   chiqarish   korxonalarida   xodimlar   faoliyatini   tashkiliy   jihatdan
ta’minlash   ularni   samarali   boshqarish   borasida   birinchi   darajali   vazifa   bo‘lib
qolmoqda.   Shuningdek   ishlab   chiqarish   jarayonida   yuqori   sifatga   erishish   va
mehnat unumdorligini oshirish usullarini yaxshi o‘zlashtirgan ra h bar va mutaxasis
kadrlarga   t alab ortib bormoqda. Korxona xodimlarining umumiy mehnat natijalari
har   b ir   xodimning     shaxsiy   mehnat   natijalariga   bog‘liqdir.   Shu   sababli   ularning
birgalikda   faoliyat   o l ib   borishlari   uchun   muayyan   tartibni   saqlab   borish,   ishning
boshlanishi   va   tugallanishi,   ta n affuslar ga   rioya   etish   lozim.   Shuningdek   mehnat
intizomini saqlab borishning aniq mexanizmi ham zarur. 
Hozirgi vaqtda xizmatlar bozorida axborotlar roli   jid diy ravishda o‘smoqda.
Xizmatlar ko‘rsatish samaradorligini oshirish uchun axborotlarga yuqori ehtiyoj va
axborot   jarayonlarining   shiddatli   rivojlanish i   korxonalarda   uning   tashkiliy
bo‘limlari ni   yaratishni   birinchi   o‘ringa   olib   chiqadi.   Haqiqatdan   hambunday
axborot   tizimlari   xizmatlariga   talab   h ududiy   xizmatlar   bozorini   qamrab   olish
doirasigacha kengayib boradi. 
Bi zning   fikrimizcha,   korxonalarda   axborotlashtirish   bo‘limlari   quyidagi
tarkibiy qismlarni o‘z ichiga olishi zarur:
- xizmatlar bozorida xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif haqida boshlang‘ich
ma’lumotlarni to‘plash;
- ma’lumotlarni qayta ishlash dasturini ishlab chiqish;
-   mavjud   yig‘ilgan   va   to‘plangan   axborotlar   asosida   mu’lumotlar   bazasini
yaratish.    
3.2. Innovatsion rivojlangan iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish
korxonalari rivojlanishining konseptual yo‘nalishlari
77 Bozor   munosabatlarining   rivojlanishi   jarayonida   iqtisodiyot   sohalari   va
tarmoqlarida   faoliyat   yurituvchi   sube’ktlarning   samaradorligini   oshirish   iqtisodiy
barqarorlik va taraqqiyotning asosini yaratadi. 
Ishlab   chiqarish   korxonalarida   umumiy   samaradorlik     tarkibida   iqtisodiy
samaradorlik muhim ahamiyatga ega. 
Iqtisodiy   samara   ishlab   chiqarish   jarayonida   yaratilgan   iqtisodiy   ne’matlar
hajmi   bilan   ifodalanadi.   Iqtisodiy   samaradorlikning   mezoni   xarajatlar   bilan
erishilgan   iqtisodiy   ne’matlar     munosabatidir.   Ishlab   chiqarish   jarayonida
ne’matlar   (yer,   kapital,   mehnat,   tadbirkorlik)   xarajat   qilinadi   va   uning   natijasida
ma’lum   miqdordagi   ne’matlar   yaratiladi.   Xarajat   bilan   natijani   taqqoslash   orqali
iqtisodiy samaradorlik ifodalanadi 48
. 
Biz dissertatsion tadqiqot jarayonida samaradorlikni baholash uchun resurs-
xarajat   yondashuvidan   foydalanishning   nazariy   va   tahliliy   tadqiqotini   olib   borish
jarayonida ushbu yondashuvning cheklanganligini asoslagan edik. Bu ayniqsa, sof
xizmatlarni   (inert-indivudal   xizmatlarni)   ko‘rsatishda   mehnat   unumdorligi   va
fondlar   qaytimini   pastligi   ishlab   chiqarish   omillari   hisoblangan   mehnat   yoki
kapitaldan unumsiz foydalanish natijasida emas, balki mazkur xizmatlarda mehnat
sarflari   salmog‘ining   yuqoriligi   bilan   tavsiflanadi.   Bundan   shunday   xulosa   qilish
mumkinki, xizmatning ba’zi turlarida (inert individual va asimptotik inert shaxssiz
xizmatlarda) faoliyat samaradorligini obe’ktiv ifodalash uchun maqsadga muvofiq
yondashuvdan foydalanish lozim.
Oldigi   boblarda   kursatilgandek   samaradorikni   baholashning     metodik
asoslardan   foydalanish,   birinchidan,   ishlab   chiqarish   faoliyatida   resurs-
xarajatyondashuvidan   faoydalanish   cheklangan   xizmat   turlari   samaradorligini
obyektiv   tarzda   baholash   imkonini   beradi,   ikkinchidan,   samaradorlikni   baholash
jarayonida   foydalanilgan   metodik   ko‘rsatkichlar   xizmat   ko‘rsatilayotgan   xo‘jalik
subyektlari samaradorligini ta’minlashga xizmat qiladi. 
Shuni   e’tirof   etish   joizki,   samaradorlikni   hisoblash   uchun   zarur   bo‘lgan
ko‘rsatkichlarsiz     uni   baholashning   metodik   asoslarini   ishlab   chiqib   bo‘lmaydi.
Ammo,   mazkur   holatda   samaradorlikni   aniqlashning   ko‘plab   ko‘rsatkichlari
mavjud bo‘lgan bir vaqtda ulardan eng maqbulini tanlab olish muammosi yuzaga
keladi. 
Bizning   fikrimizcha,   ishlab   chiqarish   faoliyati   samaradorligini   baholash
uchun   real   iqtisodiy   holatni   to‘g‘ri   va   aniq   baholay   oladigan   iqtisodiy
ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. O‘z navbatida, ishlab
chiqarish     faoliyatini   tadqiq   qilayotgan   xizmatlarda,   ya’ni   inert-individual   va
asimptotik-inert   xizmat   turlari   xususiyatlaridan   kelib   chiqqan   holda,   ularning   har
48
 B.A.Abdukarimov va boshqalar. Korxona iqtisodiyoti (darslik). – T., «Fan», 2005, - B.123.
78 biriga   alohida   samaradorlik   ko‘rsatkichlarini   qo‘llash   zarurligini   ta’kidlashimiz
mumkin.   Ushbu   holatda   zarur   bo‘lgan   samaradorlik   ko‘rsatkichlari   tizimi
asoslanmagan   va   kam   qo‘llaniladigan   ko‘rsatkichlarga   asoslanmasligi   lozim.
Shuning   uchun   ham   samaradorlikni   nazorat   ko‘rsatkichlari   tahlil   qilinayotgan
xo‘jalik   subyektlari   faoliyat   natijalari   har   tomonlama   o‘rganilib   ko‘rsatkichlar
belgilanishi   zarur.   Bunday   holda   hisoblab   chiqilgan   ko‘rsatkichlarning
qoniqarsizligiga   asoslanib,   korxona   faoliyati   uchun   muqobil   bo‘lgan   qarorlarni
qabul qilish mumkinki, oqibatda ishlab chiqarish sohasi korxonalari samaradorligi
ta’minlanadi. 
Maqsadga muvofiq yondashuv nuqtai nazaridan samaradorlikni ichki, tashqi
va   umumiy   samaradorlik   ko‘rsatkichlariga   ajratish   mumkin.   Bular   quyidagi
formulalar shaklida namoyon bo‘ladi: 
Ichki samaradorlik :
Bu yerda :
     S   ichki  = Ma qsadli sarflar
_________________
Xaqiqiy sarflar (3.1)
Maqsadli   sarflar   –   faoliyatini   amalga   oshirish   uchun   zarur   bo‘lgan
resurslarning minimal, normativ yoki rejaviy miqdori;
Haqiqiy   sarflar   –   faoliyatini   amalga   oshirishda   foydalanilgan   resurslarning
haqiqiy miqdori.
Tashqi samaradorlik .
    S   tashqi   = Haqiqiy sarflar
_________________
Ma qsadli sarflar (3.2)
Bu yerda: maqsadli natija – tarmoq bo‘yicha yaxshi natija yoki standart
xizmat ko‘rsatishni nazarda tutuvchi faoliyatning maqsadli natijasi.
Haqiqiy   natija   –   ishlab   chiqarish   korxonalarida   bajarilishi       natijasida   olingan
haqiqiy natijasi.
Umumiy samaradorlik:
S
umumiy =S
ichki ×S
tashqi        (3.3)
Agar:
79 S
n ≥1 bo‘lsa, faoliyat samarali
Agar: S
n ≤1 bo‘lsa, faoliyat samarasiz
Bizning   fikrimizcha ,   maqsadga   yo‘naltirilganlik   nuqtai   nazaridan
samaradorlik   ko‘rsatkichini   hisoblash   formulasi   aniq   maqsadga   qaratilgan,   ammo
ichki, tashqi va umumiy samaradorlik to‘g‘ri ,  aniq bo‘lishi lozimki, shu  h olda aniq
xizmat   ko‘rsatilayotgan   subyektlar   doirasida   samaradorlik   to‘g‘ri   maqsadga
muvofiq bo‘ladi. Ushbu   h olat inert-individual va asimptotik inert shaxssiz  xizmat
bilan   shug‘ullanuvchi   xo‘jalik   yur i tuvchilar   ishlab   chiqarish   faoliyati
xususiyatlariga   bog‘liq.   Shuning   uchun   ham   samara d orlikni   h isoblash   uchun
universal   ko‘rsatkichlarni   ishlab   chiqish   va   tahlil   etish   maqsadga   muvofiq   emas,
shu   bilan   birga,   yuqorida   taklif   etilgan   usullardan   eng   zarurini   tanlash   xizmat
ko‘rsatuvchi   korxonalar   faoliyati   manfaatlarini   ifodalaydi   hamda   xizmatlar
ko‘rsatilayotgan xo‘jalik sube’ktlari nuqtai nazaridan esa xizmatlar samaradorligini
baholash ularning faoliyati xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bunda ichki va maqsadli
(standart,   etalon,   optimal)   ma’lumotlarni   taq qosla sh   orqali   amalga   oshiriladi.
Umumiy samaradorlik ko‘rsatkichi esa  ko‘rsatiladigan xizmatlar bo‘yicha  ichki  va
tashqi   samaradorlik   ko‘rsatkichlaridan   iborat   bo‘ladi .   Ilgari   surilgan   takliflarni
to‘g‘riligi   shundaki,   inert-individual   ishlab   chiqarish   va   asimptotik   inert   shaxssiz
xizmatlar kategoriyasiga tegishli ishlab chiqarish   faoliyatining har biri o‘zlarining
individual   ma’lumotlari   asosida   sa m aradorlik   ko‘rsatkichini   korxona   miqyosida
ishlab chiqadi. Buni aniq misol asosida ham ko‘rib chiqish mumkin. Misol uchun:
shahar   klinik   shifoxonasi   a h oliga   tibbiy   xizmat   ko‘rsatadi,   uning   xizmati   inert-
individual xizmat kategoriyasiga kiradi.  Shifoxonaning xizmat faoliyatini quyidagi
yo‘nalishlarga ajratish mumkin.
1. Kasalxona bo‘limlari:  nevrologiya, terapiya, lor va bosh qalar.
2. Stansi ona r bo‘yicha:  yotib davolanish yoki kunduzgi davolash .
A h oliga   tibbiy   xizmat   ko‘rsatilayotgan   shahar   klin i k   kasalxonasining   yuqoridagi
xususiyatlaridan   kelib   chiqib,   uning   faoliyati   samaradorligini   b ahola sh   asosiy
maqsad i  - a h oliga tibbiy xizmat ko‘rsatishdan kelib chiqadi. Mazkur holatda ishlab
chiqarish   sube’ktlari   faoliyatining   asosiy   maqsadi   quyidagilar   bilan   belgilanadi:
ko‘rsatilayotgan   xizmat   hajmi   xizmatlar   uchun   sarf-xarajatlar   qiymati   va
ko‘rsatiladigan   xizmat   vaqti   miqdori.   Ko‘rinib   turibdiki,   ushbu   xizmat   faoliyati
o‘ziga   xos   ma’lumotlardan   faoydalanish   asosida   uning   faoliyati   samaradorligini
baholash mumkin. 
Shu bilan birgalikda ,  keltirilgan ma’lumotlardan faoydalangan  holda, klinik
kasalxonada   ichki,   tashqi   va   umumiy   samaradorlikni   quyidagi   formulalar   bilan
ifodalash mumkin:
80 Klinikaning   tashqi   samaradorligi   ko‘rsatkichi   quyidagi   formula   bilan
hisoblanadi:
Bu yerda: K
ks  – klinikaga kelgan kasallar soni;
T
ks  – k l inikadan tuzalib chiqqanlar soni
Klinikaning   ichki   samaradorligi   ko‘rsatkichi   quyidagi   faormula   bilan
hisoblanadi:
Bu yerda: T
sdq  – tibbiyot yordam standartlari bo‘yicha davolash 
qiymati tarifi;
S
o‘hq  – yillik statsionar davolashning haqiqiy qiymati.
Klinikaning umumiy samaradorligi ko‘rsatkichi:
S
um =S
t ×S
i  ,  (3.6).
Ushbu   formulada   umumiy   samaradorlik   ko‘rsatkichi   ichki   va   tashqi
samaradorlik ko‘rsatkichlari ko‘paytmasidan iborat. 
Bizning   fikrimizcha,   ishlab   chiqarish   faoliyati   bilan   shug‘ullanayottgan
subyektlar   samaradorligini   baholashda,   ularni   ichki,   tashqi   va   umumiy
samaradorligini   to‘laroq   ifodalaydigan   ma’lumotlardan   (statistik   materiallardan)
tanlash   asosida   foydalanish   maqsadga   muvofiq.   Shunday   qilib,   samaradorlik
ko‘rsatkichlari   bir   xilligini   e’tiborga   olib,   inert   individual   va   asimptotik   inert
shaxssiz   xizmat     kategoriyalarida   ichki,   tashqi   va   umumiy   samaradorlikni
hisoblash   uchun   zarur   bo‘lgan   ma’lumotlarni   quyidagi   tarzda   ifodalash   mumkin
(3.2.1-jadval). 
Yana   shuni   ta’kidlash   joizki,   ishlab   chiqarish   faoliyati   ichki   va   tashqi
samaradorlikni   ko‘rsatkichlarini   xisoblash   uchun   keltirilgan   ma’lumotlar,   xizmat
faoliyati   bo‘yicha   shug‘ullanayotgan   sube’ktlar   xo‘jalik   natijalarini   to‘liq   va
absolyut-aniq   ifodalaydi   degan   xulosani   qilmaydi.   Ularda   faqat   samaradorlik
ko‘rsatkichlarini xisoblashda foydalaniladigan manbalar (ma’lumotlar) keltirilgan.
Fikrimizcha,   ulardan   foydalanish     resurs-xarajat   yondashuvidan   foydalanishga
nisbatan   maqsadga   muvofiq   va   ishlab   chiqarish   korxonasi   samaradorligini
baholashda unumliroq bo‘ladi. 
3. 1-jadval
Inert individual va asimptotik inert kategoriyalarida ichki va tashqi
samaradorlikni hisoblash uchun zarur bo‘ladigan axborotlar *
K o‘ rsatkichlar
guruxlari Kiritilganlarni xisoblash ma’lumotlari
Ichki samaradorlik Tashqi samaradorlik
Ishlab chiqarish Yalpi sarflar Ishlab   chiqarish   (barcha   faoliyat
81 m ehnat  sarflari
kapital sarflar
materi a l sarflar
energiya sarflari
boshqa sarflar turlari   bo‘yicha   yalpi   ko‘shilgan
qiymat) ,r e n tabellik ,   foyda ,   tovar
aylanmasi
Marketing Marketing   uchun   sarflar ,sifatni
yaxshilashga   sarflar ,   marketing
kompleksi   uchun   sarflar,
jumladan:
- ba h o sifati uchun sarflar ;
- tovar siyosati uchun sarflar ;
-   imkoniyatni     oshirish   uchun
sarflar;
-   xizmatlar   muhitini   yaxshilash   va
ta’minlash uchun sarflar;
- ichki marketing uchun sarflar Iste ’ molchilarning   qoniqishi ,b ozor
ulushi ,
b ozorni   o ‘ sish   darajasi ,   ishlab
chiqarish   sifati ,
n arx siyosati natijasi ,
s oti sh  siyosati natijasi ,
ishlab chiqarish  vaqti ,
i mkoniyatni   oshirish   natijasi ,
i ste’molchilarning   bef arqlik
darajasi ,
i ste’molchilarni   axborotlar   bilan
ta’minlanganligi ,
s otish  h ajmi.
tashkiliy Xodimlar   malakasini   oshirish
uchun sarflar ,
t exnik   ta’minot   sarflari ,   ilmiy -
teknik yangiliklar uchun sarflar Xodimning   qoniqi shi,   boshqaruv
sifati ,   t exnik   ta’minot   darajasi ,
i lmiy-texnik yangiliklar natijasi.
  *Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
3.   1- jadvalda   keltirilgan   zaruriy   ma’lumotlarni   ishlab   chiqarish,   marketing
va tashkiliy yo‘nalishlar  bo‘yicha samaradorlik   ko‘rsatkichlarinimos ravishda uch
guruhga   ajratib   ko‘rsatish   mumkin.   Bizning   fikrimizcha,   keltirilgan   ma’lumotlar
xizmat   ko‘rsatuvchi   subyektlar   faoliyatini   uch   yo‘nalish   bo‘yicha,   ya’ni   ishlab
chiqarish,   marketing   va   tashkiliy   yo‘nalishlar   bo‘yicha   samaradorlikni   nafaqat
kompleks   baholash   mumkin,   balki   ishlab   chiqarish     faoliyatini   ichki   va   tashqi
muhit   nuqtai   nazaridan,     ya’ni   ishlab   chiqaruvchi,   iste’molchi   va   personal   nuqtai
nazardan   baholash   mumkin.   Shuningdek,   keltirilgan   ma’lumotlar   (ko‘rsatkichlar
guruhi)  ishlab chiqarish    faoliyati  bilan shug‘ullanuvchi  sube’ktlar  ham  iqtisodiy,
ham   ijtimoiy,   ham   ijtimoiy-iqtisodiy   samaradorlikni   baholashga   imkoniyat
yaratadi.
Quyida   keltirilgan   ko‘rsatkichlar   guruhlarini   to‘liqroq   qarab   chiqishga
harakat qilamiz.
Ishlab   chiqarish   ko‘rsatkichlari.   Ichki   ishlab   chiqarish   samaradorligi
ko‘rsatkichlari   ishlab   chiqarish   (xizmat   ko‘rsatish)   omillaridan   samarali
foydalanishni   ifodalaydi.   Ushbu   ko‘rsatkichlarni   hisoblash,   bir   vaqtning   o‘zida
ishlab   chiqaruvchi   va   xizmat   ko‘rsatuvchilarning   jami   omillardan   foydalanish
samaradorligini   baholash   uchun   hamda   uning     alohida   omillari,   ya’ni   mehnat,
natija,   moddiy   omillar   samaradorligini   baholash   uchun   foydalansa   bo‘ladi.   Yana
shuni   e’tirof   etish   joizki,   ishlab   chiqarish   omillarining   ichki   ishlab   chiqarish
82 samaradorligi   ko‘rsatkichlari   ham   qiymat,   ham   natural   ko‘rinishda   bo‘lishi
mumkin.
Tashqi   ishlab   chiqarish   samaradorligi   ko‘rsatkichlari   ishlab   chiqarish
faoliyati natijalari samaradorligini ifodalaydi. Oldingi guruh ko‘rsatkichlari singari
ushbu   ko‘rsatkichlar   ham   qiymat   (ya’ni   qo‘shilgan   qiymat,   foyda)   va   natural
(ishlab chiqarish yoki xizmat hajmi) ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Ishlab chiqarish
(xizmat   ko‘rsatish)   ichki   va   tashqi   samaradorligi   ko‘rsatkichini   hisoblash   orqali
olingan   natija   umumiy   ishlab   chiqarish   samaradorligi   ko‘rsatkichini   hisoblash
uchun   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Ichki   iщlab   chiqarish   samaradorligi   ishlab
chiqarishning   barcha   omillaridan   faoydalanishni   o‘zida   ifodalasa,   tashqi   ishlab
chiqarish samaradorligi esa ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi sube’kt
tomonidan   erkin   holda   tanlanadi   va   o‘z   faoliyati   natijasiga   tashqi   ta’sirni
o‘rganadi.
Marketing   ko‘rsatkichlari.   Marketing   samaradorligi   ko‘rsatkichlari
guruhining   zarurligi   xizmatlarning   o‘ziga   xos   xususiyatlari   bilan   tavsiflanadi.   Bu
xususiyatlar   inert-individual   va   asimptotik     inert   shaxssiz   xizmat   ko‘rsatishdagi
ishtiroki   jarayonida   xizmatlarning   geterogenligi   (xizmatlarning   sezilmasligi)
kabilarda   namoyon   bo‘ladi.   Marketing   ko‘rsatkichlari   guruhi   ko‘proq
iste’molchilarni   sube’ktiv   baholariga   va   ularni   ko‘rsatilayotgan   xizmatlarni   qabul
qilishi omillariga bog‘liq.
Tanlangan   ma’lumotlar   asosida   ichki   samaradorlikning   marketing
ko‘rsatkichlari   marketing   tadbirlariga   jami   sarflar   nisbatida   ham   yoki   marketing
kompleks elementlari bo‘yicha, ya’ni tovar narxi, sotish, imkoniyatini oshirish va
boshqa   elementlar   bo‘yicha   ham   hisoblanishi   mumkin.   Ichki     samaradorlikning
marketing ko‘rsatkichlari ma’lumotlari faqat qiymat ko‘rinishida hisoblanadi. Shu
bilan   birgalikda,   tashqi     samaradorlikning   marketing   ko‘rsatkichlarini   hisoblash
uchun  ma’lumotlar  sifat  tasnifiga  ega   (iste’molchilarning  qoniqishi,  xizmat  sifati,
raqobatbardoshligi   va   boshqalar)   va   indeks   yoki   koeffitsientda   ifodalanadi.   Ba’zi
hollarda   ushbu   ko‘rsatkichda   qiymat   ifodasi   ham   foydalaniladi   (masalan   sotish
hajmi).   O‘z   navbatida   samaradorlikning   marketing   ko‘rsatkichlarini   hisoblashdan
oldin xizmat ko‘rsatilayotgan subyektlarning ustuvor faoliyat yo‘nalishini va unga
mos ravishda marketing samaradorligining ichki va tashqi ko‘rsatkichlarini aniqlab
olish   zarur.   Umumiy     marketing   samaradorligi   ko‘rsatkichi     umumiy   ishlab
chiqarish samaradorligi ko‘rsatkichi kabi hisoblanadi. 
Tashkiliy   ko‘rsatkichlar.Ishlab   chiqarish     faoliyatining   samaradorligini
ushbu   ko‘rsatkichlar   guruhidan   foydalanish   zarurligi   dastlab   xizmatlarni   ishlab
chiqarish   (yaratish)   va   iste’mol   qilishda   personalni   o‘ziga   xos   ahamiyati   bilan
ifodalanadi.   Xizmat   ko‘rsatishning   interfaol   jarayoni   va   xizmatlarni   ularni
83 yaratuvchilar   bilan   uzviy   bog‘liqligi   inert-individual   va   asimptotik-inert   shaxssiz
xizmat   kategoriyalari   aniq   farqlanuvchi   xususiyatlardir.   Shu   sababli   tashkiliy
samaradorlik  ishlab  chiqarish  faoliyati  bilan  shug‘ullanuvchi    subyektlar  umumiy
samaradorligiga   sezilarli   ta’sir   ko‘rsatadi.   Tashkiliy   samaradorlik   ko‘rsatkichlari
oldin   ta’kidlangan   guruhlar   ko‘rsatkichlari   kabi   oldindan   aniqlangan
ma’lumotlarga asoslangan holda tuziladi va ichki samaradorlikni (masalan, xizmat
ko‘rsatishda   tashkiliy   va   texnik   ta’minot   sarflari)   hamda   tashqi   samaradorlikni
(xizmat   jarayonida   tashkiliy   va   texnologiyadan   foydalanishdan   olingan   samara,
boshqaruv sifati, ya’ni boshqaruv tizimining yalpi talabini boshqaruv jarayonining
barcha   bo‘g‘inlariga   mos   kelishi   darajasi)   hisoblash   imkonini   beradi.   Umumiy
tashkiliy samaradorlik ko‘rsatkichi ko‘proq ahamiyatga ega bo‘lgan ichki va tashqi
samaradorlik ko‘rsatkichlarini qo‘shish yo‘li bilan hisoblanadi.
Yuqorida   keltirilgan   fikrlardan   xulosa   qilishimiz   mumkinki,   tadqiq
etilayotgan   ishlab   chiqarish   faoliyatining   xususiyatlariga   bog‘liq   holda
samaradorlikni   baholash   ko‘rsatkichlari   har   xil   bo‘lishi   mumkin.  Bunda   bir   qator
holatlarni, zaruriy shartlarni alohida ta’kidlash lozim: 
Birinchidan,   yuqorida   keltirilgan   ma’lumotlardan   foydalanish
mikrodarajada   ko‘proq   natija   beradi,   chunki   mikrodarajada   ishlab   chiqarish
faoliyati natijalari va sarflari to‘g‘risida to‘liqroq axborotga ega bo‘lish imkoniyati
bor. 
Shuningdek   mikrodarajada,   tadqiq   etilayotgan   xizmat   ko‘rsatuvchi
faoliyatiga barcha omillarni ta’sir darajasini belgilash va aniqlash mumkin. Xizmat
sohasi   tarmog‘i   darajasida   ishlab   chiqarish   faoliyatini   samaradorligini   baholash
uchun yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni taqqoslashni ta’minlash zarur.
Ikkinchidan,   taklif   qilingan   kompleks   yondashuvni   mulk   shakllari   va
faoliyat yo‘nalishi turlicha bo‘lgan xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar samaradorligini
baholash   uchun   foydalanish   mumkin.   Ular   xususiy   tijorat   subyektlari,   notijorat
tashkilotlari   bo‘lishlari   mumkin.   Bir   so‘z   bilan   e’tirof   etganda   taklif   etilgan
kompleks   yondashuv   barcha   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar   (xizmat   sohasida)
faoliyatini baholash imkonini beradi. 
Uchinchidan,   taklif   qilinayotgan   kompleks   yondashuv   doirasida   ishlab
chiqarish  faoliyati samaradorligini hisoblashda haqiqiy va maqsadli ma’lumotlarni
taqqoslash   ishlab   chiqarishni   rejalashtirish   mauammosini   yechishni   talab   qiladi.
Hozirgi   vaqtda   bu   muammo   xizmat   ko‘rsatuvchi   korxonalar   uchun   o‘ta   dolzarb
muammo   hisoblanadi.   Bizning   fikrimizcha,   inert-individual   va   asimptotik-inert
shaxssiz   xizmat   kategoriyalarida   ishlab   chiqarish     faoliyati   samaradorligini
baholash  uchun ishlab chiqarishni  rejalashtirish  va standartlashtirishni  olib borish
yanada   ko‘proq   natija   berishi   mumkin.   Shuningdek,   ishlab   chiqarish   mezonlari
84 korxona   biznes   rejasini   (yoki   marketing   rejasi,   boshqa   firma   ichida   loyihalarni
amalga   oshirishda)   amalga   oshirish   samaradorligini   baholash   uchun   ham
foydalidir.
To‘rtinchidan,   inert   individual   va   asimptotik   inert   shaxssiz   xizmat
kategoriyalariga   tegishli   xizmat   ko‘rsatuvchi   xo‘jalik   yurituvchi   sube’ktlar
faoliyati   xususiyatlari   ishlab   chiqarish   faoliyati   samaradorligini   baholash
ko‘rsatkichlarini shakllantirish va tanlashda o‘ziga xos yondashuvni talab etadi. 
Beshinchidan,  xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik yurituvchi subyektning umumiy
samaradorligini   tasniflash   uchun   tadqiqotchi   tomonidan   umumiy   samaradorlik
ko‘rsatkichini hisoblash uchun mustaqil qarorni qabul qilishi kerak. Qabul qilingan
qaror   ishlab   chiqarish,   marketing   va   tashkiliy   umumiy   samaradorlik
ko‘rsatkichlarini o‘rtacha miqdorini hisoblashni ham imkonini berishi lozim. 
Yuqorida   e’tirof   etilgan   holatlar   samaradorlikni     baholashning   metodik
asosini   va   asimptotik-inert   shaxssiz   xizmat   kategoriyalaridagi   ishlab   chiqarish
faoliyati   samaradorligini   baholash   jarayoni   chizmasini     ishlab   chiqish   imkonini
beradi. 
Ammo ushbu chizmani ishlab chiqishdan oldin ishlab chiqarish   faoliyatini
shunday   turlarini   ajratib   olish   zarurki,   ular   V.Baumolning   ta’kidlagan   xizmat
kategoriyalariga   tegishli   bo‘lsin.   Shuning   uchun   ham   tadqiqotning   bu   bosqichida
V.Baumol yondashuvi doirasida ishlab chiqarish  faoliyati ko‘rinishlarining tasnifi
ishlab   chiqildi,   chunki   hozirgi   vaqtda   amal   qilayotgan   ishlab   chiqarish     faoliyati
turlarini V.Baumolning aniq kategoriyalari bilan bog‘liqlikda talqin qilish ma’lum
qiyinchiliklarni   vujudga   keltiradi.   Bizning   fikrimizcha,   bunday   tasnifni
shakllantirish amal  qilayotgan  faoliyat  (xizmat  sohalari)  tasnifi  asosida  bo‘lmog‘i
lozim,   chunki   u   ishlab   chiqarish     faoliyatida   xo‘jalik   yuritishning   barcha
yo‘nalishlarini qamrab olishi bilan tavsiflanadi. Ammo u o‘ziga xos qiyinchilik va
murakkablikka ega. 
Bizga   ma’lumki,   ishlab   chiqarish     faoliyati   doimiy   ravishda   rivojlanib
bormoqda,   uning   safati   va   miqdoriy   tarkibi   kengayib   bormoqda.   Ammo   hozirgi
zamon   iqtisodiy   adabiyotlarida   yagona   mezon   asosida   xizmatlarni   tasniflash
berilmagan   hamda   jahon   miqyosida   iqtisodiy   faoliyat   ko‘rinishlarining   umumiy
tasnifi ham ishlab chiqilmagan. Lekin, ba’zi bir xorijiy manbalarda ijtimoiy takror
ishlab chiqarish tarmoqlarni tarkiblashtirish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar mavjud
(masalan,   MSOK/ISIK).   Shuningdek   Yevropa   Ittifoqida   xizmat   sohasini   statistik
tasniflar   bo‘yicha   (ya’ni   KDEC/NASE)   quyidagi   tarmoqlarga   ajratilgan:
ishbilarmonlik   xizmatlari,   qurilish   va   injiniring   xizmatlari,   atrof-muhitni   ximoya
qilish xizmatlari, sug‘urta xizmatlari (ba’zi hollarda sug‘urta xizmatlari moliyaviy
xizmatlarga   kiritiladi),   moliyaviy   xizmatlar,   turizm   va   sayyohlik   xizmatlari,   dam
85 olishni  tashkil  qilish bo‘yicha xizmatlar, transport xizmatlari va boshqa xizmatlar
(70, 62-63).
Hozirgi   vaqtda   O‘zbekiston   statistika   qo‘mitasi   iqtisodiyot   tarmoqlarini
statistika   bo‘yicha   tasniflashni   1976   yilda   kiritilgan   xalq   xo‘jaliklarini
tarmoqlarining   umumittifoq   klassifikatori   bo‘yicha   olib   borilmoqda.   Ammo   2000
yillarning  boshlarida unga  bir  qator  o‘zgarishlar  kiritilgan. Lekin, bu  o‘zgarishlar
xalq xo‘jaliklarining bir sektori doirasida sezilarli, prinsipial xarakterga ega emas.
Xalq   xo‘jaligi   tarmoqlarining   Umumittifoq   klassifikatori   (XXTUK)   va   (ISIK)
klassifikatori     o‘rtasida   alohida   tarmoqlar   faoliyati   bo‘yicha   bir-biridan   farq
qiladigan jihatlari mavjud.
Masalan,   XXTUK   bo‘yicha   suv   gaz,   issiqlik   ta’minoti,   kommunal
xo‘jaliklari   xizmatlariga   kiritilgan.   ISIC   bo‘yicha   esa   ular   «Sanoat»   bo‘limiga
kiritilgan   yoki     shaxsiy   buyumlarini   ta’mirlash,   kir   yuvish   va   kimyoviy   tozalash,
individual   buyurtmalar   bo‘yicha   buyumlar   ishlab   chiqarish   XXTUK   bo‘yicha
sanoat   bo‘limiga   kiritilgan,   ISIC   bo‘yicha   esa   ular   xizmat   turlari   sifatida   e’tirof
etilgan.   Bu   hol   esa   o‘z   navbatida,   xizmatlar   sohasidagi   iqtisodiy   samaradorlik
ko‘rsatkichini   xalqaro   statistikadagi   ko‘rsatkichlar   bilan   to‘g‘ridan-to‘g‘ri
taqqoslash   imkonini   bermaydi.   Hozirgi   vaqtda   O‘zbekistonda   iqtisodiy   faoliyatni
tasniflash   uchun   iqtisodiy   faoliyat   turlari   klassifikatoridan   (O‘z.I.F.I.K)
foydalaniladi.   Ushbu   klassifikator   o‘z   ichiga   17   bo‘limni   qamrab   oladi.   Ulardan
quyidagilarni ishlab chiqarish    faoliyati turlariga kiritish mumkin:
1. Elektr energiyasini, gaz,  suvni ishlab chiqarish va taqsimlash;
2. Ulgurji va chakana savdo, avtotransport vositalarini ta’mirlash, maishiy xizmat va
shaxsiy buyumlarni ta’mirlash;
3. Mexmonxonalar va restoranlar;
4. Transport va aloqa;
5. Moliyaviy faoliyat;
6. Ko‘chmas mulk, ijara operatsiyalarini ko‘rsatish bo‘yicha xizmatlar;
7. Davlat boshqaruvi va xarbiy xavfsizlikni ta’minlash, majburiy sotsial ta’minot;
8. Maorif;
9. Sog‘liqni saqlash, ijtimoiy xizmatlarni ko‘rsatish;
10. Boshqa kommunal, ijtimoiy va shaxsiy xizmatlarni ko‘rsatish;
11. Uy xo‘jaligini yuritish bo‘yicha xizmatlarni ko‘rsatish;
12. Favqulotda xolatlar tashkilotlari xizmatlari;
A mmo   shuni   e’tirof   etish   lozimki,   O‘z.I.F.I.K   da   ishlab   chiqarish   faoliyati
turlari   tasn i f ini   ilmiy   jihatdan   tadqiq   etishni   murakkablashtiradigan   bir   qator
jihatla r i mavjud. 
86 Birinchidan:   O‘z.I.F.I.Kda milliy iqtisodiyot  tarmoqlarini  guru h larida  aniq
mezonlar keltirilmagan. Xususa n , boshqa k o mmunal   ijtimoiy  va shaxsiy xizmatlar
bo‘limida   bir   qator   faoliyat   turlari ,   ya’ni   oqova   suvlarni   chiqarish,   ijtimoiy
tashkilotlar   faoliyati,   dam   olishni   tashkil   etish   bo‘yicha   faoliyat,   madaniyat   va
sport, personal xizmatlar ko‘rsatish (yuvish, kimyoviy tozalash, sartaroshlik va h.z)
kiritilgan.   Ammo   ularni   o‘z   faol iyat   xususiyatlarida n   kelib   chiqqan   holda   aniq
chegaraviy mezonlarini keltirish maqsadga muvofiq.  Bunda  u ni boshqarish, tashkil
etish, koordinatsiyalash faoliyati ni  inobatga olish maqsadga muvofiq. 
Ikkinchidan,   ba’zi   bo‘limlari   esa   o‘zida   qamro v   ko‘lami   keng   bo‘lgan
faoliyat   turlarini   birlashtirgan.   Xususan ,   ulgurji   va   chakana   savdo,   avtotransport
vositalarini ta’mirlash bo‘limida ishlab chiqarish faoliyati bir-biridan farq qiluvchi
bir qator faoliyat turlari birlashtirilgan.
O‘z.I.F.I.K   da gi   bunday   xususiyatlar   ishlab   chiqarish     faoliyatini   tasniflash
bo‘yicha   foydalanishga   noloyiq   ekan l igidan   dalolat   b eradiki ,o qibatda   ushbu
faoliyat   samaradorligini   tahlil   etish   murakkablashadi   h amda   ishlab   chiqarish
faoliyatini   tasniflash   bo‘yicha   maxsus   ilmiy   tadqiqotni   olib   borishni   zarur   qilib
qo‘yadi. 
2001 yilda AQShda joriy etilgan Shimoliy Amerika sanoat klassifikator i  (NAICS)
ISIC k lassifikatoridan   farqli   iqtisodiyot   sektorlarini   kengayganligini   e’tirof   etadi.
Shimoliy   Amerika   tarmoqlari   klassifikatsiyasi   tizimi   (NAICS)   Kanada,   Meksika,
AQSh statistik   agentliklari   bilan   h amkorli gi da tuzilgan  bo‘lib,  u 60  yil  davomida
amal   qilgan   standart   tarmoq   klassifikatorida n   (ISIC)     tubdan   farq   qiladi.   NAICS
keyingi   o‘n   yillarda   paydo   bo‘lgan   b ir   qator   yangi   ishlab   chiqarish     xizmatlarini
qamrab   oladi   hamda   ishlab   chiqarish     tarmoqlarini   qaytadan   tasnif lab,   uni
«yordamchi   tarkib»   deb   e’tirof   etadi.   «Yordamchi   tarkib»   ishlab   chiqarish
tarkibiga   kirgan   holda,   ularga   ma’lum   xizmatlarni   ko‘rsatadi   (misol   uchun,
buxgalteriya   h isobi   uchun   xizmatlar,   umumovqatlanish   xizmatlari)     NAICS
bo‘yicha   jami   358   ta   tarmoq   e’tirof   etilgan   va   unda   h ar   bir   tarmoqning   ochiq
mazmun - mo h iyati ,  vazifalari keltirilgan. Shunday qilib NAICS da ISIC dan farqli,
birinchidan,   xizmat   sohalari   chegaralari   keltirilgan   va   uning   tarkibiga   yangi
tarmoqlar kiritilgan, ikkinchidan, xizmatlarning har bir tarmog‘i bo‘yicha mazmuni
qaysi sohaga (qishloq xo‘jaligi ,  sanoat, sof xizmat) kirishi ifodalangan. 
NAICS   statistik   klassifikatori   bo‘yicha   20   ta   tarmoq   turi   belgilangan,
ulardan 10 tasi xizmat sohasiga tegishli (3 ilova).  Bizning   fikrimiz ch a ,
klassifikator   tarmoqlar   bo‘yicha   (xizmatlar   bo‘yicha   ham)   qamrab   olgan.
Iqtisodiyotning   bir   tarmoq   va   so h alarida   iqtisodiy   faoliyat   natijalarini
(samaradorligi) to‘liq va aniq baholash imkonini beradi. 
87 Ishlab   chiqarish     faoliyati   turlarining   bunday   o‘zaro   taqsimlanishi   uning
barcha   jihatlari,   xususiyatlarini   qamrab   olmasligi   mumkin,   ammo   bizning
fikrimizcha, bunday taqsimot  amaldagi axborot metodologiya bazani faoliyat olib
borayotgan xizmat sohasi  korxonalarini xizmatlar   bozorida samarali faoliyat olib
borishlari   uchun   muhim   axamiyat   kasb   etadi.   Taklif   etilayotgan   klassifikator
(tasnif)   ishlab   chiqarish     faoliyatining   resurs-xarajat   yondashuvida
foydalanilayotgan   turlarida   samaradorlikni   hisoblashni   osonlashtiradi.   Bunday
xizmat   turlarini   inert   individual   xizmatlarning   yuqori   malakali   mutaxassislarni
tayyorlash,   boshqaruv   faoliyati,   ma’muriy   faoliyat,   maorif,   sog‘liqni   saqlash   va
ijtimoiy   ko‘mak,   dam   olishni   tashkil   etish   bo‘yicha   xizmatlar,   individual
xarakterdagi xizmatlar, davlat boshqaruvi kabi turlari kiradi. 
Ishlab   chiqarilgan   klassifikator   inert-individual   xizmat   kategoriyalarida
faoliyat   samaradorligini   baholash   chizmasini   ishlab   chiqishga   imkoniyat   yaratadi
(3. 3 - rasm).
3.3-rasm .   Progressiv   komponent   past   hissasi   bilan   inert   individual   va   asimptotik
inert   shaxssiz   xizmat   kategoriyalari   uchun   ishlab   chiqarish     faoliyati
samaradorligini baholash jarayoni chizmasi.
Izoh: Muallif tomonidan tuzilgan.
3.3-rasmdan   ko‘rinib   turibdiki,   mazkur   tadqiqotda   ishlab   chiqilgan
asoslardan   faoydalanish,   birinchidan,   ishlab   chiqarish     faoliyati   turlari   ta’sirida,
ikkinchidan, samaradorlik ko‘rsatkichlarini hisoblash uchun dastlabki ma’lumotlar
ro‘yxati, uchinchidan, ishlab chiqarish  faoliyati samaradorligini baholash jarayoni
chizmasi   progressiv   komponent   past   hissasi   bilan   inert   individual   va   asimptotik
inert   shaxssiz   xizmat   kategoriyalari   xo‘jalik   sube’ktlari   faoliyati   kategoriyalari
faoliyati samaradorligini to‘liq va adekvat baholash imkonini yuzaga keltiradi. 
88   Taklif   etilayotgan   chizma   inert-individual   va   asimptotik   inert   shaxssiz
xizmat kategoriyalari ishlab chiqarishfaoliyati samaradorligini baholash jarayonida
mazkur   dissertatsiya   tadqiqotida   e’tirof   etilgan   amaldagi   klassifikatoriga
asoslanadi   hamda   uning   asosida   samaradorlik   ko‘rsatkichini   hisoblash   uchun
quyidagi operatsiyalarni bajarish imkonini beradi:
1. Tekshirilayotgan   ishlab   chiqarish   sohasining   inert   individual   yoki
asimptotik inert shaxssiz xizmat kategoriyalariga kirishini belgilaydi;
2. Ko‘rib   chiqilayotgan   ishlab   chiqarish     faoliyati   turini   muhim   jihatlarini
belgilaydi; 
3. Xizmat   ko‘rsatuvchi   subyekt   faoliyatining   muhim   jihatlari   va
xususiyatlaridan   kelib   chiqqan   holda,   samaradorlikni   baholash   ko‘rsatkichlari
bo‘yicha dastlabki ma’lumotlarni shakillantiradi;
4. Zarur bo‘lgan ma’lumotlar bazasini yaratishga imkon beradi;
5. Ko‘rsatkichlarni hisoblash va tahlil qilishga sharoit yaratadi;
6. Faoliyat   samaradorligini   oshirish   bo‘yicha   tartiblar   ishlab   chiqiladi   va
amalga oshiriladi;
7. Doimiy   ravishda   k o‘ rsatkichlarni   qayta   ko‘rib   chiqish   imkonini   beradi
(zarur holatlarda ko‘rsatkichlarini korrektirovkalash imkonini beradi).
Bizning   fikrimizcha,   hozirgi   vaqtda   ishlab   chiqarish   va   ishlab   chiqarish
sohasini   rivojlantirishda     muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lgan   konseptual
yo‘nalishlaridan   biri   -   ilmiy-   texnika   taraqqiyotidir.   Chunki,   ilmiy-texnika
taraqqiyoti, bir tomondan ko‘rsatiladigan xizmatlarni takomillashtirsa, uning sifati
va   xizmatlar   assortimentini   ko‘paytirsa,   ikkinchi   tomondan,   unga   bo‘lgan
ehtiyojlarni   qondirish   imkoniyatini   yanada   oshiradi.   Masalan,   tibbiy   xizmatda
texnika   va   texnologiyalarni   rivojlanib   borishi   bilan,   ushbu     sohani   fizika,   kimyo,
mexanika va boshqa tabiiy fanlar  bilan uzviy bog‘liqligi  tobora ko‘chayib hamda
uning   sifati   va   samaradorligi   oshib   bormoqda.   Keyingi   vaqtlarda   tibbiyot
tashkilotlarida   lazer,   kompyuter   texnologiyalarini   qo‘llanilishi   ushbu   sohani
takomillashib   borayotganligidan   dalolat   beradi.   Demak,   ilmiy-texnika   taraqqiyoti
yutuqlarini   ishlab   chiqarish   va   ishlab   chiqarish     sohasiga   qo‘llashga   e’tiborni
qaratishimizni yanada ko‘chaytirish maqsadga muvofiqdir. 
Ilmiy-texnika taraqqiyoti   yutuqlarini xizmat sohasiga qo‘llash orqali ushbu
sohada ixtisoslashtirishni yanada chuqurlashtirish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Fan-
texnika  yutuqlarini  tibbiyotga  qo‘llash  orqali   tibbiy  xizmatlarining  yangi  turlarini
paydo bo‘lishi   va rivojlanishi   ta’minlanadi.  Bu  jarayon ishlab  chiqarish  va  ishlab
chiqarish     sohasining   boshqa   tarmoqlarida   ham   kuzatilmoqda.   Yana   shuni   e’tirof
etish lozimki, xizmatlarni ko‘rsatishda (ishlab chiqishda) yangi texnologiyalarni va
texnika yutuqlarini qo‘llash natijasida yangi mutaxasisliklar (kasblar) paydo bo‘la
89 boshlaydi. Demak, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini xizmat sohasiga qo‘llash va
ulardan   foydalanish   ushbu   tarmoqda   aholi   bandligini   oshib   borishiga   ham   sabab
bo‘ladi.
Ishlab   chiqarish   sohasida   ixtisoslashuvning   ikki   turini   ajratib   ko‘rsatish
mumkin.   Ulardan   birinchisi,   shu   sohada   ishlaydigan   ishlovchilarni   xizmat
ko‘rsatishning   bir   operatsiyasini   bajarishi   bo‘yicha   ixsoslashuvidir.
Ixsoslashuvning   bu   turi   asosan   ko‘rsatiladigan   xizmatlar   sarfini   oshirishga
yo‘naltiriladi.   Ixsoslashuvning   ikkinchi   turi   esa   xizmatlar   assortimentini
kengaytirishga   yo‘naltiriladi.   Ushbu   yo‘nalish   bevosita   fan-texnika   taraqqiyoti
yutuqlarini   xizmat   sohasiga   qo‘llash   bilan   uzviy   bog‘liqdir.   Bu   holat   ob’ektiv
ijtimoiy-iqtisodiy jarayondir.
Ixtisoslashuvning   rivojlanib   borishi     ishlab   chiqarish     sohasida   mehnat
sig‘imini   pasaytiruvchi   muhim   vosita   hisoblanadi.   Xizmat   sohasida   aholi
bandligining   oshib   borishi,   ularni   ixtisoslashuvini   talab   etadi,   ammo   xizmatlar
ko‘rsatish   jarayonida   ishlovchilar   mehnat   sig‘imini   talab   etmaydi,   balki
ixsoslashuv   ta’siri   natijasida   xizmat   turlarini   yaratish   jarayonida   sarflanadigan
yalpi   mehnat   sarflarni   (jonli   va   buyumlashgan)   pasayishiga   olib   keladi.   Demak,
bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish   sohasida  fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini
qo‘llash   orqali   ixsoslashuvni   ko‘chaytirish   zarur.   Chunki,   hozirgi   kunda   amalga
oshirilayotgan   islohotlar   sohaning   makroiqtisodiy   ahamiyatini   yanada   oshirib
yuboradi. 
Xizmatlar yaratish jarayonini intensivlashtirish ham muhim ahamiyatga ega.
Ushbu   jarayon   xizmatlarni   yaratishda   yangi   takomillashgan   va   samarali
texnologiyalardan   foydalanishni   zarur   etadi.   Bu   hol   esa,   nafaqat   ishlab
chiqarishning   (xizmatlar   yaratishning)   moddiy   buyumlashgan   omilidan
foydalanishni   kengaytiradi,   balki,   ularni   sifatini   ham   oshirib   boradi.   Shuningdek,
ishlab chiqarish sohasida xo‘jalik yuritish uslublarini ham takomillashtirib boradi.
Aholini   xizmatlarga   ehtiyojlarini   tobora   to‘liqroq   qondirib   borish,   ularni   yaratish
uchun   moddiy,   mehnat   va   moliyaviy   resurslarga   talab   xajmini   oshib   borishiga
sabab bo‘ladi. Ammo, resurslar birmuncha cheklangandir. Shuning uchun, sohada
ishlab   chiqarish   natijalariga   erishish   faqat   ilg‘or   texnika   va   texnologiyalarni
qo‘llash,   mehnatni   tashkil   etishni   yaxshilash   va   sohada   band   bo‘lgan   xodimlar
malakasini   oshirish   orqali   erishiladi.   Hozirgi   vaqtda   xizmat   sohasida   tub
o‘zgarishlar   ro‘y   bermoqda,   xususan,   turli   mashinalar,   texnika-texnologiyalar
xizmat ko‘rsatishning ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Bizning fikrimizcha, bu
jarayon   ishlab   chiqarish     sohasini   rivojlanib   borishining   o‘ziga   xos   xususiyatidir.
Mashina   va   mexanizmlarni   tobora   takomillashtirilishi,   sohada   band   bo‘lganlarni
90 malakasini uzluksiz oshirib borishni talab etadi. Aks holda, soha xodimlari zamon
talabi darajasidagi xizmatlarni ko‘rsata olishmaydi.  
Ishlab   chiqarish   korxonalarining   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlanishini
jadallashtirish muammolarini hal etish iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonini
ishlab   chiqarish   sohasida   faoliyat   samaradorligini   oshirish   asosida   amalga
oshiriladi.   Shunga   bog‘liq   holda   hal   qilinayotgan   masalalarni   ilmiy   asoslaydigan
fikrlar   va   tavsiyalarning   ahamiyati   ortadi.   Mehnat   unumdorligining   usishi,   ishlab
chiqarish   jarayonida   mehnat   mazmunidagi   chuqur   o‘zgarishlar,   sohaning
modernizatsiyalashda   qo‘l   mehnatining   sezilarli   kamayishi   va   inson   omiliga
yangicha   yondashuv   masalalarini   o‘z   ichiga   olgan   iqtisodiy   samaradorlikni
oshirish bo‘yicha strategiya va taktikani ishlab chiqish muammolarini o‘rganuvchi
ilmiy tadqiqotlar ayniqsa muhimdir. 
Bizning fikrimizcha, ishlab chiqarish korxonalarini rivojlanishi uchun ularda
mehnat   sharoitini   yaxshilashga   e’tiborni   qaratish   zarurdir.   Chunki   mazkur
jarayonda   sohada   band   bo‘lgan   har   bir   xodim   o‘zining   ishlab   chiqarish
imkoniyatlarini   maksimal   darajada   namoyon   etadi.   Shuning   uchun   har   bir   ishlab
chiqarish   korxonalari   miqyosida   ishchi   kuchi   sifati   va   uni   rag‘batlantirishning
tashkiliy-iqtisodiy modelini yaratish lozimdir. 
Ishlab   chiqarish   korxonalari   rivojlanishi   uchun     maqbul   bo‘lgan   modelni
ishlab   chiqishda   jamiyatda   ro‘y   berayotgan   jarayonlarga   operativ   tarzda
moslashishni   talab   etuvchi   uslubiy   yondashuv   asos   qilib   olingan   hamda   unda
ragbatlantirish mexanizmini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Mazkur   rag’batlantirish   mexanizmi   korxonalar   faoliyatining   yangi
tendensiyalari   va   ustuvor   yo‘nalishlarini   qamrab   oladi   hamda   ko‘rsatilayotgan
xizmatlarni   yaratishda   ularning   raqobatbardoshligini   ta’minlaydi.   Bizning
fikrimizcha,   ishlab   chiqarish   korxonalarida   ishchi   kuchi   sifatini   rivojlantirish
strategiyasiga   e’tiborni   qaratmaslik   kadrlar   tarkibi   muammosini   keltirib  chiqaradi
va  sohada nobarqarorlikni yuzaga keltiradi. 
Ishlab chiqarish rivojlantirishda   muhim ahamiyatga ega bo‘lgan konseptual
yo‘nalishlardan biri bu ishlab chiqarish sohasida malakali kadrlar bilan ta’minlash
muammosidir,   uning   yechimida   quyidagilar   asosiy   strategik   vazifa   bo‘lib
hisoblanadi:
- mehnat jamoalarining ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini ta’minlash;
-   ishlovchilarni     doimiy   ravishda   kasbiy   mahorati   va   ko‘nikmalarini
oshirish;
- inson kapitalini innovatsion rivojlanishini ta’minlash .
Birinchi strategik vazifa  ishlab chiqarish korxonalarida ishlovchi xodimlarni
zarur   bo‘lgan   ijtimoiy   kafolatlar   va   ijtimoiy-iqtisodiy   barqarorlikni   ta’minlashni
91 ko‘zda tutadi. Bunda kafolatlangan ish haqi ishchi kuchini takror ishlab chiqarishni
ta’minlaydi,   ularni   shaxsiy   va   ijtimoiy   ehtiyojlarini   to‘liqroq   qondirilishi   nazarda
tutiladi. 
Ikkinchi strategik vazifa esa ishlovchilarni kasbiy mahoratini shakllanishi va
rivojlanishi   uchun   sharoit   yaratishni   ko‘zda   tutadi.   Mazkur   yo‘nalishda   asosiy
e’tibor kadrlar kasbiy yo‘naltirilganligiga, ularni tanlashga, kadrlarni tayyorlash va
qayta tayyorlashga e’tibor qaratiladi.
Uchinchi strategik vazifa jahon standartlariga mos keluvchi raqobatbardosh
mahsulotlar,   xizmatlar   ko‘rsatishni   tashkil   etuvchi   intelektual   salohiyatga   ega
xodimlarni   shakllantirish   uchun   innovatsiyalarni   zarurat   etadi.   Aks   holda,
to‘yingan   bozor   sharoitida   xizmatlar   bozoriga   kirib   borishning   imkoniyati
bo‘lmaydi. 
Hozirgi   kunda   iqtisodiyotimizni   modernizatsiyalash   jarayonida   ishlab
chiqarish   korxonalari   faoliyatini   yanada   rivojlantirish   uchun   sohada   mutaxassis-
kadrlarga talabni aniqlash asosida ularni zamonaviy kasblarga tayyorlash va qayta
tayyorlash   tizimini   takomillashtirishga   e’tiborni   qaratish   muhim   ahamiyatga   ega.
Chunki   yuqori   texnika   va   texnologiyalarni   sohaning   rivojlanib   borayotgan
tarmoqlarida   keng   joriy   etish,   yuqori   malakali   kadrlarga   ishlab   chiqarish   sifatini
oshirish   bo‘yicha   o‘z   vazifalarini   bajarishlari     uchun   katta   talablarni   qo‘yadi.   Bu
esa korxona va tarmoq doirasida zarur bo‘lgan barcha kategoriyadagi kadrlar bilan
ta’minlash strategiyasini ishlab chiqishni va amalga oshirishni zarurat etadi. 
Bizning   fikrimizcha,   ishlab   chiqarish   sohasida   malakali   kadrlar   tayyorlash
bilan bog‘liq tadbirlar quyidagilardan iborat bo‘lishi kerak:
                  -  sohada    malaka   oshirish   jarayonining  uzluksizligini   ta’minlash-     har  bir
xodim o‘z malakasini  oshirish orqali  o‘z imkoniyatlarini  to‘liqroq namoyon etadi
hamda bajaradigan xizmatlarni sifati va samaradorligi ortib boradi;
                  -  xodimlarning    ishlab  chiqarish   va  ishlab  chiqarish  ko‘rsatish   jarayonida
ularning bajaradigan mehnatini maqsadga yo‘naltirilganligini ta’minlashga erishish
uchun   ishlab   chiqarishni   tashkil   etishga,   kompyuterlashtirishga,   rejalashtirish   va
xizmat ko‘rsatishning boshqa masalalarini yo‘lga qo‘yishga, kasbiy ko‘nikmalarni
shakllantirishga e’tibor berish kerak;            
- ishchi va xizmatchilarni ikkinchi yoki o‘rindosh kasb-hunarga o‘rgatishni
tashkil   etish.   Bunda   ishlab   chiqarish   sohasida   band   bo‘lgan   xodimlar   bir   necha
mutaxassislikka ixtisoslashib, xizmatlar bozori konyukturasiga tez moslashadi; 
-   o‘rta   maxsus   va   oliy   ma’lumotli   mutaxassislarni   xizmatlar   bozoridagi
yangi xizmat turlari bo‘yicha ixtisoslashuvi uchun ularni qayta tayyorlash. 
Bozor   munosabatlari   rivojlanishi   sharoitida   ishlab   chiqarish   korxonalarini
ratsional   joylashuvini   ta’minlash   ishlab   chiqarish   sohasi   tarmoqlarida   samarali
92 rivojlanishning   muhim   shartlaridan   biri   hisoblanadi.   Bu   jarayon   bir   qator
masalalarni,   ya’ni   tarmoq   uchun   yo‘naltiriladigan   moddiy,   moliyaviy,   mehnat   va
boshqa resurslardan foydalanishni ta’minlashga olib keladi. Ammo, ko‘p hollarda,
ilmiy   tahlillarda,   adabiyotlarda,   boshqaruv   organlarining   qarorlarida     alohida
xizmat   ko‘rsatuvchi   korxona   va   tashkilotlarning   iqtisodiy   samaradorligiga,
ularning ratsional joylashuviga (ya’ni, xizmatlarni yaratishda mehnat unumdorligi,
rentabellik   va   boshqa   ko‘rsatkichlarda)   ko‘proq   e’tibor   beriladi.   Shuningdek,
iste’molchilarga   qulay   sharoit   yaratishga,   ularning   bo‘sh   vaqtlarini   oshirishga
hamda   hudud   miqyosida   ishlab   chiqarish   korxonalarini   joylashtirish   va
rivojlantirish masalalariga ham kam e’tibor berilgan. 
Shuning   uchun   ham,   bizning   fikrimizcha,   makroiqtisodiyot   miqyosida
xizmat   ko‘rsatuvchi   korxona   va   tashkilotlarni   maqsadga   muvofiq   holda   ratsional
joylashtirish   bo‘yicha   ilmiy   tahlillar   va   tavsiyalar   orkali   sohadagi   barcha
muammolarni   qamrab   olishga   alohida   e’tibor   qaratish   lozim.   Bu   ishlab   chiqarish
sohasini   rivojlantirishdagi   konseptual   yo‘nalish   makroiqtisodiyot   darajasida
iqtisodiy   rivojlanish   bosqichiga   mos   tegishli   xulosa   va   takliflar   ishlab   chiqishni
nazarda tutadi. 
Makroiqtisodiyot   darajasida   ishlab   chiqarish   korxonalarini   ratsional
joylashuvida   asosiy   e’tiborni   yirik   hududiy   markazlarning     ijtimoiy   jarayonlarini
inobatga   olgan   holda,   kompleks   tarmoqlar   tizimini   tashkil   etish   va   joylashtirish
muhim ahamiyatga ega.
Makrohududiy   joylashtirishning   ikkinchi   darajasi   sifatida   tuman   miqyosida
ishlab   chiqarish   tarmoqlarini   ratsional   joylashuvini   tashkil   etishga   e’tibor   berish
kerak.   Bunda   qishloq   va   shahar   o‘rtasidagi   tafovutni   bartaraf   etishga   qaratilgan
ijtimoiy siyosatning roliga alohida e’tibor berish zarur.
III BOB BO‘YICHA XULOSA
Bugungi kunda respublikamizda ishlab chiqarish korxonalarida shakllangan
tashkiliy-iqtisodiy   mexanizm   ularning   faoliyatini   to‘laqonli   nazorat   qilish   va
boshqarishni   tashkil   eta   olish   imkoniyatiga   ega   emas.   Shuning   uchun   ham   ishlab
chiqarish ning  tashkiliy tarkibini optimallashtirish muhim ahamiyatga ega.
Samarqand viloyatida ishlab chiqarish korxonalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi
maxsus tashkiliy tuzilmani shakllantirish kerak.
Bizning   fikrimizcha,   xorijiy   mamlakatlar   ishlab   chiqarishning   tashkiliy
tuzilishi   tuzilmasining   tadqiqoti   orqali   respublikamizda   ishlab   chiqarishning
tashkiliy tuzilmasini quyidagicha tasniflashimiz mumkin:
–   amal qilish mexanizmlari bo‘yicha;
93 –   mulk   shakli   bo‘yicha   (xususiy,   kooperativ(jamoa),   davlat,   ijtimoiy,
xorijiy);
Ko‘ pchil i k  xorijiy iqtisodchi   o limlar ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilishini
uning   tarmoq   belgilari   va   rivojlanish   nuqtai   nazaridan   tas nif lashni   taklif
etisha dilar.B izning   fikrimiz ch a ,   uni   tashkiliy-iqtisodiy   nuqtai   nazardan   tasniflash
maqsadga muvofiqdir.
Bunday holda quyidagilarni alo h ida ajratib ko‘rsatish  zarur:
–   axborot-t ijorat;
–   iqtisodiy-huquqiy infratuzilma;
–   moliyaviy-kredit infratuzilmasi ;
–   savdo, vosita chi lik infratuzilmasi.
Bizning   fikrimizcha,   hozirgi   vaqtda   ishlab   chiqarish   korxonalari
assotsiatsiyasini   tashkil   ular   samaradorligini   ta’minlovchi   muhim   tashkiliy   tarkib
hisoblanadi. Uning tarkibiga   mukammal mahsulot ishlab chiqarishni   tashkil qilish
mumkin bo‘ladi.  
Bizning   fikrimizcha,   hududiy   darajada   ishlab   chiqarishni   rivojlantirish
davlat dasturini amalga oshirish bo‘yicha axborot ta’minotini shakllantirish zarur.
Bunga   ko‘ra,   viloyatda   faoliyat   yurituvchi   ishlab   chiqarish   subyektlari   uchun
quyidagi tadbirlarni amalga oshirishda ma’lumotlar banki muhim rol o‘ynaydi:
-   viloyat   aholisiga,   korxonalarga,   tadbirkorlarga   ma’lumotlar   banki   orqali
ularning   ishlab   chiqargan   mahsulotlari   haqida   to‘liq   ma’lumotlar   olish   imkonini
beradi;
- viloyat miqyosida axborot punktlarini ochish, joylashtirish yo‘li bilan jami
aholi uchun axborotlardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. 
Bizning   fikrimizcha,   korxonalarda   axborotlashtirish   bo‘limlari   quyidagi
tarkibiy qismlarni o‘z ichiga olishi zarur:
-   mahsulotlarga   bo‘lgan   talab   va   taklif   haqida   boshlang‘ich   ma’lumotlarni
to‘plash;
- ma’lumotlarni qayta ishlash dasturini ishlab chiqish;
-   mavjud   yig‘ilgan   va   to‘plangan   axborotlar   asosida   mu’lumotlar   bazasini
yaratish.                   
Bizning   fikrimizcha,   keltirilgan   ma’lumotlar   ishlab   chiqaruvchi   subyektlar
faoliyatini uch yo‘nalish bo‘yicha, ya’ni ishlab chiqarish, bo‘yicha samaradorlikni
nafaqat   kompleks   baholash   mumkin,   balki   ishlab   chiqarish     faoliyatini   ichki   va
tashqi   muhit   nuqtai   nazaridan,     ya’ni   ishlab   chiqaruvchi,   iste’molchi   va   personal
nuqtai   nazardan   baholash   mumkin.   Shuningdek,   keltirilgan   ma’lumotlar
(ko‘rsatkichlar guruhi) ishlab chiqarish   faoliyati  bilan shug‘ullanuvchi  sube’ktlar
94 ham   iqtisodiy,   ham   ijtimoiy,   ham   ijtimoiy-iqtisodiy   samaradorlikni   baholashga
imkoniyat yaratadi.
Bizning   fikrimizcha,   hozirgi   vaqtda   ishlab   chiqarishni   rivojlantirishda
muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lgan   konseptual   yo‘nalishlaridan   biri   -   ilmiy-   texnika
taraqqiyotidir.   Chunki,   ilmiy-texnika   taraqqiyoti,   bir   tomondan   ishlab   chiqarishni
takomillashtirsa, uning mahsulotlari assortimentini ko‘paytirsa, ikkinchi tomondan,
unga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish imkoniyatini yanada oshiradi.
Ishlab   chiqarishni   rivojlantirishda   muhim   ahamiyatga   ega   bo‘lgan
konseptual yo‘nalishlardan biri bu ishlab chiqarish korxonalarida malakali kadrlar
bilan   ta’minlash   muammosidir,   uning   yechimida   quyidagilar   asosiy   strategik
vazifa bo‘lib hisoblanadi:
- mehnat jamoalarining ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini ta’minlash;
-   ishlovchilarni     doimiy   ravishda   kasbiy   mahorati   va   ko‘nikmalarini
oshirish;
- inson kapitalini innovatsion rivojlanishini ta’minlash .
bizning   fikrimizcha,   makroiqtisodiyot   miqyosida   ishlab   chiqarish   korxona
va   tashkilotlarni   maqsadga   muvofiq   holda   ratsional   joylashtirish   bo‘yicha   ilmiy
tahlillar va tavsiyalar or q ali sohadagi barcha muammolarni qamrab olishga alohida
e’tibor   qaratish   lozim.   Bu   ishlab   chiqarish     sohasini   rivojlantirishdagi   konseptual
yo‘nalish makroiqtisodiyot darajasida iqtisodiy rivojlanish bosqichiga mos tegishli
xulosa va takliflar ishlab chiqishni nazarda tutadi. 
ASOSIY XULOSA VA TAKLIFLAR
Olib   borilgan   tadqiqotlar   natijasi   quyidagi   taklif   va   mulohazalarni   bildirish
imkonini berdi. 
95 1.   Mamlakatimiz   iqtisodiyoti   rivojlanishining   hozirgi   bosqichida   ishlab
chiqarish     xizmatlari   soni   va   sifatiga   qo‘yilayotgan   talablar   oshib   bormoqda.   Bu
o‘z   navbatida   iste’mol   bozori   tarkibida   o‘zgarishlarni   vujudga   keltirdi.   Moddiy
jihatdan   ta’minlangan   iste’molchilar   o‘zlarining   hayot   qulayliklarini   oshirishni
ta’minlaydigan turli assortimentdagi xizmatlarga katta talabgor hisoblanishadi. Shu
sababli   ayrim   ishlab   chiqarish   korxonalari   o‘z   faoliyatini   aynan   aholining     shu
talablarini qondirishga qaratadilar. 
2.   Samaradorlik   tushunchasi   konkret   tor   ma’noda   potensial   va   real
faoliyatlar   natijasining   kompleks   tasnifi   bo‘lib,   bunda   asosiy   e’tibor   faoliyat
bo‘yicha   olingan   natijalarga   qaratiladi.   Samaradorlik   kategoriyasining   mohiyati
quyidagi   asosiy   jihatlarni   ifodalaydi:   birinchidan   –   samaradorlik   murakkab
ijtimoiy-iqtisodiy   kategoriya   bo‘lib,   u   bir   yoki   bir   necha   mezonlar   asosida
aniqlanadi.   Ikkinchidan   –   samaradorlik   nisbiy   tushuncha   bo‘lib,   u   har   doim
muayyan   maqsadlar   faoliyatiga   bo‘ysunadi,   ya’ni   samaradorlikni   baholash   bosh
maqsadlar asosida faoliyatlarni tavsiflaydi. 
3.   Tadqiqotlar   jarayonida   samaradorlik   ko‘rsatkichini   resurs-xarajat   nuqtai
nazaridan   va   maqsadga   yo‘naltirilganlik   yondashuvi   nuqtai   nazaridan
baholashning umumiy va farqli jihatlari ilmiy-nazariy jihatdan asoslandi.
4.   Ishlab   chiqarish   tarmoqlarida     samaradorlikning   ijtimoiy   va   iqtisodiy
jihatlarini   har   tomonlama   chuqur   o‘rganish   asosida   alohida   ijtimoiy   va   alohida
iqtisodiy samaradorlik mezonlari hamda ko‘rsatkichlari tasniflandi. 
5 .   Xorijiy   adabiyotlarni   o‘rganish   va   ishlab   chiqarish     faoliyati
unumdorligini   resurs-xarajat   yondashuvi   nuqtai   nazaridan   ko‘rasatkichlarni   tahlil
qilish   asosida   V.Baumol   tomonidan   unumdorlikni   o‘sish   darajasiga   bog‘liq
xizmatlarni uch kategoriyasi, ya’ni inert-individual xizmatlar, progressiv xizmatlar,
asimptotik-individual   xizmat   turlari   alohida   guruhlar   bo‘yicha   tasniflandi.
Tadqiqot   jarayonida   V.Baumol   xizmatlar   tasnifi   bilan   Dj.Zingelman   tasnifining
o‘zaro bog‘liqligi ilmiy jihatdan asoslandi. 
6.   Tadqiqotlar   shuni   ko‘rsatmoqdaki,   progressiv   xizmat   turi   hisoblangan
moliyaviy xizmatlarga yuqori natijadorlik sohada fondlar qaytimini oshishiga olib
kelmoqda, inert-individual xizmatlar hisoblangan ijtimoiy xizmatlarda faoliyat turi
ijtimoiy   xarakterga   ega   bo‘lganligi   sababli   boshqa   xizmat   turlariga   nisbatan
fondlar qaytimi bir muncha pastroqdir.
7. Tadqiqot jarayonida qo‘yilgan vazifalardan biri V.Baumolning xizmatlar
turi tasnifi bo‘yicha asimptotik-inert shaxssiz xizmatlar (savdo, transport, maishiy
xizmat) samaradorligini baholash uchun resurs-xarajat yondashuvidan foydalanish
chegaralanganligini   asoslashdan   iborat.   Shuningdek,   ijtimoiy   xizmatlar   (sog‘liqni
saqlash,   ta’lim,   ijtimoiy   ta’minot)   hisoblangan   inert-individual   xizmatlar
96 samaradorligini resurs-xarajat nuqtai nazaridan atroflicha ifodalab bo‘lmaydi. Shu
sababli   tahlil   etilayotgan   ishlab   chiqarish   sohasi   tarmoqlarida   asosiy   fondlar
samaradorligini tahlil etish uchun mazkur soha va tarmoqlarda fondlar qaytimi va
fondlar bilan qurollanish ko‘rsatkichlarini taqqoslash zarur.
8.   Samarqand   v iloyatida   bozor   munosabatlari   rivojlanishining   dastalabki
yillarida   ishlab   chiqarish   sohasida   iqtisodiy   o‘sish   ekstensiv   omillar   hisobiga
erishilgan   (ya’ni,   shu   sohada   band   bo‘lganlar   soni   va   asosiy   ishlab   chiqarish
fondlari miqdori). Shuning uchun ham viloyat ishlab chiqarish sohasi tarmoqlarida
iqtisodiy o‘sishning intensiv va ekstensiv   omillari ta’siri darajalariga qarab tahlil
etish va baholash muhim ahamiyatga ega. 
9.   Ishlab   chiqarish   sohalarida   iqtisodiy   o‘sishga,   asosan   unumdorlik
ko‘rsatkichlarini oshirish hisobiga erishish muayyan vaqt o‘tib borishi bilan tobora
kamroq samara berib boradi. O‘z navbatida, ishlab chiqarish sohasida unumdorlik
ko‘rasatkichlarining   ahamiyatini   oshishi   va   hisoblanishi   o‘zining   dolzarbligini
yo‘qotadi,   chunki   ishlab   chiqarish   faoliyatida   iqtisodiy   samaradorlikka   ekstensiv
omillarining   ta’siri   nisbatan   ustuvor   ahamiyat   kasb   etib   bormoqda.   Shuningdek,
mazkur   qonuniyat   asimptotik-inert   ishlab   chiqarish   turida   va   inert-individual
xizmat kategoriyalarida  ko‘proq darajada namoyon bo‘ladi. 
10.   Tahlillar   asosida   olingan   ma’lumotlar,   o‘z   navbatida   xorijiy   iqtisodiy
adabiyotlarda e’tirof etilgan fikrlarni, ya’ni muayyan vaqt o‘tib borishi bilan ishlab
chiqarish   sohasida   intensiv   omillarning   ta’siri   susayib   boradi   degan   tezis   o‘z
tasdig‘ini topayotganligini isbotlaydi.  Shuning uchun ham, mehnat unumdorligi va
fondlar   qaytimini   oshishi   hisobiga   ishlab   chiqarish   sohasi   tarmoqlarida   iqtisodiy
o‘sishni   ta’minlash   ob’ektiv   qiyinchiliklarni   yuzaga   kelishiga   olib   kelmoqda.
Chunki,   ishlab   chiqarish   sohalarida   keyingi   vaqtlarda   moddiy   ishlab   chiqarish
sohasiga   nisbatan   mehnat   resurslarining   bandligi   oshib   bormoqda   va   aksincha,
mehnat unumdorligi kamayib bormoqda.
11.   Bugungi   kunda   respublikamizda   ishlab   chiqarish   sohasida   shakllangan
tashkiliy-iqtisodiy   mexanizm   xizmatlar   bozorida   ularning   faoliyatini   to‘laqonli
nazorat qilish va boshqarishni tashkil etish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun
ham muallif tomonidan ishlab chiqarish sohasi tashkiliy tarkibini optimallashtirish
usullari va yo‘nalishlari ishlab chiqildi.
12.   Hududiy   darajada   xizmatlarga   bo‘lgan   talabni   o‘rganish   bo‘yicha
maxsus   xizmatni,   marketing   markazlarini   tashkil   etishning   asosiy   vazifalari   va
yo‘nalishlari ishlab chiqildi.
Ishlab   chiqarish   korxonalarining   iqtisodiy   samaradorligi   ko‘rsatkichlari
tizimida   mehnat   resurslaridan   foydalanish   samaradorligi   ko‘rsatkichlari   alohida
o‘rin   egallaydi.   Bizning   fikrimizcha,   ishlab   chiqarish   korxonalarida   mehnat
97 unumdorligi   darajasi   va   dinamikasi   (natural   va   qiymat   ko‘rsatkichlari);   o‘rtacha
mehnat   haqi;   bir   xodim   hisobiga   to‘g‘ri   keladigan   xizmatlar   hajmining   o‘sish
sur’ati   va   mehnatga   haq   to‘lash   sur’atining   nisbati;   mehnat   haqining   bir   so‘miga
olingan   natija   ko‘rsatkichlari   tizimidan   foydalanib,   mehnat   resurslaridan
foydalanish samaradorligini keng tavsifiga ega bo‘lish mumkin bo‘ladi.
Bizningcha,   ishlab   chiqarish   korxonalarida   ijtimoiy   samaradorlik   deganda
xodimlarning   ishlab   chiqarish   yoki   ishlab   chiqarish   jarayonida   ularning   ijtimoiy
jihatidan   rivojlanishni   ta’minlash   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   chora-tadbirlar   majmuasi
tushuniladi.
Ishda qayd etilgan mezonlar va ularning ko‘rsatkichlaridan ishlab chiqarish
korxonalari   faoliyatini   baholash,   kompleks   tahlil   qilish   va   strategik
rejalashtirishning   metodologik   asoslarini   yaratishda   va   ularni   tadbiq   etishda
foydalanish mumkin.
Tadqiqot   jarayonida   V.Baumol   xizmatlar   tasnifi   bilan   Dj.Zingelman
tasnifining o‘zaro bog‘liqligi ilmiy jihatdan asoslandi. Xususan, unumdorlik o‘sish
darajasi   (samaradorlik)   progressiv   xizmatlar   kategoriyasi   ishlab   chiqarish
xizmatlari   bilan   ko‘proq   ahamiyat   kasb   etadi.   Harakatsiz   individual   xizmatlar
ijtimoiy   xizmatlar   tarkibida   kamroq   xususiyatga   ega.   Assimptotik   harakatsiz
xizmatlar esa ko‘proq xilma-xillikga ega bo‘lib, bunda unumdorlik (samaradorlik)
darajasi progressiv komponenti yuqori bo‘lgan xizmatlar hissasiga bog‘liq. Bunday
xizmat turlariga iste’mol va taqsimot xizmatlari ham kiradi. 
Ishda o‘tkazilgan omilli tahlil doirasida ekstensiv va intensiv omillar indeksi
taqqoslash   usuli   orqali   iqtisodiy   o‘sish   shakli   belgilandi.   Samarqand   viloyati
iqtisodiyot   soxalari   va     tarmoqlari   (sanoat,   qishloq   xo‘jaligi,   xizmat   ko‘rsatish)
iqtisodiy o‘sishining umumiy indeksi, ya’ni mehnat unumdorligi, fondlar qaytimi,
band   bo‘lgan   ishlovchilar   va   asosiy   ishlab   chiqarish   fondlari   indeksi   hamda
iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha iqtisodiy o‘sish dinamikasi ishlab chiqildi.
Tahlillar   asosida   olingan   ma’lumotlar   va   o‘z   navbatida   xorijiy   iqtisodiy
adabiyotlarda e’tirof etilgan fikrlarni, ya’ni muayyan vaqt o‘tib borishi bilan ishlab
chiqarish   sohasida   intensiv   omillarning   ta’siri   susayib   boradi   degan   tezis   o‘z
tasdigini topayotganligi isbotlandi.  Shuning uchun ham, mehnat unumdorligini va
fondlar   qaytimini   oshishi   hisobiga   ishlab   chiqarish   sohasi   tarmoqlarida   iqtisodiy
o‘sishni   ta’minlash   ob’ektiv   qiyinchiliklarni   yuzaga   kelishiga   olib   kelmoqda.
Chunki,   ishlab   chiqarish   sohalarida   keyingi   vaqtlarda   moddiy   ishlab   chiqarish
sohasiga   nisbatan   mehnat   resurslarining   bandligi   oshib   bormoqda   va   aksincha,
mehnat unumdorligining pasayib borishi kuzatilmoqda. 
Shunday  qilib,  olib  borilgan  tadqiqotlar   inert-individual   va  asimptotik-inert
xizmatlar   samaradorligini   baholashda   resurs-xarajat   yondashuvini
98 cheklanganligidan va ularda sohani rivojlantirish uchun progressiv komponentlarni
hissasini pastligidan dalolat beradi. Bu hol tahlil etilayotgan muammoga kompleks
tarzda yondashish zarurligini taqozo etadi.  
Bugungi   kunda   respublikamizda   ishlab   chiqarish   sohasida   shakllangan
tashkiliy-iqtisodiy   mexanizm   xizmatlar   bozorida   ularning   faoliyatini   to‘laqonli
nazorat qilish va boshqarishni tashkil eta olish imkoniyatiga ega emas. 
Bizning   fikrimizcha,   xorijiy   mamlakatlar   ishlab   chiqarish   sohasining
tashkiliy   tuzilishi   xizmatlar   bozori   tashkiliy   tuzilmasining   tadqiqoti   orqali
respublikamizda   xizmatlar   bozorining   tashkiliy   tuzilmasini   quyidagicha
tasniflashimiz mumkin:
–   amal   qilish   mexanizmlari   bo‘yicha   (vositachilik   moliyaviy,   axborot-
texn o logik, xuquqiy, marketing);
–   mulk   shakli   bo‘yicha   (xususiy,   kooperativ   (jamoa),   davlat,   ijtimoiy,
xorijiy);
–   ko‘rsatiladigan   xizmatlar   ko‘lami   bo‘yicha   (xalqaro,   milliy,   h ududlararo,
hududiy, ma h alliy);
–   ko‘rsatiladigan   xizmatlar  turlari  va   yo‘nalishlari  bo‘yicha:  ishbilarmonlik
xizmatlari   (moliyaviy,   sug‘urta,   kredit   xizmatlari),   taqsimot   xizmatlari   (savdo,
umumiy   ovqatlanish),   ijtimoiy   xizmatlar   (ta’lim,   sog‘liqni   saqlash,   jismoniy
madaniyat, huquqiy xizmatlar).
Ko‘ pchil i k   xorijiy   iqtisodchi   o limlar   ishlab   chiqarish   sohasining   tarkibiy
tuzilishini uning tarmoq belgilari va rivojlanish nuqtai nazaridan tas nif lashni taklif
etisha dilar.B izning   fikrimiz ch a ,   ushbu   sohani   tashkiliy-iqtisodiy   nuqtai   nazardan
tasniflash maqsadga muvofiqdir.
Bunday holda quyidagilarni alo h ida ajratib ko‘rsatish  zarur:
–   axborot-t ijorat   infratuzilmasi   (marketingmarkazlari ,   reklama   agentliklari,
axborotlarni to‘plash va qayta ishlash markaz l ari v a  h.z.) ;
–   iqtisodiy-huquqiy   infratuzilma   (sudlar,   huquqiy   maslahat   markazlari,
advokatlik va notarial idoralar va h.z );
–   moliyaviy-kredit infratuzilmasi  (tijorat banklari, kredit, sug‘urta va kafolat
tashkilotlari);
–   savdo,   vosita chi lik   infratuzilmasi   (yarmarkalar,   birja,   savdo   uylari,
tijoratmarkazlari v a  h.z) .
Bizning   fikrimizcha,   hozirgi   vaqtda   ishlab   chiqarish   korxonalari   assotsiatsiyasini
tashkil etish xizmatlar sohasi  samaradorligini ta’minlovchi muhim tashkiliy tarkib
hisoblanadi.   Uning   tarkibiga   mijozlarga   kompleks   xizmat   ko‘rsatishni   (barcha
xizmatlarni ko‘rsatishni) tashkil qilish mumkin bo‘ladi.  
99 Bizning   fikrimizcha,     ishlab   chiqarish   sohasida   axborot   ta’minotini   yanada
rivojlantirish aholini xizmatlarga bo‘lgan to‘lov qobiliyatini to‘la qondirish,  ushbu
sohani   o‘sish   dinamikasini   baholash,   ko‘rsatiladigan   xizmatlar   sifati   va
samaradorligini yaxshilashga imkoniyat yaratadi. Buning uchun viloyat miqyosida
xizmatlarga   bo‘lgan   talabni   o‘rganish   bo‘yicha   maxsus   xizmatni-marketing
markazlarini   tashkil   etish   kerak.   Ushbu   tashkiliy   tuzilmasi   quyidagi   faoliyat
yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi:
-   yangi   xizmat   turlarga   bo‘lgan   talab   va   taklifni   o‘rganish   bo‘yicha   ilmiy-
amaliy qo‘llanmalarni ishlab chiqish;
-   xizmatlarga   ehtiyoj   sezayotgan   subyektlar   uchun   viloyat   miqyosida
xizmatlar konyukturasi uchun hisobotlar, bukletlar, ma’ruzalar tayyorlash;
-   ko‘rsatiladigan   xizmat   sifatini   aniqlash   uchun   so‘rovnomalar,   sotsiologik
tadqiqotlar o‘tkazish;
-   xizmatlar   sohasidagi   muammolarni   yechish   bo‘yicha   ijtimoiy   tadbirlarda,
yarmarkalarda, ko‘rgazmalarda ishtirok etish.
Hozirgi   kunda   xizmat   ko‘rsatuvchi   korxonalar   o‘z   reklama   xizmatlarini
tashkil   etish   imkoniyatiga   ega   emaslar,   chunki   ularning   bu   maqsad   uchun   na
moliyaviy, na moddiy imkoniyatlari mavjud. Shuning uchun, bizning fikrimizcha,
viloyat   miqyosida   xizmat   turlarini   targ‘ibot   qiluvchi   ishlab   chiqarish   korxonalari
va   iste’molchilar   o‘rtasida   shartnomalar   tuzuvchi,   maxsus   buyurtmalar   bilan
ishlovchi maxsus reklama agentliklarini tuzish zarur.
Bizning   fikrimizcha,   hududiy   darajada   ishlab   chiqarish   sohasini
rivojlantirish   davlat   dasturini   amalga   oshirish   bo‘yicha   axborot   ta’minotini
shakllantirish   zarur.   Bunga   ko‘ra,   viloyatda   faoliyat   yurituvchi   ishlab   chiqarish
subyektlari   uchun   quyidagi   tadbirlarni   amalga   oshirishda   ma’lumotlar   banki
muhim rol o‘ynaydi:
-   viloyat   aholisiga,   korxonalarga,   tadbirkorlarga   ma’lumotlar   banki   orqali
ularning xizmatlar haqida to‘liq ma’lumotlar olish imkonini beradi;
- viloyat miqyosida axborot punktlarini ochish, joylashtirish yo‘li bilan jami
aholi uchun axborotlardan foydalanishga imkoniyat yaratadi. 
Xizmatlar   bozorida   faoliyat   yuritayotgan   subyektlarning   samarali   faoliyatini
ta’minlovchi   hududiy-tashkiliy   boshqaruv   organlari   to‘laqonli   amal   qilishi   katta
miqdorda   moliyaviy   resurslarni   talab   etadi.   Ushbu   moliyaviy   resurslarni   real
manbai,   fikrimizcha,   hududiy   kimmatli   kogozlarni   emissiya   qilish   va   ularni
aholiga, fond birjalari orqali moliyaviy tashkilotlarga sotish yo‘li bilan shakllangan
mablag‘lar   bo‘lishi   mumkin.   Boshqa   barcha   manbalar,   hozirgi   vaqtda   ushbu
tashkiliy tuzilmani amal qilishi uchun yirik moliyaviy resurs bo‘la olmaydi.
100 Bizning   fikrimizcha,   korxonalarda   axborotlashtirish   bo‘limlari   quyidagi
tarkibiy qismlarni o‘z ichiga olishi zarur:
- xizmatlar bozorida xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif haqida boshlang‘ich
ma’lumotlarni to‘plash;
- ma’lumotlarni qayta ishlash dasturini ishlab chiqish;
-   mavjud   yig‘ilgan   va   to‘plangan   axborotlar   asosida   mu’lumotlar   bazasini
yaratish.                   
Bizning fikrimizcha, keltirilgan ma’lumotlar xizmat ko‘rsatuvchi subyektlar
faoliyatini   uch   yo‘nalish   bo‘yicha,   ya’ni   ishlab   chiqarish,   marketing   va   tashkiliy
yo‘nalishlar   bo‘yicha   samaradorlikni   nafaqat   kompleks   baholash   mumkin,   balki
ishlab   chiqarish     faoliyatini   ichki   va   tashqi   muhit   nuqtai   nazaridan,     ya’ni   ishlab
chiqaruvchi,   iste’molchi   va   personal   nuqtai   nazardan   baholash   mumkin.
Shuningdek,   keltirilgan   ma’lumotlar   (ko‘rsatkichlar   guruhi)   ishlab   chiqarish
faoliyati   bilan   shug‘ullanuvchi   sube’ktlar   ham   iqtisodiy,   ham   ijtimoiy,   ham
ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni baholashga imkoniyat yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari
101 1.1.   O‘zbekston   Respublikasi   Konstitusiyasi.   –   T.:   “O‘zbekiston”,   2017   y.
yanvar
1.2.   O‘zbekston   Respublikasining Mehnat kodeksi. – T.: “Iqtisodiyot huquq
dunyosi”, 2010.
1.3.   O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» qonuni. Oliy ta’lim.
Me’yoriy Xo‘jjatlar to‘plami. T.: «Sharq», 2001.
2. O‘zbekston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va qarorlari
2.1.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017   yil   7   fevraldagi
«O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida»gi   PF-4947-son   Farmoni   //   O‘zbekiston   Respublikasi   qonun   hujjatlari
to‘plami,  2017  y., 6-son.
2.2.   O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi “Oliy
ta’lim tizimini yanada rivojlanitrish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori 
2.3. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   «O‘zbekiston   Respublikasini
yanada   rivojlantirish   bo‘yicha   Harakatlar   strategiyasi   to‘grisida»   PF-4947-son
Farmoni. 2017  yil.
2.4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining  2017  yil  17  fevraldagi «Fanlar
akademiyasi   faoliyati,   ilmiy-tadqiqod   ishlarini   tashkil   etish,   boshqarish   va
moliyalashtirishni yanada takomillash tirish chora-tadbirlari  to‘g‘risida»gi  Qarori   //
Xalq so‘zi,  2017  yil  18  fevral
2.5. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018   yil   11
sentabrdagi“ Hududlarda   tadbirkorlik   tashabbuslari   va   loyihalarini   jadal   amalga
oshirishni  tashkil  etishni  chora-tadbirlari”gi  qarori. mine e konom i y.uz 2018 yil  18
sentabr.
2.6. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018   yil   27   iyuldagi
“Tadbirkorlik   subektlarining   huquqlari   va   qonuniy   manfaatlarini   himoya   qilish
tizimini   yanada   rivojlantirish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida”gi   qarori.
mine e konom i y.uz 2018 yil 30 iyul.
2.7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining  2018  yil  07 iyundagi “Har bir
oila   tadbirkor”   dasturini   amalga   oshirish   to‘g‘risida”gi   qarori.   mine e konom i y.uz
2018 yil 15 iyun.
2.8. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2018   yil   05   maydagi   “Faol
tadbirkorlik   va   innovatsion   faoliyatni   rivojlantirish   uchun   shart-sharoitlar   yaratish
bo‘yicha   qo‘shimcha   chora-tadbirlar   to‘g‘risida”gi   qarori.   Xalq   so‘zi,   2018   yil   18
may.
102 3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari
3.1.O‘zbekiston Respublikasi  Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 9 apreldagi
104-sonli   Qarori.   “O‘zbekiston   Respublikasi   qonun   hujjatlari   to‘plami”,   2009   yil
15son .
3.2. O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2019   yil   25
fevraldagi   “Tadbirkorlik  subektlariga   ajtatilgan  yer   uchastkalarida   meva   sabzavot
mahsulotlarini   bevosita   yetishtirish   joylarida   sug‘orish,   tayyorlash   va   saqlash
bo‘yicha yengil konstruksiyali infratuzilma obektlarini qurish uchun yer uchastkasi
ajratish to‘g‘risidagi  nizomni tasdiqlash  haqida”gi  qarori minekonomy.uz 2019 yil
05 mart.
4. O‘zbekston Respublikasi Prezidentining asarlari va ma’ruzalari
4.1. Mirziyoyev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini
ta’minlash   -   yurt   taraqqieti   va   xalq   farovonligining   garovi.   O‘zbekiston
Respublikasining   saylangan   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevning   O‘zbekiston
Respublikasi   Konstitutsiyasi   qabul   qilinganining   24   yillshiga   bag‘ishlangan
tantanali marosimdagi ma’ruzasi. «Xalq so‘zi»,  2016  yil  8  dekabr.
4.2. Buyuk  kelajagimizni  mard  va  olijanob  xalqimiz  bilan  birga  quramiz.
Mazkur   kitobdan   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Shavkat   Mirziyoyevning
2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar
va   Toshkent   shahri   saylovchilari   vakillari   bilan   o‘tkazilgan   saylovoldi
uchrashuvlarida   so‘zlagan   nutqlari   o‘rin   olgan.   /Sh.M.Mirziyoyev.   —   Toshkent:
“O‘zbekiston”, 2017. — 488 b.
4.3. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik — har bir
rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo‘lishi   kerak.   Mamlakatimizni   2016   yilda
ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirishning   asosiy   yakunlari   va   2017   yilga   mo‘ljallangan
iqtisodiy   dasturning   eng   muhim   ustuvor   yo‘nalishlariga   bag‘ishlangan   Vazirlar
Mahkamasining   kengaytirilgan   majlisidagi   ma ruza,   2017   yil   14   yanvar   /   Sh.M.ʼ
Mirziyoyev. — Toshkent : O‘zbekiston, 2017. — 104 b.
4.4. Mirziyoyev Sh. M. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2017   yil   14   yanvar   oyida   bo‘lib   o‘tgan   «Mamlakatimizni   2016   yildagi   ijtimoiy-
iqtisodiy   rivojlantirish   yakunlarini   har   tomonlama   tahlil   qilish   hamda   respublika
hukumatining  2017  yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy  dasturi eng muhim yo‘nalishlari
va   ustuvor   vazifalarini   belgilashga   bag‘ishlangan   majlisida   so‘z- lagan   nutqi   //
«Xalq so‘zi»,  2017  yil  16  yanvar.
4.5. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
103 mard   va   oliyjanob   xalqimiz   bilan   quramiz.   Sh.Mirziyoyevning   O‘zbekiston
Ruspublikasi   Prezidenti   lavozimiga   kirishish   tantanali   marosimiga   bag‘ishlangan
Oliy   Majlis   palatalarining   qo‘shma   majlisidagi   nutqi.   «Xalq   so‘zi»,   2016   yil   15
dekabr.
4.6. Mirziyoyev   Sh.M.   Ilm   fan   yutuqlari   -   taraqqiyotning   muhim   omili//
«Xalq so‘zi»,  2016  yil  31  dekabr.
4.7. 2017-2021   yillarda   O‘zbekiston   Respublikasini   rivojlantirishning
ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasi  vvv.my.gov.uz
4.8. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentini   Shavkat   Miromonovich
Mirziyoyevning Oliy majlisga Murojatnomasi .  AA.Norma.uz 28.01.2020
5. Darslik va o‘quv qo‘llanmalar
5.1. Islom   Karimov.   Erishgan   marralar   bilan   chegaralanmasdan   boshlagan
islohotlarimizni   yangi   bosqichga   ko‘tarish   -   bugungi   kundagi   eng   dolzarb
vazifalarimizdir. 23-jild. -T: «O‘zbekiston»,  2015.
5.2. Bekmurodov   A.Sh.,   G‘afurov   U.V.   O‘zbekistonda   iqtisodiyotni
liberallashtirish   va   modernizatsiyalash:   natijalar   va   ustuvor   yo‘nalishlar.   O‘quv
qo‘llanma. – T.: TDIU, 2007. - 102 b.
5.3. Blank   I.A.   Osnovi   finansovogo   menedjmenta.   V   2-x   t.T.1.:
ucheb.kurs. - Ki y ev: Nika-Sentr, Elga, 2005. –592 s.
5.4. Brikxem Yu.F.  Ensiklopediya finansovogo menedjmenta: per. s angl.-
5-ye izd.-M.: Ekonomika,  2002 . – 823 s.
5.5. Brikxem Yu., Gapenski L. Finansoviy menedjment. V 2 t. per. s angl.
pod red.  V.V. Kovaleva. - SPb.: Ekonomicheskaya shkola,  2007 . -407 s.
5.6. Burxanov A. Sanoat korxonalarida moliyaviy barqarorlikni ta’minlash
omillari. / Bozor, pul va kredit.  2008. №6. – B. 33-36.
5.7. Burxanov U. Davlat xaridi. – Toshkent, 2010. – 160 b.
5.8. Zaynalov   J.,   Sattorov   T.   Korxonalar   moliyaviy   barqarorligini
ta’minlashning nazariy asoslari // Moliya. –Toshkent, 2010. -№2. –B. 12-17.
5.9. R.S.Muratov.,   Korxona   iqtisodiyoti   //   Fan   va   texnologiyalar.-
Toshkent , 2014. 425.B.
5.10. Абдукаримов  Б. А. ва бошқалар  Корхона  иқтисодиёти. Дарслик 
Т.: Фан ва технология, 2013.
5.11. Дадабоев Ю., Худойбердиева А. Корхона иқтисодиёти.–
Андижон.; “Аndijon”, 2002.
5.12. Пардаев   М.Қ.,   Исроилов   Б.И.   Иқтисодий   таҳлил.   1-қисм.-
Т.: Иқтисодиёт ва хуқуқ дунёси нашриёт уйи, 2001.
5.13. Пардаев   М.Қ.,   Исроилов   Б.И.   Иқтисодий   таҳлил.   2-қисм.-
104 Т.: Иқтисодиёт ва хуқуқ дунёси нашриёт уйи, 2001.
5.14. Xalim   Xamroev.   Tadbirkorlik   asoslari.   –T.:   ”Yangi   noshr”-2010   yil.
360 bet.
5.15. Shodibekova   D.A.,   Shodibekov   D.I.   Tadbirkorlik   va   kichik   biznes
asoslari.—T.: “Sharq”- 25 iyun 2017 yil.
5.16. Abdurahmonov   Q.X.,   Mehnat   iqtisodiyoti.   -T.:   “Mehnat”   –   2009.   -
511.
5.13. 5.14. Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Inson taraqqiyoti. Darslik. –
T.: Iqtisodiyot, 2012.
5.15. Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. Ijtimoiy soha iqtisodiyoti. Darslik.
–T.: “Iqtisodiyot”, 2013.
5.16. Volgin N.A. Ekonomika truda: rinochnie i sosialnie aspekti. Uchebno-
metodicheskiy kompleks dlya podgotovki magistrov. –M.: Izd-vo RAGS, 2010. –
368 s.
5.17. Genkin B. M. «Yekonomika i sosiologiya truda»; M.: Norma, 2007. -
448s.
5.18. Kibanov A.Ya. i dr. Motivasiya i stimulirovanie trudovoy deyatelnosti.
Uchebnik. M.: INFRA-M, 2009.
5.19.   Kotlyar,   A.E.   Trudovoy   potensial.   Naselenie   i   trudovie   resursi.
Spravochnik./ A.Ye. Kotlyar.- M.: Nauka.- 2007.- 417 s.
5.20. Shodmonov Sh.Sh., G‘ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T:
“Iqtisodiyot moliya”, 2009, 529-b.
6. Muallif   va   ilmiy   rahbarning   magstrlik   dissertatsiyasi   ishida
foydalanilgan ilmiy ishlari
7.2 Ashurov   A.   Мамлакат   иқтисодиётини   тубдан   ислоҳ   қилиш
шароитида   корхоналар   ишлаб   чиқариш   самарадорлигини   оширишнинг
асосий   йўналишлари.   Халкаро   миқёсидаги   илмий   -   амалий   анжуман.
Самарканд 20 21  йил
7.3. Ашуров   A.   Ишлаб   чиқариш   корхоналари   фаолиятини
ривожлантириш йўллари.
7.4. Ашуров   A.   Ишлаб   чиқариш   самарадорлигининг   моҳияти   ва
корхона фаолиятидаги аҳамияти
8. Internet saytlari
8.3. htpp :   // www.prezident.uz   –   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining
veb - sayti.
htpp :   // www.stat.uz   –   O’zbekiston   Respublikasi   Statistika   Qo’mitasi   veb -
sayti.
8.4. htpp : // www.samarqand.uz  – Samarqand viloyat hokimligi veb-sayti.
105 8.5. htpp: //www.samdu.uz –  Samarqand davlat universiteti veb-sayti.
8.6. htpp: // www.    school    . edu.ru.
8.7. htpp: //  www. inter – pedagogika. ru
106

ISHLAB CHIQARISH KORXONALARINI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO’LLARI MUNDARIJA KIRIS H .................................................................................................................. 3 I-BOB. IQTISODIYOTNING INNOVATSION RIVOJLANISH SHAROITIDA ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING NAZARIY ASOSLARI......................................... .... ............ ............................................ 8 1.1. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyati......................................................... ................... ........ 8 1.2. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini aniqlash mezonlari va ko‘rsatkichlari.......................................................................................................... 1 2 1.3. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini baholash usullari................................................................................................................... 25 II-BOB. SAMARQAND VILOYATI ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI FAOLIYATI SAMARADORLIGI TAHLILI............... .... ......................................................................................... 4 2 2.1. Innovatsion rivojlanish sharoitida Samarqand viloyati ishlab chiqarish korxonalari holati........................................................................ .................. .......... 4 2 2.2. Ishlab chiqarish korxonalari mehnat va a sosiy fondlardan foydalanish samaradorligining tahlili......................................................... ... ......................... 5 2 III-BOB. INNOVATSION IQTISODIYOT SHAROITIDA ISHLAB CHIQARISH KORXONALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISHNING IQTISODIY MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH....................... 6 8 3.1. Ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish.................................. ..................... ..................... 6 8 3. 2 . Innovatsion rivojlangan iqtisodiyot sharoitida ishlab chiqarish korxonalari rivojlanishining konseptual yo‘nalishlari.................. ....... ................................... 78 XULOSA VA TAKLIFLAR............................................ . ................................... 96 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI......................................... 10 2 1

KIRIS H Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotini pandemiya bilan bog‘liq inqiroz sharoitida Respublikamizda barqaror va innovatsion iqtisodiyotni samarali rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar bugungi kunda tobora o‘z dolzarbligini ko‘rsatmoqda. Chunki, mazkur holatdan chiqishda iqtisodiyotning barcha jabhalarida bir qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni, xususan, mamlakatimizda ishlab chiqarish sohasidagi muammolarni yechimini ham talab etadi. XX asrning ikkinchi yarmi XXI asrning boshlarida iqtisodiy tizimda birdan- bir ahamiyatli hodisa bo‘lib, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda ishlab chiqarish sohasining rivojlanishi va bu sohada ish bilan bandlar sonining kengayib borishi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning ishlab chiqarish sohasida ish bilan bandlar salmog‘i 70,0 foizdan ziyodni va uning yalpi ichki mahsulotdagi hissasi 40,0 foiz atrofida tashkil etmoqda. Bugungi kunda mamlkatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora – tadbirlarini belgilashda pandemiya oqibatlarining ta’sirini har tomonlama hisobga olish, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu jarayonlar ta’siri nuqtai-nazaridan shakllantirish va ularni izchil amalga oshirishni taqozo etmoqda. Ishlab chiqarish korxonalari mohiyati va mazmuniga ko‘ra, zamonaviy hayot sifatini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan inson kapitali rivojlanishiga shart-sharoit yaratish hamda mehnat taqsimotining nisbatan yuqori darajaga o‘tishini ta’minlash bilan bog‘liq bo‘lgan inson faoliyatining turli ko‘rinishlarini va yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi. Hozirgi mamlakatimiz iqtisodiyotini diversifikatsiyalash va eng muhim tarmoqlarni modernizatsiyalash jarayonida ishlab chiqarish korxonalarini doimiy ravishda o‘zgarib boruvchi bozor munosabatlari sharoitida barqaror iqtisodiy rivojlanishi ularning xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishni talab etadi. Chunki, ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi bilan bog‘liq bo‘lgan ishlab chiqarish intensivligini ta’minlash, resurslardan foydalanishda tejamkorlikka erishish, xodim mehnatidan foydalanish samaradorligi va sifati hamda uning natijadorligini oshirish, iste’molchilar talabini to‘liq qondirish masalalari sohaning o‘ziga xos muammolaridan biri hisoblanadi. Shuningdek, mahalliy korxonalarning xalqaro bozordagi ishlab chiqarish darajasi va sifatini oshirish, ushbu asosida ishlab chiqarish korxonalari eksportini ko‘paytirish bugungi kunning asosiy vazifalaridan biridir. 2

2019 yil oxirida boshlangan pandemiyaning ta’sirini O‘zbekiston sharoitida bartaraf etish va iqtisodiyotni diversifikatsiyalash jarayonida ishlab chiqarish korxonalarining samarali faoliyat yuritishi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ularning xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish lozim bo‘lmoqda. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligi muammosi tadqiqotining nazariy va amaliy jihatlari iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish sharoitida ishlab chiqarishni har tomonlama kompleks baholashni nazarda tutadi. Ishlab chiqarish iqtisodiyoti shakllanishining asosiy tendensiyalariga mustaqil davlatlar hamdo‘stligi mamlakatlaridan V.L.Inozemsev, G.M.Gukasyan, Dj.Zingelman, N.K.Moiseyeva, T.P.Nikolayeva, L.S.Demidova, M.Kastels, G.Sakayya, Ya.Tibergin kabi olimlarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Shuningdek, ishlab chiqarish faoliyatining nazariy-metodologik tadqiqotiga Ye.V.Bashmachnikova, Yu.F.Volkov, L.I.Yeroxina, V.K.Karnauxova, V.V.Kulibanova, V.K.Romanovich, J.A.Romanovich, V.G.Fedsov, V.V.Fedsov va boshqa iktisodchi olimlar munosib hissa qo‘shganlar. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligi ko‘rsatkichlarining amaliy tadqiqotiga xorijlik taniqli olimlardan V.Baumol, B.Bosvort, U.Brinelfsson, Ye.Volff, K.Lumpur, R.Maxadevan, V.Nordxaus, S.Rouch, L.Sammers, R.Solou, D.Triplett, L.Turou, V.Fyuks, L.Xitt va boshqalarning hamda MDH olimlaridan O.N.Antininova, A.L.Lukyanova, I.A.Streles kabilar iqtisodchilarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan. Iqtisodiyotning ushbu sohasidagi rivojiga O‘zbekistonlik A.O‘lmasov 1 , A.Vaxobov 2 , M.Pardayev 3 , I.S.Tuxliyev 4 , Yo.A.Abdullayev 5 , I.Ivatov 6 , B.A.Abdukarimov 7 , G‘.H.Qudratov 8 , B.X.To‘raev 9 , Sh.Zaynutdinov 10 , E.S. 1 O‘lmasov a., Vaxobov A.V. “Iqtisodiyot nazariyasi: darslik. Toshkent, “Sharq” nashriyoti matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati, 2006. 480 b. 2 Vaxobov A. Bozor munosabatlari tizimidagi ijtimoiy fondler: iqtisod fanlari doktori dissertatsiyasi.Toshkent 2000 y. 166 b. 3 Pardayev M.Q., Isroilov J.I., G‘apparov A.Q. Xizmat ko‘rsatish sohasida iqtisodiy tahlilni takomillashtirish muammolari. Risola. Samarqand. “Zarafshon”, 2009. - 66 b . 4 Tuxliyev I.S va boshqalar Turizmni rejalashtirish. Darslik. T.: «Iqtitsod-moliya», 2010.-264 b., Xizmat ko‘rsatish sohasida axborot- texnologiyalaridan foydalanish yo‘nalishlari . . jur. // «Servis» № 1. 2011.SamISI. 5 Abdulla y ev Yo.A. Statistikaning umumiy nazariyasi. Darslik. T.: «O‘qituvchi», 1993.- 240 b., Bozor iqtisodiyoti asoslari: T.: - «Mehnat » , 1997. - 432 b., Makroiqtisodiy statistika. – T.: «Mehnat», 1998. - 382 b., Statistika nazariyasi. – T.: «Mehnat», 2000.- 448 b., Kichik biznes va tadbirkorlik asoslari. -T.: « Mehnat » , 2002. – 215 b . 6 Ivatov I. Xususiy tadbirkorlik va marketing 2001 y. 6-son 19-21 b. 7 Abdukarimov B.A. Ichki savdo iktisodiyoti. – T.: «Fan va texnologiya», II tom 2008.- 224 b. 8 Qudratov G‘.H., Pardaev M.Q., Abdukarimov B.A. Servis rivoji – aholining bandligini ta’minlash va farovonligini oshirish omili. Risola. T.: « Fan va texnoloqiya», 2007. – 28 b. 9 To‘ra y ev B. X. Teoretiko-metodologicheskie osnov ы razvitiya turizma. Tashkent «Fan» 2008 166-str. Organizatsionno-ekonomicheskie mexanizm ы regionalnogo turizma. Tashkent «Fan» 2009 156- str. 10 Zaynutdinov Sh. Upravlenie razvitiem melkogo turizma i predprinimatelstva v r ы nochnoy ekonomike. T-1996 195- str. 3

Fayziyev 11 kabi olimlarning ilmiy ishlarida ishlab chiqarish sohasi rivojlanishi va samaradorligini oshirishning ayrim jihatlari yoritilgan. Ammo bu ishlarda ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmi batafsil o‘rganilmagan. Shuningdek, iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish davrida ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini kompleks baholashning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq etishga bag‘ishlangan ilmiy ishlarning juda kamligi va yetarlicha o‘rganilmaganligi mazkur mavzuning alohida dolzarbligini bildiradi. Tadqiqot ishining maqsadi. Ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy- iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish yuzasidan nazariy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqarishdan iborat. Tadqiqot maqsadiga erishish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilandi: -ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining shakllanish bosqichlari va rivojlanish tendensiyalarini aniqlash, uning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi ahamiyatini asoslash; -ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritib berish va uning mezonlari va ko‘rsatkichlarini taklif etish; -ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini baholashning xorij tajribasini tadqiq etish; - ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi ni omilli tahlil etish; - ishlab chiqarish korxonalarida resurslardan foydalanish holatini tahlil etish va moliyaviy barqarorlik ko‘rsatkichlarni aniqlash; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyatining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari va yo‘nalishlarini aniqlash; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy mexanizmining takomillashtirish choralari va tadbirlarini ishlab chiqish; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish ; - ishlab chiqarish korxonalarini ng ustuvor rivojlanishini ta’minlaydigan ilmiy ishlanmalar , tavsiyalar va takliflar ishlab chiqish . Tadqiqot obyekti. Samarqand viloyatida faoliyat yuritadigan ishlab chiqarish korxonalari xo‘jalik faoliyati hisoblanadi. Taqiqot predmeti. Iqtisodiyotni innovatsion rivojlanish sharoitida ishlab chiqarish korxonalarida xo‘jalik faoliyati samaradorligini oshirish bilan bog‘liq tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar. 11 Fayziyev E.S. Servis tizimi faoliyati asoslari. Ma ’ ruza matni . Samarqand, 2007. 208 b. 4

Tadqiqot metodlari. Iqtisodiy-statistik, moliyaviy tahlillar, guruhlash va taqqoslama tahlil, abstrakt-mantiqiy fikrlash, ekspert baholash, ilmiy bashoratlash usullaridan keng foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi va kutilayotgan natijalar. Dissertatsiya ishida ishlab chiqarish korxon a larning rivojlanishi va faoliyati samaradorligini oshirishning nazariy, uslubiy va amaliy asoslarini hamda tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish nazarda tutilgan bo‘lib, uning asosida ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan muammolarni yangicha hal qilish bo‘yicha xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqildi. Ular quyidagilardan iborat: - ishlab chiqarish korxonalarida «samaradorlik» tushunchasining mohiyati bo‘yicha takomillashgan ta’rif ishlab chiqi l di va uning sohaga oid ijtimoiy - iqtisodiy jihatlari asoslandi; - ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini kompleks baholash usullari aniqlan di va uning mezonlari hamda ko‘rsatkichlari taklif etildi; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar tasniflandi; - ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy mexanizmini takomillashtirish tavsiya qilindi ; - ishlab chiqarish korxonalari samaradorligini oshirishning iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish tavsiya qilindi ; - ishlab chiqarish korxonalari ri v ojlanishining konseptual yo‘nalishlari ishlab chiqildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot ishida erishilgan ilmiy natijalar respublikamiz, xususan, S amarqand viloyati iqtisodiyotida ishlab chiqarish korxonalari faoliyati samaradorligini oshirishning tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan. Dissertatsiyadagi ilmiy va amaliy takliflarni korxonalarda iqtisodiy samaradorlikni oshirish yuzasidan samarali chora - tadbirlarni ishlab chiqishda va uning tashkiliy - iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish bo‘yicha qarorlar qabul qilishda amaliyotga joriy etild i . Tadqiqot ishida keltirilgan ilmiy xulosa va amaliy takliflardan iqtisodiyot yo‘nalishidagi oliy va o‘rta maxsus kasb - hunar kollejlarida mavzuga oid fanlarni o‘qitishda qo‘llanma sifatida foydalanish mumkin. Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Dissertatsiyaning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, o‘rganilganlik darajasi, maqsadi, vazifalari, tadqiqot ob’ekti, tadqiqot predmeti, ilmiy yangiliklari, tadqiqot metodlari, ishning ilmiy-amaliy ahamiyati, tadbiq etilganligi, tuzilishi va hajmi bayon etildi. 5