MAVZU: Spontan qutublanish Reja: 1. Kirish ……………………………………………………..…2 2. 2. Asosiy qism 2.1 Dielektrik   qutblanishining asosiy  turlari …….………….…2 2.2 Piroelektriklar………………………………………………6 2.3 Pyezoelektriklar……………………………………………6 2.4 Segnetoelektriklar………………………………………….8 3. Xulosa ……………………………………………………… 4. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………………..…

Krish Kristall qattiq  jismlarda  ularni  tashkil  etuvchi  atom  va  molekulalar   qat’iy  tartib  bilan  joylashadi.  Agar  bu  tartib  ikki  qo’shni  atom  yoki  molekula   orasidagi  masofadan  bir  qancha  marta  katta  bo’lgan  masofalargacha  saqlansa   uni  uzoq  tartib  deb  ataladi.  Kristallar  aniq  suyulish  temperaturasiga  ega  bo’ladi.   Jism  bu  temperaturagacha  qizdirilganda  atom  va  molekulalar  joylashishida  tartib yo’qoladi  va  ular  oquvchanlikka  ega  bo’lib  qoladi.  Suyulish  nuqtasida   tashqaridan  olinayotgan  issiqlik  tasirida  jism  temperaturasi  o’zgarmaydi  va   qattiq  jism  tula  suyuqlikka  aylanguncha  temperatura  saqlanadi.  Kristalldagi   atom  va  molekulalarning  joylashish  tartibi  butun  kristall  bo’yicha  saqlangan   bo’lsa,  bunday  kristall  monokristall  deyiladi.  Hamma  monokristallar   anizatropiyaga  ega  yani  ularning  fizik  xossalari  turli  yunalishlarda  turlichadir.   Monokristallarning  makraskopik  bo’lakchalarining  tartibsiz  birikishidan  xosil   bo’lgan  kristall  polikristall  deyiladi.  Polikristalldagi  monokristall  donalarning   tartibsiz  joylashuvi  natijasida  uning  fizik  xossalari  barcha  yo’nalishlar  bo’yicha   bir  xil  bo’ladi.  Bunday  jismlar  izatrop  jismlar  deb  ataladi.   2.1Dielektrik qutblanishining asosiy turlari Umuman  dielektriklar  qutbli  va  qutbsiz  turlarga  bo‘linadi.  Istalgan   moddaning  molekulalari  zarralardan  (atom,  ion,  elektron)  iborat  bo‘lib,  ularning   har  biri  musbat  yoki  manfiy  elektr  zaryadiga  ega.  Bu  zaryadlar  orasidagi  o‘zaro   tortishish  kuchi  jismning  mexanik  mustahkamligini  ifodalaydi.  Turli  xil   moddalarning  molekulalaridagi  zaryadlarning  fazoviy  joylashuvi  har  xil  bo‘lishi   mumkin.  Agar  molekulalarning  barcha  (+)  va  (-)  zaryadlarini  bitta  umumiy  (-)   va  umumiy  bitta  (+)  zaryad  bilan  almashtirsak,  mos  ravishda  (+)  va  (-)  

2 zaryadning og‘irlik  markazlarida  joylashgan  mazkur  zaryadlar  fazoda  bir-biriga   mos  tushishi  yoki  mos  tushmasligi  mumkin.  Fazoviy  bir-biriga  mos  tushgan   zaryadlar  qutbsiz  molekulaga  ega  bo‘lganligi  uchun,  bunday  molekulalardan   tashkil  topgan  jismlar  qutbsiz  jismlar  deyiladi.   Ikkinchi  holda  molekula  tashqi   elektr  maydoni  ta’sir  etmagan  holatda  ham  o‘z  elektr  momenti  0 dan  farqli   bo‘lib,   dipol  hosil  qilganligi  sababli ,  molekula  qutbli  hisoblanadi  va  ular  asosida tashkil  topgan  jismlar  qutbli  jismlar  deyiladi.  Jismning  elektr  xossasidan  qat’iy   nazar,  uning  qutbliligi  molekulaning  kimyoviy  tuzilishi  orqali  aniqlanadi. Bir  atomli  molekulalar  (Ne,  Ne,  Kr,  Xe)  va  gomeoqutbli  ikki  atomli  (H2,CL2… molekulalar,  uglevodorodli  moddalar  qutbsizdir  (paraffin,  polipropilen,   polistirol).  Ion  bog‘lanishli  va  polivinil  xlorid,   sellyuloza ,  fenolformaldegid  va   b. Dielektriklarda  ikki  xil  qutblanish  mavjud; elektron-ion  elektr  maydoni  ta’sirida  juda  tez  sodir  bo‘ladigan,  energiya  sarf   bo‘lmaydigan; relaksasiya-  qutblanish  asta  sekin  sodir  bo‘lib,  qizish  natijasida  dielektrik   energiya  sarf  bo‘ladigan  jarayon.  Kondensator-sig‘imi  va  kondensatorda   yig‘ilgan  zaryad  dielektrikda  sodir  bo‘ladigan  qutblanish  jarayonlarini  o‘zida   aks  ettiradi.  Elektron  qutblanish  (qe,Ce)  atom  yoki  ionlar  qobig‘ining  siljishi  va   ciqilishi  hisobiga  sodir  bo‘lib,  bu  turdagi  qutblanish  katta  tezlikda  (10-15sek)   kechadi  va  qiymat  jihatdan  yorug‘likning  sindirish  ko‘rsatkichi  kvadratiga  (n2)   teng.  Bunday  qutblanish  barcha  dielektriklarda  kuzatilib,  ularning  atomlaridagi   elektronlar  musbat  ion  tomon  siljiydi.  Qutbli  bo‘lmagan  suyuq  holatdagi  va   qattiq  dielektriklarda   qutblanish  sust  kechib ,  qiymati  2-2,5  atrofida  bo‘ladi.   Elektron  qutblanishda  siljish  D  maydon  kuchlangaligi  E ga  proparsional   ravishda  o‘sadi,  shuning  uchun  ham  kuchlanganlikka  bog‘liq  bo‘lmaydi.  ning   haroratga  bo‘lgan  bog‘lanishi  jismning  shu  haroratdagi  zichligiga  bog‘liq,  u 

3 qizdirilganda zichligi  pasayadi,  hajm  birligidagi  atom  soni  kamayib,   qutblanishi   susayadi ;  jism  eriganda  zichlik  kamayadi,  natijada  qutblanish  ham  keskin   kamayadi.  Elektron  qutblanishda  energiya  sarf  bo‘lmaydi.  Bu  qutblanish-neft   yog‘larida,  paraffin,   polistirol ,  polietilen  va  boshqalarda  kuzatiladi.  Ion   qutblanish  Ci,  qi-ion  tuzilishli  kristall  qattiq  jismlarda  bo‘sh  bog‘langan  toklar   siljishi  natijasida  ro‘y  beradi.  Bunday  qutblanish  elektron  qutblanishdan   kuchliroq  kechadi  va  ning  qiymati  5-30  oraliqda  bo‘ladi.  Ion  qutblanish  o‘lcham jihatidan  elektron  qutblanishdan  katta  bo‘lib,  uning  qutblanish  tezligi  esa  past   bo‘ladi  va  chastotaga  bog‘liq  emas.  Bu  qutblanishda  elektr  siljish  maydon   kuchlanganligiga  va  qiymati  kuchlanganlikka  bog‘liq  emas.  Harorat  ko‘tarilishi   bilan  kristall  panjaradagi  ionlar  orasidagi  masofa  ortadi,  ular  orasidagi  tortishish   kuchi  pasayadi  va  ion  qutblanishi  ko‘payadi,  ya’ni  harorat  oshishi  bilan  ortadi.   Ion  qutblanishda  energiya  sarfi  bo‘lmaydi.  Dipol  relaksatsiya  qutblanishi  –  betartib  issiqlik  harakatda  bo‘lgan  zarralar  elektr  maydoni  ta’sirida  o‘z   yo‘nalishini  o‘zgartirishi  hisobiga  ro‘y  beradi.  Dipol  qutblanish  ancha  sekin  ( )  kechishi  sababli  radio  to‘lqinida  maydon  o‘zgarishi  qutblanish   vaqtiga   yaqinlashib  qoladi ,  oqibatda  yuqori  chastotada  dipol  molekulalar  maydon   yo‘nalaishining  o‘zgarilishiga  ulgura  olmay  qoladi  va  qutblanish  susayib  ,  qiymati  pasayadi.  Dipol  qutblanish  – qutbli  gazlar,  suyuqliklar  va  ba’zi  organik   qattiq  moddalarga  xosdir:  qutbli  dielektriklarda  past  haroratda  jism   qovushqoqligi  yuqoriligi  tufayli  dipollar  harakatsiz  va  = ga  teng   bo‘ladi,   material  qizdirilsa  ortadi ,  lekin  yuqori  haroratda  qiymati  kamayadi.  Ion   relaksatsiya  qutblanishi  ba’zi  anorganik  moddalarda  kuzatiladi.  Bunda   moddaning  o‘zaro  bo‘sh  bog‘langan  ionlari  tashqi  elektr  maydon  ta’sirida  aniq   yo‘nalish  oladi.

4 Elektron relaksatsiya  qutblanishi  – sindirish  ko‘rsatgichi  yuqori  va  katta  ichki   maydonga  ega  bo‘lgan  dielektriklar  uchun  xos  bo‘lib,  qo‘shimcha  elektron  yoki   kovaklarni  issiqlik  energiyasi  bilan  ta’sirlantirish  orqali  yuzaga  keladi.  Bu   turdagi  qutblanish,  asosan  metall  oksidi  bo‘lgan  ba’zi  kimyoviy  birikmalar   (titan,  vismut,niobiy)ga  xosdir.  Migrasiya  qutblaniishi  - tarkibi  bir  jinsli   bo‘lmagan  qattiq  jismlarda  qutblanishning  qo‘shimcha  mexanizmi  sifatida  ro‘y   beradi.  U  past  chastotalarda  yuzaga  keladi  va  elektr  energiyasi  ko‘p  miqdorda   sarflanadi.  O‘z-  o‘zidan  qutblanish  segnetoelektriklarga  xos  bo‘lib,  birinchi  bor   u  segneto  tuzida  kuzatilgan.  Tashqi  maydon  bo‘lmaganda  segneto  elektrikning   ma’lum  qismida  dipollar  o‘z  o‘zidan  bir-biriga  nisbatan  moslashib  aniq   yo‘nalish  oladi.  O‘z-o‘zidan  qutblanuvchi  moddalarning  alohida  sohalarida   elektr  momenti  yo‘nalishi  turlicha  bo‘ladi.  Segnotoelektriklarning  qiymati  juda   yuqori  (500-20000)  bo‘lib,  u maydon  kuchlanganligi  va  haroratga  uzviy  bog‘liq. Gazlar  molekulalari  orasidagi  masofa  nisbatan  katta  bo‘lganligi  uchun  ularning   zichligi  kichik  bo‘ladi.  SHuning  uchun  barcha  gazlarning  qiymati  birga  yaqin   bo‘ladi.  Gaz  molekulasining  radiusi  qancha  katta  bo‘lsa,  qiymati  shuncha  yuqori bo‘ladi.  Gazning  hajm  birligidagi  molekulalar  soni  uning  harorat  va  bosimiga   bog‘liq  bo‘ladi  va  molekulalar  sonining  o‘zgarishiga  qarab  uning  qiymati  ham   o‘zgaradi.  Gazda  qiymati  havo  namligiga  ham  bog‘liq  bo‘ladi.  Qattiq   jismlarning  qiymati  dielektrikning  tuzilishiga  bog‘liq  bo‘ladi.  Ularda  turl  xil   qutblanishlar  bo‘lishi  mumkin.  Bunga  misol  tariqasida  paraffin  uchun  ning   qiymati  har  xil  bo‘lishi  mumkin:  paraffin  qattiq  holatdan  suyuq  holatga   o‘tishida,  uning  zichligi  kamayishi  tufayli  keskin  kamayadi.  Zarralari  zich   bo‘lmagan  elektrotexnik  chinnida  bir  yo‘la   elektron ,  ion  va  ion–relaksatsiya   qutblanish  kuzatiladi.  SHishada  esa  =4-20.  Qattiq  jismlarda  ning  qiymati  harorat va  chastotaga  bog‘liq  bo‘lib,  uning  qonuniyatlari  qutbli  suyuqlikniki  kabi.   Muzda  qiymati  harorat  va  chastotaga  nisbatan  keskin  o‘zgaradi.