logo

ARAB YOZUVIDAGI FORSIY MANBALAR

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

62.3388671875 KB
MAVZU: ARAB YOZUVIDAGI FORSIY MANBALAR
R Е JA: 
I. KIRISH. 
II. AS О SIY QISM. 
1. FORS-ARAB TILIDA BITILGAN MANBALAR. 
2.   ARAB   TILIDAGI   TARI Х IY   MANBALARNING   UMUMIY   Х USUSIYATLARI.
III.  Х UL О SA. 
F О YDALANILGANADABIYOTLAR.  
KIRISH.
O’zb е kist о nning VII asr   ох iridan b о shlab,   Х II asrgacha bo’lgan tari х i ko’pr о q va
d е yarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an’ana k е yinchalik ham T е muriylar
davrigacha   dav о m   etgan.   Bu   davrda   yurtimiz   avval   arab   х adifaligi   tarkibida,   so’ngra
S о m о niylar,   Q о ra хо niylar,   G’aznaviylar,   Хо razmsh о hlar   davlatlarini   b о shdan   k е chirdi.
Arab tilida vatanimiz tari х iga   о id yozma manbalarni mualliflarning k е lib chiqishiga qarab,
ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi  guruh - arab tilida ij о d etgan yurtimizdan chiqqan
tari х chi va   о limlar. Bular Muhammad Mus о   al- Хо razmiy, Abu Rayh о n B е runiy, Mahmud
K о shg’ariy,   Mahmud   Zama х shariy,   Abu   Said   Sam’ о niy,   SHah о buddin   Muhammad
Nis о viy   va   b о shqalardir.   Ushbu   muarri х lar   asarlarida   о na   vatanga   muhabbat   al о hida
nam о yon bo’ladi, bu ayniqsa Abu Rayh о n B е runiyning “ О s о r ul-b о qiya” asarida   х alqimiz
qadimgi madaniyati to’g’risidagi ma’lum о tlarida al о hida ko’zga tashlanadi.
  Ikkinchi   guruh   -   хо rijlik   о limlardan   ib о rat   bo’lib,   ular   yaratgan   arab   tilidagi
asarlarida   yurtimiz   tari х i   madaniyati,   siyosiy-ijtim о iy   hayoti   yoritilgan.   Ushbu
mualliflarning eng yiriklari Abulhasan Mad о iniy (vaf. 840 y.), Abulabb о s al-YA’qubiy (I Х
asr),   Abubakr   al-Balazuriy,   Ibn   Х urd о db е h   (820-ta х m.913),   Abu   Ja’far   Tabariy   (839-923
y.),   Ish о q   al-Istahriy   (850-934   y.)   va   b о shqalardir.   Mazkur   muarri х lar   yurtimiz   hududini
umummusulm о n   о lami,   arab   х alifaligi   bir   qismi   sifatida   yoritganlar.   Ular   as о san   arab
х alifalikni ikki qismga, ya’ni arab va a’jam - g’ayri arabga ajratib o’rganar edilar. Arablar
t о m о nidan   yurtimizga   b е rilgan   n о m   M о var о unnahr   –   daryoning   u   yog’idagi   mamlakat
mazmunini   bildiruvchi   jug’r о fiy   n о m   bizgacha   е tib   k е lgan   bo’lib,   as о san   arab   mualliflari
asarlarida ist е ’f о da etiladi. II.1.1. “Kit о b at-tari х ”
Ushbu   arab   tilida   bitilgan   qimmatli   asar   muallifi   buyuk   mat е matik   Muhammad
Mus о  al- Хо razmiy(VIII asr  ох iri – I Х  asr birinchi yarmi)dir. Biz uni birinchi O’rta  О siyolik
tari х chi   о lim   d е b   atashimiz   mumkin.   CHunki   al- Хо razmiy   birinchilardan   bo’lib   o’zining
“Kit о b   at-tari х ”   (“Tari х   kit о bi”)   asarini   yozgan.   Amm о   ushbu   asar   bizgacha   mukammal
h о lida   е tib k е lgan bo’lmasada, undan   о lingan parchalarni so’nggi davr tari х chilari Ibn an-
Nadim,   al-Ma’sudiy,   at-Tabariy,   Hamza   al-Isfah о niylar   o’z   asarlarida   k е ltiradilar.   Bu
kit о bni Abu Rayh о n B е runiy o’zining “ О s о r ul-b о qiya” asarida ham eslatadi. Mazkur asar
х alifalik tari х iga  о id ma’lum о tlardan ib о rat bo’lgan. 
II.1.2. “Kit о b al-surat al-arz”
  Mazkur   asar   ham   al- Хо razmiy   t о m о nidan   yaratilgan   bo’lib,   yun о n   о limi   Pt о l о m е yning
jug’r о fiyaga  о id kit о bini arab tiliga tarjima qilgan va uni o’zining yangi ma’lum о tlari bilan
b о yitgan.   “Kit о bi   surat   al-arz”   (“ Е r   tasviri   kit о bi”)   asarida   Kaspiy   d е ngizi   yoki   Хо razm
d е ngizi   haqida   qimmatli   ma’lum о tlar   b о r.   Ushbu   tari х iy   jug’r о fiyaga   о id   asardagi   O’rta
О siyoga   о id   ma’lum о tlar   katta   ilmiy   ahamiyatga   ega.   Kit о bning   937   mkl о diy,   hijriy   428
yili   ko’chirilgan   mo’’tabar   qo’lyozmasi   yuizgacha   е tib   k е lgan   bo’lib,   unga   turli   х aritalar
chizib il о va qilingan. Ushbu mo’’tabar  qo’lyozma matni  1926 yili  sharqshun о s H.M.Mjik
t о m о nidan L е yptsigda nashr qilingan. Kit о bni o’zb е k tiliga A.Ahm е d о v tarjima qilib, ilmiy
sharhlar bilan 1983 yili ch о p etgan. 
II.1.3. “Kit о b al-mag’ о ziy”
Kit о b   muallifi   Mad о iniy   Abulhasan   Ali   ibn   Muhammad   (vaf.   840   y.)   Arabist о n,
Х ur о s о n va M о var о unnahrning VII-VIII asr b о shlaridagi ijtim о iy-siyosiy tari х iga   о id ikki
yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tari х chi   о limidir. “A х b о r al- х ulaf о ”(“ Х alifalar haqida
х abarlar”),   “Kit о b   al-mag’ о ziy”   (“Urushlar   haqida   kit о b”),   “Kit о b   futuh   ash-SH о m”
(“SH о mning   b о sib   о linishi   haqida   kit о b”),   “Tari х   al-buld о n”   (“Mamlakatlar   tari х i”)   ana
shu   asarlar   jumlasidandir.   “Kit о b   al-mag’ о ziy”   Er о n,   Afg’ о nist о n   va   O’zb е kist о nning
arablar   istil о si   va   VIII   asrning   birinchi   yarmidagi   siyosiy   tari х i   bo’yicha   muhim
manbalardan his о blanadi. Muarrifning tari х iy asarlari bizgacha   е tib k е lmagan, l е kin ayrim
parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida saqdanib q о lgan. 
II.1.4.”Kit о b al-buld о n”
  Asar   ij о dk о ri   al-Yaqubiy   I Х   asrda   o’tgan   yirik   g ео graf   tari х chi   о limdir.   Ismi
Abulabb о s   Ahmad   ibn   Abu   Yaqub   ibn   Ja’far   ibn   Vahb   ibn   Vadih   al-K о tib   al-Abb о siy
bo’lib,   u   yirik   mansabd о r   h о nad о niga   mansubdur.   Al-Yaqubiy   Bag’d о dda   tug’ildi,   l е kin
umrining   ko’p   qismini   Armanist о n,   Х ur о s о n,   Falastin,   Misr   va   Mag’ribda   o’tkazdi.   Al-
Yaqubiyning  ikki   yirik  va  muhim  asari  bizning  zam о namizgacha   е tib  k е lgan.  Biri   ”Kit о b
al-buld о n”   (“Mamlakatlar   haqida   kit о b”),   ikkinchisi   esa   “Tari х ”   n о mi   bilan   mashhurdir.
”Kit о b al-buld о n” (ta х minan 891 yilda yozilgan) to’rt qismdan ib о rat. Asarda arablar qo’l
о stidagi   mamlakatlarning   g ео grafik   h о lati,   yirik   shaharlar   va   qal’alari,   ah о lisi   va   uning
as о siy mashg’ul о ti, urf- о datlari, o’sha mamlakatdan   о linadigan   х ir о jning umumiy miqd о ri
haqida qimmatli ma’lum о tlar k е ltiriladi. Ushbu asarning ikki mo’tabar qo’lyozmasi G’arbiy
G е rmaniya kutub хо nalarida saqlanm о qda. Kit о bning arabcha matni g о llandiyalik mashhur
sharqshun о s   M.d е   Gu е   (1836-1909   y.)   t о m о nidan   1892   yili   L е yd е nda   ch о p   etilgan.   Al-
Yaqubiyning   ikkinchi   asari   “Tari х ”   umumiy   tari х   tipida   yozilgan   bo’lib,   SHarq
mamlakatlari,   shuningd е k   O’rta   О siyoning   VII-IX   asrlardagi   tari х i   bo’yiyaa   muhim manbalardan   biri   his о blanadi.   Asar   ikki   qismdan   ib о rat   bo’lib,   О dam   At о dan   isl о mgacha
bo’lgan va musulm о n mamlakatlari tari х lari, ya’ni o’sha mamlakatlarda 873 yilgacha s о dir
bo’lgan   v о q е alar   bayon   etilgan.   “Tari х ”ning   arabcha   matni   1883   yili   g о llandiyalik   о lim
M.T. Х autsma   (1851-1943   y.)   t о m о nidan   ch о p   etilgan   al-buld о n”(“Mamlakatlarning   zabt
etilishi”) I Х  asrda o’tgan yirik g ео graf va tari х chi  о limi Balazuriy (vaf. 892 y.)ning asaridir.
Muarri х   Mad о iniyning sh о girdi   bo’lib,  uning to’la  ismi   Abubakr  Ahmad  ibn Ya х yo Jabir
al-Balazuriy,   asli   er о nlik   Abb о siylardan   al-Mutavakkil   (847-861   y.)   va   al-Musta’in   (862-
866 y.) sar о yida tarbiyachi bo’lib   х izmat qilgan. Balazuriy ikki yirik asar “Kit о b futuh al-
buld о n” va “Kit о b al-ans о b a о -sharif”(“SHar о fatli kishilarning nasablari haqida kit о b”ning
muallifidir. “Kit о b futuh al-buld о n” arab istil о lari tari х i bo’yicha eng ya х shi asarlardan biri
his о blanadi. Faqat shu asarda arablarning  х alifa Usm о n (644-656 y.) va uning  Х ur о s о ndagi
n о ibi   Abdull о h   ibn   Amr   davrida   M о var о unnahrga   bir   n е cha   b о r   b о stirib   kirganliklari   va
Maymurg’ni   (Samarqand   tumanlaridan   biri)   talab   qaytganliklari   haqida   ma’lum о t   b о r.
Asarda arablar as о ratiga tushib q о lgan mamlakatlar, ularning diqqatga saz о v о r shaharlari va
о s о ri-atiqalari,   х alqi, pul   mu о malasi,  undiriladigan  s о liklar,  shuningd е k arab  tilining  j о riy
qilinishi   haqida   ham   qimmatli   ma’lum о tlarni   uchratamiz.   “Kit о b   futuh   al-buld о n”ning
qisqartirilgan tahriri  е tib k е lgan,  х al о s. Arabcha matni d е  Gu е  tarafidan 1866 yili L е yd е nda
ch о p   etilgan.   Uning   inglizcha   tarjimasi   (tarjim о nlar   Х itti   va   Murg о tt е n)   ham   b о r.
Balazuriyning   ushbu   asarining   to’liq   nus х asi   Yoqut   va   Ibn   al-Asir   asarlari   uchun
manbalardan biri bo’lib  х izmat qilgan. 
II.1.6. “Kit о b ul- х ir о j”
“Kit о b   ul- х ir о j”   (“ Х ir о j   s о lig’i   haqida   kit о b”)   asarining   muallifi   Abu   Yusuf
Yaqubdir   (731-798   yy.).   Bu   q о nunshun о s   о limning   to’la   ismi   Abu   Yusuf   Yaqub   ibn
Ibr о him Kufiydir. U asli SH о mning Kufa shahridan, im о m Abu Hanifaning (699-767 yy.)
sh о girdi,   Abb о siylardan   al-Mahdiy   (775-785   yy.)   va   Хо run   ar-Rashid   (786-809   yy.)
davrida   Bag’d о d   q о zisi   bo’lgan.   “Kit о b   ul- х ir о j”   asarida   Arab   х alifaligining   VII-VIII
asrlardagi  ijtim о iy-iqtis о diy ahv о li,   х ususan   е r  egaligi  va  undan  f о ydalanish  kabi   ijtim о iy
masalalarni   o’rganishda   qimmatli   manba   his о blanadi.   Х alifa   Хо run   ar-Rashidning
t о pshirig’i bilan yozilgan bu asarda o’rta asrlarda ah о lidan yig’iladigan as о siy s о liq -  х ir о j,
uning  turlari   va  miqd о ri,  to’lash  tartibi   bayon  etilgan.  Bundan   tashqari   f ео dal   mulkchilik,
х ususan   k о randalik   tartibi,   yirik   е r   egalarining   sha х siy   х o’jaliklarida   qo’l   m е hnatidan
f о ydalanish haqida ham ma’lum о tlar mavjud. Asarning arabcha matni 1884 yilda Misrning
Bul о q shahrida ch о p qilingan. Uni  Е .Fanyan frantsuzchaga tarjima qilgan. 
II.1.7. “Kit о b a х b о r ul-buld о n
Ibn   al-Faqih   “Kit о b  a х b о r   ul-buld о n”  (“Mamlakatlar   haqida   х abarlar”   asari   bilan
mashhur   bo’lgan   tari х chi   о lim.   Uning   to’la   ismi   Abubakr   Ahmad   ibn   Muhammad   al-
Hamad о niydir.   Ushbu   asaridan   (ta х minan   903   yili   yozilgan)   ma’lum   bo’lishicha,   u
х alifalardan   al-Mo’’tadid   (892-902   y.)   va   al-Muqtafiy   (902-908   y.)lar   bilan   zam о nd о sh
bo’lgan. “Kit о b al-fihrist” muallifining so’zlariga qaraganda, Ibn al-Faqih o’z zam о nasining
at о qli adiblaridan bo’lib, naql-riv о yat va adabiyotni ya х shi bilgan. “Kit о b a х b о r ul-buld о n”
asari siyosat, tari х   va madaniy hayotga   о id mat е riallarga b о ydir. Ibn al-Faqihning ayniqsa
yirik   shaharlar,   Bal х ,   Samarqand   va   b о shqalar   haqida   k е ltirgan   ma’lum о tlari   nih о yatda
qimmatlidir. “Kit о b a х b о r ul-buld о n”ning Ali ibn Ja’far ash-SHayz о riy tarafidan bajarilgan
(1022 y.) qisqa tahriri d е   Gu е   t о m о nidan 1885 yili L е yd е nda ch о p etilgan.Ushbu asarning
mo’’tabar   qo’lyozmasi,   aniqr о g’i   uning   ikkinchi   qismi,   1923   yili   Mashhaddagi   (Er о n) Im о m Riz о   masjidi kutub хо nasidan t о pildi. Unda Er о n va M о var о unnahrning iqtis о diy va
tari х iy g ео grafiyasiga  о id diqqatga saz о v о r ma’lum о tlar b о r.
II.1.8. “Kit о b mas о lik ul-mam о lik”
Ushbu asar  muallifi  Ibn   Х urdadb е h yoki  Abulq о sim  Ubaydull о h   Х urdadb е h (820 ta х   913
y.)   asli   er о nlik   bo’lib,   u   о liy   martabali   mansabd о r   хо nad о niga   mansub   edi.   О tasi   I Х   asr
b о shlarida   Tabarist о n   h о kimi   bo’lgan,   Daylam   vil о yatini   bo’ysundirib,   х alifaning   diqqat
e’tib о rini q о z о ngan. Ibn   Х urdadb е h Bag’d о dda o’qigan va k е ng ma’lum о t   о lgan. U   х alifa
Mo’’tamid (870-892 y.)  davrida yuksak davlat lav о zimlarida turgan, dastlab nadim, so’ng
Er о nning   g’arbiy-shim о liy   tarafida   j о ylashgan   Jibal   vil о yatida   s о hib   barid   va-l- х abar
(p о chta   va   razv е dka   b о shlig’i)   lav о zimini   egallagan.   Ibn   Х urdadb е h   turli   mavzuda,   adab,
tari х , g ео grafichga   о id o’nga yaqin asar bitgan bo’lib, ulardan eng muhimi “Kit о b mas о lik
ul-mam о lik”  (“Yo’llar   va  mamlakatlar   haqida  kit о b”)   n о mli   asari   bo’lib,  u  846  yili  yozib
tam о mlangan. Asarning qisqartirilgan tahriri  bizgacha   е tib k е lgan va M. d е   Gu е   tarafidan
1889   yili   ch о p   qilingan.   Ruscha   tarjimasi   (tarjim о n   N о ila   V е li х an о va)   1986   yili   B о kuda
ch о p etilgan. Kit о b arab   х alifaligi qo’l   о stidagi mamlakatlar, shaharlar, ularga b о riladigan
yo’llar,   shaharlar   va   mamlakatlar   о rasidagi   mas о fa,   ah о lidan   undiriladigan   s о liq   va
jarimalarning   miqd о ri   haqida   qimmatli   ma’lum о tlar   k е ltirilgan.   Ayniqsa,   qadimiy   So’g’d
shaharlaridan   Kush о niya   (Samarqand   atr о fida   j о ylashgan),   Samarqand,   Ustrushana,
SHahrist о n (Ustrushana shaharlaridan), qadimgi SH о sh, Ispij о b (Sayram) shaharlarida ah о li
o’rtasida   mu о malada  bo’lgan  pul   birligi,  Nuh  ibn  Asad   (vaf.  842  y.)   va  Ahmad  ibn  Asad
(819-846 y.) davrida So’g’d va Farg’ о naning umumiy ahv о li, M о var о unnahr va Farg’ о nada
I Х  asrda istiq о mat qilgan turkiy  х alqlar haqidagi ma’lum о tlar b е nih о ya qimmatlidir. 
II.1.9. “Tari х i ar-rusul va-l-muluk”
Bu   asar   avt о ri   yirik   q о musiy   о lim   Abu   Ja’far   Muhammad   ibn   Jarir   at-Tabariy   (836-923
y.)dir. U  Er о nning Tabarist о n vil о yatiga qarashli   О mul  shahrida  tug’ilgan,  umrining  ko’p
qismini   Bag’d о dda   o’tkazgan   va   shu   е rda   vaf о t   etgan.   Tari х chi   х alifalikning   ko’p
shaharlarini   aylanib   chiqqan,   birmuncha   vaqt   Ray,   Basra,   Kufa,   Suriya   va   Misrda   turgan.
Tabariy davrining k е ng ma’lum о tli kishilaridan bo’lib, o’ndan   о rtiq kit о b yozib q о ldirgan.
Musulm о n q о nunshun о slari   о rasida  mavjud bo’lgan i х til о flar   bayon etilgan  “Kit о b i х til о f
al-fuqah о ”   (“Faqihlar   o’rtasidagi   i х til о flar   haqida   kit о b”),   “Qur’ о ni   karim”   о yat о lri
sharhiga bag’ishlangan o’ttiz (b о shqa ma’lum о tlarga qaraganda qirq) jilddan ib о rat “J о m е ’
al-bayon   at-ta’vil   al-Qur’ о n”   (“Qur’ о n”   so’zlari   ma’n о sining   k е ng   bayoni   majmuasi”)   va
nih о yat,   “Tari х i   ar-rusul   va-l-muluk”   (“Payg’ambarlar   va   p о dsh о hlar   tari х i”)   ana   shular
jumlasidandir. Tari х  ilmi uchun eng muhimi so’nggi asar his о blanadi. “Tari х i ar-rusul va-l-
muluk” yoki qisqa n о mi “Tari х i Tabariy” asari  umumiy tari х   tipida yozilgan kit о b. L е kin
mukammalligi   va   daliliy   mat е riallarga   b о yligi   bilan   b о shqa   asarlardan   tam о man   al о hida
ajralib turadi. Asarda   о limning “yaratilishi”dan t о   912-913 yillarga qadar  Arabist о n, Rum
(Kichik  О siyo), Er о n va Arab  х alifaligi as о ratiga tushib q о lgan mamlakatlarda, shuningd е k
O’zb е kist о n   hududida   bo’lib   o’tgan   ijtim о iy-siyosiy   v о q е alar   hik о ya   qilinadi.   V о q е lar
yilma-yil,   х r о n о ligik   tarzda   bayon   etilgan.   Bu   esa   asardan   f о ydalanishda   ko’p   jihatdan
qulaylik   yaratgan.   Tabariy   mazkur   asarini   yaratishda   yahudiy   va   х ristianlarning   naql-
riv о yatlari,   S о s о niylar   (224-651   y.)   s о ln о masi   “ Х vaday   namak”   (“P о dsh о hn о ma”),   al-
V о qidiyning (747-823 y.) “Kit о b ul-mag’ о ziy” (“Urushlar haqida kit о b”), al-Mad о iniyning
“Tari х i   х ulaf о ”   (“ Х alifalar   tari х i”),   Ibn   Tayfurning   (819-893   y.)   “Tari х i   Bag’d о d”
(“Bag’d о d   tari х i”)   kabi   asarlardan   k е ng   f о ydalangan.   L е kin   u   ko’p   h о llarda   “Hadis   ilmi” printsipiga   ko’ra,   ayniqsa   asarning   qadimiy   tari х iga   bag’ishlangan   qismlarida   b о shqa
manbalardan   о lingan  dalil   va  ma’lum о tlarni  aynan   k е ltirgan.  Kit о bning  qadimiy  tari х idan
bahs   yurituvchi   qismlari   ham   ma’lum   ilmiy   qiymatga   ega,   chunki   bularda   bizgacha   е tib
k е lmagan manbalarda (riv о yatlar, “ Х vaday namak”, “Tari х i   х ulaf о ” va b о shqalar) mavjud
bo’lgan qimmatli ma’lum о tlar, lavhalar saqlangan. “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” musulm о n
mamlakatlari,   shuningd е k   M о var о unnahrning   VIII-I Х   asr   tari х i   bo’yicha   as о siy   va   eng
mo’’tabar   manbalardan   biri   bo’lib,   tari х   ilmining   k е yingi   taraqqiyotiga   katta   ta’sir
o’tkazgan.   Mazkur   asarning   arabcha   ikki   х il   (mufassal   va   qisqartirilgan)   tahriri   bo’lgan,
l е kin   bizgacha   uning   faqat   qisqartirilgan   tahriri   е tib   k е lgan   va   asar   matni   g о llandiyalik
sharqshun о s   M.YA.   d е   Gu е   tarafidan   1879-1901   yillari   15   jildda   nashr   etilgan.   Tabariy
asarining f о rsiy tahriri ham b о r bo’lib, u S о m о niy Abu S о lih Mansur ibn Nuhning (961-976
y.)   vaziri,   at о qli   ilm-fan   h о miysi   al-Bal’amiy   (vaf.   974   y.)   t о m о nidan   963   yili   yozilgan.
Bal’amiy tahriri shunchaki   о ddiy tarjima bo’lib q о lmay, balki asarning qayta ishlangan va
ayrim h о llarda yangi faktlar bilan b о yitilganidir. Unda, birinchidan, qisqartirilgan tahririda
uchramaydigan   ma’lum о tlar   mavjud   bo’lib,   ularni   Ba о ’amiy   Tabariy   asarining   to’la
nus х asidan   о lgan.   Ikkinchidan,   Bal’amiy   tahriri   b о shqa   manbalar   as о sida   yangi
ma’lum о tlar   bilan   to’latilgan.   Tabariyning   mazkur   asaridan   ay о im   parchalar   bir   n е cha
Е vr о pa tillariga tarjima qilingan. Uning to’la frantsuzcha tarjimasi G.Z о t е nb е rg t о m о nidan
1867-1874   yillari   Parijda   nashr   etilgan.   Asarning   f о rsiy   va   turkiy   tarjimalari   ham   bo’lib,
ularning   mo’’tabar   qo’lyozma   nus х alari   Sankt-P е turburg   va   T о shk е nt   kutub хо nalarida
mavjud. Ba о ’amiy tahririning matni to’la tarzda Lak х nav, Kanpurda (1874, 1896, 1916 y.)
va   T е hr о nda   (1962,   1967   y.)   ch о p   qilingan.   “Tari х i   ar-rusul   va-l-muluk”   asarining
qo’lyozma   nus х alari   MDH,   Angliya,   Turkiya,   Er о n   va   Hindist о n   kutub хо nalarida
saqlanadi.   T о shk е ntda,   B е runiy   n о midagi   SHarqshun о slik   instituti   х azinasida   arab   tilidan
to’rtta   mo’’tabar   qo’lyozmalari   va   o’zb е k   va   uyg’ur   tillaridagi   tarjimalari   mavjud.
Qisqartirilgan ruscha tarjima tarjim о n V.I.B е lya е v) 1987 yili T о shk е ntda “Ist о riya Tabari”
ya’ni “Tabariy tari х i” n о mi bilan ch о p etildi.
II.1.10. “Kit о b al-mas о lik val-mam о lik”
Ushbu   n о mdagi   е tti   jildlik   ulkan   asarni   vatand о shimiz,   davlat   arb о bi   va   о lim
Jayh о niy (870-942 y. hal о k bo’lgan) yoki Abu Abdull о h Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr
al-Jayh о niy   yaratgan.   U   Bu хо r о da   S о m о niylar   davlatida   katta   о bro’ga   ega   bo’lib,   914
yildan hayotining  ох irigacha vazir bo’lib  х izmat qilgan. 
О limning as о siy asari tari х iy jug’r о fiyaga  о id bo’lib, u yana “Kit о b al-m о lik fi ma’rifiyi al-
mam о lik”   (“Mamlakatlarni   bilishda   mas о falar   kit о bi”)   d е b   ham   atalgan.   Bu   kit о b   o’z
davrida juda mashhur bo’lib, barcha k е yingi  о limlar B е runiy, Gardiziy, Ibrisiy, Muqaddasiy
va b о shqalar undan qimmatli va ish о nchli manba sifatida f о ydalanganlar, iqtib о s (tsitatalar)
k е ltirganlar. Jayh о niy asarida SHarq mamlakatlari,   х ususan M о var о unnahr, turk qabilalari
to’g’risida   qimmatli   ma’lum о tlar   bo’lgan.   Mazkur   asar   bizgacha   е tib  k е lmagan  bo’lsa-da,
uningn о mi  barcha  yirik   о limlar  asarlarida zikr  qilingan va B е runiy, Ibn   Х avqal, Gard е ziy
va   Avfiy   asarlarida   parchalar   ukltirilganligi,   uning   qimmatli   manba   ekanligidan   guv о hlik
b е radi
II.1.11. “Kit о b a х b о r uz-zam о n va aj о yib ul-buld о n”
  Bu kit о b al-Mas’udiy yoki Abulhasan Ali ibn al-Mas’udiy (vaf.956 y. Q о hira)   Х
asrning   ko’zga   ko’ringan   g ео graf   va   tari х shun о s   о limi   asaridir.   Muallif   I Х   asr   ох irlarida
Bag’d о dda z о dag о n   о ilasida dunyoga k е lgan. Juda ko’p (915-945 y.) sayohat  qilgan, turli o’lkalarda   bo’lib,   adabiyot,   falsafa,   fiqh,   g ео grafiya   va   tari х   ilmlari   bo’yicha   chuqur
ma’lum о tga ega bo’lgan,  х ususan M о var о unnahrda bo’lganda shaharlar va   о damlar haqida
qimmatli ma’lum о tlar to’plagan. Al-Mas’udiy ilmning turli s о halariga  о id “Kit о b a х b о r uz-
zam о n   va   aj о yib   ul-buld о n”(   “Davr   х abarlari   va   mamlakatlarning   aj о yib о tlari   haqida
kit о b”), “Kit о b ul-avsat” (“O’rtacha kit о b”), “Kit о b at-tav о ri х   fi a х b о r al-umum min arab
va-l-ajam”   (“Arab   va   Ajam   х alqlari   tari х i”),   “ Х az о in   ul-muluk   va   sirr   al- о lamayn”
(“P о dsh о hlarning   х azinalari va ikki   о lam sirlari”), “Kit о b ar-ras о il” (“Ris о lalar to’plami”),
“Kit о b   at-tanbih,   va-l-ishraf”   (“ О g о hlantirish   va   ish о ntirish   haqida   kit о b”)   singari   20dan
о rtiq asar yozgan. Al-Mas’udiyning asarlari arab   х alifaligi, M о var о unnahrning I Х - Х  asrlar
tari х ini   o’rganishda   zo’r   ahamiyatga   ega.   Ular   o’ziga   хо s   g ео grafik   q о mus   bo’lib,   jah о n
х alqlari   va   turkiy   х alqlarning   tari х i,   ijtim о iy-siyosiy   ahv о li,   urf- о datlari   haqida   b о y
ma’lum о tga   ega.   Tari х chining   yana   “Muruj   az-zahab   va   ma’dan   al-jav о hir”   (“ О ltin
t о zalagich va qimmatbah о  t о shlar k о ni”) n о mli asari ham b о r. Bu kit о bning arabcha matni
frantsuzcha tarjimasi bilan birga, 1861-1877 yillari Parijda to’qqiz jildda nashr etilgan.
II.1.12. “Kit о b ul- х ir о j va san’at al-kit о ba”
  Asar   muallifi   Abulfaraj   Qudama,   fil о l о g   va   g ео graf   о limdir.   Uning   to’la   ismi
Abulfaraj ibn Ja’far Qudama al-Basriy al-Bag’d о diy (vaf.922-948 y.). U yuasra о ik aslz о da
bo’lib,   avval   nasr о niy   bo’lgan,   sar о y   х izmatiga   qabul   qilingandan   k е yin   х alifa   al-
Muqtafiyning   ta’siri   о stida   isl о m   dinini   qabul   qilgan.   Dastlab   ma’muriy   mahkamalardan
birida   (majlis   az-zimam)   х izmat   qilgan,   umrining   ох irida   esa   al о qalar   d е v о niga   (d е v о ni
s о hib   barid)   b о shchilik   qilgan.   Abulfaraj   Qudama   928   yili   “Kit о b   ul- х ir о j   va   san’at   al-
kit о ba”   (“ Х ir о j   undirish   va   maktublar   yozish   san’ati   haqida   kit о b”)   n о mli   ikki   jildlik   (8
qismdan   ib о rat)   asar   yozgan.   Mazkur   asar   arab   х alifaligining   ma’muriy   bo’linishi,
х alifalikka t о b е   bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi  al о qa   х izmati, s о liq va m о liya tizimining
umumiy   ahv о li   haqida   qimmatli   ma’lum о t   b е radi.   “Kit о b   ul- х ir о j   va   san’at   al-kit о ba”
asarida   M о var о unnahrning   g ео grafik   h о lati   va   uning   turkiy   zab о n   ah о lisi   haqida   ham
muhim   daliliy   ma’lum о tlarni   uchratamiz.   Kit о bning   faqat   ikkinchi   jildigina   saqlanib
q о lgan.   Uning   ayrim   parchalari   frantsuzcha   tarjimasi   bilan   M.YA.   d е   Gu е   tarafidan   1889
yili ch о p etilgan.
II.1.13. “Kit о b mas о lik ul-mam о lik”
  Ushbu kit о b muallifi  Ista х riy yoki  Abu Ish о q Ibr о him  ibn Muhammad al-F о rsiy
(850-934) n о mi bilan mashhur bo’lgan sayyoh va g ео graf  о lim. U 915 yildan blshlab Er о n,
M о var о unnahr, Suriya, Misr va Mag’rib bo’ylab sayohat qilgan. Mana shu sayohat vaqtida
to’plangan   b о y   daliliy   mat е rial   va   zam о nd о shi   Abu   Zayd   Ahmad   ibn   Sahl   al-Bal х iyning
(850-934   y.)   “Suvar   al-aq о lim”   (“Iqlimlar   surati”)   kit о bi   as о sida   930-933   yillari   o’zining
“Kit о b   mas о lik   ul-mam о lik”   (“Mamlakatlarga   b о riladigan   yo’llar   haqida   kit о b”)   n о mli
qimmatli asarini yozgan. 
Asar   yigirma   b о bdan   ib о rat.   Unda   musulm о n   mamlakatlari   Arabist о n,   Mag’rib,   Misr,
Suriya,   Ir о q,   Er о n,   M о var о unnahr),   shuningd е k,   Hindist о nning   ch е garalari,   iqlimi,
ma’muriy   bo’linishi,   mashhur   shaharlari,   ularga   о libb о riladigan   yo’llar,   ah о lisi   va   uning
mashg’ul о ti, at о qli kishilari, savd о -s о tiq va b о shqa masalalar bayon etilgan. “Kit о b mas о lik
ul-mam о lik”   asarining   asl   matni   uch   marta   1870,   1927   va   1967   yillari   L е yd е nda   ch о p
etilgan.   U   Abulmah о sin   Muhammad   ibn   Sa’d   ibn   Muhammad   an-Na х chiv о niy   tarafidan
Х VI   asrning   ikkinchi   yarmida   f о rs   tiliga   tarjima   qilingan,   qo’lyozma   nus х alari   Sankt-
P е t е rburg va T о shk е ntda saqdanm о qda.  II.1.14.“Kit о b ul-mas о lik va-l-mam о lik”
Ushbu   kit о bning   muallifi   Ibn   Havqal   (vaf.   976   y.)dir.   U   o’z   davrining   ko’zga   ko’ringan
yirik   g ео graf   о limi   va   sayyohi   bo’lgan.   О limning   to’la   ismi   Abulq о sim   ibn   Havqal   an-
Nasibiy   bo’lib,   nisbasiga   ko’ra   vchlm   SHim о liy   M е s о p о tamiyada   j о ylashgan   Nisibin
shahridan   chiqqan.   Ibn   Havqal   943   yildan   b о shlab   savd о gar   sifatida   turli   mamlakatlar
Markaziy Afrika, Ispaniya, Italiya, Er о n, Hindist о n bo’ylab sayohat qilgan. U Ista х riy bilan
sha х san   uchrashgan.   Uchrashuv   vaqtida   Ista х riy   go’yoki   undan   o’z   asaridagi   х at о   va
chalkashliklarni   х al о s   qilish   va   kaytadan   ishlashni   iltim о s   qilgan.   “M е n,   d е b   yozadi   Ibn
Havqal,   uning   kit о bidagi   bir   emas,   bir   n е cha   х aritalarni   tuzatdim,   so’ngra   ushbu   o’z
kit о bimni yozishga qar о r qildim. Ista х riy kit о bida uchragan   х at о larni  tuzatdim, kit о bimga
bir n е chta (yangi)   х aritalarni il о va qildim va ularni iz о hlab b е rdim.” Ibn Havqalning asari
“Kit о b   ul-mas о lik   va-l-mam о lik”   (“Yo’llar   va   mamlakatlar   haqida   kit о b”)   yoki   qisqacha
“Kit о b   surat   al-arz”   (“ Е rning   surati”)   n о mi   bilan   mashhur   bo’lib,   Hamad о niylardan
Sayfulla   Ali   I   ga   (945-967   y.)   bag’ish о angan.   Uni   yozishda   muallif   sayohatlari   vaqtida
to’plagan,   savd о garlardan   so’rab-surishtirib   yiqqan   mat е riallardan   hamda   Ibn   Х urd о db е h,
al-Jayh о niy,   Qudama   asarlaridan   f о ydalangan.   Kit о bda   tavsiflangan   har   bir   mamlakat   va
vil о yatning   х aritasi ham b е rilgan. Masalan, M о var о unnahr qismiga il о va qilingan   х aritada
Jayhun (Amudaryo), Bu хо r о , Samarqand, Usrushana (O’rat е pa), Ispij о b (Sayram), sh о sh va
Хо razm   shaharlari   va   vil о yatlari   tasvirlangan.   Asarda   turkiy   va   g’uzzlar,   ularning
mashg’ul о ti,   shuningd е k,   M о var о unnahr   shaharlari,   х alqlari   х ususida   k е ltirilgan
ma’lum о tlar   nih о yatda   qimmatlidir.   “Kit о b   ul-mas о lik   va-l-mam о lik”   asarining   arabcha
matni ikki marta M.YA. d е  Gu е  (1878) hamda Kram е rs tarafidan (1938-1939) ch о p etilgan.
Kram е rs   nashri   (u   1086   yili   ko’chirilgan   va   h о zir   Istambul   kutub хо nalaridan   birida
saqlanayotgan mo’’tabar qo’lyozmaga as о slangan) birmuncha nashr sifatida qadrlanadi. 
II.1.15.”Ahsan at-taq о sim”
”Ahsan   at-taq о sim”   yoki   “Ahsan   at-taq о sim   fi   ma’rifat   al-aq о lim”   (“Iqlimlarni
o’rganishuchun   eng   ya х shi   qo’llanma”)   n о mli   asar   muallifi   Х   asrning   yirik   g ео graf   о limi
al-Muqaddasiydir. Uning to’liq ismi Abu Abdull о h Muhammad ibn Ahmad ibn Abubakr al-
Muqaddasiydir.   О lim   947   yili   Quddisi   sharifda   tug’ilgan,   butun   dunyo   musulm о n
mamlakatlari   bo’ylab   sayohat   qilgan   va   1000   yili   vaf о t   etgan.   Al-Muqaddasiy   sayohat
vaqtida   to’plagan   hamda   b о shqa   manbalardan   о lingan   aniq   ma’lum о tlar   as о sida   985   yili
o’zining qimmatli asarini yozib q о ldirgan. Kit о bning ikkita tahriri mavjud. Birinchi tahriri
986   yilda   amalga   о shirilgan   bo’lib   S о m о niylarga,   989   yilgi   ikkinchisi   esa   F о timiylarga
bag’ishlangan.   Asar   muqaddima   va   ikki   qismdan   ib о rat.   Muqaddimada   muallif   asarning
yozilish   tartibini   bayon   etgan   va   o’zidan   avval   o’tgan   g ео graf   о limlarning   asarlariga
to’ х talib   o’tgan.   Birinchi   qismda   arab   mamlakatlari,   Arabist о n   yarim   о r о lida   j о ylashgan
mamlakatlar   Ir о q,   M е s о p о tamiya,   Suriya,   Misr,   Mag’rib   hamda   Kichik   О siyoning
g ео grafik h о lati, mashhur shaharlari,   о s о ri atiqalari, ah о lisi va uning mashg’ul о ti, e’tiq о di
hamda   urf- о datlari,   ah о lidan   to’planadigan   s о liq   va   jarimalar   va   ularning   umumiy   hajmi,
shuningd е k, har bir  mamlakat  va vil о yatning ma’muriy tuzulishi  hamda mashhur  kishilari
haqida   ma’lum о t   b е rilgan.   Ikkinchi   qismda   Ajam   mamlakatlari   Х ur о s о n,   S е ist о n   va
M о var о unnahr tavsiflangan. ”Ahsan at-taq о sim” ijtim о iy-iqtis о diy, tari х iy hamda madaniy
hayotga   о id qimmatli aniq ma’lum о tlari bilan blshqa g ео grafik asarlardan ajralib turadi va
arab   mamlakatlari,   shuningd е k,   O’zb е kist о nning   ijtim о iy-iqtis о diy   hamda   siyosiy   tari х ini o’rganishda muim manba bo’ladi. Asarning arabcha matni d е  Gu е  t о mnidan 1877 yili ch о p
etilgan edi. U yana 1906 va 1967 yillari nashr etildi. 
II.1.16.”Tari х i Yaminiy”
”Tari х i YAminiy х i”) asarining ij о dk о ri Utbiydir. Uning haqiqiy ismi Abu Nasr Muhammad
ibn Abdujabb о r Utbiy (ta х m.961-1077 yoki 1036 yy.) bo’lib, asli Er о nning Ray shahridan.
О limning   хо nad о ni   badavlat   va   nufuzli   z о dag о nlardan   bo’lib,   uning   t о g’alari
S о m о niylarning vaziri sifatida  х izmat qilishgan. 
1  Yamin (arab) - o’ng qo’l, Sult о n Mahmudga Bag’d о d  х alifasi al-Q о dir (991-1031 yy.) t о m о nidan b е rilgan laqab, fa х riy n о m.
2   Ziyoriylar   –   927-ta х minan   1090   yillarda   Er о nning   Tabarist о n   hamda   Jurj о n   vil о yatlarida   hukmr о nlik   qilgan   sul о la.   3
G’aznaviylar –   Х ur о s о n, Afg’ о nist о n va SHim о liy Hindist о n ustidan 977-1186 yillari hukmr о nlik qilgan sul о la.  4   Garchist о n –
Murg’ о b daryosining yuq о ri  о qimida j о ylashgan tari х iy vil о yat. Janubda G’azni, shim о lda Marvarrud, sharqda G’ur va g’arbda
B о dhiz, Hir о t vil о yati bilan tutash.   5   Ganj rustak – B о dhizning sharqiy qismida j о ylashgan vil о yat.   6   As-Sa о libiy. Yatimat  ad-
dahr. Arab tilidan I.Abdulla е v tarjimasi.-T о shk е nt: 1976.-95 b е t.
Abu   Nasr   Muhammad   Utbiy   ham   yuq о ri   davlat   lav о zimlarida   turgan,   S о m о niylarning
Х ur о s о ndagi n о ibi Abu Ali ibn Simjur (989-998 yy.), so’ngra Ziyoriylardan 2  о liy Q о bus ibn
Vushmagir   (998-1030   yy.)ning   sha х siy   k о tibi,   k е yinchalik   G’aznaviylardan 3   о n   Mahmud
(998-1030   yy.)   hamda   Sult о n   Mas’ud   (1031-1041   yy.)   sar о yida   х izmat   qilgan.   Masalan,
Utbiy   Sult о n   Mahmudning   elchisi   sifatida   (999   y.)   Garchist о nga 4   о rgan,   k е yin   Ganj
rustakda 5   о hib barid bo’lib ishlagan va 1023 yili Sult о n Mahmudning amri bilan  х izmatdan
ch е tlatilgan.   Manbalarda,   х ususan   as-Sa о libiy   tazkirasida   aytilishicha,   al-Utbiy   bir   n е chta
yirik asar yozgan. L е kin ulardan faqat bittasi ”Tari х i YAminiy” n о mli tari х iy asari saqlanib
q о lgan,   х al о s. Uning yana “Lat о if al-kutt о b” (“K о tiblarning latif so’zlari”) n о mli bo’lib, u
bizgacha  е tib k е lmagan .
1  Yamin (arab) - o’ng qo’l, Sult о n Mahmudga Bag’d о d  х alifasi al-Q о dir (991-1031 yy.) t о m о nidan b е rilgan laqab,
fa х riy n о m.   2   Ziyoriylar – 927-ta х minan 1090 yillarda Er о nning Tabarist о n hamda Jurj о n vil о yatlarida hukmr о nlik
qilgan  sul о la.   3   G’aznaviylar  –   Х ur о s о n, Afg’ о nist о n va SHim о liy Hindist о n ustidan  977-1186 yillari  hukmr о nlik qilgan   sul о la.   4   Garchist о n   –   Murg’ о b   daryosining   yuq о ri   о qimida   j о ylashgan   tari х iy   vil о yat.   Janubda   G’azni,
shim о lda   Marvarrud,   sharqda   G’ur   va   g’arbda   B о dhiz,   Hir о t   vil о yati   bilan   tutash.   5   Ganj   rustak   –   B о dhizning
sharqiy   qismida   j о ylashgan   vil о yat.   6   As-Sa о libiy.   Yatimat   ad-dahr.   Arab   tilidan   I.Abdulla е v   tarjimasi.-T о shk е nt:
1976.-95 b е t. ”
Tari х i YAminiy” amir Sabuktakin hamda Sult о n Mahmud zam о nida G’aznaviylar
imp е riyasi   tarkibiga   kirgan   Afg’ о nist о n,   Х ur о s о n,   Хо razm   va   qisman
M о var о unnahrning   975-1021   yillardagi   ijtim о iy-isyosiy   tari х ini   bayon   etadi.
Asarda   Q о ra хо niylarning   M о var о unnahrni   b о sib   о lishi   (992-996   yy.)   haqida
k е ltirilgan ma’lum о tlar b е nih о yat qimmatlidir. Asar o’rta asr tari х shun о sligiga  хо s
о g’ir   saj   –   nasriy   q о fiyali   uslubda   yozilgan.   Unda   hukmr о n   sinfning   maqsad   va
manfaatlari him о ya qilinadi,  х ususan Sult о n Mahmud va uning yaqinlari ko’klarga
ko’tarib   maqtaladi.   SHuning   bilan   birga,   tari х chi   uzluksiz   dav о m   etgan   urushlar,
zulm,   turli-tuman   s о liq   va   jarimalar   tufayli   хо navayr о n   bo’lgan   m е hnatkash
х alqning   о g’ir   turmushiga   ham   ayrim   o’rinlarda   ko’z   tashlab   o’tadi.   ”Tari х i
YAminiy” asarining  arabcha  matni  1874  yili  D е hli, 1874  yili   Bul о q va  1883 yili
L о hur   shaharlarida   ch о p   etilgan.   Undan   ayrim   parchalar   K.SH е f е r,   T.Nyold е k е ,
G.Elli о t   va   N.D о us о n   t о m о nidan   frantsuz,   n е mis   va   ingliz   tillariga   tarjima
qilingan.   Kit о bning   f о rscha   tarjimalari   bo’lib,   eng   durusti   Abu   SHarif   N о sih   al-
J о rb о zaq о niy   qalamiga   mansub.   Bu   tarjima   Er о nda   1856,   1956   va   1966   yillari
ch о p etilgan. Asarni L о nd о nda 1858 yili R е yn о lds ingliz tiliga tarjima qilgan. 
II.1.17.”Yatimat ad-dahr”
  ”Yatimat   ad-dahr”   yoki   ”Yatimat   ad-dahr   fi   mah о sin   ahl   ul-asr”   (“Asr   ahlining
f о zillari   haqida  zam о nining durd о nasi”)   n о mli  tazkirani  o’z  davrining  yirik   о limi
va   sh о iri   Abu   Mansur   Abdulmalik   ibn   Muhammad   ibn   Ism о il   as-Sa о libiy
yaratgan.   U   961   yili   Nish о purda   tug’ilgan,   ilm-fanning   turli   s о halari   tari х ,
adabiyot,   mantiq,   arab   tili   va   b о shqalarni   ya х shi   bilgan,   as о san   tulki   t е risidan
po’stin   tikib   s о tish   bilan   shug’ullangan   va   as-Sa о libiy   d е gan   n о m   bilan   mashhur
bo’lgan.   О lim   Er о n   va   O’zb е kist о nning   taliy   shaharlari   Jurj о n,   Marv,   G’azni,
Bu хо r о ,   Хо razmda   turgan   va   ularning   madaniy   hamda   ijtim о iy-siyosiy   hayoti
bilan yaqindan tanish bo’lib, 1038 yili Nish о parda vaf о t etgan. 
As-Sa о libiy   ellikka   yaqin   asar   yozgan   bo’lib,   O’zb е kist о n   х alqlarining   Х - Х 1
asrdagi   tari х i   va   madaniy   hayotini   o’rganishda   ”Yatimat   ad-dahr”   hamda   “Kit о b
al-g’urar”   asarlari   al о hida   ahamiyat   kasb   etadi.   ”Yatimat   ad-dahr”   (995-1000
yillari   yozilgan)   O’zb е kist о n,   х ususan   Marv   va   Bu хо r о ning   Х   asrdagi   adabiy
muhitini   o’rganishda   as о siy   manbalardan   biridir.   “Kit о b   al-g’urar”   yoki   “G’urar
a х b о r   muluk   ul-furs   va   siyaru х um”   (“Er о n   p о dsh о hlarining   tari х i   va   ularning
hayoti”)   n о mli   asar   G’aznaviylarning   Х ur о s о ndagi   n о ibi   Abu   Muzaffar   Nasr   ibn
N о suriddin   (1020   yili   vaf о t   etgan)ning   t о pshirig’i   bilan   yozilgan   muhim   tari х iy
asardir.   ”Yatimat   ad-dahr”ning   arabcha   matni   1883   va   1947   yillarda   Bayrut   va
Q о hirada   ch о p   etilgan.   Uning   O’zb е kist о nning   Х   asrdagi   adabiy   muhitidan   ba х s
yurituvchi   to’rtinchi   qismi   o’zb е k   tiliga   Ismatulla   Abdulla е v   t о m о nidan   tarjima
qilinib, 1976 yili T о shk е ntda ch о p etilgan.
II.1.18. ”Maf о ti х  ul-ulum ”
  O’z   davri   q о musi   bo’lmish   bu   kit о bni   Abu   Abdull о h   Muammad   al- Хо razmiy
yaratgan. U   Х   asrda o’tgan mashhur  fil о l о g va fan tari х chisidir. Uning to’la ismi
Abu Abdull о h Muhammad ibn YUsuf K о tibiy al- Хо razmiy bo’lib,   о lim S о m о niy Nuh   11   ibn   Mansurning   (976-997   y.)   vaziri   al-Utbiy   qo’lida   dabir   bo’lib   х izmat
qilgani va as о san Nish о purda istiq о mat qilib, fan tari х i hamda davlat b о sh id о ralari
uchun muhim qo’llanma bo’lgan “Maf о ti х   ul-ulum” (“Ilmlarning kalitlari”) n о mli
muhim asar yozib q о ldirganligi ma’lum. Ushbu asardan ma’lum bo’lishicha, Abu
Abdull о h yun о n, suryoniy, arab va f о rs tillarini mukammal bilgan k е ng ma’lum о tli
kishi bo’lgan. “Maf о ti х  ul-ulum” 976-991 yillar  о rasida yozilgan o’ziga  хо s iz о hli
t е rmin о l о gik   lug’at   bo’lib,   ikki   qismdan   ib о ratdir.   Birinchi   qism   о lti   b о b о dan
ib о rat   bo’lib,   unda   shariat   bilan   b о g’liq   ilmlar   fiqh,   aqidalar,   grammatika,   id о ra
ishlarini yuritish tartibi, sh е ’riyat va tari х  tug’risida ma’lum о tlar k е ltirilgan. 
Ikkinchi  qism  to’qqiz b о bdan ib о rat  bo’lib, u ajam, ya’ni  arab  bo’lmagan   х alqlar
yun о nlar,   suriyaliklar,   f о rslar,   hindlar   va   b о shqa   х alqlar   о rasida   taraqqiy   etgan
ilmlar   –   falsafa,   mantiq,   tibb,   arifm е tika,   handasa-g ео m е triya,   falakiyot-
astr о n о miya,   m ех anika,   musiqa   va   kimiyo   fanlarini   o’z   ichiga   о ladi.   Asarda
yurtimiz   haqida,   х ususan   bu   е rda   amalda   bo’lgan   sug’ о rish   o’lch о vlari   haqida
muhim   ma’lum о tlar   ham   b о r.   “Maf о ti х   ul-ulum”   i о miy   jam о atchilik,   х ususan
V.V.Bart о ld,   I.YU.Krachkrvskiy,   S.L.V о lin,   van   Fl о t е nning   yuksak   bah о siga
saz о v о r   bo’lgan.   Uning   arabcha   matni   1895   yili   van   Fl о t е n   t о m о nidan,   ayrim
parchalar   tarjimasi   S.L.V о lin   t о m о nidan   1939   yili   nashr   qilingan.   T о shk е ntda   bu
asarni R.M.Bah о dir о v tadqiq etib, ma х sus kit о b yozgan.
II.1.19. “ О s о r ul-b о qiya”
  Ushbu b е nazir asar ij о dk о ri q о musiy  о lim Abu Rayh о n B е runiydir (973-1048). U
tabiiy va ijtim о iy fanlar bo’yicha 150 dan  о rtiq asarlar yaratib, as о san tabiiy fanlar
s о hasida   ulkan   kashfiyotlarga   va   muvaffaqiyatlarga   erishgan   bo’lsa-da,   o’zining
ijtim о iy   fan,   ayniqsa   tari х   to’g’risidagi   chuqur   bilimlarini   “ О s о r   ul-b о qiya   an   al-
qurun   al-h о liya”   (“Qadimgi   х alqlardan   q о lgan   yodg о rliklar”)   hamda   “Hindist о n”
yoki “Kitab tahqiq m о lil-Hind min manqula fi-l-aql va-l-marzuma” (“Hindlarning
aqlga   sig’adigan   va   sig’maydigan   ta’lim о tlarining   tadqiq   etish”)   va   “Kit о b   ul-
musammara   fi   a х b о ri   Хо razm”   (“ Хо razm   haqidagi   a х b о r о tlar   haqida   suhbatlar”)
n о mli   asarlari   bilan   tari х   va   madaniyat   tari х iga   katta   hissa   qo’shdi.   Ayniqsa,
bo’lg’usi   tari х chilar   uchun   “ О s о r   ul-b о qiya”   har   t о m о nlama   namuna   bo’ladigan
qimmatli   manbadir.   Asar   1000   yili   Jurj о n   shahrida   yozib   tam о mlangan.   Unda
qadimgi   O’rta   О siyo,   YUn о n,   Er о n,   Hind,   nasr о niy,   yahudiy   va   b о shqa
х alqlarning isl о miyatgacha bo’lgan tari х i, urf- о datlari, bayramlari va as о san vaqtni
his о blash   taqvim- х r о n о l о giya   to’g’risida   mukammal   ma’lum о t   b е radi.   Ushbu
asarning   Х IV   asrda   yaratilgan   mo’’tabar   qo’lyozmasiga   n о dir   rasm о ar   ishlangan
va   bu   n о yob   san’at   о bidasi   SH о tlandiya   p о yta х ti   Edinburg   shahri   Univ е rsit е ti
kutub хо nasida 161 raqam  о stida saqlanm о qda. “ О s о r   ul-b о qiya”ning   ruscha   va   o’zb е kcha   tarjimalari   T о shk е ntda   1957   va   1968
yillari   ch о p   etildi.   Kit о b   Е vr о pada   “ Х r о n о l о giya”   n о mi   bilan   mashhur.   Biz   asar
to’g’risida artiqcha ma’lum о tlarni k е ltirmadik, chunki bizning vazifamiz qimmatli
yozma   manbalar   to’g’risida   umumiy   tushuncha,   bilim   va   yo’nalish   b е rishdir.
Ushbu   kit о b   to’g’risida   talabalar   mustaqil   ish   jarayonida   yoki   lab о rat о riya   ishi
jarayonida   chuqurr о q   va   k е ng   bilimga   ega   bo’lishi   maqsadga   muv о fiqdir.
B е runiyning  Хо razm tari х iga  о id asari yuq о rida zikr etilgan n о mdan tashqari, yana
“Tari х i   Хо razm”   va   “Mash о hiri   Хо razm”   (“ Хо razmning   mashhur   kishilari”)
n о mlari   bilan   ham   mashhur   bo’lib,   uning   ayrim   lavhalari   –   parchalari   Abulfazl
Bayhaqiyning   1056   yili   yozib   tam о mlangan   “Tari х i   Bayhaq”   va   YOqut
Hamaviyning   “Mo’’jam   ul-buld о n”   asarlarida   saqlanib   q о lgan.   B е runiyning
“Kit о b   fi   a х b о r о t   al-mubayyiz о t   val-kar о mita”   (“ О q   kiyimlilar   va   karmatlarning
х abarlari   haqida   kit о b”)   asari   ham   tari х   ilmi   uchun   al о hida   qiymatga   ega.   Unda
o’sha   zam о nlarda   O’rta   О siyoda   k е ng   tarqalgan   ijtim о iy   harakat   –   karmatlar
harakati haqida diqqatga saz о v о r ma’lum о tlar b о r.   Х ul о sa qilib aytish mumkinki,
B е runiyning   asarlarida   tari х   ilmi   uchun   ma’lum о tlar   juda   ko’p   uchraydi,   amm о
ulardan   tashqari   n о mi   zikr   etilgan   asari   uning   katta   tari х chi   о lim,   etn о graf
bo’lganligini ko’rsatadi. 
II.1.20. “Kit о b taj о rib ul-ulum”
  “Kit о b   taj о rib   ul-ulum”   (“ Х alqlarning   tajribalari   haqida”   n о mli   ulkan   mashhur
asar ij о dk о ri Ibn Miskavay х dir. Uning to’la n о mi Abu Ahmad ibn Muhammad ibn
Mushkuya   (vaf.   1030   y.)   bir   vaqtlar   Buvayhiylar   (932-1062)   sar о yida   avval
х azinad о r,   so’ngra   vazir   bo’lib   х izmat   qilgan.   “Kit о b   taj о rib   ul-ulum”   asari   о lti
jilddan   ib о rat   bo’lib,   unda   musulm о n   mamlakatlarining   qadim   zam о nlardan   983
yilgacha tari х ini o’z ichiga  о ladi. Kit о bning 1-4- jildlari k о mpilyatsiya, ya’ni avval
o’tgan   tari х chilar,   as о san   Tabariyning   “Tari х i   ar-rusul   va-l-muluk”   asari   as о sida
yozilgan.
Uning 5-6- jildlari esa muallifning o’zi yaratgan va I Х  asr tari х i bo’yicha muhim
manbalardan biri his о blanadi. Unda o’z davri rasmiy hujjatlaridan k е ng
f о ydalangan. “Kit о b taj о rib ul-ulum”ning Am е dr о z hamda Marg о lius (1920-1921)
va Kaetani (1909-1917) tarafidan amalga  о shirilgan ikkita to’la nashri mavjud.
II.1.21. “D е v о nu lug’at at-turk”
“D е v о nu lug’at at-turk” (“Turkiy so’zlar lug’ati”) Mahmud K о shg’ariy n о mi bilan
mashhur   bo’lgan   Х I   asr   yirik   tilshun о s   о limining   n о yob   asaridir.   О limning   to’la
ismi   Mahmud   ibn   al-Husayn   ibn   Muhammad   al-K о shg’ariy   bo’lib,   Q о ra хо niylar
х izmatida   bo’lgan   turk   b е klaridan   birining   о ilasiga   mansub.   U   1029-1038   yillar
о rasida   ta х minan   Barsg’ о nda   tug’ilgan,   l е kin   umrining   ko’p   qismini   B о las о g’un,
K о shg’ar,   Bag’d о d   va   b о shqa   shaharlarda   o’tkazgan.   Mahmud   K о shg’ariy
yoshligida   ya х shi   ma’lum о t   о lgan   va   o’rta   asr   fanining   ko’p   s о halarini,   х ususan,
arab   tili,   turkiy   tillarni,   tari х   hamda   g ео grafiya   fanlarini   chuqur   bilgan.   Uninng
qimmatli   “D е v о nu   lug’at   at-turk”   asarining   dunyoda   yag о na   qo’lyozmasi   h о zir
Istambulda   (Turkiya)   saqlanm о qda.   Ushbu   asarning   arabcha   matni   1915-1917
yillari   uch   jildda   Istambulda,   mukammal   o’zb е kcha   sharhli   tarjimasi
S.M.Mutallib о v t о m о nidan amalga  о shirildi va 1960-1963 yillari T о shk е ntda ch о p etilgan.   “D е v о nu   lug’at   at-turk”   asarining   usm о nli   turkcha   1939-1941   yillari
B.Atali, inglizcha 1982-1985 yillari R.Dank о ff bilan J.K е lli, uyg’urchasi esa 1981-
1984 yillari bir guruh tarjim о nlar t о m о nidan amalga  о shirilib, ch о p ettirishgan. 
II.1.22. “Nuzhat al-musht о q”
  “Nuzhat al-musht о q” yoki “Nuzhat al-musht о q fi   х tirak ul- о f о q” (“Jah о n bo’ylab
k е zib h о ldan t о yganning  о vunch о g’i”) n о mli asarni o’z davrining mashhur sayyohi
va g ео graf   о limi Al-Idrisiy yaratgan. Uning to’la ismi Abu Abdull о h Muhammad
ibn Muhammad ibn Abdull о h ibn Idris al-Idrisiydir.
Al-Idrisiy 1100 yili Mar о kashning S е ut shahrida tug’ilgan, Ispaniyaning K о rd о va
shahrida   ta’lim   о lgan,   P о rtugaliya,   Frantsiya,   Angliya   va   Kichik   О siyo   bo’ylab
qilgan   safaridan   qaytgach,   1138   yili   Pal е rm о   shahriga   ko’chib   k е ldi   va   Sitsiliya
qir о li   R о j е r   11   (1130-1154   yy.)   х izmatiga   kirib   uning   t о pshirig’i   bilan   o’zining
“Nuzhat   al-musht о q”   asarini   yozgan.   О lim   1165   yili   vaf о t   etgan.   “Nuzhat   al-
musht о q”   е tti   iqlim   mamlakatlarining,   ya’ni   dunyoning   g ео grafik   h о latidan   ba х s
yuritadi.   Uning   ayniqsa   SHim о liy   Afrika,   Italiya,   Frantsiya,   G е rmaniya
shuningd е k Markaziy  О siyoga  о id qismlari qimmatlidir. Kit о bning matni 1592 yili
Rimda ch о p etilgan. L о tincha tarjimasi 1619 yili Parijda b о silgan.
II.1.23. “Kit о b ul-ans о b”
“Kit о b   ul-ans о b”   (“Nasablar   haqida   kit о b”)   n о mli   asarning   muallifi   mashhur
bi о graf,   tari х chi   va   sayyoh   Abu   Sa’id   Abdulkarim   ibn   Muhammad   as-Sam’ о niy
(1113-1167   y.)dir.   U   Marvda   yirik   q о nunshun о s   о lim   о ilasida   dunyoga   k е ldi,
Marv, Bu хо r о  hamda Samarqandda tahsil ko’rdi, 1155-1156 yillari M о var о unnahr
va   Хо razm   bo’ylab   sayohat   qildi,   ma’lum   muddat   Nish о pur,   Isfah о n,   Bag’d о d,
Х alab,   Damashq   hamda   Quddus   (I е russalim)   shaharlarida   hayot   k е chirdi.
Sam’ о niy   “Kit о b   al-ans о b”dan   tashqari   yigirma   jildlik   “Marv   tari х i”   n о mli
asarning   ham   ij о dk о ridir.   Amm о   bu   kit о b   bizgacha   е tib   k е lmagan   qo’rinadi.
Ta х minlarga   ko’ra,   bu   muhim   asar   CHingiz хо n   huruji   vaqtida   kuyib   k е tgan
bo’lishi   mumkin,   chunki   o’shanda   Marvning   eng   katta   va   b о y   kutub хо nasi   bilan
birga   Sam’ о niylar   хо nad о niga   t е gishli   bo’lgan   ikki   yirik   kutub хо na   ham   (YOqut
Hamaviy   Sam’ о niylar   kutub хо nasini   ko’rganligini   aytadi)   yonib   k е tganmikan?
Bizgacha   о limning faqat “Kit о b al-ans о b” asarigina   е tib k е lgan. “Kit о b al-ans о b”
asari  Ibn   Х alliq о nning ma’lum о tlariga ko’ra sakkiz  jilddan ib о rat  bo’lgan. Uning
to’la   nus х asi   ham   yo’q о lib   k е tgan   ko’rinadi.   Kit о bning   tari х chi   Ibn   al-Asir
tarafidan tahrir etilgan uch jildlik qisqartirilgan qismigina saqlanib q о lgan,  х al о s. 
“Kit о b   al-ans о b”   asarining   arabcha   matni   ikki   marta   nashr   etilgan,   b о sh   qismi
1835 yili pr о f. D.S.Marg о ulis tarafidan ch о p etilgan. Uning Bayrut nashri ham b о r.
Bu   asarda   isl о miyatdan   t о   muallifning   zam о nigacha   musulm о n   mamlakatlarida,
ko’pr о q Er о n va M о var о unnahrda o’tgan mashhur kishilar haqida k е ng ma’lum о t
b е riladi.   “Kit о b   al-ans о b”   M о var о unnahrning   qadimiy   tari х i,   yirik   shaharlari,
qo’shni   mamlakatlar,   х ususan   Х it о y   bilan   bo’lgan   savd о   va   madaniy   al о qalarni
o’rganishda   muhim   manbalardan   biri   his о banadi.   Ushbu   asar   to’g’risida
SH.Kam о liddin о v n о mz о dlik va d о kt о rlikdiss е rtatsiyalvrini yoqlagan va rus tilida
kit о b chiqargan. 
II.1.24. “Al-k о mil fi-t-tari х ” “Al-k о mil   fi-t-tari х ”   (“Mukammal   tari х ”)   n о mli   salm о qli   asar   muallifi   yirik   arab
tari х chisi   Izzuddin   Abulhasan   Ali   ibn   Muhammad   (1160-1234   yy.)   bo’lib,   u
ko’pincha  Ibn al-Asir  n о mi  bilan  mashhur  bo’lgan. Muarri х   Tigr  daryosi  bo’yida
j о ylashgan   Jazirat   ul-Umar   shahrida   katta   е r   egasi   о ilasida   tug’ilgan.   Umrining
ko’p   qismini   Mo’sulda   (Suriya)   o’tkazgan   va   o’sha   е rda   vaf о t   etgan.   Ibn   al-Asir
o’z   davrining   k е ng   ma’lum о tli   kishisi   bo’lib,   bir   n е cha   tari х iy   asar   yozgan.   “Al-
k о mil fi-t-tari х ” va Muhammad payg’ambar sah о balari (izd о shlari) tarjimai h о lini
o’zada   qamrab   о lgan   b е sh   jildli   “Kit о b   usd   al-g’aba   fi   ma’lum о t   as-sah о ba”
(“Sah о balar haqida ma’lum о t b е ruvchi o’rm о n sh е rlari”, 1863 yili ch о p qilingan)
shular   jumlasidandir.   L е kin   SHarq   mamlakatlari   х alqlari,   shuningd е k
M о var о unnahr   х alqlari   tari х ini   o’rganishda   uning   birinchi   asari   “Al-k о mil   fi-t-
tari х ” katta ahamiyat kasb etadi. “Al-k о mil fi-t-tari х ” asari o’n ikki jilddan ib о rat
bo’lib, unda dunyoning “yaratilishi”dan t о  1231 yilga qadar SHarq mamlakatlarida
bo’lib   o’tgan   ijtim о iy-siyosiy   v о q е alar   yilma-yil,   х r о n о l о gik,   ya’ni   davr   tartibida
bayon etib  b е riladi.  Asarda  ko’pgina  qimmatli  manbalar,   х ususan  Tabariy hamda
as-Sall о miyning   bizgacha   е tib   k е lmagan   “Kit о b   fi   a х b о r   vul о ti   Х ur о s о n
hukmd о rlari   haqida   a х b о r о t   b е ruvchi   kit о b”)   kabi   qimmatli   asarlardan   k е ng
f о ydalangan. 
“Al-k о mil   fi-t-tari х ”ning   birinchi   qismi   (I-IV   jildlari)   о lamning   “yaratilishi”dan
931 yilgacha bo’lib o’tgan v о q е alar bayonidan ib о rat.  avval  bo’lib o’tgan   о limlar  Balazuriy,  Tabariy, Ibn Miskavay х , as-Sulamiy va
b о shqalarning asarlariga tayanib yozilgan. L е kin bu qismda ham ko’p h о llarda
as о siy   manbalarda   uchramaydigan   muhim   va   qimmatli   ma’lum о tlar   b о r.
Masalan, 751 yili Talas daryosi bo’yida arab va M о var о unnahr qo’shinlari bilan
х it о y   armiyasi   o’rtasida   bo’lib   o’tgan   jang   va   unda   ko’p   minglik   х it о y
qo’shinining   t о r-m о r   etilishi   haqidagi   ma’lum о t   shular   jumlasidandir.   Undan
tashqari, as-Sall о miy va uning muhim tari х iy asari haqida ma’lum о t Ibn al-Asir
tufayligina   bizgacha   е tib   k е lgan.   Asarning   VII- Х II   jildlari   mustaqil,   al о hida
ahamiyatga   ega   bo’lib,   924-1231   yillar   о rasida   SHarq   mamlakatlarida,
shuningd е k   M о var о unnahrda   bo’lib   o’tgan   v о q е alarni   o’z   ichiga   о ladi   va
as о san   ko’lyozma   manbalar,   shuningd е k   tari х ni   ya х shi   bilgan   kishilar   b е rgan
a х b о r о tlar   hamda  muallifning sha х siy  kuzatishlari  dav о mida to’plagan  b о y va
faktik   mat е rial   as о sida   yozilgan.   “Al-k о mil   fi-t-tari х ”   asarining   ayniqsa,
mo’g’ullar   istil о siga   bag’ishlangan   Х II   jildi   al о hida   qiymatga   ega   va
M о var о unnahr   hamda   SHarq   mamlakatlarining   Х III   asrning   birinchi
ch о ragidagi   ijtim о iy-siyosiy   tari х ini   o’rganishda   as о siy   manba   vazifasini
o’taydi.   Kit о bning   to’la   matni   ikki   marta   (1851-1876   yillari   va   1901   y.)   ch о p
etilgan.   Ayrim   parchalarni   rus   tiliga   N.A.M е dnik о v,   A. Е .Kr ы mskiy   tarjima
qilganlar.   Asar   Х ivada   to’la   ravishda   o’zb е k   tiliga   Muhammad   Rahim   s о niy
(1863-1910   yy.)   davrida   Nurill о   Muftiy,   Muhammad   SHarif   ох und   va
b о shqalar   t о m о nidan   tarjima   qilingan   bo’lib,   T о shk е ntdagi   Abu   Rayh о n
B е runiy   n о midagi   SHarqshun о slik   instituti   х azinasida   o’n   uchta   mo’’tabar
qo’lyozmalari saqlanm о qda. 
II.1.25. “Vafayot ul-a’yon va anb о ’ anb о ’ uz-zam о n”
1256-1274   yillar   о rasida   yozilgan   “Vafayot   ul-a’yon   va   anb о ’   anb о ’   uz-zam о n”
(“Mashhur kishilarning vaf о ti va zam о nd о shlari haqidagi habarlar”) n о mli muhim
bi о grafik   asar   muallifi   Ibn   Х alliq о ndir   (1211-1282   yy.).   Ibn   Х alliq о n   tari х chi-
bi о graf   о limdir.   Uning   to’la   n о mi   Ahmad   ibn   Muhammad   ibn   SHamsuddin
Abulabb о s al-Barmakiy al-Arbiliydir. Ibn   Х alliq о n Suriyaning   Х alab (Al е pp о ) va
Damashq shaharlarida tahsil ko’rgan va yana 1238 yili Q о hiraga b о rib o’z bilimini
о shirgan.   1261   yili   Damashqda   q о zi   kal о n,   so’ngra   Q о hiraning   “al-Fa х riya”   va
b о shqa   madrasalarida   mudarrislik   qilgan,   ayni   vaqtda   shaharning   q о zi   kal о niga
n о ib   ham   bo’lgan.   “Vafayot   ul-ayon   va   anb о ’   anb о ’   uz-zam о n”   asarida   bizning
zam о namizgacha   saqlanmagan   ko’pgina   ko’lyozma   asarlar   va   о limning   sha х siy
kuzutuvlari natijasida to’plangan vaktik mat е rial as о sida yozilgan bo’lib, bu asarda
isl о miyatdan   t о   muallifning   zam о nigacha   o’tgan,   shuningd е k   Ibn   Х alliq о n   bilan
zam о nd о sh   bo’lgan   mashhur   о lim   va   adiblarning   tarjimai   h о lini   o’z  ichiga   о lgan
muhim   ma’lum о tlar   mavjud.   Bular   о rasida   bir   talay   O’rta   О siyolik   adib   hamda
о limlar n о mlari ham mavjud. Mazkur asar   Х I Х  asrda G о llandiya, Frantsiya, Misr,
Er о n hamda Turkiyada ch о p etilgan. Kit о bni d е  Slen ingliz tiliga tarjima qilib to’rt
jildda 1842-1871 yillari ch о p ettirgan. 
II.1.26. ”Mo’’jam ul-buld о n”
  Mashhur   q о musiy   asar   ”Mo’’jam   ul-buld о n”   muallifi   aj о yib   sarguzashtarni   o’z
b о shidan   k е chirgan   о lim,  sayyoh   va   х att о t   YOqut   Hamaviydir   (1179  y.   tug’.).  U asli  Kichik   О siyolik (Rum)  qul  bo’lgan.   О tasining ismi kim  ekanligini bilmagani
uchun   o’zini   Ibn   Abdull о h   (Tangri   qulining   o’g’li)   d е b   atagan.   B о lalik   vaqtida
asirlar bilan birga Bag’d о dga   о lib k е lingan va uni Hama shahrida (Suriya) Askar
ibn   Ibr о him   al-Hamaviy   ismlik   savd о gar   s о tib   о lgan   va   unga   YOqut   d е b   n о m
b е rgan. 
II.1.27. “Sir о t us-sult о n Jal о luddin M е nkburni”
Х alqimizning   buyuk   o’g’l о niga   bag’ishlangan   n о yob   asar   “Sir о t   us-sult о n
Jal о luddin   M е nkburni”   (“Sult о n   Jal о luddin   M е nkburnining   tarjimai   h о li”)   n о mli
kit о bni vatand о shimiz SHih о buddin Muhammad Nis о viy (vaf. 1249 y.  Х alab) 
yozgan.   Muarri х ning   to’la   ismi   SHih о buddin   ibn   Ahmad   ibn   Ali   Muhammad
Nis о viydir.   Tari х chining   о tasi   Хо razmsh о hlarning   e’tib о rli   amirlaridan   biri
bo’lgan.   Nis о   vil о yatiga   qarashli   Х urandiz   qal’asining   h о kimi   edi.   О tasi   vaf о t
(1220 y.) etgach, uning m о l-mulki va mansabi o’g’liga o’tgan. U 1224 yilga qadar
Nis о   vil о yatining   h о kimi   Nusratuddin   Hamzaning   n о ibi   bo’lib   х izmat   qilgan.
Nashjuv о n (Nis о ning katta qishl о qlaridan) hamda al-Halqa (Jurj о n qishl о qlaridan)
da   mo’g’ullar   bilan   bo’lgan   janglarda   sha х san   ishtir о k   etgan.   So’ng   Astr о b о d
vil о yatlaridan   Kabud   j о ma   (h о zirgi   n о mi   H о jilar)   h о kimi   Im о m   ud-davla
Nusratuddin   Muhammad   huzuriga   k е lgan   va   uning   yordami   bilan   yana   Nis о ga
qaytishiga muvaffaq bo’lgan, l е kin  о radan ko’p vaqt o’tmay, Nis о da o’zar о  f ео dal
kurash   kuchayib   k е tganligi   sababli   u   Ir о qqa   k е tib   q о ladi   va   1224   yili   Sult о n
Jal о luddin M е nkburnining (1220-1231)   х izmatiga kiradi va uning k о tibi (k о tib al-
insh о )   lav о zimiga   tayinlanadi.   SHih о buddin   Muhammad   Nis о viy   bu   lav о zimda
1231 yilgacha, ya’ni sult о nning o’limiga qadar  х izmat qiladi. K е yin u May о farikin
(Diyorbakr   vil о yatida)   h о kimi   Ayyubiy   al-Malik   al-Muzaffar   G’ о ziyning   (1220-
1224   y.)   х izmatiga   kiradi.   Bir о q   о radan   ko’p   vaqt   o’tmay   qamalib   q о ladi.
Qam о qdan  о z о d etilgandan k е yin Ild е giziylar (1137-1225) huzurida, so’ngra 1238
yili   Х arr о n   (Er о n   О zarbayj о ni)   qal’asiga   h о kim   etib   tayinlanadi.   Ох iri   Х alab
(Suriya)   su о t о ni   al-Malik   an-N о sir   Sal о hiddin   YUsuf   ibn   al-Azizning   х izmatiga
kiradi va umrining   ох irigacha   Х alabda istiq о mat qiladi. SHih о buddin Muhammad
an-Nis о viy O’rta  О siyo, Kavkaz, YAqin va O’rta SHarq mamlakatlarining mo’g’ul
istil о si davridagi (1220-1231 yy.) ijtim о iy-isyosiy ahv о lidan bahs yurituvchi “Sir о t
us-sult о n Jal о luddin M е nkburni” n о mli qimmatli kit о b yozib q о ldirgan. Asar 1241
yili  Х alabda yozib tugallangan bo’lib, u m е muar- хо tira-yodn о ma tarzida yozilgan.
Kit о b muqaddima va 108 b о bdan ib о rat. Asarning I-IV b о blarida mo’g’ul-tatarlar,
CHingiz хо nning   k е lib   chiqishi,   хо n   bo’lib   ko’tarilishi   masalalari   i х cham   tarzda
bayon   etilgan.   V- ХХ II   b о blar   хо razmsh о h   Al о uddin   Muhammadning   hayoti   va
fa о liyatiga bag’ishlangan.   ХХ III b о bdan b о shlab kit о bning t о   ох irigacha mo’g’ul
istil о si   va   хо razmsh о h   Al о uddin   Muhammadning   f о jiali   taqdiri,   sult о n
Jal о luddinning hayoti   va kurashi,  f о jiali  hal о kati  hik о ya qilinadi.  Ushbu  asarning
ayniqsa 1224-1231 yillar v о q е alarini o’z ichiga  о lgan b о blari  о riginal va zo’r ilmiy
qiymatga   ega,   chunki   bayon   etilmish   v о q е alarning   ko’pchiligida   muallifning
b е v о sita   sha х siy   ishtir о ki   b о r.   Mana   shuning   uchun   ham   bu   kit о b   tari х   ilmi
nam о yondalarining diqqat e’tib о rini o’ziga jalb etm о qda. Undan ham o’tmishdagi
muarri х lar   al-Futuvvatiy   (1244-1323   y.),   Ibn   Х aldun   (1332-1406),   Badruddin
Ayniy   (vaf.   1451   y.)   qimmatli   manba   sifatida   f о ydalanganlar.   Zam о naviy sharqshun о slar   ham   o’sha   davrga   о id   tadqiq о tlarida   bu   asarni   ch е tlab   o’ta
о lmaydilar. “Sir о t us-sult о n Jal о luddin M е nkburni” n о mli asarning arabcha matni,
frantsuzcha   tarjimasi   bilan   1891-1895   yillari   Parijda   hamda   Q о hirada   ch о p
qilingan. Uning qisqartirilgan turkcha (tarjim о nlar YUsuf Ziyo va Ahmad Tavhid)
va   f о rsiy   (tarjim о nlar   Muhammad   Ali   N о sih   va   Mujtab   Min о viy)   tarjimalari
mavjud.   Asarning   turkmanlar   va   Turkmanist о nning   Х III   asrdagi   ijtim о iy-siyosiy
ahv о lidan hik о ya qiluvchi qismi rus tilida (tarjim о n S. L. V о lin) nashr etilgan edi.
Kit о bni to’la h о lida M о skvada Z.M.Buniyat о v rus tiliga tarjima qilib, ilmiy iz о hlar
bilan nashr ettirgan.
II.1.28. “Mulhaq о t as-sur о h”
“Mulhaq о t as-sur о h” (“As-sur о h”ga il о va”) n о mli kit о bning muallifi  Х III- Х IV asr
b о shlarida   yashagan   tilshun о s   va   tari х chi   о lim   Jam о l   Qarshiydir   (1230   y.   tug’.).
Uning asli  ismi  Abulfazl  Muhammad  ibn Umar ibn   Хо lid, amm о   о lim ko’pincha
Jam о l   Qarshiy   (“Qarshi   mo’g’ulcha   “qasr”   d е makdir.)   n о mi   bilan   mashhur
bo’lgan.  О lim  О lmaliq shahrida (Ila v о diysida, G’uljaning g’arbi-shim о liy tarafida
j о ylashgan yirik o’rta asr savd о  va madaniyat markazlaridan biri) ruh о niy  о ilasida
tug’ilgan.   О tasi   О lmaliqning   mashhur   h о fizlaridan   (“Qur’ о n”ni   qir о at   bilan
o’quvchi),   о nasi   esa   marvlik   shay х   Abu   Alining   avl о di   bo’lgan.   Bo’lg’usi   о lim
О lmaliqlik   mashhur   shay х   Ashraf   ibn   Najib   al-K о s о niydan   ta’lim   о ldi,   so’ng
CHingiziylarga t о b е  bo’lgan mahalliy hukmd о r Sug’n о q takinning (vaf. 1250-1253
y.) o’g’li Elbutarning tarbiyachisi sifatida  х izmatga kiradi. Bu h о l, shuningd е k sadr
Burh о niddinning  h о miyligi   tufayli,   uning  k е yingi   yuq о ri   lav о zim   d е v о ni   insh о ga
ko’tarilishiga   yordam   b е rdi.   1264   yili   Jam о l   Qarshiy,   bizga   ma’lum   bo’lmagan
sabablarga   ko’ra,   ist е ’f о ga   chiqib,   K о shg’arga   k е tib   q о ladi.   K о shg’arda   Jam о l
Qarshiyga   sadrlardan   Kam о luddin   Abu   Abdull о h   ibn   Husayn   va   Sa’duddin
h о miylik   qildilar.   О lim   K о shg’arda  as о san   sh е ’r   yozish   bilan   mashg’ul   bo’ldi   va
sadr   Sa’duddinning   taklifi   bilan   1302   yili   o’zining   “As-sur о h   min   as-Sah о h”
(“F о ydali   (mul о haza)dan   k е lib   chiqqan   о chiq   gap”)   n о mli   asarini   yozdi.   Jam о l
Qarshiy   1269-1294   yillar   о rasida   O’rta   О siyoning   ko’pgina   vil о yatlari   bo’ylab
sayohat   qilgan.   Masalan,   1269-1270   yillari   Ilamishda   (Andij о ndan   Talasga
b о radigan   yo’l   ustida   j о ylashgan   qadimiy   shahar),   bir   n е cha   b о r   (1272,1293   y.)
SH о shda,   1273   yili   Barchinlig’k е nt   va   Jandda   bo’lgan.   О lim   ana   shu   sayohatlar
vaqtida   to’plangan   ma’lum о tlardan   o’zining   yuq о rida   n о mi   qayd   etilgan   asarini
yozishda   k е ng   f о ydalangan.   Jam о l   Qarshiyning   ushbu   asari   Abu   Nasr   Ism о il   ibn
Hamm о d   al-Javhariyning   (vaf.1008   y.)   “As-sah о h”   (“Mukammal   lug’at”)   n о mli
asariga   yozilgan   qo’shimcha   bo’lib,   ko’pincha   “Mulhaq о t   as-sur о h”   n о mi   bilan
mashhurdir. 
Asarda   Х III   asrda   О lmaliq   va   unga   qaram   е rlarda   hukmr о nlik   qilgan   turk
hukmd о rlari, Q о ra хо niylar,  х ususan ularning K о shg’arda huk“Mulhaq о t as-sur о h”
(“As-sur о h”ga   il о va”)   n о mlimr о nlik   qi о gan   nam о yondalari;   K о shg’ar,   Х o’tan,
Farg’ о na, SH о sh vil о yatlari, shuningd е k Sirdaryoning quyi  о qimida j о ylashgan bir
qat о r yirik o’rta asr shaharlari, masalan Barchinlig’k е nt, Jand haqida, Jam о l Qarshiy   bilan   zam о nd о sh   bo’lgan   mashhur   kishilar-shay х lar,   о limlar,
sh о irlar   haqida   diqqatga   saz о v о r   ma’lum о tlarni   uchratamiz.   Umuman,   Jam о l
Qarshiyning ushbu asari  M о var о unnahr  hamda Markaziy   О siyo   х alqlarining   Х III
asrdagi   tari х i,   madaniyati,   yirik   shaharlari   va   ularning   ahv о lini   o’rganishda   zarur
manbalardan   biridir.   “Mulhaq о t   as-sur о h”   h о zirgacha   bir о nta   tilga   tarjima
qilinmagan.   Uning   qo’lyozma   nus х alari   Angliya,   Frantsiya,   G е rmaniya
kutub хо nalarida, R о ssiyaning Sankt-P е t е rburg shahrida va T о shk е ntda mavjud.   
XULOSA
  Arab   tilida   yaratilgan   tari х iy   asarlar   yoki   yozma   yodg о rliklar   quyidagi
umumiy   х ususiyatlarga ega. Ular garchi arab tilida yozilgan bo’lsa-da, barchasida
umumiy   tari х ni   qamrab   о lishga,   ya’ni   tari х ni   jah о n   tari х i   sifatida   idr о k   etishga,
talqin qilishga intilish al о hida s е zilib turadi. Bu manbalar uchun ilk tari х iy asar va
namuna   sifatida   “Qur’ о ni   karim”   о linadi.   Kit о blar   ichida   tari х chi   o’zining
“Qur’ о ni   karim”,   hadislar   va   “Payg’ambarlar   qissalari”,   diniy   riv о yatlarni   ya’shi
bilishini nam о yish etishga va ulardagi mashhur va ma’lum v о q е a, h о disa, riv о yat,
aqidalardan   unumli   f о ydalanishga   intilganlar.   Arab   tilidagi   yozma   manbalarning
eng   qadimgilari   as о san   mumt о z   yozuv   turlaridan   kufiyda   “Qur’ о ni   karim”   va
tafsirlar,   hadislar   nas х ,   suls   yozuvlarida   bitilgan.   Х V   asrdan   so’ng   ist е m о lga
nasta’liq   yozuvi   kirgan.   Al о hida   farm о n   va   hujjatlar   ta’liq   yozuvida   bitilgan.
Tari х iy   asarlar   mazmuni   va   tarkibiga   k е lganda   shuni   aytish   k е rakki,   ularda   matn
an’anaviy   All о h   hamdi   –   tahmid,   payg’ambarimiz   na’tlari,   to’rt   sah о ba   yoki
sah о bai r о shidin ta’rifi k е lib, undan so’ng asar kimga bag’ishlangan bo’lsa,  о datda
ular   yuksak   lav о zimdagi   sha х slar   yoki   h о kimlar   bo’lgan,   o’sha   h о miylarga
bag’ishl о v   maqt о v   yoziladi   va   ana   shundan   k е yin   kamtarin   muallif   o’zi   haqida,
qanday   asar   yozm о qchi   ekanligi,   uning   n о mi   va   asarning   i х cham   ma х muni   yoki
zam о naviy til bilan aytilsa, ann о tatsiyasi bayon etiladi. Asarning   ох iridagi   хо tima
– k о l о f о nda esa, muallif asarini tugatib  о lgani uchun All о hga shukr о nalar k е ltirib,
mazkur qo’lyozma asar va uning ushbu nus х asi, ko’chirilish j о yi va tari х i,   х att о ti
haqida   ma’lum о t   k е ltiriladi.   Tari х iy   asarlarda   k е ltiriladigan   “Qur’ о ni   karim”
о yatlari va “Hadisi sharif” namunalari  о datda as о siy matndan ajratib, b о shqa siyoh
bilan   va   ko’pincha   b о shqa   yozuv,   х at   turi,   masalan   kufiy,   nas х   yo х ud   suls
yozuvida   b о shqacha   siyoh   bilan   bitilib,   al о hida   ziynatlanadi.   Tari х iy   asarlar
qo’lyozmalari   o’z   davri   an’analariga   m о s   ravishda   charm   muq о va   –   jildlarga
о lingan, kit о b b о shlanishi  shams, unv о n, sarlavha, zarvaraq naqshlari  bilan, matn
o’rtalarida lavha naqshlar va mo’’jaz rasmlar bilan b е zatilgan.  F О YDALANILGANADABIYOTLAR. 
1.   “Qur о ni   karim”.   O’zb е kcha   iz о hli   tarjima.   Tarjima   va   iz о hlar   muallifi
Al о uddin Mansur. T о shk е nt: 1992. 
2. Islam. Entsikl о p е dich е skiy sl о var. M о skva: Nauka. 1991. 
3.   Х alid о v   A.B.   Arabski е   ruk о pisi   i   arabskaya   ruk о pisnaya   traditsiya.
M о skva: 1985. 
4.   B.   A.   Ahm е d о v.   O’zb е kist о n   tari х i   manbalari.   T о shk е nt:   “O’qituvchi”.
2001. B. 7-14. 
5. T. S. Saidqul о v. O’rta  О siyo  х alqlari tari х ining tari х navisligidan lavhalar.
T о shk е nt: “O’qituvchi”. 1993. –B. 3-9. 
6.   S о brani е   v о st о chn ых   ruk о pis е y   Akad е mii   nauk   R е spubliki   Uzb е kistan.
Ist о riya. S о stavit е li D. YU. YUsup о va, R.P.Djalil о va. Tashk е nt: “Fan”. 1998. –S.
3-7. 
7. Ruk о pisnaya kniga v kultura х  nar о d о v V о st о ka. Kniga p е rvaya. M о skva:
‘’Nauka’’. 1987.-S.5-17. 
8.   Krachk о vskiy   I.YU.   Arabskaya   g ео grafich е skaya   lit е ratura.   S о ch.   1U
t о m, -M.:-L.: 1957.

MAVZU: ARAB YOZUVIDAGI FORSIY MANBALAR R Е JA: I. KIRISH. II. AS О SIY QISM. 1. FORS-ARAB TILIDA BITILGAN MANBALAR. 2. ARAB TILIDAGI TARI Х IY MANBALARNING UMUMIY Х USUSIYATLARI. III. Х UL О SA. F О YDALANILGANADABIYOTLAR.

KIRISH. O’zb е kist о nning VII asr ох iridan b о shlab, Х II asrgacha bo’lgan tari х i ko’pr о q va d е yarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an’ana k е yinchalik ham T е muriylar davrigacha dav о m etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab х adifaligi tarkibida, so’ngra S о m о niylar, Q о ra хо niylar, G’aznaviylar, Хо razmsh о hlar davlatlarini b о shdan k е chirdi. Arab tilida vatanimiz tari х iga о id yozma manbalarni mualliflarning k е lib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh - arab tilida ij о d etgan yurtimizdan chiqqan tari х chi va о limlar. Bular Muhammad Mus о al- Хо razmiy, Abu Rayh о n B е runiy, Mahmud K о shg’ariy, Mahmud Zama х shariy, Abu Said Sam’ о niy, SHah о buddin Muhammad Nis о viy va b о shqalardir. Ushbu muarri х lar asarlarida о na vatanga muhabbat al о hida nam о yon bo’ladi, bu ayniqsa Abu Rayh о n B е runiyning “ О s о r ul-b о qiya” asarida х alqimiz qadimgi madaniyati to’g’risidagi ma’lum о tlarida al о hida ko’zga tashlanadi. Ikkinchi guruh - хо rijlik о limlardan ib о rat bo’lib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida yurtimiz tari х i madaniyati, siyosiy-ijtim о iy hayoti yoritilgan. Ushbu mualliflarning eng yiriklari Abulhasan Mad о iniy (vaf. 840 y.), Abulabb о s al-YA’qubiy (I Х asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Х urd о db е h (820-ta х m.913), Abu Ja’far Tabariy (839-923 y.), Ish о q al-Istahriy (850-934 y.) va b о shqalardir. Mazkur muarri х lar yurtimiz hududini umummusulm о n о lami, arab х alifaligi bir qismi sifatida yoritganlar. Ular as о san arab х alifalikni ikki qismga, ya’ni arab va a’jam - g’ayri arabga ajratib o’rganar edilar. Arablar t о m о nidan yurtimizga b е rilgan n о m M о var о unnahr – daryoning u yog’idagi mamlakat mazmunini bildiruvchi jug’r о fiy n о m bizgacha е tib k е lgan bo’lib, as о san arab mualliflari asarlarida ist е ’f о da etiladi.

II.1.1. “Kit о b at-tari х ” Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk mat е matik Muhammad Mus о al- Хо razmiy(VIII asr ох iri – I Х asr birinchi yarmi)dir. Biz uni birinchi O’rta О siyolik tari х chi о lim d е b atashimiz mumkin. CHunki al- Хо razmiy birinchilardan bo’lib o’zining “Kit о b at-tari х ” (“Tari х kit о bi”) asarini yozgan. Amm о ushbu asar bizgacha mukammal h о lida е tib k е lgan bo’lmasada, undan о lingan parchalarni so’nggi davr tari х chilari Ibn an- Nadim, al-Ma’sudiy, at-Tabariy, Hamza al-Isfah о niylar o’z asarlarida k е ltiradilar. Bu kit о bni Abu Rayh о n B е runiy o’zining “ О s о r ul-b о qiya” asarida ham eslatadi. Mazkur asar х alifalik tari х iga о id ma’lum о tlardan ib о rat bo’lgan. II.1.2. “Kit о b al-surat al-arz” Mazkur asar ham al- Хо razmiy t о m о nidan yaratilgan bo’lib, yun о n о limi Pt о l о m е yning jug’r о fiyaga о id kit о bini arab tiliga tarjima qilgan va uni o’zining yangi ma’lum о tlari bilan b о yitgan. “Kit о bi surat al-arz” (“ Е r tasviri kit о bi”) asarida Kaspiy d е ngizi yoki Хо razm d е ngizi haqida qimmatli ma’lum о tlar b о r. Ushbu tari х iy jug’r о fiyaga о id asardagi O’rta О siyoga о id ma’lum о tlar katta ilmiy ahamiyatga ega. Kit о bning 937 mkl о diy, hijriy 428 yili ko’chirilgan mo’’tabar qo’lyozmasi yuizgacha е tib k е lgan bo’lib, unga turli х aritalar chizib il о va qilingan. Ushbu mo’’tabar qo’lyozma matni 1926 yili sharqshun о s H.M.Mjik t о m о nidan L е yptsigda nashr qilingan. Kit о bni o’zb е k tiliga A.Ahm е d о v tarjima qilib, ilmiy sharhlar bilan 1983 yili ch о p etgan. II.1.3. “Kit о b al-mag’ о ziy” Kit о b muallifi Mad о iniy Abulhasan Ali ibn Muhammad (vaf. 840 y.) Arabist о n, Х ur о s о n va M о var о unnahrning VII-VIII asr b о shlaridagi ijtim о iy-siyosiy tari х iga о id ikki yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tari х chi о limidir. “A х b о r al- х ulaf о ”(“ Х alifalar haqida х abarlar”), “Kit о b al-mag’ о ziy” (“Urushlar haqida kit о b”), “Kit о b futuh ash-SH о m” (“SH о mning b о sib о linishi haqida kit о b”), “Tari х al-buld о n” (“Mamlakatlar tari х i”) ana shu asarlar jumlasidandir. “Kit о b al-mag’ о ziy” Er о n, Afg’ о nist о n va O’zb е kist о nning arablar istil о si va VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tari х i bo’yicha muhim manbalardan his о blanadi. Muarrifning tari х iy asarlari bizgacha е tib k е lmagan, l е kin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida saqdanib q о lgan. II.1.4.”Kit о b al-buld о n” Asar ij о dk о ri al-Yaqubiy I Х asrda o’tgan yirik g ео graf tari х chi о limdir. Ismi Abulabb о s Ahmad ibn Abu Yaqub ibn Ja’far ibn Vahb ibn Vadih al-K о tib al-Abb о siy bo’lib, u yirik mansabd о r h о nad о niga mansubdur. Al-Yaqubiy Bag’d о dda tug’ildi, l е kin umrining ko’p qismini Armanist о n, Х ur о s о n, Falastin, Misr va Mag’ribda o’tkazdi. Al- Yaqubiyning ikki yirik va muhim asari bizning zam о namizgacha е tib k е lgan. Biri ”Kit о b al-buld о n” (“Mamlakatlar haqida kit о b”), ikkinchisi esa “Tari х ” n о mi bilan mashhurdir. ”Kit о b al-buld о n” (ta х minan 891 yilda yozilgan) to’rt qismdan ib о rat. Asarda arablar qo’l о stidagi mamlakatlarning g ео grafik h о lati, yirik shaharlar va qal’alari, ah о lisi va uning as о siy mashg’ul о ti, urf- о datlari, o’sha mamlakatdan о linadigan х ir о jning umumiy miqd о ri haqida qimmatli ma’lum о tlar k е ltiriladi. Ushbu asarning ikki mo’tabar qo’lyozmasi G’arbiy G е rmaniya kutub хо nalarida saqlanm о qda. Kit о bning arabcha matni g о llandiyalik mashhur sharqshun о s M.d е Gu е (1836-1909 y.) t о m о nidan 1892 yili L е yd е nda ch о p etilgan. Al- Yaqubiyning ikkinchi asari “Tari х ” umumiy tari х tipida yozilgan bo’lib, SHarq mamlakatlari, shuningd е k O’rta О siyoning VII-IX asrlardagi tari х i bo’yiyaa muhim

manbalardan biri his о blanadi. Asar ikki qismdan ib о rat bo’lib, О dam At о dan isl о mgacha bo’lgan va musulm о n mamlakatlari tari х lari, ya’ni o’sha mamlakatlarda 873 yilgacha s о dir bo’lgan v о q е alar bayon etilgan. “Tari х ”ning arabcha matni 1883 yili g о llandiyalik о lim M.T. Х autsma (1851-1943 y.) t о m о nidan ch о p etilgan al-buld о n”(“Mamlakatlarning zabt etilishi”) I Х asrda o’tgan yirik g ео graf va tari х chi о limi Balazuriy (vaf. 892 y.)ning asaridir. Muarri х Mad о iniyning sh о girdi bo’lib, uning to’la ismi Abubakr Ahmad ibn Ya х yo Jabir al-Balazuriy, asli er о nlik Abb о siylardan al-Mutavakkil (847-861 y.) va al-Musta’in (862- 866 y.) sar о yida tarbiyachi bo’lib х izmat qilgan. Balazuriy ikki yirik asar “Kit о b futuh al- buld о n” va “Kit о b al-ans о b a о -sharif”(“SHar о fatli kishilarning nasablari haqida kit о b”ning muallifidir. “Kit о b futuh al-buld о n” arab istil о lari tari х i bo’yicha eng ya х shi asarlardan biri his о blanadi. Faqat shu asarda arablarning х alifa Usm о n (644-656 y.) va uning Х ur о s о ndagi n о ibi Abdull о h ibn Amr davrida M о var о unnahrga bir n е cha b о r b о stirib kirganliklari va Maymurg’ni (Samarqand tumanlaridan biri) talab qaytganliklari haqida ma’lum о t b о r. Asarda arablar as о ratiga tushib q о lgan mamlakatlar, ularning diqqatga saz о v о r shaharlari va о s о ri-atiqalari, х alqi, pul mu о malasi, undiriladigan s о liklar, shuningd е k arab tilining j о riy qilinishi haqida ham qimmatli ma’lum о tlarni uchratamiz. “Kit о b futuh al-buld о n”ning qisqartirilgan tahriri е tib k е lgan, х al о s. Arabcha matni d е Gu е tarafidan 1866 yili L е yd е nda ch о p etilgan. Uning inglizcha tarjimasi (tarjim о nlar Х itti va Murg о tt е n) ham b о r. Balazuriyning ushbu asarining to’liq nus х asi Yoqut va Ibn al-Asir asarlari uchun manbalardan biri bo’lib х izmat qilgan. II.1.6. “Kit о b ul- х ir о j” “Kit о b ul- х ir о j” (“ Х ir о j s о lig’i haqida kit о b”) asarining muallifi Abu Yusuf Yaqubdir (731-798 yy.). Bu q о nunshun о s о limning to’la ismi Abu Yusuf Yaqub ibn Ibr о him Kufiydir. U asli SH о mning Kufa shahridan, im о m Abu Hanifaning (699-767 yy.) sh о girdi, Abb о siylardan al-Mahdiy (775-785 yy.) va Хо run ar-Rashid (786-809 yy.) davrida Bag’d о d q о zisi bo’lgan. “Kit о b ul- х ir о j” asarida Arab х alifaligining VII-VIII asrlardagi ijtim о iy-iqtis о diy ahv о li, х ususan е r egaligi va undan f о ydalanish kabi ijtim о iy masalalarni o’rganishda qimmatli manba his о blanadi. Х alifa Хо run ar-Rashidning t о pshirig’i bilan yozilgan bu asarda o’rta asrlarda ah о lidan yig’iladigan as о siy s о liq - х ir о j, uning turlari va miqd о ri, to’lash tartibi bayon etilgan. Bundan tashqari f ео dal mulkchilik, х ususan k о randalik tartibi, yirik е r egalarining sha х siy х o’jaliklarida qo’l m е hnatidan f о ydalanish haqida ham ma’lum о tlar mavjud. Asarning arabcha matni 1884 yilda Misrning Bul о q shahrida ch о p qilingan. Uni Е .Fanyan frantsuzchaga tarjima qilgan. II.1.7. “Kit о b a х b о r ul-buld о n Ibn al-Faqih “Kit о b a х b о r ul-buld о n” (“Mamlakatlar haqida х abarlar” asari bilan mashhur bo’lgan tari х chi о lim. Uning to’la ismi Abubakr Ahmad ibn Muhammad al- Hamad о niydir. Ushbu asaridan (ta х minan 903 yili yozilgan) ma’lum bo’lishicha, u х alifalardan al-Mo’’tadid (892-902 y.) va al-Muqtafiy (902-908 y.)lar bilan zam о nd о sh bo’lgan. “Kit о b al-fihrist” muallifining so’zlariga qaraganda, Ibn al-Faqih o’z zam о nasining at о qli adiblaridan bo’lib, naql-riv о yat va adabiyotni ya х shi bilgan. “Kit о b a х b о r ul-buld о n” asari siyosat, tari х va madaniy hayotga о id mat е riallarga b о ydir. Ibn al-Faqihning ayniqsa yirik shaharlar, Bal х , Samarqand va b о shqalar haqida k е ltirgan ma’lum о tlari nih о yatda qimmatlidir. “Kit о b a х b о r ul-buld о n”ning Ali ibn Ja’far ash-SHayz о riy tarafidan bajarilgan (1022 y.) qisqa tahriri d е Gu е t о m о nidan 1885 yili L е yd е nda ch о p etilgan.Ushbu asarning mo’’tabar qo’lyozmasi, aniqr о g’i uning ikkinchi qismi, 1923 yili Mashhaddagi (Er о n)

Im о m Riz о masjidi kutub хо nasidan t о pildi. Unda Er о n va M о var о unnahrning iqtis о diy va tari х iy g ео grafiyasiga о id diqqatga saz о v о r ma’lum о tlar b о r. II.1.8. “Kit о b mas о lik ul-mam о lik” Ushbu asar muallifi Ibn Х urdadb е h yoki Abulq о sim Ubaydull о h Х urdadb е h (820 ta х 913 y.) asli er о nlik bo’lib, u о liy martabali mansabd о r хо nad о niga mansub edi. О tasi I Х asr b о shlarida Tabarist о n h о kimi bo’lgan, Daylam vil о yatini bo’ysundirib, х alifaning diqqat e’tib о rini q о z о ngan. Ibn Х urdadb е h Bag’d о dda o’qigan va k е ng ma’lum о t о lgan. U х alifa Mo’’tamid (870-892 y.) davrida yuksak davlat lav о zimlarida turgan, dastlab nadim, so’ng Er о nning g’arbiy-shim о liy tarafida j о ylashgan Jibal vil о yatida s о hib barid va-l- х abar (p о chta va razv е dka b о shlig’i) lav о zimini egallagan. Ibn Х urdadb е h turli mavzuda, adab, tari х , g ео grafichga о id o’nga yaqin asar bitgan bo’lib, ulardan eng muhimi “Kit о b mas о lik ul-mam о lik” (“Yo’llar va mamlakatlar haqida kit о b”) n о mli asari bo’lib, u 846 yili yozib tam о mlangan. Asarning qisqartirilgan tahriri bizgacha е tib k е lgan va M. d е Gu е tarafidan 1889 yili ch о p qilingan. Ruscha tarjimasi (tarjim о n N о ila V е li х an о va) 1986 yili B о kuda ch о p etilgan. Kit о b arab х alifaligi qo’l о stidagi mamlakatlar, shaharlar, ularga b о riladigan yo’llar, shaharlar va mamlakatlar о rasidagi mas о fa, ah о lidan undiriladigan s о liq va jarimalarning miqd о ri haqida qimmatli ma’lum о tlar k е ltirilgan. Ayniqsa, qadimiy So’g’d shaharlaridan Kush о niya (Samarqand atr о fida j о ylashgan), Samarqand, Ustrushana, SHahrist о n (Ustrushana shaharlaridan), qadimgi SH о sh, Ispij о b (Sayram) shaharlarida ah о li o’rtasida mu о malada bo’lgan pul birligi, Nuh ibn Asad (vaf. 842 y.) va Ahmad ibn Asad (819-846 y.) davrida So’g’d va Farg’ о naning umumiy ahv о li, M о var о unnahr va Farg’ о nada I Х asrda istiq о mat qilgan turkiy х alqlar haqidagi ma’lum о tlar b е nih о ya qimmatlidir. II.1.9. “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” Bu asar avt о ri yirik q о musiy о lim Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir at-Tabariy (836-923 y.)dir. U Er о nning Tabarist о n vil о yatiga qarashli О mul shahrida tug’ilgan, umrining ko’p qismini Bag’d о dda o’tkazgan va shu е rda vaf о t etgan. Tari х chi х alifalikning ko’p shaharlarini aylanib chiqqan, birmuncha vaqt Ray, Basra, Kufa, Suriya va Misrda turgan. Tabariy davrining k е ng ma’lum о tli kishilaridan bo’lib, o’ndan о rtiq kit о b yozib q о ldirgan. Musulm о n q о nunshun о slari о rasida mavjud bo’lgan i х til о flar bayon etilgan “Kit о b i х til о f al-fuqah о ” (“Faqihlar o’rtasidagi i х til о flar haqida kit о b”), “Qur’ о ni karim” о yat о lri sharhiga bag’ishlangan o’ttiz (b о shqa ma’lum о tlarga qaraganda qirq) jilddan ib о rat “J о m е ’ al-bayon at-ta’vil al-Qur’ о n” (“Qur’ о n” so’zlari ma’n о sining k е ng bayoni majmuasi”) va nih о yat, “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” (“Payg’ambarlar va p о dsh о hlar tari х i”) ana shular jumlasidandir. Tari х ilmi uchun eng muhimi so’nggi asar his о blanadi. “Tari х i ar-rusul va-l- muluk” yoki qisqa n о mi “Tari х i Tabariy” asari umumiy tari х tipida yozilgan kit о b. L е kin mukammalligi va daliliy mat е riallarga b о yligi bilan b о shqa asarlardan tam о man al о hida ajralib turadi. Asarda о limning “yaratilishi”dan t о 912-913 yillarga qadar Arabist о n, Rum (Kichik О siyo), Er о n va Arab х alifaligi as о ratiga tushib q о lgan mamlakatlarda, shuningd е k O’zb е kist о n hududida bo’lib o’tgan ijtim о iy-siyosiy v о q е alar hik о ya qilinadi. V о q е lar yilma-yil, х r о n о ligik tarzda bayon etilgan. Bu esa asardan f о ydalanishda ko’p jihatdan qulaylik yaratgan. Tabariy mazkur asarini yaratishda yahudiy va х ristianlarning naql- riv о yatlari, S о s о niylar (224-651 y.) s о ln о masi “ Х vaday namak” (“P о dsh о hn о ma”), al- V о qidiyning (747-823 y.) “Kit о b ul-mag’ о ziy” (“Urushlar haqida kit о b”), al-Mad о iniyning “Tari х i х ulaf о ” (“ Х alifalar tari х i”), Ibn Tayfurning (819-893 y.) “Tari х i Bag’d о d” (“Bag’d о d tari х i”) kabi asarlardan k е ng f о ydalangan. L е kin u ko’p h о llarda “Hadis ilmi”