SUD-PSIXOLOGIK EKSPERTIZANI O‘TKAZISHDA ILMIY MANBALAR VA AMALIYOTDAGI METODIKALARDAN FOYDALANISH USULLARI
![va fosh etish orqali jinoyat-prosessi vazifalarining samarali bajarilishini
ta’minlaydi.[I.3]
«Shu ma’noda, ekspertiza bugungi kunda surishtiruv, dastlabki tergov va sud
jarayonida yetakchi o’rinlardan birini egallamoqda» 1
.
Turli jinoiy, fuqarolik, xo’jalik va ma’muriy ishlarda shaxs–fuqaro–davlat va
xo’jalik faoliyatini yurituvchi korxonalarning qonuniy manfaatlarini umume’tirof
etilgan normalar asosida himoya qilinishida, inson huquq va erkinliklarini
ta’minlashda, zarur bo’lsa, huquqiy demokratik davlat barpo etishda sud
eksper t izasi ham munosib o’rin egallab kelmoqda.
Mavzuning obyekti O’zbekistonda bugun jinoyatni ochishda sudga oid
psixologik ekspertiza o’tkazishning ijtimoiy-huquqiy nazorat shartli ravishda
quyidagi yo’nalishlarda amalga oshirilmoqda:
– sudga oid psixologik ekspertizani ilmiy asoslangan holda odilona baholab
sodir etilgan holatga va shaxsga xulosa berish;
– sudga oid psixologik ekspertizani sodir etilgan jinoyatlar uchun jazoning
muqarrarligini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan operativ-qidiruv,
surishtiruv, dastlabki tergov va sud tergovini amalga oshirish bilan bog’liq
tadbirlar majmui;
– sudga oid psixologik ekspertiza xulosasi sodir etilgan jinoyatlar uchun sud
belgilagan jazoning ijrosini ta’minlashga qaratilgan tadbirlar 2
.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, jinoiy xatti-harakatlarni kasb qilib olgan
shaxslarning ruhiy olamini o’rganish, nafaqat huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlarini, balki ko’plab olimlarning ham diqqat-e’tiborini o’ziga qaratmoqda. 3
Mavzuning farazlari. Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan
ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi
vazifalar belgilandi:
1
Astanov I.R. Jinoyat ishlari bo’yicha ekspertiza o’tkazish: nazariya va amaliyot. Diss... yurid. fan. nomzod. T.,
2010.
2
Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi (O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi) // Xalq so’zi. – 2010. – 13 noyab.
3
Qarang: Ismoilov I., Buxarov D. Uyushgan jinoiy tuzilmalar shakllanishi va faoliyatining oldini olishda
hamkorlikni tashkil etish. – T., 2007. – 3-b.
3](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_3.png)
![- o’limning sabablari va tan jarohatlarining xarakterini aniqlash ;
- ayblanuvchi yoki gumon qilinuvchi shaxslarning psixik holatlarini
aniqlash;
- o’z harakatlariga javob bera olishiga yoki tartibga solishga qodirligi, guvoh
va jabrlanuvchi shaxslarning ruhiy va jismoniy holatlarini aniqlash (bu jarayon
jinoiy ishning holatlarini to’g’ri qabul qilish va ular asosida to’g’ri ko’rsatmalar
berishda amalga oshiriladi);
- ayblanuvchi, gumon qilinuvchi, guvoh va jabrlanuvchi shaxslarning
yoshini aniqlash kabi savollar belgilanadi.
Tergov ishi bo’yicha quyidagi ekspertiza turlari belgilanadi:
- sud-medi t sina ;
- sud-psix i atriya ;
- sud-psixologik ;
- har tomonlama, ya’ni, sud medi t sina, sud psixiatriya, psixologik
ekspertizalar.
Ekspertizalarning har bir turlari bilan tergovchi yaxshi tanish bo’lishi lozim,
chunki bu bilimlar ekspertiza masalalariga oid savollarni hal etishga imkoniyat
beradi.
Sud-psixologik ekspertizasi-yuridik doirasiga oid savollarni hal etmaydi
(ya’ni: ko’rsatmalarning to’g’ri yoki noto’g’riligini aniqlash; jinoyatning motivlari
va maqsadi; ayb i ning turlarini belgilashi) .
S ud-psixologik ekspertizasi – psixik jarayonlarning kechish holatlarini
ani q laydi (ya’ni: qabul qila olish, xotira, tafakkur , tasavvur qilish, sezish
jarayonnlari ning jihatlari va h.k.) [ III. 36]
Tergovchi o’zining nuqtai nazari va ish holatiga ko’ra ekspertizani
tayinlaydi , chunki har vaqt ham ekspertning yordamiga muxtoj bo’lavermaydi .
Le kin undan bosh tortish ham tergov ishiga ta al luqli dalillarni yo’q o tish bilan teng.
Ekspertizani kerakli vaqtda va kerakli yerda o’tkazish lozim.
S ud-psixologik ekspertizasini o’tkazish uchun tergovchi quydagi tashkiliy
ishlarni olib boradi:
7](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_7.png)
![- o’rganish uchun kerakli bo’lgan obyektni ;
- to’g’ri keluvchi muassasalarni tanlaydi.
Ekspert tergovchi sud oldida javob beradi va o’z ishiga baho oladi . Agarda
sud-psixologik ekspertizasi natijalari qoniqar li va tushunarli bo’l ma sa tergov
jarayoni ishtirokchilari ga qayta ekspertiza tayinla nishi belgilanadi.
Tergovchi va ekspert o’rtasida psixologik munosabat larning o’rnatilishi
muhimdir (bir birini hurmat qilish, ishonish, ishdagi hamkorlik ... ).
Tergovchi tomonidan ekspertga ta’sir o’tkazish ta q i q lanadi. Tergovchi
tomonidan quydagi ta’ziq o’tkazish shakillari man etiladi:
1. ekspe r t ga shaxsiy fikrini singdirish;
2. shaxsiy manfaatidan foydalangan holda unga psixologik bosim o’tkazish;
3. ekspertiza muddatini qisqartirish maqsadida o’ta sodda usullar ni
qo’llashni talab qilish.[ II .12]
Ayblanuvchining prosessual huquqlarini ta’minlash va psixologik muhitni
qo’llash maqsadida tergovchi ayiblanuvchiga sud-psixologik ekspertizasining
o’tkazilish sabablari, uning mazmuni va natijalari to’g’risida tushuntirish ishlarini
rolib boradi.
Ekspert-psixolog x ulosalarining to’g’riligi haqida gap yuri-tish uchun
tergovchi o’zi har tomonlama bilimlarga ega bo’lishi lozim.
Tergov amaliyoti shuni ta ’ kidlaydiki, insonlarning hayoti, sog’-lig’i,
ozodligi va shaxsiyati, mulki, jamiyat x av f sizligi, jamiyatdagi tartiblarga qarshi
jinoiy ishlar , balog’at yoshidagi jinoiy ishlari, yo’l-transport hodisalariga tegishli
vaziyatlar sodir bo’lganda sud-psixologik ekspertizasining kerakligi ma’lum
bo’ladi.
Ko’p hollarda ekspertiza obyektlari bo’lib balog’at yoshdagi qonunbuzarlar
bo’lishi mumkin. Odatda, ularning ko’rsatmalariga bu yoshdagi hayolparast lik,
boshqa odamlar ning ta’sir i katta ahamiyatga ega bo’lishi mumkin.
Ekspert-psixolog zimmasiga quyidagi obyektiv holatlarni aniqlash
yukla niladi :
- charchagan hollar;
8](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_8.png)
![- qattiq qo’rquv;
- katta musibat;
- depressiya va h.k .lar.
Bu holatlar jabrlanuvchining harakatlaridan kelib chiqqan bo’lsa, uning
jazosi yengil bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan bular orqali jinoyatning tarkibi
aniqlanadi.
S ud-psixologik ekspertizasini o’tkazish uchun ma x sus muta x as-sislar ning
ishtiroki kerak bo’ladi (ya’ni ilmiy tadqiqot laboroto-riyalar da ishlaydigan kishilar
va h.k.). Chunki zamonaviy tadqiqot usullar orqali sifatli ekspertiza o’tkazi lishi
lozim.[ II .21]
S ud-psixologik ekspertizasi natijalari yozma ravishda rasmiylashtiriladi.
O x irgi vaqtlar ichida majmuali ekspertizalar qo’llaniladi ( s ud-psixologik–
psixiatrik ). Bu yerda bir necha muta x assislar ning tizimli yondoshuvi orqali
ma’lumotlar yig’iladi .
Sud-psixologik ekspertizasini o’tkazish uslubiyoti
Ekspert-psixologning diqqat markazida jinoyatchi shaxs gavdalanadi.
Demak , bu yerda ekspert-psixolog shaxsning ongi , uning chuqurligi va qilmishiga
munosabati , oila va jamiyatdagi o’rni, jinoiy guruhdagi o’rni kabi savollar bilan
qiziqadi.
Amaliyotda jamiyatga qarshi x ulqning uchta shakl i belgilanadi:
1. shaxsning jamiyatga qarshi yo’nalganli gi ;
2. shaxsning jamiyatga qarshi harakat qilish id a aniq qaror lar ga kelish i ;
3. bu qaror lar ni amalga oshirish i, ya’ni: jinoiy ish sodir etish i va salbiy
o qibatlarning kelib chiqishlari.
Ekspert-psixologning ushbu bosqich lar da amalga oshirilishi kerak bo’lgan
vazifalari quydagilardan iborat:
1 - bosqichda: huquqiy ongi, o’zini o’zi baholashini shakllantirish; real
hayotiy qadriyatlarini va ahloqiy normalarini rivojlantirish xususiyatlari;
individual-tipologik xususiyatlarini tahlil qilish;
9](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_9.png)
![Anketa savollar i orqali o’ zini-o’zi baholash qay darajada ekanligiga ta al luqli
ma’lumotlar ni yig’ish imkoniyati beriladi ( ayrim odamlarning o’zini-o’zi
baholashi past, ayrimlariniki baland ). [III. 43]
Bundan tashqari ekspert psixolog boshqa usullarni qo’llashi mumkin:
masalan, shaxsning individual xususiyatlari va aniq vaziyatlarga bo’lgan o’zaro
aloqalarini o’rganish, biografik usuli orqali shaxsning aniq vaziyatlarda namoyon
bo’lgan xatti-harakatlarini o’rganish. Ekspert – psixolog bunday usullar orqali
jinoiy ishga taalluqli muhim ma’lumotlarni olishga muyassar bo’ladi va tegishli
xulosalar chiqaradi.
11](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_11.png)
![1.2. Individual psixologik o’ziga xos xususiyatlarning sud-psixologik
ekspertizasi.
Sud-psixologik ekspertizaning bunday turi kuyidagicha hollarda o’tkaziladi:
a) ishda mavjud bo’lgan ayblanuvchi yoki sudlanuvchi shaxsi haqidagi
ma’lumotlar shubha uyg’otganida;
b) individual o’ziga xos xususiyatlarni n g bir-biriga zid baholari mavjud
bo’lganida;
v) shaxsni tavsiflaydigan muhim jihatlar sifatidagi fe’l-atvorning yetakchi
sabablari va aniq xatti-harakatlar dalillarining o’ziga xos xususiyatlarini belgilash
talab etilganida;
g) ayblanuvchi yoki sudlanuvchi shaxsining subyekt fe’l-atvoriga, shu
jumladan unda jinoyatni sodir qilish niyatining shakllanishiga jiddiy ta’sir
ko’rsatishi mumkin bo’lgan ayrim psixologik o’ziga xos xususiyatlarni (masalan,
haddan ortiq ishonuvchanlik, ta’sirchanlik, qat’iyatlik, ustun kayfiyat, fikriy
yechimlarni hal etish sur’ati va shu kabilar) tadqiq etish zarur bo’lganida;
d) subyektning indivi dual psixologik o’ziga xos xususiyatlarni hisobga olgan
holda uning ayrim xatti-harakatlarini psixologik jihatdan talqin qilish kerak
bo’lganida. Ko’rsatilgan shubhalarni vujudga keltiradigan ayblanuvchi va
sudlanuvchilar sud-psixologik eks pertizaning bunday turining obyektlari bo’lishi
mumkin.[III.41]
Amaliyot shuni ko’rsatadiki, agar sud-psixologik ekspertiza ning oldingi
turlari asosan dastlabki tergab-tekshirish jarayonida o’tkazilsa, individual
psixologik o’ziga xos xususiyatlarning sud-psixologik ekspertizasi asosan sud
tergovi ja rayonida o’tkaziladi. Bu tushunarli, chunki sudya sudlanuvchining
malakali tarzda tuzilgan «psixologik portreti»ni olishdan g’oyat manfaatdor bo’lib,
uning vositasida jinoyat sodir qilinishining psixologik mexanizmini chuqurroq
tushunish imkoniyati paydo bo’ladi. Binobarin ish yuzasidan ancha puxta va
to’g’ri qaror qabul qilish mumkin.
12](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_12.png)
![qaytmaslik; kayfiyatini ustunlik qilishi, yoki kayfiyatiga bo’ysunuvchanlik;
masalani o’zgacha xal etish; fikr yuritish tezligi kabi xarakter xususiyatlari jinoyat
sodir etilishida ahamiyatli ta’sir etganda bu holatlar o’rganilib chiqilishi kerak
bo’ladi).
d) shaxsning individual psixologik xususiyatlariga asoslangan holda uning
ba’zi bir xarakatlarini psixologik jihatdan izohlab berish kerak bo’lganda
ekepertizaning bu turiga murojaat etiladi.
Bu turdagi ekspertiza asosan ayblanuvchi, yoki sudlanuvchi shaxslarga
nisbatan shubhalanish paydo bo’lganida shaxsdagi individual psixologik
xususiyatlarni tekshirish lozim bo’lganda o’tkaziladi.
Amaliyotni ko’rsatishicha hozirgi vaqtda sud-psixologik eksperitzasining
avvalgi turlari asosan dastlabki tergov faoliyati jarayonida o’tkazilgan bo’lsa,
shaxsning individual psixologik xususiyatlarini tekshirish uchun o’tkaziladigan bu
sud-psixologik ekspertizasi ishning sudda ko’rilishi jarayonida olib borilishga talab
etadi. Bundan ko’rinib turibdiki, jinoyat sodir etgan shaxsning psixologik portretini
va psixologik mexanizmlarining nozik jihatlarini chuqur analiz qilib, to’g’ri va
to’liq xulosa chiqarish uchun faqatgina sudyaga kerakli hisoblansa va sud hukmiga
ahamiyatli bo’lsa, hamda sudya bunta ahamiyat bersagina, bu turdagi ekspertiza
o’tkazilishi mumkin.[III.40]
Bu turdagi sud-psixologik ekspertizasining o’tkazilishida ekspert-psixologga
har turli savollar berilishi mumkin. Quyida keltirilgan savollar ko’proq uchraydi:
- tekshirilayotgan shaxsning asosiy shaxsiy psixologik xu susiyatlari qanday?
(temperamenta, xarakteri, intellekta, iroda va hissiyoti, xatti-harakatga undovchi
psixologik muhit).
- tekshirilayotgan shaxsni harakatga undovchi xulqi, uning asosiy
xususiyatlari nima hisoblanadi?
- tekshirilayotgan shaxsni yuqori darajadagi ta’sirchanlik xususiyati bormi?
Yoki shunga o’xshash boshqa shaxsiy xususiyatlari bormi? rigidlik, impulsivlik,
ta’sirga darrov berilib, xatti-harakatga kirishish, beixtiyor harakat kilish, hissiyotga
berilib, o’z-o’zini boshqara olmaslik holatlariga tushish xususiyatlari bormi?
14](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_14.png)
![1.Halok bo’lgan kishining individual psixologik o’ziga xos xususiyatlari
qanday va ular uning o’limi holatida kay tarzda yuzaga kelgan?
2.Halok bo’lgan kishi o’limidan oldingi vaziyatda o’zini o’zi o’ldirishga olib
keladigan psixik holat yuz berganmi va agar shunday bo’lsa, bunday holatning
sababi nimada e kan ?
Mutaxassislar ekspertizaning bunday turini eng murakkab va masuliyatli
turlar qatoriga kiritadi, chunki ekspertlar yuzma-yuz eksperimental psixologik
tekshirish imko n iyatiga ega bo’lmaydilar. Odam o’lib ketgan, lekin uning obrazi,
shaxsi, psixo logik maqomini qayta yaratish, uning ichki dunyosi fikrlash tarzi,
dunyoni sezishini qayta tiklash va tadqiq etish lozim, chunki uning olamdan ko’z
yumishining sabablarini aniqlash yoki bunday sabablarning bo’lmaganligini qayd
qilish kerak. Ekspertlar vazifalarining hal etilishi butunlay tergov jarayonida
to’plagan jinoiy ish materiallariga asoslanadi va ekspertlar xulosalarining
asosliligi, ishonchliligi va samaradorligi ularning sifatiga, to’liqligi va
obyektivligiga bog’liq bo’ladi. Bunday ishlarni tergab-tekshirishda ekspert
guvohlarni so’roq qilishda bevosita ishtirok etishi, ekspertga ekspertiza doirasida
halok bo’lgan kishining qarindoshlari, do’stlari va yaqinlarini so’rab-surishtirish
imkoniyatining berilishi ancha foydalidir.[III.34]
Bunday ekspertizani o’tkazish uchun tayyorlangan jinoiy ish materiallari
nafaqat halok bo’lgan kishini bilgan shaxslarning ko’rsatmalari, uning xatlari,
yozuv daftarlari, shaxsiy kundaliklari, yozishmalari, shuningdek, agar mavjud
bo’lsa o’lgan kishining ijodiy namunalari sur’atlari, she’rlari, nasriy asarlari va shu
kabilar ham o’z ichiga olinishi kerak. Magnitli manbalar — audiozapis va
videokasseta hamda videoroliklardagi malumotlar yana kompyuter va disketalar
xotirasida muhim axborotlar qolishi mumkin. Ekspertlar savollarga asosli javob
berishi uchun halok bo’lgan kishining shaxsi, xarakteri, hissiy ta’sirlanishining
o’ziga xos xususiyatlari, nizoli vaziyatlardagi o’zini o’zi tutishi, shuningdek,
tergalayotgan hodisa, voqea arafasida o’lgan kishining tevarak-atrofidagi vaziyat,
psixologik muhit uning bu holatga munosabati haqida imkoni boricha to’liq va
aniq malumotlar to’planishi muhim ahamiyat kasb etadi.
16](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_16.png)
![• odatiy hayotiy sharoitlarning jiddiy tuzilishi;
• odamning ularni talqin qilishi (hayotiy halokat, chiqib bo’lmaydigan
vaziyat, shaxsning falokati yoki og’ir, lekin o’tib ketadigan epizod);
• moslashish uchun kuch-g’ayratlarni namoyon qilish hoxishi yoki bunga
tayyorlik (hayotdan charchaganlik, «hayotni yana qaytadan boshlash»ni istamaslik,
bu to’g’rida o’ylashdayoq noxushlik sezish yoki hayotiy yo’nalishlarni qayta
ko’rib chiqib, o’zini o’zi qo’lga olishga tayyorlik, vaziyatni o’z nazorati ostida
olish).
O’zini o’zi o’ldirishlar o’z ahamiyatiga va psixologik sabablariga ko’ra bir-
biridan farqlanadi. Ularning negizida ko’pincha ongli yoki ongsiz tarzda yaqin
kishilarning his-tuyg’ulari yoki jamoatchilik fikridan hamdardlikka ehtiyoj sezish,
atrofidagi kishilardan yordam olishga intilish yotgan bo’ladi. Bunday holda o’zini
o’zi o’ldirish harakatlari namoyishkorona tuya olib, haqiqiy yoki shantajli
harakatdan iborat ekanligi kuzatiladi. Ular ko’pincha odamlarning ko’zi oldida
yoki kimdir kelishiga bir necha daqiqa qolganida sodir qilinadi, ularning usullari
ko’pincha jiddiy xavf tug’dirmaydi — bir necha tabletka dori ichilishi, teri hamda
vena qon tomirlarining biroz kesilishi, yupqa yoki zeki arqon ishlatilishi, eshiklar
ochiq holida qoldirilishi mumkin.[II.21]
Suitsid xatti-harakat, ziddiyat vaziyatdan chiqishning (bahsdagi oxirgi,
tortishilmaydigan dalil sifatida) mantiqqa zid tus olishi mumkin, u bunda
yolg’izlik, og’ir yo’qotish va shu kabilar oqibatida o’zini o’zi o’ldirishni amalga
oshirayotgan odamning hayotdan butunlay yiroqlashishidan farqli ravishda o’zini
o’zi o’ldiruvchining hayot bilan uyg’unligini bilvosita anglatadi. Oxirgi holatda
omon qolishga imkon qoldirmaydigan qo’pol va ishonchli usullar tanlanadi.
Tadqiqotchilarning fikricha, muddatli xizmatdagi harbiy xizmatchilar
o’rtasidagi o’zini o’zi o’ldirishlar asosida harbiy jamoadagi o’ziga xos turmush
sharoitlariga moslashishning nomuvofiq taktikasi yotadi. Bu o’rindagi o’zini o’zi
o’ldirishlarning 76% xizmatning dastlabki yarim yilligiga, faol ko’nikish davriga
to’g’ri keladi. Yosh askarlar qat’iy armiya tartibiga, jismoniy yuklamalarga,
shaxsiy erkinlikning cheklanishiga, «qariyachilik» kabi salbiy hodisalar mavjud
18](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_18.png)
![ekspertizadan o’tkazilayotgan shaxsning tug’ilgan vaqtida uning onasining
yoshi;
• homiladorlik xohlab, rejalashtirib amalga oshirilganmi;
• homiladorlikning kechishi, tug’ish asoratlari;
•dastlabki o’sishida, yura boshlashda, so’zlashida qiyinchiliklarga
uchraganmi;
• fe’l-atvorning o’ziga xos xususiyatlari, hayajonlanish, yig’loqiliq,
passivlik, tez-tez jazavaga tushish, tungi qo’rqishlar, somnambulizm (tushida
yurish), tungi enurez (siydikning tutilmasligi), duduqlik va h.;
• bolaligida kim tomonidan tarbiyalanganligi, tarbiyaning o’ziga xos
xususiyatlari;
• onasi bilan uzoqlashishlar bo’lmaganmi;
• ota-onasining xarakter xususiyatlari, ularning tarbiyaviy uslubi;
• ota-onadan ajralganmi, necha yoshida, qanday sababga ko’ra;
• maktabgacha bolalar tarbiya muassasalariga borganmi, bu to’g’rida
tarbiyachilarning fikrlari;
• maktabda o’qishni boshlagan vaqti (yakuni);
• o’zlashtirish va uning dinamikasi, pe dagoglarning fikrlari;
• qaysi fanlarni oson o’zlashtirga n , qaysilari qiyinroq kechgan;
• maktabdan tashqari vaqtdagi mashg’ulotlari;
• pubertat («qiyin») yoshdagi o’ z iga xos xususiyatlari, xarakteridagi
o’zgarishlar, uyidan qochib ketishlar, mashg’ulotlarga bormasliklar uchraydimi,
chekish, ichimlik ichish, giyohvand moddalar iste’mol qilish, er t a jinsiy aloqada
bo’lishlar va shu kabilar mavjudmi;
• do’stlari, oshna-og’aynilari doirasida, psixik muloqotda bo’lish shakllari,
o’smirning yaxshi kurgan odamlari va ideallari;
• kelgusiga munosabat, kasbiy yo’nalish, reja, niyatlarni ng tu ri , ularning
mustaqilligi, realligi, barqarorligi;
• harbiy xizmatga munosabat: xizmat qilishga xohishi mavjudmi, qaysi
qo’shin turida xizmat qilishi xohlagan va h.x.[III.44]
20](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_20.png)
![• katta yoshdagi zaif oila a’zosining haddan ortiq qattiq qo’lligi, uning bolani
qattiq urushib-koyib va tan jazolari orqali o’ziga bo’ysundirishga urinishi;
• ajrashgan oilalar;
• ota-ona yoki yaqin qarindoshlar suisidni yoki suisidial holat va urinishlarni
amalga oshirgan oilalar.[.III.38]
Shu bilan bir qatorda, oilalarning muayyan ijtimoiy-psixo logik tiplari ham
ajralib turadiki, ulardagi o’zaro munosabatlar uslubi o’zini o’zi o’ldirish yuzasidan
potensial xavf tug’diradi. Ularga quyidagilar kiradi:
1.Dezintegrasiyalashgan oila t ipi , ular a’zolarining ajralganligi,
munosabatalarning rasmiyligi, shaxslararo emosional aloqalarning yo’qligi
ularning xarakterli o’ziga xos xususiyatlari hisoblanadi; qisman
dezintegrasiyalashgan, kimdir unga qarshi birlashgan qarindoshlari qarshisida
yolg’iz bo’lib ajralib qolgan oilada g’oyat xavfli vaziyat vujudga keladi.
2.Dezintegrasiyalashgan oilaning qarama-qarshisi bo’lgan
superintegrasiyalashgan oila tipi, unda oila a’zolarining shaxsiy avtonoml i gi
(mustaqillik) hislari buziladi, ular bir-biri bilan shunchalik «Kirishib» ketishganki,
ayrim, aloxida holda yashashni tasavvur ham kila olishmaydi; bunday oilada bir
a’zoning o’limi boshqa a’zoning mutlaqo nochorligini ochib qo’yadi.
3.Disgarmonik oila tipi, u uning a’zolari maqsadlari, ehtiyojlarining bir-
biriga bog’liq emasligi, hammaning ham birlik va totuvlikni so’zlab yashamasligi,
o’zlarining manfaat-lari va urf-odatlaridan voz kechishni xohlamasligi bilan
tavsiflanadi. Bu yerda qabul qilingan me’yorlarga rioya qilinishi majburiy tusga
ega, kimdir uchun frustrasiya bilan bog’liq. Bir a’zoning boshqa a’zoga o’z
odatlarini doimo majburlayverishi, fe’l-atvorni o’zgartirishni talab qilish, uni uning
uchun maqbul kelmaydigan hayotiy yo’nalishlarga muvaffaq yashashga
majburlash bunday oilada xavfli vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin.
4.Yopiq o’ziga to’q oila tipi, uning a’zolari uchun oila asosiy kuch-
g’ayratlarni sarflaydigan soha, yagona hayotiy mazmun hisob lanadi, boshqa
hamma narsa — ish, oiladan tashqari muno sabatlar va hkz. Faqat oiladagi
farovonlikni ta’minlash va tutib turish vositalari bo’lib hisoblanadi.
23](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_23.png)
![II- BOB. SUD -PSIXOLOGI K EKSPERTIZASIZASIDA AFFEKT
HOLATINI TADQIQ QILISH .
II.1. A ffekt holatining sud-psixologik ekspertizasi.
Sud-psixologik ekspertizasini o’tkazishning markaziy masalalaridan biri — bu
jinoyat sodir qilish jarayonidagi affekt holat ni diagnostika qilish. Diagnostika
qilishning sababi shu holat bilan belgilanadiki, jinoyat qonunchiligi bo’yicha affekt
holati (fiziologik) aybni yengillashtiruvchi holat hisoblanadi.[II.24]
Ko’p hollarda sud-psixologik ekspertizasini o’tkazish, misol uchun odam
o’ldirish jinoyatini sodir qilgan shaxs yoki og’ir tan jarohati yetkazgan shaxs shu
jinoyatning affekt holatida sodir qilganligi yoki qilmaganligini aniqlashda
namoyon bo’ladi, ya’ni bu xildagi ekspertizaning subyekti ayblanuvchi yoki
sudlanuvchidir. Bunda shaxs g’azabining affekt, yani jazavalanish psixik holati
nazarda tutiladiki, bunday holat shaxsni agressiv faol xatti-harakatlarni amalga
oshirishga majbur qiladi.
Affekt holatining shaxs xulqiga tasir kilishi nomusga tegish tergov ishlarini
ko’rishda namoyon bo’ladi. Bunda jabr lanuvchining faol qarshilik ko’rsatmaganlik
holati ko’zda tutilgan. Bu holda jabrlanuvchining qo’rkuv holati affektning
mavjudligini yoki mavjud emas ekanligini va bunday holat jinoyat sodir qilish
jarayonida uning xulqiga qanday tasir ko’rsatishini aniqlashda katta amaliy
ahamiyatga ega.
Shunindek, ehtiyotsizlikdan sodir etilgan jinoyatlarni tergov qilish
jarayonida ham affekt holatini aniqlashga katta etibor berish zarur. Chunki affekt
holatining shaxs ongiga tasir qilishi shu xildagi jinoyatlarni sodir qilishga olib
keladi.
Masalan, odam o’ldirish yoki zaruriy mudofaa chegarasidan chetga
chiqish jinoyatlari shular jumlasidandir.
Yuqoridagi mulohazalarga asoslangan holda affekt holati ning sud-
psixologik ekspertizasida keng qo’llanish maqsadiga muvofiq degan xulosaga
kelishimiz mumkin.
25](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_25.png)
![Chunki S.L.Rubinshteynning fikricha, «Affekt bu — tez va birdaniga
o’tadigan, portlovchi xususiyatli emosional jarayon bo’lib, bu holat shaxsning
o’z harakatiga nisbatan ongli irodaviy nazorat qilishni buzadigan holatdir» .
Mazmunan affektning xursandchilik, qo’rquv, g’azab va hokazo turlarni ajratib
ko’rsatish maqsadga muvofiq.
Affekt psixologik kategoriya bo’lib, bu holatni maxsus bilimlarga, yani
affektiv reaksiyalarning paydo bo’lishi, kechishi, rivojlanishi to’g’risidagi
bilimlar bilan qurollangan mutaxassis diagnostika qilishi kerak. Ekspert
jinoyatni affekt holatida sodir qilinganligi yoki qilmaganligini aniqlasa, u taqdirda
sud va tergovga kuchli psixik hayajonlanish holatiga baho berish va aybni
yengillashtiruvchi holat deb topish huquqi beriladi .
Affektning sud-psixlolgik ekspertizasini o’tkazish sudlanuvchi yoki jinoyat
qilishda gumonlanuvchining harakatini to’g’ri tasnif qilish (baholash) uchun
zarurdir. Bu haqida quyidagi misolni keltirish mumkin.
«Bundan bir necha yil muqaddam qotillik bilan ayblangan ayblanuvchi
Ya.ning ishi ko’rilgan. U otasiga 27 marta jarohat yetkazib, uni,
o’ldirganlikda ayblangan. Jabrlanuvchi uyida uzluksiz ravishda ichib, janjal
ko’targan, xotinini qattiq haqoratlagan, uni va o’g’lini xo’rlagan, ularni
o’ldirish bilan qo’rqitgan. Sud majlisida ayblanuvchi quyidagicha ko’rsatma
beradi:
«...2 sentyabr kuni otam men bilan akamning orqasidan yana janjal
ko’tardi, har galgidek men ularning yonini oldim, otam akamni va meni yana
haqoratladi. Mana shu vaqtda onam telefon qilib, kecha ularni otam uydan
haydaganini va o’ldirish bilan qo’rqitganini aytdi. Men hayajonlanganimdan va
otamning janjalidan qochmoqchi bo’lib tezda uydan chiqib ketdim, albatta
bunday voqyealar har doim ham onamning orqasidan bo’lib turardi.[III.45]
Men uyga qaytib kelganimda otam onam va meni yana haqoratlay
boshladi, zo’rg’a o’zimni tutib turdim. Keyin otam menga onang qachon qaytsa
to’g’ridan-to’g’ri uni o’ldirishini aytdi. Bu holat yuzasidan nimaki degan bo’lsa,
shuni bajarishni uning emosional holatidan sezib turdim. Ishdan qaytganimda
26](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_26.png)
![Shunday qilib, bu muhim jabhalar sudlanuchi harakatini klassifikatsiya
qilish uchun hamda psixik holatlarni tiklashda obyektivlikka erishish maqsadida
ularning qarorida ekspert psixologik ekspertizaga qatnashtirish masalasini qo’yish
zarur. Sudlanuvchining kuchli psixik hayajonlanish holatini birdaniga kelib
chiqqanligini sud-psixologik ekspertizasi jarayonida ekspert psixologlar tomonidan
tasdiqlanishi, sudning o’z xulosasini o’zgartirishga olib kelishi lozim va
sudlanuvchi harakatining yuridik tasnifini o’zgartirishga olib keladi.]III.43]
Fiziologik affektning informativ belgilari
Uzoq yillar davomida «Ayblanuvchi jinoyat sodir qilayotgan vaqtida
affekt holatida bo’lganmi?» degan savol yuristlar tomonidan mustaqil,
mutaxassislar yordamisiz hal qilinar edi. Bu borada sud-psixiatrik ekspertizasining
imkoniyatlari cheklanganligi hisobga olinmasdi.
Fiziologik affekt psixik holatdan chiqmagan holda, kutilmagan tarzda
qisqa vaqt oralig’ida katta kuch bilan sodir bo’lib, psixologiya doirasida
o’rganiladi. Normal affekt bilan patologik effekta oralig’idagi farqni ko’rsatish
uchun sog’lom odamdagi neyrodinamik jarayonni asos qilib olish tabiiy holdir.
Birlamchi affektning sabablarini kuzatish orqali fizio logik holdagi
psixologik tabiiylikni ko’rish mumkin, shuning uchun ham tahlil qilinayotgan
psixik holatni psixologik affekt deb atash maqsadga muvofiq.
Hozirgi zamon psixologiya adabiyotlarida «affekt» tushunchasi hyech bir
to’ddirishsiz aniq ifodalanishiga ega.
Keltirilayotgan mulohazalar shuni ko’rsatadiki, fiziologik affekt sud-
psixologik ekspertizasiga taalluqli bo’lib, buning dalili sifatida patologik va
fiziologik affekt oralig’idagi farqni yotig’i bilan ko’rib chiqishi masalasi yotadi.
Psixiatriyada patologik affekt shunday xarakterlanadiki, u o’tkir qisqa
muddatli psixik buzilish jarayoni bo’lib, alohida favqulodda to’satdan paydo
bo’luvchi va mujassamlashtiruvchi holatdir, yani:
1. Ong doirasini chuqur chalkashtiruvchi, qaysiki qorong’ulashtiruvchi
holat tug’ilishiga yo’naltiradi;
2. Avtomatik harakat bilan tezkor dvigatelli hayajonlanish;
28](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_28.png)
![3. To’la va qayta sodir etilgan amneziyaning harakatlari va hokazo.
Patologik affekt holati bezovtalanish kechinmalarning intensivligi bilan
ajralib turadi, lekin shu holatda sodir qilinayotgan harakat katga tasir qiluvchi
kuchga ega bo’ladi. Ko’p hollarda patologik affektning qiziqqonligi ko’p yoki
kam, uzoq muddatli chuqur uyqu bilan tugallanadi. [III.45]
Shunday hollarda patologik affekt mazkur jarayondagi psixikaning kasallik
holati bo’lib hisoblanadi, shuning uchun ham bu holat psixiatr bilan vrach
tomonidan to’g’ri baholanishi va tekshirilishi lozim. Patologik affekt holatida
noqonuniy xatti-harakat sodir etgan shaxs, psixik kasal ekanligini sud psixiatrik
ekspertizasi to’g’ri tan oladi.
Psixologiyada affekt deb «kuchli va shunchaki qisqa muddatli emosional
hayajonlanish paydo bo’lishi tushuniladi». Bunday vaziyatlarda psixik holatlar
almashinuvi deb baholanadi, lekin ularda h asatlik belgilari bo’lmaydi.
Affekt holatini yuzaga kelishining ikki xil sababi bo’lishi mumkun.
Birinchidan, bu holat odamning hayotiga xavf tug’diruvchi biologik
instinktiga va ehtiyojiga bog’liq ravishda, masalan, bevosita yoki bilvosita hayotga
tatbiq qilish.
Ikkinchidan, affekt uni o’rab turganlarning harakati ularning mulohazalari,
ijtimoiy baholari, uning shaxsiga qattiq shikast yetkazuvchi insonning o’zini-o’zi
baholashiga tasir ko’rsatuvchi omillar bilan yuzaga keltirish mumkin. Ma’lumki,
affektni, majburlash yoki shaxsni qattiq haqorat qilish yo’li bilan yuzaga
keltirish aksariyat hollarda uchraydi.
Yuqoridagi mulohazalardan ko’rinib turibdiki, affekt faqat (spepesifik)
o’ziga xos xususiyatlari bor bo’lgan vaziyatlardagina yuzaga keladi, xolos. Ushbu
omilni tasdiqlovchi bir talay materiallar mavjud.
Yuridik adabiyotlarda haqqoniy ravishda ko’rsatiladiki, mana shu vaziyat
subyektning hayolida emas, balki uning o’ngida paydo bo’lishi shart.
Affekt har doim bir zumda paydo bo’lish xususiyati bilan tavsiflanadi,
chunki u birinchi bor insonga tasir qilgani uchun unda ko’zg’atuvchilar affektli
munosabatni yuzaga keltiradi.
29](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_29.png)
![Bazida affektli portlash tayyorlovining shartlaridan biri - affektli
munosabatni keltiruvchi takroriy vaziyat bo’lib hisoblanadi.
Aynan takroriy vaziyat kechinmalarning rivojlanishiga, keyinchalik esa
affektiv portlash sodir bo’lishiga olib keladi.
Buning asosiy manosi shundan iboratki, oxirgi vaziyatlarda g’ayriqonuniy
harakatlarni sodir qilgan shaxs favqulodda affekt holatida bo’ladi. Sud, tergov
amaliyotida shunday holatlar malumki, jinoiy xatti-harakatlar, qachonki
jabrlanuvchi tomonidan ko’p marta va takror sodir etilgan haqoratlardan
so’ng sodir etilishi kuzatiladi.
Bundan ko’rinib turibdiki, jabrlanuvchi o’zining harakatini oxirida qo’pol va
haqoratli harakatlar sodir qilishi mumkin, lekin bu harakatlarning o’zi affektning
«oxirgi tomchisi» sifatida kelib chiqishiga sabab bo’lshpi aksariyat hollarda
uchraydi.[III.46]
Shunday qilib, fiziologik affekt, yani jismoniy affekt birlamchi yoki bir
marotabalik «affektogen» holatlarining paydo bo’lishi natijasida asta sekinlik bilan
affekt kechinmalarining to’planishida vujudga keladi.
Affekt ongn i ng funksiyasini yo’qolishini keltirib chiqarmaydi. Shuning
uchun inson o’z xatti-harakatini eslaydi, bazida bu harakat yoki harakatning ba’zi
bir elementlari esdan chiqib qolishi mumkin.
Fiziologik affektning informatik belgilari quyidagichadir:
1. Ongning torayishi affektning chuqurlashuviga olib keladi. Bunday
holatlarning vujudga kelishi ong doirasining chegaralanishi jarayonlarida
aniqlanadi. Bundan tashqari, vaziyatni nazorat qilish tartibining buzilishi bilan ham
yuzaga kelishi kuzatiladi.
Asosiy etibor zo’ri q ish manbaiga va u bilan bog’liq bo’lgan elementlariga
qaratish maqsadga muvofiq.
Ongning emosional harakatidan, insonni haqoratlash, o’ta
qanoatsizlanishdan tashqari ba’zi bir harakatlar bilan to’ldiriladi, konflikt, nizoli
vaziyatlarning qabul qilinishi biroz o’zgaradi. Mazkur holat saylanma fragment
bo’lib qoladi, ochiq bog’lanmaganlik bir vaqtdalik holatini yo’qotadi.
30](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_30.png)
![turtkisi yordamida), portlovchi «lavaga o’xshab borish va sekinlashuvi, yani ba’zi
mualliflarning fikricha», to’g’ri burchakli affekt holatining kechishiga kiradi.
4.Affektning xarakterli «fiziologik» belgilaridan biri uzluksiz
pantomimik va vegetativ ko’rinish nutqning ekspressiv va kommunikativ
funksiyalarining buzilishida ifodalanadi.
Nerv sistemasining kuchsizlanishi va ishdan chiqish bosqichida energiyani
juda intensiv ravishda sarflashi — bu affektiv portlash jarayonida har qanday shaxs
uchun simptomdir (alomatdir).
Bularga psixik va jismoniy zaifliklar — kuchli psixik ezilish, depressiya,
bo’shashish, o’ta charchash, o’zini yo’qotib ko’yish, jahli chiqish va
jabrlanuvchiga achinish hislari kiradi.[III.38]
Qoida bo’yicha bunday shaxslar (jinoyat sodir kilgan insonlar) voqea sodir
bo’lgan joyda qoladilar, odatda ushbu voqea haqida o’zlari milisiyaga xabar
beradilar, jabrlanuvchiga yordamga shoshiladilar.
Ko’pincha esa ba’zi bir jinoyatchilar voqea sodir bo’lgan joydan qochishga
intiladilar, lekin o’z izlarini yo’qotishga intilmaydilar, tashqi ko’rinish haqida
qayg’urmaydilar, aniq maqsad va yo’nalishlarga ega bo’lishga harakat qilmaydilar.
Affektning xulosa bosqichida u amneziya shakliga o’tishi mum kin. Ular
affektning xavfli ko’rsatkichi bo’lib, uning obyektdagi mezonlarning (belgilarning)
ortda qolganligini ifodalaydi. Barcha detallar va harakat haqidagi materiallarning
to’la saqlash nafaqat o’zini, balki atrofdagilarni ham qiziqtirmaydi, bu esa bevosita
tarzda jinoyatning amalda oshirilishida ongning ekspert xulosasiga hech qanday
dahli yo’qligini tasdiqlaydi.
Xotiraning affektdan keyingi buzilish natijasi to’la amneziya darajasiga yeta
olmaydi, bazida vaziyat elementlarining uqtirilishida va shu borada psixolog-
ekspertning xulosasini olishda o’z aksini topadi. Hamma hollarda ham ekspert
xulosasining zid (teskari) tomonlari haqiqatga, maqsadga erishishga to’sqinlik
qilgan, jinoyatni yashirishga sharoit yaratib kelgan.
Doimo shuni hisobga olish kerakki, shunga o’xshash ekspertiza xulosalari
xotiraning buzilishida himoya rolini o’ynagan.
32](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_32.png)
![Shuning uchun ham sud-psixologik ekspertizasini o’tkazishda affektning
xarakteristika-si, subyektivga o’xshash, ikkinchi darajali rol o’ynaydi va affektning
obyektiv belgilarini hisobga olgan holda jinoyat sodir qilgan jarayondagi holat
ekspert xulosasiga to’g’ri kelishi lozim.[III.38]
Affektsiz sodir bo’ladigan «portlovchi» emosional holatlarga
kuyidagilar tegishlidir:
1.Ongning torayishini affektov shakllanmaganligi intros-peksiyada (o’z-
o’zini kuzatishda) ekspertlanuvchi qobiliyatining saqlanganligi, holatni qabul
qilshning yetarli, to’la va aniq darajada shayligi, maqsadga muvofiq yo’nalishning
borligi harakatni realizasiya qilishning muhim vositasidir va bular tergovdan oldin
va mazkur jarayonda ijobiy natijalar berishi mumkin.
2.Axloq saqlashning muvofiqligi.
Buning uchun faol rol o’ynovchini ko’rsatib berish shart, chunki munozarali
vaziyatda ekspertlanuvchi tashabbus ko’rsatishi mum kin. Maqsadga erishuvda
to’g’ri vositalaridan foydalanish, ekspressiv affektning xarakterli belgisi bo’lib,
affektning ratsional (oqilona) boshqarish yo’li hisoblanadi. Murakkab faoliyatni
boshqarish ehtiyoji sifatida akt tuziladi.
3.G’ayriqonuniy xarakatning impulsivligi qaysiki tashqi ko’rinishi
yumshoqroq sifati, farqi va o’zaro ajralib turuvchi bosqichning emosional jarayoni
asosida namoyon bo’ladi.
4.Emosional holatni kechirishning xususiyatlari va kechinmalarni
mazmunining mas’ulligi va bundan keyingi sharoitlarda emosional holatning
moslashuvi albatta psixologik qonuniyatlariga mos keladi.
5. Emosional, intel l ektual va fizik belgilarning yo’qligi oddiy emosional
holatlarda kuchsiz intensiv energetik q uvvatlar bilan bog’langanlikni bildiradi.
Gohida emosiyaning kuchayishi bilan aniqlanadigan shartli reaksiyaning
ta’sir etishi, ko’pincha shubhalarni bartaraf qilishga, jinoyat sodir qilingan joydan
yashirinishga olib keladi, buni biz ikkinchi darajadagi affekt emas , deb
hisoblaymiz.
33](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_33.png)
![Patologik affekt va boshqa klinik holatlarga tegishli bo’lgan hodisalar
haqida mualliflar bir ovozdan tasdiqlaydilarki, ong darajasini torayishi affektning
portlash jarayonida insonni butunlay yo’ldan adashtiradi, psixik kechinmalarning
buzilishiga olib keladi, buning oqibatida fikrlar aloqadorligi buziladi, barcha
bog’lanishlar fiziologik affektdan ajralib turadi.
Bu esa patolagik affektni fiziologik affektdan ajratib turuvchi
xususiyatlaridan biridir. U chuqur psixik va jismoniy toliqish hollari bilan
tavsiflanadi. Qoida bo’yicha bular cheksiz chukur uyqu bilan yoki eshitish
sezgilarining yo’qolishi, kuchsizlanishi, atrofdagilarga befarqlik bilan qarshi
qarash holatlari bilan yakunlanadi. Mazkur holat shuningdek, ongning chuqur
buzilishiga ham olib kelishi kuzatiladi.
Affektning sud-psixologik ekspertizasi mazmunidagi masalalari
Yuqorida aytib o’tilgan barcha fikr va mulohazalar qaysi vaziyatlarda
ekspert-psixolog tergov jaray o nida ishtirok etishi to’grisida boradi.
Shunday qilib, I.A. Kudryavsevning ta’kidlashicha, ayni vazi yatda ekspert-
psixologlarning majburiyati va huquq doirasiga kuyidagilar kiradi:
-affekt i v portlashning vaziyat, shaxsiyati va fenomenologiyasini baholash;
-affektning tashqi namoyon bo’lishida o’ziga xosligi va rivojlani-shidagi
xususiyatlar asosida yotuvchi psixologik mexanizimlarni o’rnatish;
-affektiv sezgining tipik qonuniyatadagi ularning og’ish konstatasiyasi,
fiziologik emosional holatlari reaksiyalari bilan chegaralovchi affektning tubi;
-affekt i v chuqurlikka erisha olmagan, emosional reaksiyalar va emosional
holati bilan fiziologik affektaning ajralishi.[III.44]
M.M.Kochenovning fikricha, sud-psixologik ekspertazasining affekti bo’lib
quyidagi predmetlar xizmat kiladi:
1. Qonunga qarshi harakatlar qilishga olib keladigan vaziyatning ham
obyektiv, ham subyektiv tahlili.
2.Ayblanuvchi sh axs maxsus belgilarining analizi. Buning uchun
guvohlarning ko’rsatmalari, ish yoki o’qish joyida n tavsifnoma, tekshiruvchi bilan
34](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_34.png)
![shartlaridagina emas,balki subyektning shaxsi, uning dinamik holatlarida ham
ko’rish mumkin.[III.46]
Shu bilan affekt holatning ta ’ sirini aniqlasada, lekin jabhaviy obyektlarini
o’rganish bilan chegaralanib qolmaydi.
Bu holat ekspertni adekvat, yani to’g’ri baholashda subyektning shaxsini
aniqlash muhim ahamiyatga egadir.
Nizoli vaziyatlarning mavjudligi affektning vujudga kelishiga yetarli asos
bo’lib hisoblanmaydi.
Keyingi muhit — bu shaxsning individual psixologik xususiyatining
kompleksi va subyekt-konflikt jarayonidagi muvaqqat holatidir.
Bir shaxsda mavjud bo’lgan, yani affektni keltirib chiqara-digan psixologik
muhit boshqa bir shaxsning xatti-harakatidagi uzluksiz holatlarning buzulishiga
olib kelmaydi.Verbal
va noverbal belgilarga ko’ra yolg’onni aniqlash
Dastlabki tergov jarayonida profayl metodidan shaxslarning
muayyan axborotni
jinoiy maqsadda atayin buzishi, ya’ni verbal (so’zdagi), ham noverbal (tana xatti-
harakatlaridagi) xabarlarning
vaziyat va holatga qanchalik muvofiqligini aniqlash
maqsadida foyda laniladi.
Ushbu malaka (mahorat) nafaqat kuzatuvchanlik va diqqatni mashq qildirishni
balki ruhiy kuzatish borasida barqaror ko’nikma
larni hosil qilishni, balki kinestetika
(tana tili haqidagi fan)ning asosiy qonunlarini tushunishni, suhbat olib borish
san’atini egal
lashni, belgilangan obyekt hududida dastlabki ko’rik yoki hujjat larni
tekshirish davomida shaxslarning xulqini samarali baholashga imkon beradigan bir
qator usullarni egallashni nazarda tutadi.
Ruhiy axborot olish usullaridan biri
ruhiy tashxis (diagnostika) – bu shaxs
holatini o’rganish bo’lib, uni
vizuallashtirish – ko’rish orqali muayyan obrazni
shakllantirishdir.
Vizual psixodiagnostika – insonni kuzatish, ko’rib idrok etish asosida uning
ruhiy holatini aniqlash. Boshqacha aytganda, ruhiy axborotni qandaydir test yoki
instrumental usullardan foydalanmay turib o’rganish.
36](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_36.png)
![Kuzatuv usuli yordamida ruhiy axborotni idrok etish, to’plash, uning
xususiyatlarini bilish va anglash mumkin.
Kuzatuv – avvalo muayyan tarzda tashkil qilingan idrok jarayoni bo’lib, u
kuzatuvchi oldida turgan vazifa hamda o’rganila yotgan hodisaning mohiyati
bilan bog’liq. Ya’ni kuzatuv maqsadga qaratilgan faoliyat hisoblanadi.]III.46]
Inson idroki juda muhim bir xususiyatga ega, ya’ni inson tez almashuvchi
ta’sirlarni hissiy tuyg’ularning ketma-ketligi sifatida emas, balki umumlashma
obraz sifatida qabul qiladi va bu unda inson haqida tasavvur hosil qiladi . Tasavvur
«bitta» bo’lishiga qaramay, amalda bir-biriga qo’shilgan va bir butun birlashgan
son-sanoqsiz juz’iy tasavvurlardan tashkil topgan bo’ladi. Shunday qilib, shaxs
kuzatilganda ketma-ketlikda uning gavda tuzilishi, holati, mimikasi, ishoralari va
xatti-harakatlaridagi ma’nolar seziladi, ushbu jarayon «bir muddatlik» idrokdir,
chunki u juda tez o’tib ketadi. Biror inson gapira boshlaganida, u haqidagi obrazga,
ya’ni o’zganing «bitta» tasavvuriga yana ovoz ohangi, nutq maromi, tovush kuchi,
ehtimoliy dialekt tusi va ko’plab boshqa jihatlari qo’shilib boradi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, muomala jarayonida axborot uzati lishi:
– verbal vositalar (faqat so’zlar) evaziga – 7 % anglaniladi;
– tovush vositalari (ovoz ohangi, tembri va barcha nutqsiz tovushlar) evaziga –
38 % tushuniladi;
– noverbal vositalar (mimika, imo-ishoralar, pantomimika) evaziga – 55 %
qabul qilinadi.
Ushbu asosda insonlar o’rtasidagi muloqotning bir vaqtda amalga oshadigan
ikki darajasi farqlanadi:
–
mazmun darajasi , u so’zlarda ifodalangan (verbal) axborotni, ya’ni
gapiruvchi aytishni istagan ma’lumotlarni uzatadi;
–
munosabatlar darajasi , u axborotni (noverbal) o’xshatish orqali, ya’ni bunda
so’zlovchining o’zi aytayotgan so’zlarga yoki eshituvchiga munosabati sifatida
ifodalanadi. Albatta, bunday nutqsiz xabarlarni tushunishga har kim ham qodir
emas, chunki bunda ichki yo’nalganlik xususiyatdan kelib chiqib, e’tibor
aytilayotgan so’zlarga qaratiladi.
37](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_37.png)
![Ma’lumki, ko’zlar nafaqat «dunyoga qaragan deraza», balki «qalb oynasi»
hamdir, ya’ni ularda insonda kechayotgan ruhiy jarayo nlarni ko’rish mumkin.
Ruhiy jarayonlar tafakkur va inson qalbida yuz berayotgan barcha o’zgarishlar
bilan bog’liq. Hayotda hamma narsa tebranib turganidek, ko’z qorachig’i ham
doimo harakatda bo’ladi. Neyroling vistik dasturlashtirish (NLD) sohasidagi
tadqiqotlarga ko’ra, aynan qorachiqlar harakatiga qarab nafaqat fikriy jarayo nning
borishini, balki muloqotda samimiylik yoki nosamimiylik borligini ham aniqlash
mumkin.[III.43.]
Bu yerda gap o’ziga xos
ko’z harakatlari haqida boradi. Ko’z qora chig’i dagi
axborotlarni shakllantirish vaqtida beixtiyor tushib qoladigan muayyan zonalar
(to’qqiztadan ikkitasi) mavjud bo’lib, ular
ba’zi vaziyatlarda nosamimiylikning turi
hisoblanadi.
Ko’pincha ko’z
harakatlarini kuzatish emas, balki ko’z qorachiqlarining
axborot mazmuniga ega jihatlarini (birgalikda kuzatiladigan hissiyotlar,
tana va yuz
mimikasidagi harakatlarning) mos kelish-kelmasligi tah lil qilish samarali
hisoblanadi. Masalan, qandaydir obrazlar haqida
gap ketganida, ko’z qorachig’i
vizual emas, balki audial zonada bo’ladi.
Yuqorida ko’z harakatlari suhbatdosh tafakkur yo’lining ko’rsatkichi
ekanligi aytilgan edi. Ko’zlar nafaqat ichki ruhiy jarayonlarni aks ettiradi, balki
teskari aloqani ham vujudga keltiradi: ong
ostidan qandaydir xotiralarni chiqarib
olish yoki atayin istalayotgan
ichki hissiyotni yaratish uchun ko’pincha ko’zlarni
muayyan holga keltirishning o’zi yetarli bo’ladi.
So’zlashayotgan yoki xayol surayotgan odamlarni kuzatganda, ularning
ko’z
soqqalari
doimo oldinga-orqaga, yuqoriga va pastga harakatla nayotganini,
tasodifan narsa va odamlarga tikilayotgani, shuningdek, ko’pincha ichki tajribaga
«qaratilayotganligini» sezish mumkin.
Boshqacha aytganda, yolg’on belgilarni namoyon qilish jarayonida odatda
tashqi vizual ta’sirlar e’tibordan qolib ketadi.
Ko’zlarning
yuqo riga va o’ngga qaratilishi – ko’z bilan yaratish – individ
tomonidan hosil qilinadigan vizual obraz yoki manzara xolos.
39](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_39.png)
![gapirayotganida, suhbatdoshining nigohlariga qiyinchilik bilan dosh beradi hamda
nigohini (ko’zlarini) olib qochishga harakat qiladi.Suhbatdosh
ko’zlarining biroz qisilishi (torayishi) – ushb u holat shaxsning
ishonarli munosabatlar o’rnatishni, «qalbini ochishni» istamayotganidan,
bezovtaligidan dalolat beradi.
Yengil
tabassum (bunda ko’zning pastki qovoqlari ko’tarilmaydi) –
ko’pincha yolg’on gapirish jarayonida ko’rinadi, ammo muloqotning o’ziga xos
uslubi bo’lishi ham mumkin. Soxta tabassum ichki zo’riqish ni yashirish imkonini
beradi, shuning uchun ham doim deyarli tabiiy ko’rinmaydi.
Davomiy
tabassum (lablar yuqori va pastki tishlardan biroz orqaga tortilgan,
bunda uzun chiziq hosil bo’ladi, tabassumning o’zi esa «chuqur» tuyulmaydi) – bu
shaxs tashqi ko’rinishidagi yoqimtoylik yoki rasmiy xushmuomalalikni ko’rsatadi,
ammo muloqot jarayo nidagi samimiylik va yordam berishga tayyorlikni
anglatmaydi.
Yuz
mushaklarining mikro zo’riqishi . Yolg’on xabar berilayotganida, inson
yuzida go’yoki «soya yuguradi». Videosuratga olish bunda yuz ifodasida
soniyaning ulushi mobaynida davom etadigan qisqa muddatli zo’riqishni qayd
etish imkonini beradi. Amerikalik tadqiqot chi R. Bennetning fikricha, bu ixtiyorsiz
reaksiya – yolg’onning juda ishonchli ko’rsatkichi hisoblanadi.
Sinovchan
qarash. Odam yolg’on gapirayo tganida diqqatini sherigi ning
yuziga qaratadi, bu bilan uni aldashga urinish qanchalik muvaf faqiyatli
chiqqanligini baholashga urinadi. Nosamimiylik belgilari haqida so’z yuritganda,
yolg’on gapirish paytida suhbatdoshni nazorat qilish kerakligini unutmaslik zarur.
Inson nazoratda ushlanadigan
qo’rquv, jumladan fosh bo’lish dan qo’rqish
paytida, qoshlari biroz ko’tarilgan-go’yoki to’g’ri chiziq qa tortilgan bo’ladi.[II.24]
Agar
qo’rquv kuchliroq bo’lsa, bu belgiga qo’shimcha boshqa alomatlar
ko’rinadi: peshonada yo tiq ajinlar paydo bo’ladi; ko’zlar kengaygan, buning
ustiga yuqori qovoq biroz ko’tarilgan, pastkisi esa taranglashgan bo’ladi; og’iz
biroz ochilgan, burchaklari esa orqaga surilgan, buning natijasida lablar
taranglashgan va to’g’rilangan bo’ladi.
42](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_42.png)
![o’xshash psixologik holatlar, maqsadlar va motivasiyalar kuzatiladi, binobarin,
bular ularning xatti- harakatlarida ko’rinadi. [III.45]
Umuman, dastlabki tergov davomida jinoyatchi shaxs psixologiya sini
o’rganish yana quyidagilar bilan ahamiyatlidir:
– jinoiy-huquqiy va jinoyat-prosessual jihatdan to’g’ri qarorlar qabul qilishda
( jinoiy qilmishni malakalash va ehtiyo t chorasi ni tanlash );
– gumon qilinuvchi va ayblanuvchi bilan bog’liq muammoli tergov
vaziyatlarini hal etish uchun taktik jihatdan eng maqbul qaror larni tanlash va taktik
kombinasiyalarni ishlab chiqishda;
– jinoyat ishi bo’yicha ahamiyatli ayrim holatlar, ya’ni isbotlash jarayo ni
sifatini ta’minlash, jinoiy qilmishning motivi, shuningdek, gumon qilinuvchi va
ayblanuvchi, jabrlanuvchining shaxsini tav siflashda;
– jinoyat sodir etish sabablarini o’rganish va uning oldini olish choralarini
ko’rishda (jinoiy tajovuzning yuzaga kelish sabablari, ularni sodir etgan
ishtirokchilar, ularning jinoyat sodir etishdagi o’rni va boshq.)
– jinoyat sodir etgan va qayta tarbiyalashga muhtoj bo’lgan shaxs larga
nisbatan qo’llaniladigan tarbiyaviy ta’sir choralari yo’nali shini tanlashda.
«Jinoyatchi shaxs» tushunchasi mazmuni kengligi sababli, uni o’rganishga
kriminologik, jinoiy-huquqiy va psixologik jihatlardan
yondashuv talab etiladi. Shu
jumladan, psixologik nuqtai nazardan
jinoyatchi shaxsi o’zida jinoyatchining asosiy
intellektual-ma’naviy
xislatlari, ruhiy va jismoniy holatlarini mujassamlashtiradi.
Jinoyatchi shaxsining tuzilishi aniq mezonlar asosida shakllan gan, muayyan
belgilariga ko’ra farqlanib turadigan ikki qismga bo’lib o’rganiladi: ular jinoyatchi
shaxsining
ijtimoiy-demogra fik va ijtimoiy-psixologik tuzilishi.
Jinoyatchi
shaxsining ijtimoiy-demografik tuzilishi quyi dagilar: shaxsning jinsi,
yo shi, oilaviy ahvoli, ma’lumoti, kasbiy
qobiliyati, mashg’ulot turi, ijtimoiy kelib
chiqishi, moddiy ahvoli,
sudlanganlik holati (jinoyatchilik bilan boshqa
munosabatlari) hamda
jinoyatchi shaxsini tavsiflovchi asosiy belgilardan biri bo’lgan
uning
dunyo qarashi, muayyan vazifaviy majburiyatlarga egaligi kabi belgi lardan
iborat. Jinoyatchi shaxsining ijtimoiy-demografik tuzilishiga oid belgilar muayyan
46](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_46.png)
![Bunda jinoyatchi yo’l qo’ygan xatti- harakati yoki harakatsizligi uchun
o’zini o’zi qoralashi, ichki ziddiyat holatida ham bo’lishi mumkin (O’zbekiston
Respublikasi JKning 98, 102, 111, 266-moddalarida nazarda tutilgan va boshqa
shu kabi ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarni sodir etgan shaxs lar
bunga misol bo’lishi mumkin);[I.2.]
– muayyan vaziyatlarga ko’ra shakllangan jinoyatchi shaxs turi – ularda
ijobiy sifatlar salbiysiga nisbatan ko’proq bo’lsa-da, jinoiy harakatlarni noqulay
sharoitda yuzaga kelgan vasvasa yo xud muayyan kriminogen vaziyat ta’sirida,
o’zi uchun ahamiyatli bo’lgan natijaga hyech qanday salbiy oqibatlarsiz erishish
mumkin, deb hisoblagan holatda sodir etishi mumkin (O’zbekiston Respublikasi
JKning 99, 100, 101, 108, 266-moddalarida nazarda tutilgan va boshqa shu kabi
jinoyatlarni sodir etgan shaxslar bunga misol bo’lishi mumkin);
–
ikkilanuvchan (beqaror) jinoyatchi shaxs turi – unga avval ham turli
huquqbuzarliklar va axloqsiz xatti-harakatlarni sodir etib, uning ijtimoiy xavflilik
xususiyatlarini anglagan bo’lsa-da, xulq-atvorida buzg’unchi jinoiy ong bilan
qonunga itoatkor ong o’rtasida kurash davom etayo tgan vaziyatda jinoyat sodir
etgan shaxslar kiradi (Bunda subyektiv tomondan asosan egri qasd orqali sodir
etiladigan, O’zbekiston Respublikasi JKning 103, 110, 116, 117- moddalarida
nazarda tutilgan va boshqa shu kabi jinoyatlarni sodir etgan shaxslar misol bo’lishi
mumkin); –
yovuz, ashaddiy va o’ta xavfli jinoyatchi shaxs turi – hayoti va
faoliyatining mazmuni barqaror jinoiy maqsadga yo’naltirilgan jinoyatchi shaxs
tipi (O’zbekiston Respublikasi JKning 34-moddasi). Jinoiy qilmishlarni sodir etish
o’z-o’zidan uning uchun ehtiyoj ga aylanadi. Bu – professional jinoyatchi tipi.
Bunday jinoiy shaxs doimo jinoiy tajovuz obyektini izlash holatida bo’ladi.
Ushbu tur vakillari jinoiy xatti-harakat usullari puxta ishlab chiqilganligi, sovuq
qurol va boshqa zarur vositalar bilan qurollanganligi bois, ijtimoiy jihatdan eng
xavfli hisoblanadilar. –
impulsiv (g’ayriixtiyoriy) jinoyatchilar tipi – ayrim hayotiy
vaziyatlar ular uchun noqonuniy xatti-harakatga undovchi hisoblanadi. Bunday
tipdagilar asabiy-ruhiy zo’riqish kuchaygan sharoitda tezda «o’zidan ketadi»,
darhol tajovuz, g’azab, rashk, vaziyat bilan bog’liq nafrat holatiga kiradilar.
50](/data/documents/e5205539-e7fc-422c-bb98-8de2bfb69578/page_50.png)
SUD-PSIXOLOGIK EKSPERTIZANI O‘TKAZISHDA ILMIY MANBALAR VA AMALIYOTDAGI METODIKALARDAN FOYDALANISH USULLARI MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………… 3 I -BOB. SUD - PSIXOLOGI K EKSPERTIZASINING MUHIM JIHATLARI I.1. Sud-psixologik ekspertizasi predmeti va vazifalari ……… 7 I .2. Individual psixologik o’ziga xos xususiyatlarning sud- psixologik ekspertizasi… ………………………………….. 13 II-BOB. SUD-PSIXOLOGI K EKSPERTIZASIDA AFFEKT HOLATINI TADQIQ QILISH II.1. A ffekt holatining sud-psixologik ekspertizasi. 26 II.2.Gumon qilinuvchi va ayblanuvchi shaxsining psixologik tavsifi 45 XULOSA ……………………………………………………. 54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………….. 56 ILOVALAR………………………………………………… 60 1
KIRISH Mavzuning dolzarbligi O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan va jamiyatning barcha sohalarini to’liq qamrab olgan islohotlarining asosiy maqsadi fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish, jamiyatda tinchlik va barqarorlikni ta’minlash, millatlar va fuqarolar o’rtasida o’zaro totuvlikni saqlashga qaratilgan. Jumladan, sud huquq sohasidagi islohotlarning ro’yobga oshishi borasida mamlakatimizda yetarli darajada qonunchilik bazasi shakllanib ulgurdi va hozirda yanada takomillashtirilmoqda. Shu o’rinda 2010 yil 1-iyunda «Sud ekspertiza to’g’risida»gi, 2012 yil 25 dekabrda «Tezkor-qidiruv faoliyati to’g’risida»gi va shu kabi bir qator qonunlarning qabul qilinishi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning insonparvarlik g’oyalarini qamrab olganligi va islohotlarning asosiy e’tibori inson huquqlari oliy qadriyat sifatida qaralayotganligi dunyo hamjamiyati tomonidan e’tirof etilmoqda. Ma’lumki, amalga oshirilayotgan barcha islohotlar mamlakatni chinakam rivoji, aholining turmush darajasining yuksalib bori shi, aholining yalpi daromadlarining o’sishi, aholining mulkchilik shakllariga ega bo’lishi, davlat boshqaruvida fuqarolar faolligi, aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatining yuksalishi, davlat organlarining samarali faoliyati hamda bevosita ularning faoliyatida jamoatchilik nazorati kabi ko’plab ijobiy ko’rinish-larda namoyon bo’lmoqda. Yuqoridagi maqsadlarga erishishning asosiy omillaridan biri jamiyatda qonuniylikni ta’minlashdir. Qayd qilingan ustuvor vazifani bajarish huquqni muhofaza qiluvchi organlar va sudning asosiy funksiyasini tashkil qiladi. Zero, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini huquqni muhofaza qilish organlari va sud faoliyatida keng tatbiq etish ishlarning yuritish sifatini oshiradi, jinoyat ishiga oid dalillarni o’z vaqtida qo’lga kiritish, jinoyat sodir etgan shaxslarni tezda aniqlash 2
va fosh etish orqali jinoyat-prosessi vazifalarining samarali bajarilishini ta’minlaydi.[I.3] «Shu ma’noda, ekspertiza bugungi kunda surishtiruv, dastlabki tergov va sud jarayonida yetakchi o’rinlardan birini egallamoqda» 1 . Turli jinoiy, fuqarolik, xo’jalik va ma’muriy ishlarda shaxs–fuqaro–davlat va xo’jalik faoliyatini yurituvchi korxonalarning qonuniy manfaatlarini umume’tirof etilgan normalar asosida himoya qilinishida, inson huquq va erkinliklarini ta’minlashda, zarur bo’lsa, huquqiy demokratik davlat barpo etishda sud eksper t izasi ham munosib o’rin egallab kelmoqda. Mavzuning obyekti O’zbekistonda bugun jinoyatni ochishda sudga oid psixologik ekspertiza o’tkazishning ijtimoiy-huquqiy nazorat shartli ravishda quyidagi yo’nalishlarda amalga oshirilmoqda: – sudga oid psixologik ekspertizani ilmiy asoslangan holda odilona baholab sodir etilgan holatga va shaxsga xulosa berish; – sudga oid psixologik ekspertizani sodir etilgan jinoyatlar uchun jazoning muqarrarligini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan operativ-qidiruv, surishtiruv, dastlabki tergov va sud tergovini amalga oshirish bilan bog’liq tadbirlar majmui; – sudga oid psixologik ekspertiza xulosasi sodir etilgan jinoyatlar uchun sud belgilagan jazoning ijrosini ta’minlashga qaratilgan tadbirlar 2 . Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, jinoiy xatti-harakatlarni kasb qilib olgan shaxslarning ruhiy olamini o’rganish, nafaqat huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarini, balki ko’plab olimlarning ham diqqat-e’tiborini o’ziga qaratmoqda. 3 Mavzuning farazlari. Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1 Astanov I.R. Jinoyat ishlari bo’yicha ekspertiza o’tkazish: nazariya va amaliyot. Diss... yurid. fan. nomzod. T., 2010. 2 Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi (O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi) // Xalq so’zi. – 2010. – 13 noyab. 3 Qarang: Ismoilov I., Buxarov D. Uyushgan jinoiy tuzilmalar shakllanishi va faoliyatining oldini olishda hamkorlikni tashkil etish. – T., 2007. – 3-b. 3
1.Jinoyatlarni ochishda sudga oid psixologik ekspertizanining zamonaviy usullar tushunchasini, 2.Jinoyatlarni ochishda vujudga kelgan shart-sharoitlarni sudga oid psixologik ekspertizaning ahamiyatini asoslashda, 3.Sudga oid psixologik ekspertizani o’tkazishda jinoyatchi shaxsi psixologiyasini, 4.Sudga oid psixologik ekspertizani o’tkazishda alohida turdagi jinoyatchilar toifasini hisobga olish, 5.Sudga oid psixologik ekspertizani o’tkazishda professional jinoyatchilar va ularning o’ziga xos bo’lgan psixologik xususiyatlari imkon qadar bayon qilish. Malakaviy bitiruv ishining vazifalari. Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: - tadqiqot mavzusiga oid adabiyotlarni tahlilni amalga oshirish; - tadqiqot metodikalarini tanlash va asoslash; - jinoyatni ochishning psixologik usullarini yoritib berish; - jinoyatni ochishning huquqiy asoslarini ishlab chiqish; - zarur kasbiy va ijtimoiy malakalarni egallashda jinoyatlarni ochish va zaruriy metodlarini qo’llash bo’yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining vazifasi Sud-psixologik ekspertizaning oldiga qo’yilgan vazifalar shundan iboratki Muammoga taalluqli psixologik va pedagogik manbalarni qiyosiy tahlil qilish va umumlashtirish; Sud- psixologik ekspertizaning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini o’rganish; Sud- psixologik ekspertizani o’tkazishda ilmiy tadqiq etish, Tadqiqot natijalarini insonning ruhiy holatidan kelib chiqib tahlil qilish; Pedagogik psixologik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi Sud-psixologik ekspertizani o’tkazishda ta’sir etuvchi obyektiv omillardan bo’lgan determinantlarni o’rganish. Bitiruv malakaviy ishda qo’llanilgan metodikalar. 4
1. Sudga oid psixologik ekspertizani o’tkazishda tadqiq qilish bo’yicha ma’lumot to’plash. 2.“Jinoyatga moyillikni aniqlash” testi yordamida tajriba guruhidagilarning refleksiv xususiyatlarini aniqlash 3. A.Bass va I.Darkning “Agressiya shakllari va uning ko’rsatkichlari”ni diagnostika qilish metodikasi orqali sinaluvchi insonlarning jinoyatchilikka moyillik darajasini aniqlash 4. Sudga oid psixologik ekspertizani o’tkazishda jinoyatchilikning oldini olish dasturi yordamida psixologik trening tashkil etish va natijalarni tahlil qilish Bitiruv malakaviy ishining yangiligi. Inson xulqida tashqi omillar tizimi ichki shart-sharoitlar tizimi bilan belgilanadi. Shu bois har bir jinoyatda obyektiv va subyektiv omillarning birligi ko’rinadi, jinoyatchi shaxsini aniqlash barobarida jinoyatning oldini olish tizimi yaratiladi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati. Tadqiqot ishida sudga oid psixologik ekspertizani o’tkazishning psixologik xususiyatlari muammosining nazariy tahlilida keltirilgan ijtimoiy-psixologik fikrlar yuzasidan to’plangan materiallar yuridik psixologiya, umumiy psixologiya, itimoiy psixologiya, psixodiagnostik, psixokorreksiya, sotsial trening va amaliyot sohalarini nazariy jihatdan boyitishga xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Ishda sudga oid psixologik ekspertizani o’tkazishda jinoyatchi shaxs tipologiyasi, belgilari bo’yicha metodikalar va yaratilgan usullar tizimi amaliy psixologlarning jinoyatga moyilligi mavjud shaxsda zarur ijtimoiy fazilatlarni zudlik bilan shakllantirish bo’yicha faoliyatlariga tatbiq etilishi mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob olti bo’lim, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilova qismlardan tuzilgan. 5