logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. SAMARQAND SUG’DINING ILK O’RTA ASRLAR TARIXI VA MADANIYATIGA DOIR YOZMA MANBALAR

SAMARQAND SUG’DINING ILK O’RTA ASRLAR TARIXI VA MADANIYATIGA DOIR YOZMA MANBALAR

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

134.33203125 KB
Скачать
SAMARQAND SUG’DINING ILK O’RTA ASRLAR TARIXI VA MADANIYATIGA DOIR YOZMA MANBALAR 1 MUNDAREJA Kirish .............................................................................................. 3-7 bet I.BOB . ILK O’RTA ASRLAR SAMARQAND SUG’DINING TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGINING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. Ilk o’rta asrlar Sug’dning tarixiy manbalar tavsifi....................... 8-17 bet 1.2 Tarixiy manbalarda Sug’d atamasining qo’llanilishi va uning moxiyati….18-33 bet 1.3 Ilk o’rta asrlarda Sug’d ijtimoiy iqtisodiy va madaniy hayoti.....34-42 bet II.BOB. SAMARQAND VA UNING KO’HNA TARIXI HAQIDA TURLI TILLARDAGI MANBALAR UMUMIY TAVSIFI. 2.1 Xitoy yilnomalarining Sug’d ijtimoiy hayotida tutgan o’rni va ahamiyati…42- 52 bet 2.2 Islom davri tarixiy manbalarida Sug’d tarixi va madaniyatining yoritilishi…53- 57 bet III.BOB. SUG’D TARIXIGA DOIR TADQIQOTLAR TARIXI. 3.1 Sug’dda shahar madaniyatining shakillanishi ………………..58-65 bet 3.2 Arxeologik va etnografik manbalar……………………… 65-75 bet XULOSA ……………………………………………..76-78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR… ………………………….. 2 KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati . Jahon tarixshunosligining bugungi kunga qadar o z kuchini saqlab kelayotgan dolzarbʻ muammolaridan biri insoniyatga haqqoniy tarixni ochib berishdir. O tmishning ʻ o chmas izlarini bag rida asrab kelayotgan ko hna yurtimiz tarixini muarrixlar ʻ ʻ ʻ tomonidan yozib qoldirilgan manbalar, turli tarixiy ashyolar va arxeologik izlanish natijalarini chuqur tahlil etish orqali yoritib berish tarixshunoslar oldida turgan muhim vazifalardan biri va umumjahon miqyosida amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Dunyoning qator mamlakatlari, halqaro ilmiy-tadqiqot markazlarida O rta ʻ Osiyo xususan, Samarqand tarixi va tarixshunosligi masalalari yuzasidan ko pgina ʻ izlanishlar olib borilmoqda. Samarqandning ilk o’rta asrlar davrida voha tarixiy geografiyasi, tarixiy topografiyasi, moddiy-ma naviy yodgorliklari va ularning ʼ saqlanishi masalalari yo nalishlarida tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. ʻ O’zbekistonda ham mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab o’zbek xalqi davlatchiligi tarixini o’rganishga, milliy o’zlikni, ma’naviy qadryatlarni tiklashga jiddiy etibor qaratila boshlandi. Ushbu zaruriyatning nazariy metodologik asoslari O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilib, tarixch olimlar uchun o’zbek xalqi va uning uch ming yillik davlatchiligi tarixini o’rganishda dasturul amal qilib berildi. Ushbu konseptual talab asosida o’zbek xalqi davlatchiligi tarixining ilk o’rta asrlar bosqichini chuqur va har tomonlama o’rganish alohida ahamiyatga ega. Sug’dning qadimgi Markaziy Osiyo –Hindiston yo’li bo’ylab keyinchalik esa Buyuk ipak yo’li orqali halqaro savdo-iqtisodiy, madaniy munosabatlarda yuzaga kelgan ananaviy vositachilik vazifasi turli bosqichlarda uni o’ziga tobe qilishdan manfaatdor saltanatlarni qiziqtirib kelgan 1 . Bu esa Sug’d yerlarining shakillanishiga imkoniyat yaratgan Turk hoqonligi tarkibiga kirgan holda turli darajada nisbiy mustaqil amal qilgan mahalliy hukmdorliklar tarixini yaxlit, tizmli 1 Karimov I . A Tarixiy xotirasiz kelajak yo ’ q . Biz kelajagimizni o ’ z qo ’ limiz bilan qurami - Toshkent : O ’ zbekiston , 1999.- T . VII . – B .132-152. 3 o’rganish jiddiy ilmiy muammolar majmuini tashkil etad. Bu esa o’z navbatida dissertatsiyaning dolzarbligini belgilaydi. Muammoning o rganilganlik darajasi.ʻ So’g’dning madaniy tarixiy merosi XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarigacha tariximizning sirli jumbog’i bo’lib keldi. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib fan doirasidagi manbalar asosida bir qator ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Shu jarayon bilan bog’liq holda Sug’d tarixning lmiy tarixnavisligi boshlanadi. Markaziy So’g’dning tarixiy topografiyasi, rustoqlari, shaharlarining lokalizatsiyasi bo’yicha V.L. Vyatkin, A.YU. Yakubovski, I.A. Sxarev, G.V. Grigorev, A.I. Terenojkin. V.A. Shishkin, V.V.Bartold, kabilar ilmiy izlanishlar olib brogan 2 . Ushbu tadqiqotlarda Markaziy So’g’dning turli davrlarda mamuriy hududiy birliklari bo’linishi ayrim arxeologik yodgorliklarning yozma manbalarda qayd etilgan shahar va qishloqlarning lokalizatsiyasi masalaari yoritilgan. Keyinchalik O.G. Bolshakov O’rta Osiyoning tarixiy hududlari, jumladan Markaziy Sug’ddagi shahar va qishloqlarni yozma manbalar asosida tahlil qilib ularning aloqalari masalalariga aniqlik kiritishga muvaffaq bo’ladi 3 . Mustaqillik yillarida Samarqand Sug’dining janubiy sharqiy qismi qishloq makonlari masalalari Maymurg’ mulkligining o’rta asrlardagi moddiy madaniyati masalalari o’rganilgan. Xozirgi kunda Markaziy So’g’dning tarixiy topografiyasi keng yoritilganiga qaramasdan maskur muammo bilan bog’liq ko’pgina masalalar, shu jumladan ayrim shahar va qishloqlarning lokalizatsiyasi ular o’rtasidagi munosabatlar geografik chegaralari hamda ularning markazlarini aniqlash yangi tadqiqot usullari yordamida ushbu masalaga oid ilmiy ma’lumotlarni ilmiy qayta ahlil qilish dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Tadqiqotning maqsadi: Yozma va arxeologik manbalar asosida Samarqand Sug’dining ilk o’rta asrlar tarixiga oid manbalar tavsifini yoritishdan iborat. 2 Якубовский А.Ю. Из истории археологического изучениея Самаркандаю.ТОВЭ.Т. II - Л -1940.213- 138 3 Болъшаков О.Г. Средневековъй город Ближнего Востока VII -середина XIII в.Сот щиалъно- эканомические отношения-М, 1984 . 4 Tadqiqotning vazifalari: Faqatgina O’zbek xalqi emas, balki Markaziy Osiyoda yashagan qadimgi halqlar tarixining ilk o’rta asrlar davriga oid manbalari bo’lmish sug’d yozma yodgorliklarini tarixiy manbashunoslik nuqtai nazaridan yagona muammo sifatida tadqiq qilish ishning bosh maqsadidir. Shundan kelib chiqib quyudagi vazifalarni belgilaydi. 1. Sug’d yozma yodgorliklari XX asr boshidan hozirga qadar dunyoning Angliya, Fransiya, Germaniya, Rossiya, Eron, O’zbekiston, Tojikiston, Yaponiya, kabi mamlakatlarida xilma-xil jurnallar va to’plamlarda e’lon qilinib kelingan. Hozirga qadar ularning yig’ma yaxlit nashri yo’q. Ayrim umumlashtiruvchi nashrlar esa mavjud yozma yodgorliklarni qisman qamrab olgan yoki ular haqida ro’yxat ko’rinishidagi malumotlardan iborat xolos. 2. Sug’d tarixiy yozma manbalarini o’rganish bo’yicha XX asr davomida olimlar tomonidan bajarilgan ishlarning tarixshunoslik tahlilini amalga oshirish. 3. Arab istilosi davriga oid Mug’ tog’i sug’d hujjatlari majmuini alohida ahamiyatga ega manbalar sifatida hozirgacha o’rganish holatini tahlil etish va bu sohada bahsli masalalarni o’rganib muammolarning xolisona yechimlarini izlash. 4. Xo’jalik, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy hayotga oid sug’d hujjatlari malumotlarining talqinlari va fanga tadbiq qilinishida holislik, ilmiylik va tarixiylik tamoyillarini qaror toptirishga hissa qo’shish. 5. So’g’d tarixi aks ettirilgan manba va adabiyotlarni tahlil etgan holda mavzuning manbashunoslik va tarixshunoslik asoslarini yaratish. 6. Samarqandning ilk o rta asrlarda va undan keyingi davrlardagi tarixiniʻ yoritish; 7. Samarqand So’g’dining ilk o’rta asrlar tarixi va madaniyatiga doir manbalar tavsifini ochib berishdan iboratdir 5 Tadqiqotning obyekti sifatida Samarqand So’g’dining ilk o’rta asrlar tarixi va madaniyatiga doir manbalar asosoida Samarqand tarixi tarixshunosligi tanlab olingan. Tadqiqotning predmetini : Samarqand So’g’dining o’rta asrlar davri tarixiy topografiyasi tarixini yoritish bilan bog’liq yozma manbalar va arxeologik materiallar tashkil etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Zarafshon vodiysi va Qashqadaryo voalari bo’ylab joylashgan So’g’dning shakillanishi uning tarkibiga kirgan subyektlarning iqtisodiy, (tanga zarbi, markaziy hokimiyat oldida moliyaviy majburiyatlar) siyosiy (Samarqand Sug’dini markaziy hokimiyat sifatida tan olish) harbiy (tashqi dushmanga qarshi kuchlarni birlashtirish tamoyili) diniy omillar (zardushtiylik) mushtarakligi asosida yuzaga kelganligi isbotlangan. Sug’d markaziy hokimiyatining Turk hoqonligidan nisbiy muhtoriyatining siyosiy (nikoh munosabatlari, diplomatik munosabatlar) va iqtisodiy (tanga zarbi, iqtisodiy salohiyati) sabablari ochib berilgan. Zarafshon vohasinig ya ni, Samarqandning tarixiy geografiyasi bo yichaʼ ʻ olib borilgan tadqiqotlarini yoritish. Samarqand Sug’di haqidagi ilk o’rta asrlar davri tarixiga oid asarlarning manbashunoslik tahlilini yoritish hamda ularni keng ko’lamda amaliyotga tadbiq etish. Ilk o’rta asrlar tarixshunosligi va manbashunosligida So’g’d tarixiy viloyatining tutgan o’rni va ahamiyatini ochib berishdan iborat. Sug’d konfederatsiyasi subyektlarning tarixiy-mamuriy bo’linish omillari (tog’, daryo, kanal, cho’l kabi tabiiy chegaralar) va ularning davlat markazi Samarqand bilan bog’liq darajalarini dalillar asosida aniqlash. 6 Tadqiqotning amaliy natijalari quyidaglardan iborat: Sug’d tarixiga doir asarlarning keng ko’lamdagi yoritilishi tarixiylik tamoyili asosida ochib berilgan. Ushbu malumotlarni keng targ’ib qilish halqimizning tarixiy tafakkurini boyitishga xizmat qiladi. So’g’dning Turk hoqonligi tarkibidagi siyosiy jarayonlardagi faol ishtiroki ilk o’rta asrlar davrini organishda muhim omil bo’li xizmat qiladi. Bu esa manbaviy ma’lumot vazifasini bajaradi. Mintaqaning qadimiy halqlari- turkiy va sug’diy etnoslarning chuqur etnimadaniy ananaviy aloqalariga doir xulosalar hozirgi sharoitda turkey va sug’diy etnoslarning bevosita davomchilari bo’lmish o’zbek va tojik halqlarining do’stlik rishtalarini mustahkamlaydi. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi . Tadqiqotda tarix va boshqa fanlarda qo llanilgan ilmiy yondashuvlar va usullar asosida birlamchi manbalar, ilmiyʻ manbalardan foydalanilgan bo lib, xulosa, taklif va tavsiyalarning amaliyotga joriy ʻ etilgani, olingan natijalarning vakolatli tuzilmalar tomonidan tasdiqlangani bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati dissertatsiya mavzusiga oid nazariy-uslubiy yondashuvlar Samarqand Sug’dining ilk o’rta asrlar davri tarixini keng va chuqur o’rganishga, qo’llanilgan usullarni takomillashtirishga xizmat qiladi. Samarqand tarixiy geografiyasi, tarixiy topografiyasi, qadimiy e tiqod turlari ʼ va madaniy hayot tarixi bilan bog liq ishlari yangi tadqiqotlar olib borish uchun ʻ zaruriy manba bo lib xizmat qiladi.Tadqiqotning amaliy ahamiyati vatanimiz ʻ tarixiy merosini saqlash, tadqiq etish va kelgusi avlodlarga yetkazishga qaratilgan davlat dasturlarini bajarishga, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni saqlash hamda targ ib etishga bag ishlangan loyihalarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. ʻ ʻ Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi . Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxati va ilovadan iborat. Dissertatsiyaning umumiy ʻ hajmi 78 betni tashkil qiladi. 7 I.BOB : ILK O’RTA ASRLAR SAMARQAND SUG’DINING TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGINING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. Ilk o’rta asrlar Sug’dning tarixiy manbalar tavsifi Vatan nima demak? Bu o’z hatti harakatini muayyan maydonda kamolga yetkazgan va yetkazayotgan bus butun xalq tarixi, yani xalqning o’tmishi, buguni va kelajagidir. Bu millatning rang-barang madaniyati, ilmu fani, tili va dini, fel atvori va an-analari, bu uning taraqiyotidagi muhim bosqichlar, mag’lubiyatlar va g’alabalar, bu uning botir o’g’lonlari jasorati, donishmand farzandlari faoliyatidir. Shu sababdan ham Vatan g’oyasi o’sha olis o’tmishdagi shonli kunlarda ham, bugungi tahlikali kunlarda ham uning farzandlariga birdek xos bo’lmog’i zarur. Binobarin bu g’oyani chinakam xis etgandagina kishi o’zini maskur tuproq fuqarosi deb xisoblashga haqlidir. Vatan g’oyasi halol kishilarni jasoratga undab, nopok kishilarni esa, agar Vatan g’oyasi bo’lmaganda, qilishlari aniq bo’lmagan ko’pgina qabihliklardan saqlab kelgan.Vatan g’oyasi degan tushunchani izoxlash kerak bo’lsa, men buajdodlar yodini avaylab saqlash, ulardan meros qolgan madaniyatni, ilm-fanni o’rganish, taraqqiy ettirish deb uqtirar edim. Ajdodlar xotirasini asrash esa faqat marifatli kishi qo’lidan keladi. Shu sababdan ham buyuk olmon faylasufi Hegel: “Ma’rifatli xalqning haqiqiy jasorati Vatan yo’lida qurbon bo’lishga tayyor ekanliklarida aks etadi’’ deb aytgani bejiz emas. Sizu bizning Vatanimiz bo’lgan ikki daryo oralig’idagi tuproq tarixi, hech qachon tinmagan janglar tarixi, yurtimiz hududlarini buzub kirgan bosqinchi dushmanlarga qarshi kurash tarixi, bu ayovsiz kurashlar mobaynida elimiz ozodligi va ravnaqi uchun jonini ayamagan xalq o’g’lonlari va qizlari jasorati tarixidan iboratdir 4 . O`zbekiston va qolaversa, Markaziy Osiyo tarixining ilk o`rta asrlar bosqichi (V– VIII-asr birinchi yarmi) o`ziga xos tarixiy jarayonlari bilan ahamiyatlidir. III–IV asrlarga kelib, Kushon va Qang` kabi davlatlar tanazzuli kuchayib, ular o`rniga siyosiy jihatdan mustaqil va mahalliy ma’muriy boshqaruviga ega davlatlar (Afrig`iylar, 4 Abu Tohirxo ’ ja Samariya asari Forschadan Abdulmo ’ min Sattoriy tarjimasi Toshkent “ Kamalak ” 1991.1-16 8 Choch va Farg`ona) va davlat uyushmalari (Sug`d va Toxariston konfederasiyalar) vujudga keldi. Ularning shaklanishida mintaqada kechgan ijtimoiy-siyosiy va etnomadaniy jarayonlar muhim rol o`ynadi. Xususan, ikki yirik etnik guruh: hind- evropa tillari oilasiga mansub sug`diylar, xorazmiylar, boxtariylar va oltoy tillari oilasi vakillari–turkiylarning o`ziga xos sinkretik yaqinlashuvi kuchaydi. Prototurk qabilalari uyushmasi “turk” nomi ostida mintaqada etakchi mavqega chiqa boshladi. Natijada, bu hodisa etnomadaniy jarayonlarni takomillashtirdi. Marvdan Xitoy devoriga qadar turli etnoslar, jumladan turkiy va sug`diy komponentlar simbiozi ro`y berdi. Bu yangi tipdagi davlatlarining siyosiy barqarorligi, iqtisodiy rivoji mahalliy xalqlarning shakllanishiga zamin hozirladi. Ko’plab xorijiy olimlar tomonidan Markaziy osiyoning yuragi deb nomlangan So’g’d o’lkasining qadimiy tarixi nihoyatda murakkab va jozibali. Markaziy Osiyoning qadimiy shaharsozlik madaniyati beshiklaridan hisoblangan, hozirgi Samarqand, Qashqadaryo, va Buxoro vohasini o’z ichiga olgan bu qadimiy o’lkada miloddan avvalgi II-ming yillikning oxirgi choragi I-ming yillikning boshlarida, yani so’ngi bronza va ilk temir davridayoq urbanizatsiya jarayonlari boshlanib, bir nechta shaharlar paydo bo’lgan va gullab yashnagan. Aynan manashu shaharlar tarixi yurtimizning qadimiy shaharsozlik madaniyati va ayni paytda ilk davlatchilik tarixining shonli bosqichini namoyon etadilar. Bular So’g’dning buyuk shaharlari Marokanda, (Smarkanda, Samarqand) Basileya, (Vidor, Chelak) Nikshapaya (Naxshab, Nasaf, Qarshi) va Kishsh (Kesh-Shahrisabz) shaharlaridir. So’g’d hududida juda qadimdanoq yashab kelgan olim ajdodlarimiz buyuk madaniyat ijodkorlari, ulkan shaharlar bunyodkorlari bo’lishgan. O’lkamizning qadimiy shahar va qishloqlarida yashagan ajdodlarimiz nafaqat o’z yurtlari, balki insoniyat taraqqiyoti uchun bemisil xizmat qilganliklarnini dunyoga ko’z ko’z qilish uchun So’g’d shaharlari Qarshi va Shahrisabzning 2700 yillig, Samarqandning 2750 yilligi xalqaro miqyosda keng nishonlandi, bu shaharlar o’zlarning qadimiy mavqelarini yana bir bor yangidan tikladilar, obod bo’ldilar. 9 Qadimgi So’g’dning markaziy qismi hisoblangan Samarqand tarixi uzoq o’tmishga ega bo’lib azaldan insoniyat tamadduni beshiklaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa voxaning ilk o’rta asrlar davri Samarqand tarixida muhim o’rin tutgan. Bugungi kunga qadar So’g’d tarixi yuzasidan bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ularda So’g’d tarixi juda yaxshi yoritigan va o’rganilgan. So’g’d tarixini o’rganish XIX- asrning kkinchi yarmidan boshlangan 5 . So’g’diy yozma yodgorliklarni dastlabki tarjima qilgan ingliz olimi I. Gershevichning 6 So’g’d tarixini lingvistik jihatdan o’rganishni birinchilardan bo’lib boshlab berdi. I. Gershevich Mug’ tog’i hujjatlarini ilmiy tahlil qilib ularni ingliz tiliga tarjima qildi va So’g’dshunoslikni dunyo miqyosiga olib chiqdi. So’g’dshunos M Ishoqov izlanishlari ham So’g’diy manbalarning lingvistik tahliliga etibor qaratilgan. Jumladan olimning “Glagolnaya Sistema v Sogdiyiskom yazike” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasi va doktorlik dissertatsiyalarida islomga qadar bo’lgan so’g’diy yozma yodgorliklar lingvistikasi paleografiyasi tadqiq etilgan. So’g’d tarixini manbalarini lingvistik tahlil qilgan ingliz olimi N. Cime Vilyams tadqiqotlarini ham muhim izlanishlarga kiritish mumkin. Shu o’rinda fransuz olimi F. Grene tadqiqotlarini mumim deb aytish mumkin. Bu olim ham Mug’ hujjatlarini lingvistik jihatdan tahlil qilgan. I.S. Yakubovich ham o’zining ilmiy izlanishlarida So’g’diy yozma yodgorliklarning etimologiyasiga alohida etibor berib o’tadi. So’g’dagi nikox shartnomalarining hamda Abdurahmon ibn Subhning Devashtichga maktublarini etimologik jihatdan ilmiy tahlil qilgan. So’g’d tarixini o’rganishda O.I. Smirnovaning ilmiy ishlari alohida diqqatga sazovordir. Olima Mug’ tog’i So’g’diy hujjatlaridagi So’g’dning panj hukmdorligi tasarrufidagi toponimlarning topografiyasini aniqlagan hamda yuqori Zarafshon vohasining tarixiy geografik xaritasini tuzgan. Sh. Kamiliddinov So’g’ddagi turkey toponomlarni tadqiq etish bilan birga Markaziy (Samarqand) va Janubiy So’g’d (Kesh va Naxshab) hukmdorlarining tarixiy 5 TomashekW Central Asiatische Studies I. Sogdian \\ SPAY-Wien 1887- vol LXXXVIII.-187 6 Gershevich I.A grammar of Manichaen Sogdian-Oxford 1954-P.12. 10 geografiyasi hamda mamuriy tuzilishiga doir tadqiqotlar olib brogan 7 . Olimning tadqiqotlari natijasida Kesh va Naxshabning qaram mulklari nomi aniqlangan. So’g’dshunos A Ataxo’jayev tadqiqotlarida ilk o’rta asrlar turk-sug’d munosabatlari chuqur tahlil etilgan, bo’lib olimtadqiqotlari asosida So’g’dning markaziy Osiyo svilizatsiyasidagi o’rnini ko’rsatib bergan va shu asnoda Sug’dning ilk o’rta asrlar davriga alohida etibor qaratgan 8 . V.A. Livshts o’z tadqiqotlarida Strabon ma’lumotlari asosida Sug’dning janubiy chegarasi Oksgacha (Waxsu-Amudaryo) va shimolda esa Yaksartning yuqori oqimigacha (qadimgi eroniy tilda Yax sarta-Tez oquvchi. Sirdaryo) bo’lgan deb keltiriladi 9 . So’g’d miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida shakillangan ilk davlatlardan biri bo’lib hisoblanadi. Qadimgi eroniy manbalarda Suguda Yunon manbalarida Sogdiana deb tarif beriladi. A. Otaxo’jayev o’z tadqiqotlarida R. Frayga asoslangan holda so’g’diylarning bu hududda joylashuvi miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmi va I ming yillikning boshlari deb keltiradi. O’rta Osiyo Ahamoniylar tomonidan bosib olinguniga qadar ham So’g’d hududida qadimgi so’g’diy podshohlik mavjud bo’lganligi ehtimoldan holi emas. Qadimgi shahar akropolining ulkan hajmi shundan dalolat beradi. Agar shaharni ahamoniylar hukmdori qurdirgan bo’lsa u o’zi uchun bunday kata qarorgoh ajratmas edi. Antik yozma manbaga ko’ra Ahamoniylarning emas mahalliy hukmdorlarning borligiga ishora qilinadi. Xususan Aleksandr Makedonskiy Samarqandni bosib olgach u “Bazayra” degan joyda ov qiladi . 10 U joy zarafshon daryosi bo’yida joylashgan bo’lishi mumkin. G.V. Grigorev takidlaganidek bunday qo’riaxonalar muqaddas qo’riaxonalar bo’lib, bu yerda faqat podshoh va uning vazirlari ov qilishi mumkin edi. Qadimiy xalqlar tasavvuriga ko’ra, podshohlar kelib chiqishiga ko’ra ilohiy bo’lgan 11 . G.V. Grigorev 7 Kamoliddinov Sh.S. Istoricheskaya geografiya Yujnoga Sogda I Toxaristana po aroboyazichnim istorichnikam IX-nachalo XIII.b.b Toshkent O’zbekistan-1966.-422 8 Otaxo’jayev A. Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo Svilizatsiyasida turk-sug’d munosabatlari –Toshkent ART-FLEX 2010-219-b 9 Лившиц В В Древнее название СырғДарьи ВДИ –М 2003 1.3-10 10 ARRIAN VII,14 11 G.V. Grigorev 1941,61-b 11 yana bir muhim faktni qayd etadi, yani ushbu muqaddas daratzorlarda to’rt avlod davomida ov qilishmagan. Agar har bir avlod xayotini 50 yil deb hisoblasak, demak kamida bu yerda 200 yil davomida bu yerda mahalliy hukmdorlar ov qilmagan. Ushbu 200 yilni Aleksandr Makedonskiy ov qilgan davrdan ayrsak, Ahamoniylarning O’rta Osiyodagi hukmronlik davri chiqib ketadi. Ahamoniylargacha bo’lgan davrda mahalliy hukmdorlarning o’z muqaddas daraxtzoriga ega bo’lish an’anasi mavjud bo’lgan. Bu o’rinda yozma manbalarda anashunday “muqaddas daraxtzorlar” xaqida xabar qilinadi. Ahamoniylar hukmronligi davrida esa bu yerda xech qanday ov qilinmagan. Chunki “muqaddas daraxtzor” faqat sug’dlar shoxi uchun mo’ljallangan va undan faqat podshoh avlodlari yoki uning yaqin qarindoshlari ov qilishi mumkin bo’lgan. Tarixiy adabiyotda yozma manbalarga asoslangan Qadimgi Baqtriya podshohligi mavjud bo’lganligi to’g’risida ma’lumot bor 12 . A.M. Belentskiyning So’g’dning ushbu birlashmaga kirishi haqidagi taxmini o’sha davrga oid So’g’d va Baqtriya moddiy madaniyati o’xshashlogi bilan ham tasdiqlanishi mumkin. Ayni paytda shunisi ajablanarliki qadimgi Baqtriya tarkibida bo’lgani hold anima sababdan faqat So’g’d hududining o’zida to’rtta yirik shahar bor va ularning har biri hajmiga ko’ra Baqtriya shaharlari hajmidan katta. Arxeologiya materiallari bunday munozarali masalani hal eta olmaydi yani bu masalada biron yangi fikir topish mushkul. Shu bilan birga Samarqand So’g’didan tashqari bu hududda Janubiy So’g’d hududi ham kiradi. Har qanday holda ham bu birlashmada Samarqandning yetakchiligiga shubha yo’q. Har holda agar ilgari So’g’d Baqtrya siyosiy birlashmasi siyosiy tarkibiga kirgan bo’lsa eramizdan avvalgi VII asrning boshi yoki o’rtalaridan boshlab So’g’d siyosiy mustaqillikka erishgan. Samarqand Sug’dida Ko’ktepa, Samarqand Navtaka va Naqshab singari yirik shaharlarning paydo bo’lishi shu bilan izoxlanadi. Eramizdan avvalgi VIII-VII asrlarga oid Avestoning dininy matnlar ham bu diyorning qadimligidan dalolat beradi. Unda So’g’d Gava tilga olinib, afsonaviy vatani 12 Dyakonov I.M 1954, 121-140 betlar; shu muallifning asari ,1956,401-486-betlar. Tolstov S.P 1938 176- 203 betlar Masson V.M1959 12 yaratilganidan so’ng buyuk tangri Axuramazda “So’g’diylar vatani bo’lgan Gava”ni yaratgani tilga olinadi 13 . Albatta So’g’dni nomi tilga olingan yirik shaxarlarsiz tasavvur etish mushkul. Avestoga ko’ra, Gava –Eronvej bilan bir hududda joylashgan. Zardushtiylik ta’limotiga ko’ra bu yerda Zardushtning o’zi ta’limotini targ’ib qilgan. Afsonaviy podsholar sulolasi Kayoniylar aynan O’rta Osiyoda (So’g’dda) shakillangan bo’lishi mumkin. Bu yerda so’z Zarafshon vodiysidagi urbanizatsiya jaroyonlarining birinchi bosqichi haqida bormoqda. Gap shundaki, Afrosiyobning Turondagi hukmronligi hammaga ma’lum. “Shohnoma”ga ko’ra va Tabariyning “Tarix” asariga ko’ra afsonaviy Afrosiyob Eron shoxi Manuchehr hukmronligining ikkinchi yarmida podshohlik qilgan, ayni paytda anashu manbalar bu davrda Turonda aholi zich yashaydigan obod shaharlar ko’p ekanligi xabar qilinadi. Anashu manbalardan podsholarning hukmronligi davrini aniqlash mumkin. Qayd etiladiki Manuchehrning jiyani Kaykubodshoh Sulaymonshoh hukmronligi davrida, yani eramizdan avvalgi X-asrda hukmronlik qilgan. Shu yerda Kaykovus hamda Kayxusrav nomlari ham tilga olinadi. Kayxusrav podshohligi davrida Turon shohi Afrosiyob vafot etgan. Bu esa Zardusht xomiysi, shox Vishtasp hukmronligi davriga to’g’ri keladi 14 . So’g’dning bu davri haqida boshqa manbalar ham xabar beradi. Xususan, 8 kitobdan iborat “Xarbiy xiylalar” asari muallifi Polien Ossuriylar hukmronligi haqida ma’lumot berib, Semiramida yozuvini keltiradi; “Nina podshoxligiga men sharqdagi Ginama daryosidan shimoldagi saklar va so’g’diylargacha hukmronlik qilganman 15 . Shu tariqa manbalar bu o’rinda maksimal darajada haqiqatga yaqinlashgan va fikrimizcha, eramizdan avvalgi VIII-asr o’rtasi va VII asr boshida Samarqand shahar sifatida qaror topgan va davlat boshqaruvi joylashgan poytaxt markazi hisoblangan. Yozma manbalar saltanatning siyosiy chegarasini birmuncha aniq ko’rsatadi, uning shimoli sharqiy qismi hozirgi Xo’jakent bilan Yaksart daryosi yaqinida chegaradosh 13 Yasht X, 12-16 14 Muxiddinov X.Y 1995, 81-85 betlar . 15 Grigorev G.V,1941- 4-b 13 bo’lgan, bu daryoning ortida esa sak qabilalari istiqomat qilgan 16 . Bu daryogacha bo’lgan barcha axoli yashash joylari keyinchalik Ahamoniylar saltanati tarkibiga kirgan. Samarqandda Ahamoniylar hukmronligi davri moddiy madaniyati o’zining yaqqol ifodasini topgan. Bular birinchi navbatda mudofa devorlari qurilishida ifodalanadi. Xususan Ahamoniylargacha bo’lgan davrda So’g’dning barcha shaxarlarida yassi qabariq g’ishtlardan yasalgan monolit devorlardan tashkil topgan bo’lsa, Ahamoniylar saltanati qaror topgach, yo’lakli-galeriya tipidagi mudofa devorlari paydo bo’lgan. Samarqand va uning ko’hna tarixi haqida ayrim alohida asarlar yozilganligi ma’lum. Lekin ular bizgacha to’la yetib kelmagan. Bulardan biri Abul–Abbos Ja’far ibn Muhammad al-Mustag’fariyning “Tavorixi Samarqand “(Samarqand tarixi) asaridir. Ushbu asar Samarqandning ibtidoiy zamonlardan to X asrgacha bo’lgan tarixi uning asori atiqalari shuningdek Nasaf (Qarshi) va Kesh (Shahrisabz) viloyatlarining tarixini o’z ichiga olgan 17 . Ibn Hurdodbeh, Ibn Havqal, al-Istaxriy, al-Muqaddasiy, al-Yoqut kabi mualliflar va Hudud ul-Olam asarida Sug’d va uning tarkibiga kiruvchi mamuriy birliklarning tabiiy-geografik, iqtisodiy va siyosiy zhvoli xususida so’z yuritganlar Maskur manbalarda Sug’dning daryo va ko’llari, ariqlari tilga olingan. Zarafshon daryosi ko’pincha arab manbalarida Sug’d daryosi deb tilga olingan. Daryo boshlanadiga Zarafshon tizmasi al-Butam tog’lari deb nomlangan. Unda Nahr Barsh, Nahr Bormish, Nahr Bashmin, Nahr Ishtihon, Nahr as-Sinovob, Nahr G’ubor kabi ariqlar tilga olingan. Mualliflar Sug’dning rustoqlaridan oqib o’tuvchi ariqlarni shu rustoq nomi bilan ham atashgan 18 . Sug’dning bosh shahri bo’lmish Samarqand to’g’risida ham turli manbalarda turlicha yondashuvlar mavjud. Abu Tohirxo’janing “Samariya” asarida ham Samarqandning boshlang’ich qurulishi va kim tomonidan barpo etilganligi to’grisida ayrim mulohazalar mavjud. 16 Istoriya O’zbekistana v istochnikax 1984, 179-b 17 Kotibi Chalabiy. Kitob-I kashf az-zunun an-asomi al-kutubi va-l funun Istanbul (310) 1892,226- saxifa) . 18 Ibn Havqal. Kitob al-Ard Yerning surati kitobi Toshkent 2011.B57-61 14 Samarqand shahrining Samarqand otalishi to’g’risida bir necha sabablar bordir. Birinchi sababi “Burhoni qote’’ kitobida naqil qilingankim, Samar ismlik bir kishi bu yerda joylashgan va o’z tevaragiga, xalqni to’plagan edi. Shuning uchun bu yerni boshda “Samarkent” deb ataldi. Arab qo’shini bu yerni olgach o’z tillariga o’zgartirib “Samarqand” dedilar. Ikinchi sabab “Masolik ul-mamolik” nomli kitobda naqil qilingandurkim, Samar boqir ismlik bir xon Farg’ona va Qoshg’ar tomonlardan kelib, bu viloyat xalqiga dushmanlik yuzasidan, bu shaharning devorlarini qozib buzgan edi. Shuning uchun bu shahar “Samar qozdi” manosida bo’lgan. Forscha “Samarqand” deb ataldi. Arab qo’shini bu yerni shaharni olgandan keyin “Samarqand” deb atadilar. Uchinchi sabab “Tarixi Tabariy” kitobida keltirilgandirkim, Samar otliq bir xon ushbu shaharni bino qildirdi. Eng evval “qand” degan turk aymog’i bunda o’rnashib o’ltirdi.Shuning uchun bu shahar boshlab “Samarqand” deb ataldi. Arab qo’shini bu yerni shaharni olgandan keyin “Samarqand” deb atadilar. To’rtinchi sabab ushbu shaharning bir yerida “Samar” degan birov tomonidan qazilgan buloq bor edi. Ulus o’sha buloq tevaragiga yig’ilib o’rnashgan edi. Shu sababdan u o’rinning oti “Samarqand” dedilar. “Haft iqlim” kitobida aytilgankim Yaman Tubbai maliklaridan Samar ismlik bir kishi ushbu shaharning devorini buzdi. Arablar kelgandan keyin “Samarqand” dedilar va yana tangri taolo yaxshi biladi 19 . Mug’ tog’idan topilgan so’g’diy hujjatlarda shahar Samarkant, qadimgi Yunon va Rim mualliflari asarlarida Marakanda, Marganda va Margandi shakllarida qayd etiladi. Arablar esa uni Samaroy deb ataganlar. Italiyalik sayyoh va adib Marko Poloning kitobida shahar Samarqan, Sarmakan va Sanmarkan shakllarida tilga olinadi. Forschada Samarqand deyilgan. Xitoyning qadimgi va o’rta asr yilnomalarida Samarqand shahar, viloyat va ularning hukmdorlari ham Kan yoki Samogan, Limogan, Sivingin va Saymaerkan shakllardagi atamalar bilan ta’riflanadi. 19 Abu Tohirxo’ja Samariya asari Forschadan Abdulmo’min Sattoriy tarjimasi Toshkent “Kamalak” 1991.1-16 15 Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Koshg’ariy va Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarida Samarqand “Semirqand” ya’ni “semiz shahar” ma’nosini bildiradi, degan fikr bayon etilgan. Bulardan tashqari, turli davrlarda bitilgan tarixiy manba va kitoblarda shahar nomi Samariana, Saramanka, Sakanna, Sanmangan, Samakiyon, Sumron, Shamarkan, Samaroy, Simroyat kabi shakllarda ham qayd etiladi. Fanda Samarqand toponimining yuzaga kelishi va semantikasi borasida turli xil fikr va mulohazalar keltirilgan. Ayrim xorijiy toponimistlar shahar nomi sanskritga samariya–“yig’in” yoki “anjuman” so’zidan olingan degan fikrni aytgan. “Tarixi Tabariy”, “Samariya” va “G iyos ul-lug’ot” asarlariningʻ mualliflari yozishlaricha, “Samar”- podshoning nomi bo’lib, “kand” esa turkiy tilda “shahar” degan ma’noni anglatgan. Demak, Samarqand-Samar shahri demakdir. Ularning yana bir fikricha, Yaman podsho zodagonlaridan bo’lmish Shamar So’g’d aholisi bilan jang qilib, shaharni buzib vayronaga aylantirgan. U qayta boshdan tiklanib, Shamarkand nomi bilan yuritilib ketgan. Yana bir manbada esa shahar hududida Samar ismli e’tiborli shaxs tomonidan qazilgan buloq bo’lgan. Aholi ushbu buloq atrofida yig’ilib, o’rnashgani sababli buloqboshi mavzei Samarqand, ya’ni Samarkan nomi bilan atalgan ekan. Samarqand toponimlari, garchi shaklan bir-biriga hamohang bo’lsa-da, ularning morfologiyasi ham, tub ma’nosi ham ma’lum darajada o’zgarib mukammallashib borgan. Samarqand hududida Sangin - Chashmasiyob, Sangrason - Novadon, Obirahmat va Obimashat kabi sersuv buloqlar hamda ularning oqar jilg’alaridan hosil bo’lgan obihayot manbai mavjud bo’lgan. Bu chashmalar ko’pgina xastaliklar uchun shifobaxsh va tabarruk hisoblangan. “Samariya” kitobida bu borada “Samarqand elining eskidan qolgan bir odati bordirkim, ajam yilining so’ngi dushanba oqshomi (Navro’zning oxirgi dushanbasida) ushbu ariq (Obirahmat) yoqasiga yig’ilishib cho’miladilar va tahorat qiladilar. Tabarruk yuzasidan ushbu suvdan oladilar” deb ma’lumot beriladi. Bayramona 16 kechgan bunday e’tiqodiy oqshomdan so’ng, “Gunoh to’kildi”, “Qozon to’ldi” va “Boy bo’ldi” deb yuritiladigan an’anaviy yig’inlar o’tkazilgan. Qadimgi Samarkand atamasi avval Samarkand, so’ngra esa Samarqand shakllarida talaffuz etiladi. Samarqand toponimi morfologik jihatdan ikki bo’g’inli bo’lib, uning bosh bo’g’ini “samar” iborasi so’g’d, fors-tojik va o’zbek tillarida keng istifoda etilgan. Bu so’z “mashhur, tanilgan, samarali” va barakali kabi ma’nolarni anglatgan. Ikkinchi bo’g’ini “kand, qand va kent” leksemalari esa katta yoki ulkan qishloq, shahar, o’lka tushunchalarini bildirgan. Bundan ikki xil shakllardagi iboralar birikmasidagi “Samarqand” mashhur va shuhratli shahar sifatida tasvirlangan. Shu boisdan, bunday nomdor Samarqand tarixda “sayqali ro’yi zamin”, ya’ni “Yer yuzining jilosi” sifatida ta’riflanib kelingan. Samarqand shahrining asriy shuhrati tufayli o’rta asrlardayoq O’rta Osiyo va unga tutashgan bir nechta mamlakat hududlarida qator shahar, qishloq, joy hamda oronim va gidronimlar Samarqand, Samarqandak kabi shakllarda yuritilgan. Samarqand toponimining qator sinonimik atamalarini toponimistik, lingvistik va tarixiy tahlilidan ma’lum bo’lishicha, mazkur shahar “Sarimaskan” Katta buloq boshida, ko’kalamzor-marg’iy yerda katta qishloq shaklida qad ko’targan. Hududiga monand u Maskat deb yuritilgan. Maskatning girdi ihota va mudofaa devorlari bilan o’rab olinib, uning shimoliy qismida Siyobning chap sohili bo’ylab mustahkam istehkomli hukmdor qarorgohi–“kuhandiz-ark” bino qilingach, u shahar qiyofasida ravnaq topgan. Uning shuhrati ortib, “Samarqand” ya’ni, mashhur shahar nomi bilan ta’riflanib, jahonga dong’i ketgan. 17 1.2 Tarixiy manbalarda Sug’d atamasining qo’llanilishi va uning mox iyati. Hozirgi kundagi tarixiy manbalar juda oz saqlanganligi sababli eramizdan avvalgi 1-ming yillikning birinchi yarmidagi vaziyatni tasvirlash uchun olimlar doimo birdan bir manbaga–qaimiy zarqushtiy muqaddas kitoblarining majmuasi “Avesto”ga murojaat qiladilar. Unda oriylar qabilalari yashagan bepoyon kengliklar haqida xabar beriladi. Bo’liq yaylovlari bor, yuksak tog’lari mollarini parvarishlovchilarga xizmat qiladigan, chuqur ko’llar yoyilib yotgan, teran daryolar mavjlanib oqadigan “Oriylar kengliklari” tarkibiga kirgan mamlakatlar qatorida Sug’d Govasi eng yaxshi viloyatlar va mamlakatlardan biri deb eslanadi. O’rta Osiyoning anchagina qismi ahamoniylar davlatining tarkibiga kiradi. So’g’d, Xorazm va Parfiya bilan bir ma’muriy birlik tarkibida edi, ammo so’g’dning ahamoniylarga qachon tobe etilgani nomalumdir. Eramizdan avvalgi V-IV asrlarda yashagan yunon muallifi ahamoniylar davlatining boshqalar qatorida baqtriyaliklar va xorazmliklar ham kirgan sharqiy viloyatlariga Kayxisrav II tomonidan hokim tayinlanganligi haqida habar beradi. Kayxusrav o’z davlatining sharqiy chegaralarida keng miqyosida harbiy harakatlar olib boradi. Doro I (eramizdan oldngi 522-486yillar) nomidan naqsh etilgan Behstun yozuviga ko’ra So’g’d ahamoniylarga tobe, ehtimolki Doroga “Ahura Mazdaning marhamati bilan me’ros qolgan” mamlakatlar sarasiga allaqachon kirgan bo’ladi. Baqtriya bilan So’g’dning aloqalari shu qadar jips bog’langanki, bu ikki o’lkaning moddiy madaniyatida, ayniqsa spool idishlarining turlarida aniq aks etadi. O’lkalararo chegaralar keyinroq ellinlar davrida ham uncha aniq belgilanmaganligi So’g’d bilan Baqtriya tarixining qaysidir bosqichlarida madaniy jihatdangina emas siyosiy jihatdanham mushtarak bo’lganliklar tahmin etiladi. So’g’d qishloqlari o’ziga xos tarzda hayot kechirgan. Ammo tarix silsilasi bunday aholi yashaydigan joylarni ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarning yanada taraqqiy etgan bosqichlariga ko’tarilishga tayyorlangan. Ko’payayotgan aholining ehtiyoji tufayli ishlab chiqarish o’sa brogan, ijtimoiy tafovutlanish amalga oshgan, hukmron tabaqa qaror topa boshlagan. Shaharning yuzaga kelishini tayyorlagan chuqur ichki 18 sabablardan tashqari, boshqa sabablar ham- muqarrar hujum tahdidi ham mavjud bo’lgan. Birlashish zarurati pishib yetilgan, negaki buning iqtisodiy jihatdan foydali ekanligi ayon ko’rinib turgan. Bir necha qishloqlarning aholisi boshpana toppish kerak bo’lgan yangi shahar joy tanlashda sinchikovlik bilan ish tutganlar. Hamma tomonidan tabiiy suv yo’llari o’rab olgan tik yonbag’irlik, g’uj tepaliklar dushman qamal qilgan paytda shahar devorlari uchun qudratli poydevor sifatida xizmat etishi mumkin bo’lgan. Shu vaqtgacha Afrosiyob maavzeyi o’rnida eramizdan avvalgi 1 ming yillik o’rtalarida yuzaga kelgan shahar bir necha qishloqlarning o’sishi yoki qo’shilishi oqibatida asta sekin bunyod bo’lgan, deb taxmin qilinardi. Ammo Afrosiyobda olib borilgan arxeologik ishlar tepaliklarga aholi ko’chib kela boshlashi dastlabki istehkomlarni barpo etish bilan bir vatga to’g’ri kelinishini takidlaydi. Bu esa odamlar maskur joyga shahar qurish uchungina emas, muqarrar ravishda So’g’dning ma’muriy va iqtisodiy markazini barpo etish uchun kelganliklaridan dalolat beradi. Sug’d O’rta osiyodagi qadimgi tarixiy-madaniy viloyat. Ilk marta ahamoniylar sulolasi vakillarining qoyatosh xotirot bitiklarida Sug’uda shaklida qadimgi Eron saltanatiga tobe qilingan satrapliklardan biri, mamlakat nomi sifatida qayd etilgan. Yunon manbalarida-Sogdianoy . Bu shakl yunonlar tomonidan so’z tarkibidagi-anaka- tegishlilik, mansublik ma’nosini bildiruvchi nisbat qo’shimchasini so’z o’zagiga qo’shib yuborishdan paydo bo’lgan.Xitoy manbalarida-Suli. Sug’d yozuvi yodgorliklari mamlakat nomini Sug’d yoki Sg’ud shaklida ko’rsatadi Sug’dik yoki Sg’udik, Sug’diyonak-Sg’udiyonak shakillari “Sug’dga tegishli” “Sug’diy” kabi ma’nolarda qo’llanadi. O’rta asrlarda arabiy, forsiy, turkiy manbalar mamlakat nomini “Sug’d” shaklida qo’llaydi. 20 Eng qadimgi noyob manba bo’lmish Zardushtiylikning muqaddas kitobi Avestoning Videvdat qismida ezgulik xudosi Axuramazda yaratgan ezgu yurtlardan biri Gava deya tilga olinadi va u yerda sug’dlar yashaydi deb ko’rsatiladi. Sug’d miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida O’rta Osiyoda vujudga kela boshlagan ilk davlatlardan biri bo’lib hisoblanadi. Sug’dning o’rta asrlar davri 20 O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2003 B 790 19 to’g’risidagi qimmatli ma’lumotlar Abu Ishoq Ibrohim ibn Muhammad al-Forisiy al- Istaxriyning “Kitob al-masalik val-mamalik” (Yo’llar va o’lkalar kitobi), Abulqosim ibn Havqal an-Nisibiyning “Kitob surat al-ard”(Yerning surati kitobi), Abu Mansur as- Saolibiyning ‘‘Kitob latoif al-maorif’’(Ajoyib ma’lumotlar haqida kitob) hamda Abu Tohirxo’janing “Samariya” kabi asarlarida uchraydi. Kitob al-masalik val-mamalik (Yo’llar va o’lkalar kitobi) asarida Sug’dga doir qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Asarda Sug’dga ulug’vor ta’rif beriladi. Istaxriy “Sug’dda bir saroy ko’rdim. Darvozasi ochilib devoriga mixlab qo’yilgan. Nega bunday? deb so’radim. Aytdilar “Yuz yildan oshdi bu darvoza ochiq turadi va kecha kunduz yopilmaydi. Bir gal yuz va undan ortiq otliq to’satdan ogoxlantirmasdan kelib qoladi. Saroy egasining o’rnidan qo’zg’alishiga xojat bermaydi. Kishilar taomi, ulovlar yemishi hammasi tayyor edi. Har bir ishni bajarishga odam tayin qilingan edi. Har bir mehmonga uy egasining xursandligi yuzi yorug’ligi ma’lum bo’ldi” Bunday ishni bu yurtdan boshqa hech bir iqlimda ko’rmadim” 21 Bundan ko’rinib turibdiki Samarqand Sug’di o’zining boshqa iqlimlarda uchramagan tomonlari bilan ajralib turgan. Bu esa shundan dalolat beradiki “Buyuk ipak yo’li” chorraxasida joylashgan Sug’d eng muhim shaharlardan biri bo’lib hisoblangan. Kitob surat al-ard kitobida (Yo’llar va o’lkalar kitobi) keltirilishicha Islom dini kirib kelguniga qadar Sug’d yoki as-Sug’d Zarafshon hamda Qashqadaryo hududlarini egallagan katta viloyat bo’lgan. Lekin X asrda arab manbalarida keltirilishicha as-Sug’d deganda Samarqand hamda Buxoro orasida joylashgan mayda bir tuman tushunilgan. Kitob latoif al-maorif (Ajoyib ma’lumotlar haqida kitob) asarida “Qutayba ibn Muslim u yerga yaqinlashib qolganda, ko’zlarini qamashtirib yuboradigan nihoyatda go’zal bir manzarani ko’rib yonidagilarga shunday degan ekan: “U go’yo moviy osmon, uning qasrlari go’yo porlab turgan yulduzlar va anhorlari xuddi Somon 21 Abu Ishoq Ibrohim ibn Muhammad al-Forisiy al-Istaxriyning “Kitob al-masalik val-mamalik asari Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси«Фан» нашриёти давлат корхонаси Тошкент–2019 B-129 20 yo’lining o’zidir”. Bu tashbihni juda yaxshi deb hisoblab, uning haqiqiyligiga ajablandilar. 22 Abu Tohirxo’janing “Samariya” asarida ham Samarqand haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi. Asarda Samarqandning Samarqand deya atalishi to’g’risida o’zidan oldingi manbalarga tayangan holda ma’lumotlar keltiriladi. Shuningdek havosining xususiyati, yerining tuzulishi, tog’lari, g’orlari, buloqlari, qabr hamda mozorlari, masjid va madrasalari kabilarga alohida to’xtalib o’tiladi. Sug’dning tarixiga doir yozma manbalari orasida eng muhimlaridan yana biri bu Mug’ arxivi bo’lib hisoblanadi. Mug’ arxivi hujjatlari VII-asr oxiri VIII- asr boshlaridagi Sug’dning siyosiy ijtimoiy -iqtisodiy va ma’daniy hayoti haqida eng muhim birlamchi manba hisoblanadi. Sug’d arxivi shaxsiy maktublar, diplomatik yozishmalar, shartnoma va bitimlar, taqvim ro’yxatlari, xojalik va hisobot qaydlaridan tashkil topgan. Bunda aks etgan voqealar Panj viloyati balki butun Sug’d va Samarqand bilan uzviy bog’liqlikda bolib o’tadi. Sug’d arxivi hujjatlari Sug’dning tarixi va taxt uchun daxldor bo’lgan Tarxun, Gurak, Afarun va Devashtich faoliyatini tahlil etishda muhim manba bo’lib hisoblanadi. Sug’dning ilk o’rta o’rta asrlar davrini yoritishda Xitoy manbalarining ham o’rni beqiyosdir. 631-632 yillarda Samarqand kelgan Xitoy rohibi Shyuan Zang (596-664) o’zining xotiralarida Sanarqand shahri uning markazi hukmdori, armiyasi iqlimi urf-odatlari, halqaro savdo munosabatlari haqida quyudagicha ma’lumotlarni keltirib o’tadi. “Samarqand (Samuojyan) davlatining hududi aylanmasiga (diametri) 1600-1700 li (921.6-679.2 km) kelar ekan. U sharqdan g’arbga qarab cho’zilgan yirik davlat hisoblanadi. Poytaxt shahrining hududi aylanmasiga 20 li (11.52 km) dan ziyod va uning devorlari nihoyatda mustahkam, aholisi katta nufuzga ega Xorijiy mamlakatlardan olib kelingan kimmatbaxo molar shu yerga to’plangan. Yerlari serhosil, dehqonchilik rivojlangan, mevalari serob, zotli otlar ko’p. Samarqandning iqlimi mo’tadil, urf-odatlari e’tiborga molik. Bu yerda barcha xorijiy mamlakatlardan kelgan odamlarni uchratish mumkin.Uzoq- 22 Abu Mansur as-Saolibiy ‘’Kitob latoif al-maorif’’(Tadqiq qiluvchi tarjimon I.Abdullayev T-1987) B- 74-75 21 yaqindan kelgan kishilar daromad olish maqsadida tinmay mehnat qilishadi.Hukmdori qobiliyatli va serg’ayrat, qo’shni davlatlar uning so’zini ikki qilmaydi.Otliq kishilari kuchli, askarlarining hammasi qo’rqmas jangchilar,ular nihoyatda g’ayratli, o’limga tik bora oladi va jangda orqaga chekinmaydi. 23 Sug’dning geografik joylashuvi va ma’muriy jihatdan bo’linishi borasida ham turli manbalarda turlicha qarashlar mavjud. Qadimgi Sug’dning antik davr manbalarida aytilishicha Sug’diyonaning chegarasi Janubda Amudaryoga shimolda esa Sirdaryoning yuqori oqimigacha boradi. Ptolemey o’z asarida Sug’diyonaning janubiy chegarasi qisman Oks (Amudaryo) bo’ylab o’tadi, qisman esa Hind tog’lari deb nomlangan Kavkaz tog’lari yaqinidan (bunda Paropamis yani Hindiqush tog’larining davomi nazarda tutilgan) o’tadi. Ptolemeyning fikricha g’arbda Sug’diyona Oks orqali Marg’iyonadan ajralib turgan, shimolda Oks tog’lari uni Skifiyadan ajratib turgan, sharqda Yaksart (Sirdaryo) va Komed tog’lari Sug’diyona bilan saklar o’rtasidagi chegara bolgan. Amudaryo esa Sug’diyonaning janubiy chegarasi deya aytib o’tgan. Xitoy rohibi Syuan Szyan Sug’d tushunchasini keng manoda qo’llab juda keng hududlarga nisbatan ishlatgan. Uning ma’lumotlarida keltirilishicha Chu daryosi vodiysidan to Qarshi vohasini Sherobod voxasidan ajratib turuvchi tog’ davonidagi Temir darvozagacha Sug’d deb atagan.Lekin manbalardan ma’lum bo’lishicha bunda Sug’dning geografik joylashuvi emas balki sug’diylar yashaydigan makon,ular tarqalgan hududlarn azarda tutilgan. 24 Yana bir Xitoy sayyohi Xoy Chao 729-yilda O’rta Osiyoda bo’lganda ikki daryo oralig’idagi aholini til xususiyatlariga qarab oltita geografik hududga ajratgan. Bular Buxoro (An) vohasi, Ustrushona (Sao), Kesh (Shi), Choch -Iloq bilan birga (Shi-lo), Maymurg’ (Mi) va Samarqand (Kan) kabilarni keltiradi. 23 A.Berdimurodov SH.Indiaminova .Buyuk ipak yo’li Toshkent 2017 B-47 24 G’oyiboy B Sug’d konfederatsiyasining shakllanishi, taraqqiyoti va tanazzuli. Tarix fanlari doktori dissertatsiyasi avtoreferati. Toshkent -2017 B-18 22 Arab manbalarida esa Sug’dning geografik joylashuvi to’g’risida quyudagi ma’lumotlar uchraydi. Sug’d deb O’rta zarafshon (Samarqand) vohasi tushunilgan. Sharqda Panjikent g’arbda Karmana Sug’dning chegaralari bo’lgan deya ko’rsatiladi Al-Muqaddasiyning “Ahson attaqosim fi ma’rifat alaqolim, (Iqlimlarni o’rganish uchun eng yaxshi qo’llanma) asarida ham Sug’dning geografik chegarasi haqida ma’lumotlar uchraydi. Muqaddasiy Sug’dga Kesh va Nasafning yerlari kirganligini aytib o’tadi. Hozirda o’rganilgan manbalardan shu ayonki Sug’d uch qismdan iborat. Poytaxti Samarqand hisoblangan Markaziy yoki Samarqand Sug’di, poytaxti Buxora shahri bo’lgan Buxoro yoki G’arbiy Sug’d, hamda Qashqadaryo Sug’di yoki Janubiy Sug’d. Markaziy Sug’ddagi Samarqand, Panjikent, Rivdot, Bosida, Dabusiya, Ishtixon, Kushoniya,Vidor, Sog’arj,Rabinjon; Buxoro Sug’didagi Poykent, Varaxsha, Romiton, Karmana ; Qashqadaryo Sug’didagi Qarshi, Kesh, Kitob, Sangirtepa kabi shaharlar juda mashhur hisoblanib ular Buyuk ipak yo’lining rivojida betimsol xizmatlari bor. 25 Shuni ta’kidlash lozimki o’rta asrlarda Buyuk ipak yo’lining markaziy tarmoqlari Sug’d orqali o’tgan. Sug’d xalqaro savdo munosabatlarida muhim o’rin egallagan. VII-asrning boshlarida O’rta osiyoda bo’lgan xitoylik elchi Vey Tsze shunday deb yozgan edi “Samarqandning barcha aholisi mohir savdogar; bola besh yoshga kirishi bilanoq unga savod o’rgata boshlaydilar o’qishni bilib olgandan so’ng uni savdo ishlarini o’rganishga majbur etadilar”. Samarqand savdogarlari Yettisuvning ancha ichkarisiga va Xitoy chegaralarigacha yetib borib u yerlarda savdo-sotiq qilganlar 26 Sug’dning qog’ozi ham savdoda eng muhim mahsulotlardan biri bo’lib hisoblangan. Yuqorida aytib o’tilgan as-Saolibiyning Kitob latoif al-maorif asarida 25 A. Berdimurodov SH.Indiaminova.Buyuk ipak yo’li Toshkent 2017 B-50 26 Samarqand tarixi (birinchi tom) Toshkent 1971 B-11 23 “Samarqandning o’ziga xos narsalaridan biri qog’oz bo’lib u Misr qog’ozini va avvallari xat yozishgan terilarni orqada qoldirib ketadi. Chunki Samarqand qog’ozi eng yaxshi, eng nafis, eng muloyim, eng qulaydir. U faqat shu yerda va Xitoydagina bo’ladi” 27 deya aytib o’tadi. Ushbu kitobda “Tog’ir ibn Abdulloh ibn Tohir bir vaqt o’z vakillariga imzo chekilgan shunday farmonni chiqargan ekan: Agar Toharistonning saman oti, Bardaaning xachiri, Misr eshagi va Samarqand qulini uchratsangiz bu haqda bizning ra’imizni so’rab o’tirmay sotib olavering ” deya aytib o’tilgan. Ahamoniylar davri manbalari ham da antik davr mualliflarining ma’lumotlariga qaraganda miloddan avvalgi VI asr oxiri va V asr boshlarida Sug’d Doro I davrida ma’lum bir hokimlik ko’rinishida bo’lgan. Geradotning aytishicha Ahamoniylar davlatining viloyatlari ro’yxatida Parfiya, Sug’d, Xorazm va Arey (hozirgi Hirot viloyati) bilan birga 16 ta viloyat ham keltirib o’tiladi. Arrian, Kurtsiy Ruf kabi antik davr mualliflari miloddan avvalgi VI asrda Doro III davrida Sug’dlar ham Ahamoniylar davlati tarkibida bo’lgan. Bess boshchilik qilgan Baqtriya podsholigi tarkibiga kirgan. Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki Amudaryodan Sirdaryogacha bo’lgan hududda joylashgan Sug’d nomining qo’llanilishi bir necha bor o’zgaradi. Amudaryo hududlari miloddan avvalgi II- asrda Baqtriya podsholigining qulashiga qadar Sug’diyonaning chegarasi dep hisoblab kelingan. Ushbu hududlarda sak toxar qabilalari o’troq bolib joylashadi va bu hududda Toxariston viloyati vujudga keladi. Bu hududga grek- makedon istilochilari bostirib kelishi oqibatida IV-asrning oxirlarida sug’dlarning bir qismi Zarafshon va Qashqadaryodan shimol va sharq tomonga ko’chib o’tadi. Shu tariqa Yettisuvda sug’diy aholi yashagan Sug’d viloyati tashkil topadi. Lekin Zarafshon vodiysida Sug’d atamasi ancha tor manoda qo’llaniladi. Dunyoning qadimiy shaharlari tarixini o rganish doimo tarixshunoslar diqqatʻ markazida bo lib kelgan. Samarqand tarixi va shaharsozligining o ziga xos jihatlari ʻ ʻ borasida mahalliy va jahon tarixchi olimlari tomonidan bir qancha tadqiqotlar amalga 27 Abu Mansur as-Saolibiy ‘’Kitob latoif al-maorif’’(Tadqiq qiluvchi tarjimon I.Abdullayev T-1987) B- 74-75 24 oshirilgan. XIX asr oxiri-XX asr boshlarida rus sharqshunoslari va mahalliy o lkashunoslarning Samarqand tarixini o rganish borasidagi amalga oshirganʻ ʻ mehnatlari beqiyosdir. Bu davrda shaharning paydo bo lish tarixiga ilmiy yondashgan ʻ tarixshunos olimlardan biri akademik V.V. Bartold hisobdanadi. V.V. Bartold Istaxriydan quydagi ma’lumotlarni yozadi, Samarqand Sug di biz ʻ aytgan eng obod uchta joyning biri dir. Gullab-yashnagan Sug d vodiysi Buxorodan ʻ Buttam chegarasigacha o ng va so l tomondan uzluksiz tutashib ketgan. U yashil ʻ ʻ bog lari bir-biriga ulashgan sakkiz kunlik masofadagi ko kalamzor maydonlardan ʻ ʻ iboratdir. Doimiy oqib turuvchi daryolar bilan o ralgan. Bog lar va maydonlarida ʻ ʻ hovuzlari bor. Yam-yashil daraxtzor va ekinzorlari vodiyning ikki tarafi bo ylab ʻ davom etadi. Ularning ortini dalalar to ldiradi. Ulardan keyin chorva yaylovlari ʻ boshlanadi 28 . V.V. Bartoldning takidlashicha, Samarqand tuprog i eng unumdor va quruqdir. ʻ Ko chalari va hovlilaridagi oqarsuvlar ko p bug lanmaganida va daraxtlari mo l ʻ ʻ ʻ ʻ bo lmaganida, bu quruqlik ularga zarar yetkazardi. Uylari paxsa va yog ochdan, ʻ ʻ odamlari ajoyib va go zaldirlar. Muruvvat va saxovatni Xuroson shaharlaridan ortiq ʻ qiladilar, bu mollariga ham ta sir etadi. Samarqand Movarounnahr qullari ʼ to planadigan joydir. Qullarning eng yaxshisi ham Samarqandda bo ladi. U bilan eng ʻ ʻ yaqin tog lar oralig i yengil marhala chiqadi. Kichik Kuhaktog i bilan tutashgan, uning ʻ ʻ ʻ bir tarafi Samarqand devorigacha cho zilgan, uzunligi yarim milga teng. ʻ Shaharlarining toshi, idishlari uchun tuproq, ohak, shisha va boshqa narsalar undan olinadi. Undagi oltin va kumushdan foydalanishga ruxsat berilmasligi menga ma lum ʼ bo ldi. Ba zilaridan tashqari shaharning barcha yo llari, mahallalari, ko chalariga tosh ʻ ʼ ʻ ʻ yotqizilgan. Suvi Sug d daryosidan keladi, u Buttam tog larida, Sag aniyon orqasida ʻ ʻ ʻ boshlanadi. Unda Jan deb ataladigan kichik dengizga o xshash ko li bor. Atrofida ʻ ʻ qishloqlari bor, bu tuman Barg ar deyiladi. Suv undagi tog larni oralab Banjikatga ʻ ʻ yetib boradi. So ngra “To g on boshi”ni anglatuvchi Varag sar deb ataladigan joyga ʻ ʻ ʻ ʻ o tadi. U yerdan Samarqand daryolariga bo linadi. Vodiyning g arbida Samarqand ʻ ʻ ʻ tomondagi rustoqlar bilan tutashadi. Sharqiy tarafdagi ariqlar boshi Varag sar ʻ 28 Истахрий – «Китаб ал-масалик вал-мамалик» Т.: 2019 й 131 б 25 qarshisidagi G ubar mavzesidadir. Bu joyda tog lar ajralib, ekin ekiladigan yerlarʻ ʻ boshlanadi. Varag sardan Barsh, Barmish va Bashmin daryolari chiqadi. Barsh daryosi ʻ Samarqand yuqorisida davom etadi, boshidan oxirigacha unga tutash shahriston, devor va qishloqlar ariqlari undan suv oladi 29 . Movarounnahrda doiralar bor. Birinchisi, Xurosondan Jayhunning kechuv joyiga yaqini Buxorodir. Unga Samarqandga qarashli Sug d, Ushrusana, Shosh, Farg ona, ʻ ʻ Kesh, Nasaf va Sag aniyon tutashadi. Uning ma muriy hududlari Xuttal va Jayhun ʻ ʼ bo ylab davom etadigan Termiz, Quvaziyon, Axsisak, Xorazmdir. ʻ Xurosonga chiqiladigani Maydon qapug i deyiladi. Sharq tomonida Ibrohim ʻ qapug i, Riv qapug i, Mardaqsha qapug i, Kalaboz qapug i. Bu va Mardaqsha ʻ ʻ ʻ ʻ qapug laridan Nasaf va Balxga chiqiladi. Kalabozdan keyin Navbahor qapug i. ʻ ʻ Samarqand ad-doxil qapug i, undan Samarqand va Movarounnahrning boshqa ʻ yerlariga boriladi. Fag askun qapug i, Ramisiniya qapug i, Haddi Shirvan qapug i–u ʻ ʻ ʻ ʻ Xorazmyo lidadir. Undan so ng G ashaj qapug i keladi. Rabadning o rtasida bozorlari ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ darvozalari bor. Ular: Hadid darvozasi, keyin Hasson ko prigi darvozasi va Maj ʻ masjidi yonida ikki qapug , u ikkisidan keyin Ruxna darvozasi, keyin Abu Hishom al- ʻ Kin aniy qasri yaqinidagi darvoza, Suvayqa ko prigi yaqinidagi darvoza, keyin Forjak ʻ darvozasi, keyin Darvozaja darvozasi, keyin Mug on yo li darvozasi, keyin Samarqand ʻ ʻ ad-doxil darvozasi keladi. Etagi Varka qishlog idan boshlangan, Kesh va Samarqand ʻ orasidan Samarqandgacha yastangan bu tizma Buttam tog lariga ulanadi. Ushrusana va ʻ Farg ona kengliklariga yetib, Shalji tumani va Tarazga o tadi. Bu tog da, Buttam ʻ ʻ ʻ tumani va Samarqanddagi Savadar tog larida issiq va sovuq suvlar bor. Yozda kunlar ʻ isib ketganida buloqlar muzlaydi. Qotib qolganidan hatto, buloq og zini to sib qo yadi. ʻ ʻ ʻ Qishda suvi issiq bo ladi va isinishi uchun chorvalarini u yerga haydab keladilar ʻ 30 . V.V. Bartold Samarqand viloyatida o’n ikkita rustoq bo’lib, oltitasi Zarafshon janubida (Bundjikat yoki Panjiket, Varag’sar, Moymurg’, Sanjarfag’n, Darg am va ʻ Abg’ar) va shimolda oltita (Yorkat, Burnamad, Buzmajon, Kabudanjkat, Vidar va Marzban). Rustoqlar sharqdan g arbga qarab tartiblangan, ularning ba’zilari masalan, ʻ 29 Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 30 Истахрий – «Китаб ал-масалик вал-мамалик» Т.: 2019 26 Moymurg’ (ilgari Varag’sar va Sanjarfag’n ham bo’lgan), Kabudanjkat va Abg’ar musulmonlardan oldingi davrda alohida mulklikni tashkil qilgan. Varag’sar, Maymurg , Sanjarfag’n va Darg am rustoqlari Varag’sardan oqibʻ ʻ o tuvchi ariqlar bilan sug orilgan, Darg am maydoni ayniqsa unumdor va uzumzorlari ʻ ʻ ʻ bilan mashhur hisoblangan. Abg’arda (hozirgi Chashmaob) sun iy sug orish yo q edi, ʼ ʻ ʻ yaylovlar va yomg’irli ekin erlaridan iborat bo’lgan, biroq ular katta hosil bergan, boshqa rustoqlarga qaraganda ko proq qishloqlar bor edi. Ibn Havqal o’rim-yig’im ʻ yilida Abg’ar dalalari mahsuloti butun So’g’d aholisini to’ydirishi mumkinligi haqida ma’lumotlarni uchratamiz 31 . Samarqanddan 2 kunlik yo’l pastda, janubiy qirg’og’ida, daryodan ajratilgan Fay (yoki Payariq), 2 kunlik yo’lga cho’zilgan u tomonidan sug’oriladigan maydon So’g’dning eng unumdor va aholi gavjum qismi hisoblangan. Fay ham bir paytlar mulk bo lgan. Janubdagi rustoqlarda Zarafshondan alohida bo lgan Samarqanddan ʻ ʻ boshqa yirik shaharlar yo q edi, sobor masjidi faqat Panjiketda edi. Shahar atrofida ʻ ko’plab mevali daraxtlar bor edi. Ayniqsa, bodom va yong’oqlar soni bo’yicha Panjiket rustoqi birinchi o’rinni egallagan. Moymurg’da qasrlar ko’p bo’lgan, ammo bu erda, bu rustoqning asosiy qishlog’i Rivdadda ixshidlar, ya’ni so’g’d qal’alarining musulmongacha bo’lgan egalari bo’lgan. XII asrda bu yerda yilning ma’lum bir vaqtida harbiy lager bo’lgan. Samarqand viloyati janubga Shovdor tog’larigacha cho’zilgan bo’lib, u maxsus rustoqni tashkil etgan bo’lib, bu erda Istaxriy tilga olgan va Ibn Havqal batafsil tasvirlab bergan Nestorian qishlog’i Vazgird bor edi balki Samarqanddan 4 farsax uzoqlikdagi Shovdordagi Somoniyda zikr etilgan Vazd yoki Vizd qishlog’i bilan bir xildir. Rustoq 10 farsaxdan ortiqroqqa cho zilgan va eng sog lom va go zal joylardan biri ʻ ʻ ʻ hisoblangan. Nestorianlarning bu yerda cherkovi va hujralari bor edi. Ibn Havqal u erda tanho va sog’lom havodan zavqlanish uchun kelgan ko’plab Mesopotamiya nasroniylarini ko’rdi. M. E. Vyatkin bu nasroniy qishlog’ini hozirgi Urgut mintaqasidagi Qing’ir qishlog’i bilan belgilaydi. Shimoliy rustoqlarga kelsak, ulardan ikkitasi, ya’ni Yorkat va Burnamad keyingi mintaqa Ushrusana bilan 31 Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 27 chegarada joylashgan. Bu yerga Zarafshon suvi kelmagan, ekin maydonlari buloq suvi va yomg’ir suvlari bilan sug’orilgan 32 . V.V. Bartold Somoniy va Yaqubiy ma’lumotlariga tayanib quyidagicha yozadi, Yorkat allaqachon Ushrusana tarkibiga kiritilgan. Yaqubiyning malu’motlarida esa Burnamadni Ushrusanaga ham qo’shib yuboradi. Burnamad Zomindan 4 farsax uzoqlikda, Samarqanddan katta yo l bo yida joylashgan. Buzmajon rustoqi shuʻ ʻ nomdagi kanal orqali sug orilgan, uning bosh shahri Barket yoki Abarket hisoblangan. ʻ Samarqanddan Sirdaryoga olib boradigan katta yo’lda 4 farsax uzoqlikda edi. Somoniy va Yoqubiy ma’lumotlariga ko’ra, shahar ham bir muncha vaqt Ushrusana tarkibiga kirgan. Vidar Sinavab kanali orqali o’tib, Ishtixanga yetib boradi, Kabudanjkat va Marzbon rustoqlari Samarqand ro parasidagi daryodan oqib o tadigan ʻ ʻ maxsus ariq orqali sug orilgan. Kabudanjkat vaVidar shaharlarining har biri ʻ Samarqanddan 2 farsax masofada joylashgan edi 33 Tomashek Kabudanjkatni hozirgi G’ubdan qishlog iga yoki G’ubdunga ʻ yaqinlashtiradi. Vidar shahri ham shu rustoqning ba zi qishloqlari kabi, birinchi sonli ʼ shaharning markazi bo lgan. Ibn Havqal davrida arab aholi punktining qisqarishi ʻ allaqachon sezilarli bo’lgan, ammo hali ham bu erda qoldiqlar mavjud edi. Marzbon o z nomini sug d dehqonlari bilan birga xalifa saroyiga chaqirilgan bu rustoqning ʻ ʻ hukmdori Marzbon ibn Turg ash nomidan olingan. ʻ Istaxriyga ma’lumotlariga ko’ra, Darg am rustoqlar ichida ekini eng yaxshisidir. ʻ Uzumlari ko pligidan u yerdan boshqa rustoqlarga ham olib ketiladi. Abg ar dasht, ʻ ʻ qishloqlari Samarqand rustoqlaridagidan ko p, yuqori hosil beradigan yerdir. Menga ʻ ma lum bo lishicha, bir qafizga ekin ekilsa yuz qafizga ko payar ekan. Unda yana ʼ ʻ ʻ ko plab o tloqlar bor. Bu rustoqlar bari vodiyning janubidagilaridir. Yorkat shimoldagi ʻ ʻ rustoqlarning eng yuqorisida, Ushrusanaga tutashgan, minbar yo q. Suvi Sug d ʻ ʻ daryosidan emas, buloqlardan keladi, dashtlari ko p, o tloqlari keng va mo ldir. ʻ ʻ ʻ Burnamad ham Ushrusana tomonda, minbari yo q, qishloqlari kam. Buzmajaz ʻ Samarqand tomonida Yorkat rustoqiga tutashgan, shahri Barkat. U bilan Kabuzanjkat rustoqi tutashadi, qishloqlari daraxtlarga chulg angan, shahri Kabuzanjkatdir. ʻ 32 Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 33 Ўша асар 28 Uningorqasida Vizar rustoqi bor, shahri Vizar, ekinlari ko p va hosildor. Tekislik vaʻ tog lari, oqar suvlari, ekin zorlari va o tloqlari bor. Vizar va bu rustoqlarning ko p ʻ ʻ ʻ qishloqlari sibo iylar nomli Bikr ibn Voil qavmiga tegishli, Samarqandda ularning ʼ viloyatlari, mehmonxonalari bo lgan, xulqlari chiroyli edi. U bilan Marzbon rustoqi ʻ tutashadi. U Sug d dehqonlari qatorida Iroqqa chaqirib olingan Marzbon ibn ʻ Turksafiydir 34 . Samarqandning shimoli-g arbida Ishtixan rustoqlari va maxsus ma’muriy birlikni ʻ tashkil etgan. Shuning uchun Samarqand rustoqlari tarkibiga kirmagan. Samarqanddan Ishtixan 7 farsax masofada joylashgan. Ishtixandan Kushoniyga o tish 5 farsaxlik ʻ masofa. Ibn Havqal ma’lumotlariga ko’ra, Ishtixan – alohida joylashgan shahar, havosi juda ham sog’lom, atroflarida bog’lar, qishloqlar, o’tloqlar, sayr qiladigan joylar va qamishzorlar ko’p. Umuman olganda, as-Sug’d yerlari, unumdorligi, gullab- yashnaganligi, daraxtlari, mevalari, ekinzorlari, ko’kalamzorligi va sog’lomligi bilan bir-biriga o’xshahshdir. Faqat al-Kushoniya bundan istisnodir. U as-Sug’dning yuragi va uning eng aholisi ko’p qismidir 35 . Ishtixanda madina ichida joylashgan quhandiz, shuningdek rabod , uzluksiz ariqlar va qishloqlar bor. Uning qishloqlaridan birida Ujayf ibn Anbasa tug’ilgan. U yerda unga qarashli bo’lgan qishloqlar, ekinzorlar va bozorlarni xalifa al-Mu’tasim undan tortib olgan. Keyinchalik al-Mu’tamid ularni Muhammad ibn Tohir ibn Abdulloh ibn Tohirga iqto’i mulki sifatida bergan. Kushoniya rustoqi eni bo yicha Ishtixanga teng bo lgan (Maqsudiy ma’lumotiga ʻ ʻ ko’ra, 2 kunlik sayohatda uning kengligini aniqlaydi) va uzunligi bo yicha undan ʻ ancha kam edi. Kushoniya shahri So’g’dning eng gullab-yashnagan shahri hisoblangan (albatta, Samarqanddan keyin), Istaxriy uni “So’g’d shaharlarining yuragi” deb ataydi. Musulmongacha bo’lgan davrda Kushoniya alohida mulk edi, kushonshoh unvoni bilan bu mulk boshqarilganligi Tabariy tomonidan ham qayd etilgan. Ibn Xordodbeh ma lumotlariga ko ra, butun Movarounnahr hukmdori bir vaqtlar Kushonshoh deb ʼ ʻ atalgan. Bu ehtimol, yuechjilar ya’ni, kushonlar hukmronligi davriga ishora qiladi. 34 Истахрий – «Китаб ал-масалик вал-мамалик» Т.: 2019 35 Ибн Ҳавқал – “Китоб сурат ал-ард”(Мовароуннаҳр) Т.: 2011 29 Kushonlar nomi mamlakatning keyingi hukmdorlari Xaytallar yoki Eftalitlarga ham o tgan. Istaxriy Ishtixan va Kushoniya Samarqanddan Buxoroga boradigan kattaʻ yo lda joylashgan shaharlar sifatida ko rsatadi. Ishtixandan Zirmangacha 1 farsax ʻ ʻ masofa bo lgan. Kushoniyadan Rabinjon yoki Arbinjangacha - 2 farsax ʻ 36 . Ibn Havqal quydagicha yozadi, al-Kushoniya-al-Sug’d shaharlari ichidagi eng aholisi ko’p shahardir. U bilan Ishtixan kattaligi jihatidan bir-biriga yaqin. Lekin al- Kushoniyaning bosh shahri kattaroq va aholisiko’proq, uning qishloqlari ham ko’proqdir, aholisi esa bilimliroq. Chunki Ishtixan hududi Sog’arj tog’laridagi Yag’on orqasidan boshlanib, al-Kushoniya hududigacha uzunligi taxminan ikki kunlik yo’l, kengligi esa taxminan bir kunlik yo’lni egallaydi. Bu ikkala shahar as-Sug’d daryosidan shimolda joylashgan. Arbinjan ad-Dabusiyadan ko’ra kattaroq, aholisi ko’proq, rustoqlari va qishloqlari ko’proqdir, chunki ad-Dabusiyada rustoqlar va qishloqlar ko’p emas, va u Arbinjandan kichikroqdir. as-Sug’d shaharlarining yuragi al-Kushoniyadir, uning axolisi as-Sug’dning boshqa shaharlarining aholisiga nisbatan boyroqdir 37 . Samarqand bilan Buxoro o rtasidagi yo l yoki Movarounnahrning asosiy ʻ ʻ shaharlarini tutashtiruvchi “shoh yo’li” (“shoh-rax”) hamisha katta ahamiyatga ega bo lgan. Samarqanddan Buxorogacha 37 yoki 39 farsax va 6 yoki 7 kunlik yo’l ʻ hisoblagan. Bu yo’lda birinchi qishloq Samarqanddan 7 farsax uzoqlikda joylashgan Zirman edi. Qishloq VIII asrdayoq tilga olingan. Ehtimol, hozirgi Chimboy o’rnida joylashgan. Samarqand va Zirman o rtasida birinchi 2 farsax uzoqlikda Alkamiy ʻ qal asi bor edi. ʼ Keyingi shahar Arbinjan yoki Zirmandan 5 yoki 6 farsaxda joylashgan Arbinjan haqida ham ma’lumotlar VIII asrda tilga olinadi. Aftidan bu, hozirgi Kattaqo’rg’ondan biroz g’arbda, Zirabuloq balandliklaridan uncha uzoq bo’lmagan joyda joylashgan edi. XII asrda shahar Xorazmshoh Elarslon (1158) bosqinida vayron qilingan. Arbinjon va uning atrofi bilan, masofalarga qarab, yuqorida qayd etilgan Pay yoki xuddi shu nomdagi ariq orqali sug’oriladigan Fay rustoqi bor. Ushbu yo’nalishdagi quyidagi asosiy yo’nalishlar bir xil qadimiylik bilan ajralib turardi xususan, Dabusiya, 36 Ўша асар 37 Ибн Ҳавқал – “Китоб сурат ал-ард”(Мовароуннаҳр) Т.: 2011 30 Karminiya va Tavovis xarobalar bilan tutashgan Qal’a-i Ziyaaddin tepaligi, bu mahalliy aholining qarorgohi bo’lgan 38 . N. F. Sitnyakovskiy so’zlariga ko’ra, “katta hukmdor qabristoni bu yerda haqiqatan ham shahar bo’lganligini tasdiqlaydi” 39 . Qal’aning qurilishini XV asrga bog’laydi ya’ni Jaloliddinga, oxirgi Xorazmshoh (xato bo’lsa kerak). Dabusiyadan 5 farsax masofada Karminiya, hozirgi Karmina edi. Buxorodan Karminiya qadar 16\17 farsax masofa Narshaxiyda shu ma’lumot beriladi, Somoniy va Yoqubiy esa 18 farsax deya takidlanadi. Narshaxiy keltirgan mahalliy afsonaga ko’ra, shahar dastlab Bodayi- xurdah deb nomlangan. XII asr mahalliy ulamolaridan birining Somoniy bergan baxtsiz etimologiyasiga ko’ra, u o’zining yangi nomini arablardan oldi, ular shahar atrofini “Armanistonga o’xshash” (ka-Arminiya) tuproq unumdorligi va suv miqdori nuqtai nazaridan shunday nomlaydilar. V.V Bartold asarida qayd etishicha, Somoniy shaharni xaroba holatda topdi, bu Xorazmshoh Elarslonning ishi bo’lsa kerak, XV asrda bu yerda allaqachon katta shahar bo lgan. Karminiyadan 1 farsax (Somoniy bo yicha-2 farsax) sharqda, kattaʻ ʻ yo ldan shimolda, XII asrda Xudimankan qishlog i-“hadis izdoshlari”, ya ni ʻ ʻ ʼ shofiylarga mansub bo lib, sobor masjidiga ega bo lgan. Daryoning shimolida, ʻ ʻ Karminiyadan 1 farsax masofada Xarg’ankat qishlog i va uning yonida Mazyamajkat ʻ qishlog i bo lgan. Tomashek Xarg’ankat (hozirgi Qalqon-Ota)ni xitoy ma lumotlariga ʻ ʻ ʼ ko ra, Kushoniya va Buxoro oralig ida joylashgan Xo-xan mulki nomiga ʻ ʻ yaqinlashtiradi 40 . Istaxriy o’z asarida quyidagi ma’lumotlarni beradi, Mug kan shahardan 5 farsax, ʻ Baykand yo lining o ng tomonida, yo l bilan orasi 3 farsaxdir. Zandana shaharning ʻ ʻ ʻ shimol tomonida 4 farsaxdir. Tumajkat Tavavisga ketaverishda chap tomonda 4 farsax, yo l bilan orasi yarim farsaxga yaqin. Karminiyadan Sug d tomondagi Xudimankanga ʻ ʻ 1 farsax. Xudimankan bilan Samarqand orasi yo li chap tomonda bir g alva masofadir. ʻ ʻ Mazyamajkat Sug d vodiysi ortida Xudimankandan 1 farsax yuqorida. Xarg ankat ʻ ʻ Karminiya qarshisida, daryo ortida 5 farsax masofada. 38 Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 39 Ўша асар 40 Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 31 Keyingi yirik aholi punkti, Buxorodan 7 yoki 8 farsax uzoqlikdagi Tavovis Buxoroni chekka hududlari bilan o rab turgan devor ichida bo lgan. Arablar birinchiʻ ʻ bo’lib bu yerda saqlanayotgan tovuslarni ko’rgan. Narshaxiy malumotlariga ko ra ʻ 41 , mahalliy boylarning uylarida, Tabariyga ma’lumotlari ko ra-qishloqda ʻ 42 ; Qishloqning qadimiy nomi Arfud edi. Ibodat ibodatxonadan tashqarida qilingan. XII asrda Arslonxon Muhammad Iskidjikatda rabotida va Shargda sobor masjidi qurdirdi. Sharg va Iskidjikat yaqinida Bamidjikat qishloqlari (Buxorodan 4 farsax, yo lning shimolida ʻ 1/2 farsax masofada) joylashgan. Mas’udiy bir ma’lumotida Salmuiy (yoki Salmaveyha) “Abbosiylar sulolasi va Xuroson amirlari haqida” kitobiga ishora qilib, So’g’d podshohi tomonidan eski va qadimiy devorlarni qurdirganligini aytadi, ammo Fazl ibn Sulaymon vaqtida bu devorlar yemirilib ketadi 43 . Istaxriy ma’lumotlariga ko’ra esa, Buxoro devori bilan chegaralangan hududning uzunligi 12 farsax, eni ham bir xil bo’lgan. Devor Tavovisdan sharq tomonda Samarqand yo’lini kesib o’tgan, ya’ni 7 farsaxdan ortiq masofada joylashgan. Shahar Xuroson shaharidan 3 farsax masofada. Bundan tashqari, devor ichida Mukkan (Buxorodan 5 farsax va Xuroson yo lidan 3 farsax shimolda) va Zendan (4 farsax ʻ shimolda) qishloqlari bor edi. Devorlarni har yili ta’mirlash katta mablag’ talab qilib, aholi zimmasiga og’ir yuk bo’lgan. Faqat Ismoil Somoniy davrida tashqi xavfsizlik ta’minlangan va aholi bu vazifadan ozod qilingan edi. Shundan so’ng devor vayronaga aylangan. XII asrda uni Kampyrak (“Keksa ayol”) deb atashgan. Bu devorlarning qoldiqlari hozirgi kungacha qal’a shaklida saqlanib qolgan, u mahalliy aholi orasida Kampir-duval nomi bilan mashhur bo’lib, N. F. Sitnyakovskiy tomonidan o’rganilgan, qo’rg’ondan sharqqa qarab Karminiyagacha cho’zilgan, uning shimoliy tomoni qisman Zarafshonning chap baland qirg og i bo ylab cho zilgan ʻ ʻ ʻ ʻ 44 . 41 Наршахий – “Бухоро тарихи” Т.: “Фан” 1966 42 Табарий – “Тарихи ат-Табарий” 43 Бартольд В.В. Географический очерк Мавераннахра. Сочинения в 9-ти томах. -Т. I. -М.: 1963. -с. 44 Ўша асар 32 V.V. Bartold Istaxriyning usbu malumotlariga alohida etibor berib, Samarqand pullari ismoiliyya, mukassara va dinordir. Ularda temir, mis, kumush va boshqa metallar qorishmasidan tayyorlanadigan Muhammadiyya dirhami ham bor edi. Ishtixan Samarqanddan alohida, rustoqlari, ko plab qishloqlari, bog lari va manzaraliʻ ʻ joylariga ega ma muriy birligi bo lgan shahardir. Uning shahriston, quhandiz, rabad va ʼ ʻ doimiy oqadigan daryolari bor. Qishloqlaridan birida Ujayf ibn Anbasa yashagan. Unga qarashli Ishtixan bozorlarini Mu tasim tortib olgan. Mu tamid ularni Muhammad ʼ ʼ ibn Tohir ibn Abdulloh ibn Tohirga iqto qilib bergan. Kushoniya Sug d shaharlarining eng obodi va Ishtixanga kattalikda yaqin ʻ keladigan shahardir. Qishloq va rustoqlari son jihatidan Ishtixandagi kabi emas. Dabusiya va Arbinjan vodiyning janubida Xurosonga boradigan kata yo lda ʻ joylashgan. Rabinjan rustoqi Dabusiyadan kattaroq Sug d shaharlarining markazi ʻ Kushoniyadir. Buttam – Birinchi, O rta va Ichki Buttam deb ataladi. Samarqand, ʻ Sug d va Buxoro suvi O rta Buttamdan keladi. Boshi Mink – Qutayba ibn Muslim ʻ ʻ urushgan joy. U yerda Afshin istehkomi bor. Movarounnahrda Samarqand va Tunkatdan boshqa zarbxona yo q ʻ 45 . Samarqand Buxorodan farqli o laroq qadimda qayerda tashkil topgan bo lsa, hozir ʻ ʻ ham shu yerda qad rostlab turibdi. Oxirgi ming yil ichida tez-tez bo lib turgan ʻ ko chmanchi va bosqinchilarning hujumlariga qaramasdan shaharning hatto rejasi ʻ (plan) ham o zgarmagan. V.V. Bartoldning Samarqand topografiyasi xususida ilgari ʻ surgan ushbu g oyasi keyingi davr arxeolog va tarixchilari tomonidan o z tasdig ini ʻ ʻ ʻ topdi. 45 Истахрий – «Китаб ал-масалик вал-мамалик» Т.: 2019 33 1.3 Ilk o’rta asrlarda Sug’d ijtimoiy iqtisodiy va madaniy hayoti. So’gd nomi ko’p tilli manbalarda juda uzoq vaqt davomida uchrab keladi. Taniqli tadqiqotchi V. Tomashek “ So’g’d ” so’zi tojikcha umumiy eron o’zagi “ suxta ” kuyish dan olingan degan fikrni bildirgan. Tojikcha-forscha lug’atlarda odatda bu atama ‘suv to’planadigan pasttekislik” so’zidan kelib chiqqan degan talqin beriladi. Tojiklar hozirda Sug’ud so’zidan pasttekislik, botqoq yoki suv oqib o’tadigan ekin maydonlarini aytib o’tadilar. Lekin bu talqin aniq emas degan tushunchalar ham yo’q emas. So’g’dning geografik chegaralari qanday edi. VII-asr sayohatchisi Syuan Zang fikriga ko’ra So’g’d shimoli-sharqda Chu daryosi va janubi- g’arbda Boysun darvozasi oralig’idagi davlat 46 . Bu yerda gap So’g’dning siyosiy- geografik chegaralari haqida emas balki so’g’dlar turar joyining asosiy hududi haqida ketayotganini ko’rish mumkin. Keyingi davrdagi (asosan 10-13asrlar) arab va tojik tilidagi manbalarda bu masala o’z davridagi tushunchalarni aks ettirgan bo’lsada shunga qaramay qadimgi davrlarning bazi muhim ma’lumotlari saqlanib qolgan. Ulardan So’g’d atamasi kengroq va tor manoda qo’llanilganligini bilib olishimiz mumkin. So’g’d keng manoda butun Zarafshon vodiysi (bazan uning eng yuqori qismi bundan mustasno) va Qashqadaryo viloyatidir. Shu bilan birga So’g’d asosan Samarqand bilan bog’liq hudud sifatidagi g’oya ham mavjud bo’lgan. O’rta asr mualliflari ‘‘Samarqand So’g’di’’ haqida ko’p fikirlar bildirishgan. Shu o’rinda ‘‘Buxoro So’g’di’’ to’g’risida ham turli fikirlar mavjud. Buxoro So’g’di haqida ham turlicha fikirlar bor. Yoqut shunday deydi ‘‘Ikita So’g’d bor deyishadi, Samarqand So’g’di va Buxoro So’g’di’’. Qashqadaryo vodiysi So’g’dning bir qismi hisoblangan. Ba’zi mualliflar Yakubiy Keshni So’g’dning poytaxti deb atashadi 47 . Bu ma’lumotlarning barchasi tadqiqotchilar tomonidan ishlab chiqilgan. 46 Б.Г.Гафуров Таджики ( древнейшая древняя и средневековая история) книга - 1 с .x 312-318 47 Б.Г.Гафуров Таджики ( древнейшая древняя и средневековая история) книга - 1 с .x 312-318 34 Syuantszan 629-yilda So’g’dda bo’lgan. Uning yozishicha Samokien yoki Samojyan (Samarqnd)dan kengaytirilgan mulklikdir. Poytaxtning kattaligi Termiz bilan bir xil ekanligi aytiladi, Samokien hududi har tomondan tabiiy to’siqlar bilan himoyalangan. Aholisi juda ko’p. Bu mulkda xorijiy davlarlarning eng qimmatli tovarlari jamlangan. Tuprog’i unumdor bo’lib mo’l hosil beradi. Daraxtlar chiroyli o’sadi. (ularni o’rmon daraxtlari deb ataydi). Ko’plab xildagi gullar va mevalar bor. Bu mamlakatda chiroyli otlar bor. Aholi san’at va hunarmandchilikda boshqa mamlakatlar aholisidan ustundir. Savdoda ham ustundir. Iqlimi yumshoq mo’tadil. Aholisi shijoatlidir. Bu egalik “Varvar” mamlakatlarining markazida joylashgan. Barcha qo’shni xalqlar axloqiy xulq-atvor me’yorlari va odob-axloq qoidalariga tegishli hamma sohada undan o’rnak oladi. Podshoh juda jasur va barcha qo’shni viloyatlar uning buyrug’iga bo’ysunadi. Uning kata piyoda qo’shini jumladan otliq qo’shini ham bor. Unda “Chi-kna” deb ataydigan jangchilar alohida mavqega ega. Ular shunchalik jasurki ular o’limga xursand bo’lishadi. Ular hujum qulganda hech qanday dushman qarshilik qila olmaydi. Bundan tashqari Syuantszan Mimokiya yoki Mimohe (Maymurg’) Tsebudan (Kabudan) Quishuangnitsiya (Kushaniya) Buxe (Buxoro) Jieshuanna (Kesh) va boshqa mulkliklar haqida aytib o’tadi 48 . Ularning o’lchamlari haqida qimmatli ma’lumotlar berib o’tiladi. Udumlari va mahsulotlari jixatidan Samokien Samarqandga juda yaqinligi bilan ajralib turadi. Xoy Chao 726-yili “Xu davlatlarining qisqacha tavsifi” ni yozib o’tadi. Unga An (Buxoro) Kao (Ishtihon) Shi (Kesh) Shi-lo, Mi (Maymurg’) va Kan (Samarqand) kiradi. Bu hukmronliklarning har biri o’z hukmronligiga ega bo’lsada, ularning barchasi arablarga bo’ysunadi. Bu mulkliklar kichik bo’lib har birida kichik otryadlar mavjud. Ularda tuya, xachir, qo’y, ot bor. Paxta yetishtiriladi. Aholi paxtadan mo’ynali ustki kiyim va shim kiyishadi. Erkaklar oq paxtadan bosh kiyim kiyishni yaxshi ko’radilar, ularning boshi va yuzidagi sochilar qirqib olinadi. Tili esa boshqa mamlakatlar tili bilan bir xil emas. Ularning urf-odatlari boshqacha, erkak har qanday ayolga, onaga yoki opa singilga uylanishi mumkin. Eronda erkak ham o’sha davrlarda 48 Бичурин II стр 316-317 35 onasiga uylanishi mumkin. Zardushtiylik dini huddi shu sohalarda ezozlanadi. Buddizm ta’limotida esa nomalum. Faqat Samarqandda bir rohibli buddist monastri mavjudligi keltiriladi 49 . So’g’dning siyosiy tarixini qayta yaratish uchun haligacha manbalar yetarli emas. Hatto undan oldingi ma’lumotlar ham uning mulkiy tarkibiga mansubdir. VII-asr boshida bir tarixiy yilnomaga ko’ra Samarqand So’g’dida (bu yilnomada “Kan” nomini olgan) yuechji ajdodlarigacha bo’lgan mahalliy sulola hukmronlik qilgan. U o’zi taxtga o’tkazgan va miloddan avvalgi davrlardan boshlab to’xtovsiz hukmronlik qilgan deb ishonilgan. Hukmdorning taxt nomi yoki unvoni Chjaou bo’lgan So’g’d hukmdori aholi gavjum Aludi shahrida yashagan. Kan kuchli davlat sanalgan deb aytib o’tilgan. 143 yilnomada hatto G’arbiy turk hoqoni Daton (575-76-603) yillarda hukmronlik qilgan. So’g’d hukmdori Tayshepi bilan nikoh qurishni eng maqul deb hisoblagan va qizini unga nikohga bergan 50 . Kandan Samarqandga o’sha davrda Mi (Maymurg’) Cao va Xe (Ishtihon va Kushoniya) Kichik An (Buxoro voxasining sharqiy chegarasi) Nashebo (Nesef) va boshqa mulklar bo’ysungan 8 ta mulk bo’lgan. Shunday qilib Samarqand hukmdori So’g’d hukmronligi ostida Zarafshon vodiysi shuningdek Qashqadaryo (Nesef) vodiysidagi deyarli barcha mulklari bo’lgan. 51 Ushbu konfederatsiya qachon tashkil topgan bo’lsa uning tabiati shaxsiy mulkning markaziy hokimiyatga bog’liqlik darajasi deyarli nomalum. Samarqand Sug’d hukmdori saroyida ajdodlar ibodatxonasi bo’lib unda oltinchi oyda qurbonlik qilinadi. Qurbonlik qilishda yordamga boshqa hukmdorlar keladi. Bu xabarga So’g’d hukmdorlari o’rtasida qarindoshlik aloqalari mavjudligi ularning qandaydir umumiy ajdodlardan kelib chiqqanligi ko’rsatkichi sifatida qarash joizligi ko’rsatiladi. Shu o’rinda boshqa izohni ham inkor etib bo’lmaydi. Yani Samarqand hukmronlik o’yining vassallari bayram marosimida qatnashishga majbur bo’lgan va bu 49 Бичурин II стр 316-317 50 Б.Г.Гафуров Таджики ( древнейшая древняя и средневековая история) книга - 1 с .x 318-319 51 Смирнова О.И.1967 , стр 38-39 36 bilan o’z xo’jayinlariga sodiqligini ko’rsatgan. Bu ikki fikrni ham yodda tutish juda muhimdir. Ushbu konfederatsiyaning tarkibi va shunga mos ravishda geografik chegaralari o’zgarishsiz qolishi dargumondir. Balki qaysidir bosqichda unga buxoro vohasi yoki uning muhim qismi ham kirgan bo’lishi mumkin. Ma’sudiyning Buxoro vohasini o’rab turgan devorning bo’lganligi haqidagi xabari bunga dalil bo’lishi mumkin. Qaysidir bosqichda So’g’dning poytaxti Kesh bo’lgan. Bu keying manbalarda o’z aksini topgan. Bu haqda IX-asr mualliflari xabar bergan. Yakubiyning fikricha kesh egaligining mustahkamlanishi VII-asrning birinchi choragida boshlanadi. Hukmdor Tuxo juda kuchli hisoblangan. U xorijiy davlarga elchi yuboradi. Kesh nomi bilan belgilanadigan Ki-She shahrni quradi. Shuningdek 642yilda Shoshepi ismli boshqa hukmdor tomonidan sovg’alar bilan elchilik aloqalari yuborilganligi ma’lum bo’ladi 52 . Lekin tarixiy manbalarda boshqa malumotlar yo’q. Lekin bu hukmdor tangalar chiqargan. Panjikentdan topilga tangalar orasida Ixshid Shishpir degan yozuv bor. Tangalarda Oromiy ideogrammasi-podshoh tasvirlangan bo’lib So’g’d tangalarida butun So’g’d hukmdorlari-Ixshidlar unvonini ifodalagan. Bu faktlarni solishtirganda ularning eng mantiqiy izohi Kesh hukmdorining Shishpir nomi bilan butun So’g’d podshosi sifatida tan olinishi ekanligi ayon bo’ladi. Bu ham mumkin bo’lgan variantlar biri xolos. Biroq Keshning Sug’d konfederatsiyasidagi gegemonligi unchalik uzoq davom etmagan ko’p o’tmay 656-660-yillardagi manbalardan ma’lum bo’lishicha Keshning yangi hukmdori CHjaou Shnagye (Bichurinning yozishicha E. Shavan o’z ismini Che- a-ho deb atagan) Samarqand podshosig qaram bo’lib qolgan. Biroq Samarqand So’g’d hukmdori 650-655 yillar oralig’ida biroz oldinroq oliy hukmdor bo’lgan. Ko’rinib turibdiki Keshni Samarqandning ustunligini tan olishiga majburlash uchun biroz vaqt kerak bo’lgan. Taxmin qilish mumkinki bu besh yillik davrda Samarqand va Kesh o’rtasida kurash bo’lib naijada Shishpir yo’q qilingan va Kesh hukmdori o’rniga Shiagye (Sheaxo) o’tirgan 53 . 52 Смирнова О.И.1967 , стр 36-39 53 Б.Г.Гафуров Таджики ( древнейшая древняя и средневековая история) книга - 1 с .x 312-318 37 Sug’d ixshid unvonini Samarqand hukmronligi vakili kiya boshlagan, uni chet elliklar Fuhuman deb atagan. So’g’d tangalarining katta guruhi mavjud bo’lib buni O.I. Smernova “Ixshid Varhuman deb o’qiydi. (U Fuhumanni So’g’d podshohi Varhuman yani Avarhuman nomining chet tiliga ko’chirilishi deb hisoblaydi). Bu podshohning nomi Afrosiyobdagi katta So’g’d yozuvida ham qayd etilgan. Umumiy so’g’d podshohlari bilan bir qatorda mahalliy podshohlar ham mavjud bo’lgan. Samarqand hukmronligiga bo’ysinuvchi Kesh hukmdorlari o’zlarining Ihrid unvoniga ega bo’lganlar. Buxoro mulki Xitoy manbalarida An Neume deb atalgan. Ular Buho (Pauho) ya’ni Buxoro nomini va Chjaou egasi unvonini ham bilishgan. Buhoro hukmdorlari Samarqand hukmdorlari bilan kelib chiqishi bir ya’ni umumiy edi.VII-asr boshlarida Buxoro hukmdori Samarqand hukmdori bilan yaqin qarindoshlik aloqalarida edi. Xitoy manbalarining xabar berishicha Buxoroning hukmron uyi yigirma ikkinchi qabila, ya’ni bir necha asrlar davomida ketma ket hukmronlik qilgan Buxoro viloyatida So’g’dcha “Suveren asvar” yozuvi tushirilgan skifat (botiq) mis tangalar muomalada bo’lgan. Paleografik ma’lumotlarga ko’ra bu tangalar IV-V- asrlarga oid bo’lishi mumkin. Podshohning ismi Nranyan bo’lib “chavandoz” manosini bildiradi. (Tojiklar orasida “asp” so’zi hozir ham ot “savar” chavandoz ma’nosini bildiradi. Tangalardagi yozuvlarga qaraganda Buxoro hukmdorlarining ikkita unvoni bo’lgan, biri “podshoh” ikkinchisi “suveren” yani mustaqil ma’nosini bildirgan. Alohida va juda muhim mulk Panjakent bo’lgan. Tarkibida Panjikentning o’zidan tashqari VIII- asr boshlarida yuqori Zarafshon hudularini o’zichiga olgan. Panjikent Panjhining tangalari hozirda mutaxasislar tomonidan batafsil o’rganilmoqda. Aniqlanishicha Panjikent Panchini o’z sulolasi boshqargan. VIII- asrning birinchi choragida So’g’d uchun og’ir davrda, arablar bosqinchiligi davrida dastlab arablarning halokatli bosqinlariga duchor bo’lmagan Panjikent egaligining roli yanada ortdi. So’g’d podshoh sulolasidan bo’lmagan Panjikent hukmdori Devashtich (otasi Iodxshetek ning ismi B-4 Mug’ hujjatida “shoh” unvonisiz berilgan) Samarqand 38 taxti va “So’g’d” unvoniga davo qilgan. Shoh Marokand hukmdori Devashtich bir muncha vaqt Samarqand taxtini egallagan 54 . So’g’dning yirik mulkliklari bilan bir qatorda maydalari ham ko’p bo’lib ularning bazilari o’z tangalarini ham zarb qilganlar. So’g’dning Samitan qishlog’ida (Qadimgi Kushoniya hududida, ya’ni hozirgi Mitan, Pay-Ariq va Chilak aholi punktlariga to’g’ri keladigan hududda) kichik bird omen markazi bo’lib uning hukmdori o’ziga xos bronza tangalar chiqargan. So’g’d konfederatsiyasi tarkibiga kirgan mulklarning mustahkamligini tarixiy, arxeologik va numizmatik manbalardan kelib chiqadigan haqiqatdir. Arxeologik va numizmatik manbalardan So’g’d podshosining oliy hokimiyati zaiflashadi. Konfederatsiya hajmi sezilarli darajada qisqaradi. Konfederatsiyaning hajmini bir necha manbalardan kelib chiqib aniqlash mumkin. 712-yilda arablar Ixshid So’g’dning o’g’li Gurekga uni “Samarqand uning yerlari va Kesh, Nasaf, ularning shaharlari va qalalarini podshosi” qilishga vada berishadi. Shuningdek Konfederatsiyasiga Mi(Maymurg’) va Tsao (Kabudan yoki Ishtixon) va ehtimol boshqa mulklar ham kirgan. Konfederatsiya tarkibiga kirgan eng yirik hudud-Buxoro mustaqillikka erishadi. Buxoro mulkining boshida Buxor-xudotlar sulolasi vakillari turgan. So’g’d bekliklari O’rta Osiyoning boshqa mulklari bilan diplomatic aloqada bo’lib, kopincha elchixonalar bunda muhim rol o’ynagan. Afrosiyobdagi rasmda kata ehtimol bilan shunday elchilarning kelishi (aniqrog’i elchilarni qabul qilish) manzarasi aks ettirilgan bo’lib, bu manzaraga hamroh bo’lgan So’g’d yozuvida quyudagilar saqlanib qolgan. “Avarxuman podshoh unga yaqinlashganda elchi so’z boshlab og’iz ochdi. Men Chag’anyon elchilar boshlig’i Bukar zate. Chag’oniston hukmdori Turontoshdan bu yerda Samarqandda men shoh huzuriga hurmat ishor qilish uchun keldim va endi podshohning oldida ehtiromdaman 55 . Siz esa men haqimda shubhangiz yo’q. Men yaxshi bilaman Samarand podshosiga yomonlik qilishga hech qanday sabab yo’q. 54 Б.Г.Гафуров Таджики ( древнейшая древняя и средневековая история) книга - 1 с .x 312-318 55 Б.Г.Гафуров Таджики ( древнейшая древняя и средневековая история) книга - 1 с .x 310-315 39 Varhuman podshoh uni qo’yib yubordi va Choch elchisi so’z boshladi” Yozuv afsuski shu yerda tugagan. So’g’dni o’rab turgan tog’lar turli foydali qazilmalarga boy. Ulardan bazilarining olinishi yozma manbalardan ma’lum. Demak ular oltin va ammiak qazib olishning bevosita ko’rsatkichiga ega. Oltin nafaqat qazib olinadi balki So’g’ddan xususan Kesh va Maymurg’dan ham ko’p miqdorda eksport qilinadi. Maymurg’dan metall qotishmasi eksport qilingan. Bu atama “latun” deb nomlangan. Sug’diylar zardusht dinini qabul qildilarmi bordiyu qabul shunday bo’lsa qaysi tariqatni qabul qildilar degan masalani hali yechish kerak bo’ladi. Bizgacha yetib kelgan arxeologik (daf marosimlari ashyolari, dininy mazmundagi devoriy suratlar, ibodatxonalarning vayronalari, honaki mehroblar) qarasak sug’diylar dini boshqa dinlarga, deylik Erondagi o’sha davr diniga aslo o’xshamasligini ko’raniz. Odatda tadqiqotchilar din haqida so’z yuritar ekanlar, birdan bir mabuda Ardvisura Anaxitani takidlaydilar. Mamurlik hosildorlik barcha nematlarni yaratishning ramzi bo’lgan ayol ona siymosiSharqning hamma yerida ehtirom etilgan. Hususan shu ma’budaga alohida etibor berilishining sababi shundaki, uning nomi bizga Avesto matnlarida yetib kelgan. Arxeologiyaga murojaat qilsak Sug’dning hayot manzarasi ma’budlaru iblislarga mo’l murakkabroq tarzda namoyon bo’ladi. Sug’diylar mafkurasi paydo bo’lgan diniy tasavvurlar ma’bud siymolari, marosimlar aslida eng qadimiy mahalliy dinlarga borib taqaladi Hammadan ko’proq vazmin libosli xotin shakli tarqalgan. Bunday mo’jaz shakillarni ko’rar ekan tadqiqotchi odatda Avestoning Anaxita haqidagi matniga murojaat etadi; Darkun, hushqomat belbog’ini baland tang’igan, hashamdor rido kiygan, qo’llarida barsman- bir dasta navda tutgan, olijanob Anaxita ko’rkam bo’yniga marjon taqib yuradi. Boshiga yuzlab javohir toshlar qadalgan tillaqosh kiygan 56 . Albatta bu shakillar barchasi ham Anaxitanigina tasvir etgan bo’lishi shart emas. Eramizdan avvalgi birinchi asrlarda sug’d mabadiga xonadon homiysi oila muxofazasichi mabuda-ona bilan birga sozandalar qiyofasida namoyon namoyon etilgan mabudlar ham kirgan. Bular uslub jihatidan ham liboslari va bosh kiyimlari 56 Смирнова О.И.1967 , стр 36-39 40 bo’yicha ham ayollar shakillari bilan birgalikda yagona guruhni tashkil etgan Sug’d diniy marosimlarida ilohiy musiqaga, sozandalar va xonandalarga alohida o’rin ajratilar ekan, degan tasavvur paydo qiladi 57 . Qadimiy topinishlardan biri-otashparastlik, olovga sig’inish-ko’xna Su’dda keng tarqalgan edi. Qadimiy ibodatxonalar va mehroblar bizgacha yetib kelmagan yoki hali topilmagan, ammo Afrosiyobdagi qazish vaqtida ochilgan I-III asrlarga xos uyda mehrobi pastakkina supa ustiga o’rnatilgan xonaki ibodatxona topildi. Quyi taxtasida qurbonlik timsolida olov yoqish uchun to’rt burchak chuqur o’yilgan. Olov sharqqa, quyosh chiqadigan tomonga qaratilgan bo’lishi uchun mehroblar doimo g’arb tomonda joylashtirilgan. O’tga sig’inish eramizdan oldingi VI- V asrlardagi Lolazor qishlog’ida ham qayd etiladiki bunday diniy etiqodlar yarim ming yillik davr mobaynida mushtarak bo’lib kelganligi ayon bo’ladi 58 . Butun O’rta Osiyo bo’ylab, jumladan, Sug’dda ham eramizning V-VII asrlari mobaynida o’lganlarning jasadlari emas, suyaklarini ko’madilar, bu esa olovga, suvga, yerga sig’inish, yani zardushtiylikka xosdir. Tozalangan suyaklar ossuariy degan 70 santimetr uzunlikdagi spool idishlarga solingan, keyin esa ular shahar devorlaridan tashqarida qurilgan maxsus maqbara- nauslarga o’rnatilgan. Maqbaraga vaqti vaqti bilan ichimlik solingan ko’zalar, ovqat suzilgan xurmachalar qo’yganlar, olovga sig’inib poklanish marosimlarini o’tkazganlar. Sug’diylar dini haqida Panjikentdagi lavhalar ko’proq ma’lumotlar berdi. Biz bunda joni uzulayotgan kishiga azatutilishini ham, jon baxsh etayotgan ma’budini ham, tug’ulib kelayotgan oy ma’budasini ham, sovut kiygan shiddatli mabudalarni ham, halok bo’layotgan yovuz iblislarni ham ko’ramiz. Samarqandda zardusht dini bilan mushtarak bo’lgan din tarafdorlarigina yashagan emas. Bu yerda otashkadalardan tashqari budda ibodatxonalari va savmalar ham bo’lgan, Samarqandliklarning qandaydir bir qismi xristian dinining nestor masxabiga etiqod qilganlar. 57 Б.Г.Гафуров Таджики ( древнейшая древняя и средневековая история) книга - 1 с .x 312-318 58 41 Arab istilochilari yangi din olib kelganlar va uni joriy etish uchun jahd bilan kurashganlar. Ammo Sug’diylar o’zlarining qadimiy ma’budalariga maxfiy ravishda uzoq vaqt sodiq qoldilar, olovni esa ilgarigidek muqaddas bilib, unga sig’inib keldilar Osiyoda ilk o’rta asrlar davrida yagona din bo’lmagan. Arablar istilosi bilan bog’liq holda islom dini keng tarqalgani ma’lum. Farg’ona vodiysida ya’ni Quvadan topilgan ibodatxona xarobasi buddaviylik dini bilan bog’liq bo’lib, u 2 xonali, old xonasi ayvon shaklida qurilgan. Xorazmda ham ko’mish marosimlari bilan bog’liq bo’lgan ossuariylar yoki ostadon deb nomlangan to’rtburchak shaklidagi tobutchalar otashparastlik e’tiqodi bilan bog’liq bo’lgan. Ostadonlar So’g’d, Shosh hududlaridan ham topilgan. Zardushtiylik dini bilan bog’liq bo’lgan ibodatxonalar tepalikka qurilib, old tomoni esa quyosh chiqish tomonga qaratilgan. Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda so’g’d, xorazm, eftalit, turk bitiklari paydo bo’ldi. Mazkur yozuvlar tarixiy manba bo’lishi bilan birga noyob ilmiy manba hisoblanadi. Aholining diniy e’tiqodi turlicha bo’lgan: Tohariston va Sharqiy Turkiston aholisi buddizm, So’g’d va Xorazm aholisi otashparastlik diniga e’tiqod qilganlar. Shu davrla O’rta Osiyoga moniylik va nestarian-xristian dini ham tarqala boshlagan. Urgut yaqinida topilgan xristian dini ibodatxonasi shu o’tmishni tasdiqlaydi 59 . SAMARQAND VA UNING KO’HNA TARIXI HAQIDA TURLI TILLARDAGI MANBALAR UMUMIY TAVSIFI. 2.1 Xitoy yilnomalarining Sug’d ijtimoiy hayotida tutgan o’rni va ahamiyati. Zarafshon vohasining mo`’tadil iqlimi, unumdor va sersuv tuprog`i qadimlardanoq odamzod yashashi uchun qulay bo`lgan. Shu sababli ham bu hudud tosh davridayoq odamlar tomonidan o`zlashtirilgan. Bir asrdan ziyod vaqt mobaynida bu erda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar vohada tosh, bronza, antik, ilk o`rta va o`rta asrlarga mansub mingdan oshiq yodgorliklar saqlanganligini ko`rsatdi. 59 42 Arxeologik tadqiqotlarning ko`rsatishicha, Zarafshon vohasi ayniqsa ilk o`rta asrlar davomida odamzod tomonidan to`liq o`zlashtirilgan va bu erda bir necha yirik shaharlar, qishloqlar, qal’a va qasrlar, ibodatxonalar barpo qilingandir. Zarafshon vohasida ilk o`rta asrlarda barpo qilingan shaharlar haqida so`z ketganida birinchi navbatda Ishtihon, Panjikent, Quldortepa (Bosida) Qofirqal’a (Rivdad), Qushoniya, Paykend, Varaxsha kabi shaharlarni tilga olishimiz mumkin. Qadimgi davrlarda barpo qilingan Samarqand, Buxoro va Dabusiya kabi shaharlarda ham ilk o`rta asrlarda shaharsozlik, me’morchilik, savdo – sotiq va hunarmandchilik yaxshi rivojlanganligi ma’lum. Shu sababli ham bu shaharlarning joylashgan o`rni, tuzilishi haqida muhim tarixiy ma’lumotlar bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan. Ilk o`rta asrlarda barpo qilingan So`g`d shaharlari haqidagi dastlabki yozma ma’lumotlarni xitoy yilnomalaridan o`qishimiz mumkin. Ma’lumki ilk o`rta asrlarda Xitoy imperatorlarining saroylarida maxsus yilnomalar yozib boradigan xizmatchilar faoliyat ko`rsatganlar. Ular Xitoy hayoti bilan va unga qo`shni mamlakatlar bilan bog`liq voqealarni, ma’lumotlarni yozib borganlar. Bu yilnomalarda Zarafshon vohasidagi ilk o`rta asrlar shaharlari haqida ham qimmatli ma’lumotlar saqlangan. Bu yilnomalar ichida ayniqsa Tan dinastiyasi davrida yozilgan Suyshu va Tanshu yilnomalari juda muhimdir. Suyshu dinastiyasi paytida yozilgan yilnomada Samarqand shahri haqida quyidagilarni o`qishimiz mumkin: “Kan” Samarqand hukmdori Kangyuy hukmdorlarining avlodidandir. Hukmdor o`z rahmdilligi va saxiyligi bilan xalqni o`ziga qaratgan. Uning xotini turkiy hukmdor Daduxonning qizidir. Shaharda aholi ko`p. Uch amaldor davlat ishlarini boshqaradi. Hukmdorning sochlari urilgan bo`lib, boshiga etti qimmatbaho, tosh qadalgan oltin toj kiygan. Kan (Samarqand) kuchli davlat hisoblanadi. Unga G`arbiy o`lkadagi hukmdorlar bo`ysunadilar. Bu erdagi ibodatxonada turkiy tilda yozilgan qonunlar to`plami saqlanadi. Jinoyatchilarni o`sha qonun asosida sud qiladilar. Shahar aholisi savdo-sotiqda juda mohir juda ko`plab xorijliklar bu erga savdo-sotiq uchun keladilar. 43 Saroyda ajdodlar xotirasiga bag`ishlangan ibodatxona bor, oyning oltinchi kuni bu erda qurbonliklar qilinadi. Buddaga sig`inadilar va turkiy xatdan foydalaniladilar”-deb yozilgan 60 . Xuddi shu yilnomalarda So`g`ddagi Ishtixon va Qushonia shaharlari haqida ham muhim ma’lumotlar keltirilgan. Xitoy yilnomalarida Ishtixonning nomi Sao shaklida berilgan. “Sao (Ishtixon) hukmdorining saroyi Nami (Zarafshon) daryosining janubida joylashgan. Bu mulk qadimgi Kangyuy mamlakatiga qarashli va o`z hukmdori yo`q. Samarqand hukmdori bu mulkni boshqarishni o`z o`g`li Uchyanga topshirgan. Uning 1000 kishidan iborat qo`shini bor. Bu erda Desi ruhiga sig`inishadilar. U oltin haykal ko`rinishida bo`lib 15 fut hajmga ega. Unga bag`ishlab har kuni besh tuya, o`nta ot va 100 ta qo`y qurbonlik qilinadi va bu marosimda bir necha ming kishi qatnashadi”-deya yozilgan 61 Xitoy yilnomalarida Ishtixon haqidagi yozma ma’lumotlarni arxeologik ma’lumotlar bilan taqqoslagan. G. Pugachenkova bu manbalarni haqiqatga yaqinligini ta’kidlagan 62 . Xitoy yilnomalarida So`g`dning yana bir shahri Qushoniya haqida ham qisqa bo`lsa-da, muhim ma’lumotlar saqlangan. Yilnomada Qushoniya haqida: “Xe (Qushoniya) hukmdorligi Nami (Zarafshon) daryosining janubiy tomonida, undan bir necha li narida joylashgan. Saroyining aylanasi ikki lidir. Hukmdor oltindan qo`yilgan qo`y haykali ustida o`tiradi. Da-ye (605 – 613 yillar hukmdorlik qilgan davrda bu erdan Xitoyga elchilar karvoni borgan - deb yozilgan 63 XX-asrning 60-70 yillarida G.A. Pugachenkova Qushoniya shahri qoldiqlarini topib o`rganish maqsadida Samarqand viloyatiga maxsus ekspedisiya 60 Бичурин. Н.Я. (Макинф) Собрание сведений о народах, обитовших в Средней Азии в древние времена, том II. Издательство Академии Наук. москва–Ленинград, 1950, стр 280. 61 Бичурин. Н.Я. (Макинф) Собрание сведений о народах, обитовших в Средней Азии в древние времена, том II. Издательство Академии Наук. москва–Ленинград, 1950, стр 286 62 Пугаченкова Г.А. Древности Мианкаля. Из работ Узбекистанской искуссвоведческий экспедиции. Тошкент, “Фан”. 1989, стр 9 -12. 63 Бичурин. Н.Я. (Макинф) Собрание сведений о народах, обитовших в Средней Азии в древние времена, том II. Издательство Академии Наук. москва – Ленинград, 1950, стр 286 - 287 44 uyushtirgan edi. Ammo olimaning o`sha davrda olib borgan tadqiqotlari ijobiy natija bermadi 64 . Tarixiy manbalarda Sug’d bilan Xitoy o’rtasidagi iqtisodiy, madaniy va siyosiy aloqalar juda qadim ildizlarga ega bo’lanligi alohida takidlanadi. Xitoyshunos olim Ablat Xo’jaevning yozishicha, xitoylik sayyoh miloddan avvalgi 989-988 yillarda hozirgi O’zbekiston hududlaridan o’tib Kasbiy dengizining g’arbiy tomonigacha yetib borgan. Sayyoh Mu o’sha davrda Samarqand shahri Kiveng’on deb atalganini yozib qoldirgan. Shuningdek, A. Xujaev Samarqand tarixiga oid yana bir necha Xitoy manbalarini keltirib o’tadi. Samarqand haqida ma’lumot beruvchi qadimiy Xitoy safarnomalarining yana biri “Da Tang Shiyuy tzi” (Buyuk Tang davridagi mamlakatlarga oid xotiralar) nomli asardir. Uning muallifi-budda dinining rohibi Shyuan Zang (596- 664) Hindistonda yashaydi. U 631-632 yillari Samarqandga keladi. Vataniga qaytganidan so’ng, o’z safari davomida yozib olgan xotiralarini tartibga solib, yaxlit bir kitob shakliga keltiradi. Asarda Samarqand shahri uning markazi hukmdori armiyasi iqlimi urf odatlari, halqaro savdo munosabatlaridagi obro’-etibori quyudagicha tariflanadi. “Samarqand davlatining hududi aylanasiga 1600-1700 li (921.6-679.2km) kelar ekan. U sharqdan g’arbga qarab cho’zilgan yirik davlat hisoblanadi. Poytaxt shahrining hududi aylanasiga 20 li (11.52 km) dan ziyod va uning devorlari nihoyatda mustahkam, aholisi katta nufuzga ega. Horijiy mamlakatlardan olib kelingan qimmatbaho molar shu yerga to’plangan. Yerlari serhosil, dehqonchilik rivojlangan, mevalari serob, zotli otlar ko’p. Samarqandning iqlimi mo’tadil, urf odatlari etiborga molik. Bu yerda barcha xorijiy mamlakatlardan kelgan odamlarni uchratish mumkin. Uzoq yaqindan kelgan kishilar daromad olish maqsadida tinmay mehnat qilishadi. Hukmdori qobiliyatli va serg’ayrat, qo’shni davlatlar ularning so’zini ikki qilmaydi. Otliq qo’shinlari kuchli, askarlarining 64 Пугаченкова Г.А. К разведке античных памятников Согдианы. Журнал “Обшественные науки в Узбекистане”. Ташкент, 1965, №2, стр 31-37. 45 hammasi qo’rqmas jangchilar, ular nuhoyatda g’ayratli, o’limga tik bora oladi va jangda orqaga chekinmaydi”. Samarqand haqida xabar beruvchi navbatdagi safarnoma-“Di Xuan jingshing ji” (Du Xuan brogan va yurgan joylar xotirasi) nomli asar hisoblanadi. Uning muallifi Du Xuanning aninq, tug’ulgan va etgan sanasi nomalum. U 12 yil mobaynida Turkistonning tuproqli yerlarida va arab mamlkatlarida bo’lgan. 762- 763 yillarda asirlikdan ozod bo’lib dengiz yo’li orqali Xitoyga qaytganidan so’ng ko’rganlari haqida kitob yozadi. Safarnomada Samarqandning yerlari hosildor, aholisi ko’p bo’lishiga qaramasdan mamlakat katta emas. Unda olovga sig’inuvchilar ibodatxinasi mavjud. Davlat ishlari bilan shug’ullanuvchilar aynan manashu shahardan yetishib chiqar ekan, degan fikrlarni ilgari suradi. Vey Je ismli sayyaoh qalamiga mansub yana bir asar “SHifan Ji” (G’arbdagi qo’shni mamlakatlar xotirasi) deb ataladi. Lekin u bizning davrimizgacha yetib kelmagan. Undan 766- 801 yillarda Du Yu ismli muallifning qalamiga mansub bo’lgan “Tungdyan” (Qonun qoidalar va urf odatlar bayoni) nomli kitobida bazi parchalar keltiriladi. Asarda Samarqand haqida quyudagilar bayon etilgan. Samarqand (Kang) davlatining odamlari savdo ishlariga pishiq, bolalaarni besh yoshidan o’qitishadi. Ular yoshligidan savdo ishlari va foyda olishga o’rgatiladilar. Ularda tilla tangani osib qo’yib, uni o’q yoy bilan nishonga olish musaboqasi o’tkaziladi. Tngaga o’qi tekkan kishi bir kun davomida taxtga o’tqaziladi. Fuqarolari tangriga qattiq etiqod qiladi va barcha ishlarida undan madad so’raydi. V-VIII asrlarga oid Sug’dning geografik hududlari haqida xitoy rohibi Syuan Tszan 65 Sug’d tushunchasini juda keng hududlarga nisbatan tadbiq etgan 66 . Uning ma’lumotlaridan ayon bo’lishicah, Chu daryosi vodiysidan ta Qarshi vohasini Sherobod vohasidan ajratib turuvchi tog’ dovonidagi Temir darvozagacha “Sug’d” deb atalgan. 65 Баотлод В.В Согд / Соч –М 1965–Т.Ш–С. 487-488. 66 Гофуров Б.Г Таджики Кн.1.С.314) 46 Sug’d Tarixiy geografik atamasi qaysi hududlarga bog’lanishi haqida xitoy manbalari qiziqarli ma’lumotlar beradi. Xitoylar o’z davlatlarining chegaralarini xaritalarga tushurish asnosida o’zlariga qo’shni bo’lgan hududlarning nomlarini ham keltirib o’tganlar. Masalan Xan sulolasi yilnomasida Sug’dni “Suxe” deb keltiradi va Kangyuyning bir bo’lagi sifatida ko’rsatiladi. Tan sulolasi yilnomasida esa Sug’d Shi (Kesh) bilan bir hudud deb keltiriladi. 67 Sug’diylarning o’z yurtini tashlab Xitoy va Sharqiy Turkiston hududlariga kirib borishi asosan miloddan avvalgi IV asrda yuz berib bunga asosiy sabab Sug’d hududiga makedoniyalik Aleksandrning yurishlari bo’lgan. Keyingi yillarda amalga oshirgan tadqiqotlar ham ushbu fukrni tasdiqlaydi. 68 Xitoy yilnomalarida keltirilishicha Kan (Samarqand) Mi (Maymurg’) Shi (Kesh) va boshqa bir qator “Xu mamlakatlari” dan savdogarlar Xitoyga borib bu mamlakatdagi Gansu, Dunxuan (sug’diylar eng ko’p joylashgan viloyat) o’lkalarida va Sharqiy Turkistondagi Turfon, Kucha, Qoshg’ar, Xutan shaharlarida bir necha savdo koloniyalarini barpo etishgan. 69 Xitoyda o’z savdo manzilgohlarini barpo etishga uringan Sug’ddan kelgan Samarqandliklar, keshliklar, maymurg’liklar bitta mavzeda istiqomat qilishsada, o’zlari mansub bo’lgan hukmronlik fuqarosi bilan qo’shni bo’lishni afzal bilishgan va shu asosda sug’diylar jamoalari birgalikda yashaydigan manzil qishloqlarni bunyod etishga urinishgan. Sug’diylarning Xitoy va Sharqiy Turkiston bo’ylab joylashuvi Buyuk Ipak yo’lining vujudga kelishi bilan yanada jonlandi. Natijada Tarim vohasi, Lobnor atrofi va Gansuda, Ordos va Mo’g’ilistonda Sug’d manzilgohlari vujudga kelgan. Bu esa Buyuk ipak yo’li bo’ylab sug’diy til va yozuvning ahamiyati oshishiga olib kelgan 70 . Maskur hududlarda o’nlab sug’diylar yashaydigan qishloqlar vujudga kelgan. 67 Бичурин Н.Я Собрание сведерий. II .– C .274 68 ( Раxимов Н.Т Согдийская колонизация; история изучения и новъе данние.2016 2 (47) –С .32 69 . Xo’jayev A. Xitoy manbalarida sug’dlarga oid ayrim malumotlar. B-57-58. 70 . Otaxo’jayev A. Ilk o’rta asrlarda Markaziy Osiyo Svilizatsiyasida turk-sug’d munosabatlari –B.8-10) 47 Dunxuan, Gansu va Sharqiy Turkistondan topilgan milodiy III - VII asrlarga taalluqli sug’diy hujjatlar ham muammoning mohiyatini anglashga yordam beradi. Xususan “Ko’hna xatlar” deb yuritiluvchi Xitoy devorining qorovul bekatidan topilgan sug’diy bitiklarda Samarqand mamlakatidan Turfon va undan so’ng Xitoyga brogan savdogarlar jamoasining savdo marshrutkari hamda maskur mintaqalarda samarqandlik sug’diylarning alohida manzilgohlari barpo etganliklari haqida gap boradi. 71 Sharqiy Turkistondan topilgan 639- yilga taalluqli sug’diy hujjatda esa oldi- sotdida ishtirok etib, hujjat tuzulishida guvohlik qilgan sug’diy etnos vakillari- samarqandlik, kushoniyalik shaxslar nomi birgalikda uchraydi. Chinonchkand bozorida samarqandlik savdogar Vaxshubitr To’dak o’g’lining va xitoylik rohib Yon-Ciyon Uta o’g’liga Upachah ismli cho’rini sotishga bag’ishlangan. Unda Upachahning turkiy va sug’diy yurti Turk hoqonligi tasarrufidagi hudud- Turkistondan ekanligi alohida takidlanadi 72 . Ushbu malumotlardan ko’rinadiki, ilk o’rta asrlarga qadar o’tgan mimg yillik bir davr mobaynida sug’diylar Buyuk ipak yo’li bo’ylab Turfon va Xitoyga qadar bo’lgan hududlarda o’z koloniyalarini barpo etib, yangiliklarning va madaniy ilg’or alomatlarning tashuvchilari bo’lishgan. K.Baykapovaning fikricha V-VII asrlarda Talos vodiysi, Chu, Ili daryolari xavzasida aholisi sug’diylardan iborat bo’lgan 300 dan ziyod shahar va aholi manzilgohlari vujudga kelgan. Faqatgina Chu vodiysida VI-VII asrlarda asosiy aholisi sug’diylar bo’lgan 18 ta yirik shahar va ko’plab manzilgohlar bo’lgan. Sug’diylarning VIII-asr o’rtalarida Dunxuan hududi bo’ylab tarqalishi xususida muhim malumotlar Xokkaydo universiteti professori Ikeda Onning xitoy qo’lyozmalarning tahlili natijasida oydinlashdi. L. I. CHiguyevskiyning Ikeda Onga tayanib keltirishicha, birgina Tsunxuasyan qishlog’idagi umumiy aholining 236 nafarini erkaklar tashkil etib, ular 22 xil familiyada bo’lishgan. Maskur 71 . Ртвелодзе Э.В.Великий шёлковъй путъ –С .107-112 72 .Otaxo’jayev A. Ilk o’rta asrlarda Markaziy Osiyo Svilizatsiyasida turk-sug’d munosabatlari –B 23 48 familiyalarning yarmidan ko’pi (60 % taxminan) 4 ta tarmoqqa, jumladan Samarqand (Kan 48 nafar) Buxoro ( An 39 nafar) Toshkent ( Shi, 31 nafar) Kabudon (Tsao ,30 nafar) jami 148 nafar hukmdorliklariga mansub familiyalar hisoblanadi. Shuningdek hujjatlarda Sug’d va Markaziy Osiyoning boshqa mintaqalariga mansub familiyalar ham qayd etiladi. Ikeda On tuzgan jadvalga ko’ra, otasi sug’diy familiyada, o’g’il esa xitoycha yoki aksinch holatlar ham mavjud bo’lganligi keltiriladi. Shuningdek bir ota onaning farzandlari ham sug’diy va xitoycha familiyada bo’lgan holatlar ham mavjud. 73 Xitoyning Tsunxuasyan hududi aholisining ro’yxati aks etgan “Majburiyatlar kitobi” da nomi zikr etilgan eng yoshi katta fuqaro 66 yoshli Kan Nu-tsze bo’lgan. U ta xminan 635 yilda Samarqandda tug’ulgan bo’lib, u Xitoyga borgandan keyingina shu ismni olgan 74 . Yuqoridagi malumotlardan kelib chiqib VII-VIII asrlarda Dunxuan va unga qo’shni mintaqalardagi aholi manzilgohlari Sug’ddan asosan Samarqanddan borganlar hisobiga shakillangan. Bu esa “Ko’hna xatlar” da keltirilgan malumotlar asosida o’z tasdig’ini topadi 75 . Dunxuan viloyatidan topilgan P-3559 raqamli sug’diy tilda yozilgan hujjatda keltirilishicha ushbu viloyatda jami 13 ta qishloq bo’lib ulardan biri Sungxya deb atalgan. Maskur hududda Markaziy Osiyo vakillariniko’plab uchratish mumkin bo’lgan. Xitoyshunos A. Xujaevning takidlashicha, ilk o’rta asrlarda Tan imperiyasining tashqi dushman muhofazasini qaytarishda yordam berganligi uchun Uyg’ur hoqonligiga (745-840) berilgan savdo imtiyozlaridan sug’diylar ham foydalanib, o’zlarini uyg’ur deb tanishtirgan va shu tariqa Kan familiyasi Sharqiy Turkistonga ham keng tarqalgan. Ko’plab holatlarda samarqandlik sug’diylar uyg’ur ayollarga uylangan. Loyang shahrida samarqaandlik kishiga mansub qabrlar o’rganilganda marhumlarning ismlari Kang Mojya va yana bir qabrda dafn 73 Чигуевский Л.И. Нов ы е материал ы к истории согдийской колонии в районе Дунъхуана...-С.150 74 Чигуевский Л.И. Новые материалы к истории согдийской колонии в районе Дунъхуана...-С.150 75 Лившиц В.А. Согдийские Старые писъма (I,II) ППВ –М.2008 1(8) –С173 49 qilingan kishining ismi Kang Danung ekanligi aniqlangan. Ismlarga “Kan” ni qo’shib ishlatish samarqandlik ekanligini bildirish uchun xizmat qilgan. 76 Sug’diylar Buyuk ipak yo’lining sharqidagi savdo aloqalarida ham muhim rol o’ynagan. Vey sulolasi tarixining 102- bobida “Sug’d davlati savdogarlari ilgari ko’proq Lyang zaminiga kelib tijorat qilar edi. Guzangda ularni ko’p uchratish mumkin edi” deb yozilgan. Tarixiy Lyang va Guzang shaharlari qadimgi Xesi yo’lagida joylashgan yirik savdo markazlari bo’lgan. So’ngi yillarda Xitoyning Datang viloyatidan topilgan Shimoliy Vey sulolasi davriga oid sug’diylar madaniyatiga xos buyumlarning, jumladan kumush va tilladan yasalgan idish tovoq va boshqa xo’jalik buyumlarining ko’plab topilganligiga guvoh bo’lish mumkin. Maskur topilmalarning talquni natijasida malum bo’ladiki, Xitoyda sug’diylar nafaqat savdo ishlari balki mamuriy va harbiy ishlarga ham jalb etilgan. Mansabdorlar orasida Xuchjifu Kangji kabi 20dan ortiq samarqandliklar bo’lganliklari keltiriladi. Takidlash lozimki Shimoliy Vey sulolasi Loyang shahrini o’z davlatlarining poytaxti etib belgilashgan. Shu bois Markaziy va Janubiy Osiyodan kelganlar jumladan sug’diylar ham maskur shaharga joylashishgan va Loyangda zardushtiylik ibodatxonalarini qurishgan. 77 Yozma manbalar (xitoy, arab, sug’d) ga qaraganda, Markaziy Osiyo ikki daryo oralig’ida markaziy o’rinni egallagan Sug’d milodning ilk asrlaridanoq xalqaro karvon savdosida faol ishtirok eta boshladi. Butun Buyuk ipak yo’li bo’ylab Hindistondan to Xitoyga qadar yirik yirik sug’d koloniyalari vujudga kelgan. Xitoyning o’zida esa sug’dliklar koloniyalari milodning dastlabki asrlarida paydo bo’lgan. Sug’dli savdogarlar, mug’anniylar, ko’zboylog’ichlar, akrobatlar- bozingarlar, raqqoslarni deyarli har yili Xitoyga karvonlar bilan olib kelishgan. Sug’dliklar Xitoyda ijtimoiy jihatdan bir xil guruhni tashkil etishmagan. Ularning asosiy mashg’uloti savdo-sotiq bo’lgan, shunday bo’lsada, sug’ddan chiqqan ko’plab kishilar Tan imperiyasi mamuriyati va armiyasida xizmat qilishgan, bazida esa yuksak lavozimlarga ham erishgan. Bir qancha sug’dliklar 76 . Xojayev A. Xitoy manbalarida sug’dlarga oid ayrim ma’lumotlar –B59-60 77 Xojayev A. Xitoy manbalarida sug’dlarga oid ayrim ma’lumotlar-B 58-59 50 ajoyib shoirlar va rassomlar, buddaviylik va moniylik muqaddas matnlarining sharhlovchilari va tarjimonlari sifatida ham dong taratgan edilar. O’rta Osiyoda zodagonlarning mavjudligining o’zi shu qadar ma’lumki, bu holatni ta’kidlash zarur. O’z vaqtida V.V. Bartold Movarounnahr aholisi hayotining asosiy xususiyati “Forsdagi kabi kuchli monarxiya tomonidan tiyib qo’yilmagan yerlik zodagonlarning (diskanlar deb ataladigan) hukmronligini tan olishdir, deb yozgan edi. Hokimiyat va nufuzli ruhoniylar mahalliy hukmdorlar faqat birinchi zodagonlar edi. Ularning eng kuchlilari xuddi o’z fuqarolari kabi dikkanlar deb atalar edi” 78 . Boshqacha qilib aytganda, V.V. Bartold yozganidek, “dehqon so’zi bir xil darajada sodda yer egalari va hukmron knyazlarni bildirgan”. Shu bilan birga, o’sha tadqiqotchining fikriga ko’ra, uning davrida "muammoni hal qilish uchun Forsdagi kabi aristokratiyaning o’zida ham turli darajalar va tabaqalar mavjud edi" 79 degan ma’lumotlar mavjud edi. Bizgacha yetib kelgan Tabariy va boshqa manba mualliflari, ma lumki, judaʼ kamdan-kam hollarda O rta Osiyo zodagonlariga nisbatan fors aristokratiyasining ʻ oliy martabalarini belgilashga xizmat qiluvchi atamalarni ammo, bu haqiqatning aniqligiga qaramay, har qanday mahalliy manbalarda taqqoslanadigan ma’lumotlar yo’qligi sababli uni spetsifikatsiya qilish qiyin. Shu munosabat bilan, tadqiqotchilar, men bilishimcha, bu ular V.V. Bartoldning qoidalaridan uzoqqa bormadilar. Ayni paytda, o’tgan vaqt davomida to’plangan material unga qaytishga imkon beradi. Mug tog idan maktublar va hujjatlardagi, tangalardagi bitiklardagi so g d ʻ ʻ ʻ ʻ tilidagi asl va tarjima matnlar ancha keng ijtimoiy atamalarni o z ichiga oladi, ular ʻ ilgari mavjud bo lgan g oyalarni qayta ko rib chiqish va oydinlashtirishni talab ʻ ʻ ʻ qiladi va ularni o rganish turli toifadagi yer egalari zodagonlarining mavjudligini ʻ ochib beradi. 78 V. V. Bartold, Turkiston mo g ullar istilosi davrida, Asarlar, 1-jild, 238-bet. ʻ ʻ 79 3 O sha yerda, bet. 3 O'sha yer, 239-bet; Tabariy, II, 1237, 1243. ʻ 51 Kutilganidek, hukmron sinf na iqtisodiy, na siyosiy jihatdan bir shaxsni tashkil etmadi. Bu xilma-xillikni V. A. Shishkin Buxoro vohasida arxeolog sifatidagi ko’p yillik faoliyatini sarhisob qilib qayd etgan. Uning fikricha, buni birinchi navbatda turi va ko’rinishi jihatidan har xil bo’lgan, qoldiqlari bugungi kungacha saqlanib qolgan zodagonlar qal’alari tasdiqlaydi. 80 O’z navbatida, yozma manbalarda qayd etilgan dvoryanlar toifalari allaqachon mavjudligi haqida gapiradi feodal tipidagi rivojlangan ierarxiya. Bu periarxiyaning eng yuqori pog onasini zodagon oilalar vakillari, xitoy yilnomalarida Chjao-vu nomi bilanʻ atalgan hukmron O rta Osiyo xonadonlarining vakillari egallashgan. Bunday ʻ hukmron palatalar vakillariga, birinchi navbatda, Kan (So g d- ʻ ʻ In) xonadoni a zolari kirgan. undan Samarqand ixshidlar (podshohlar) ʼ sulolasi, shuningdek, Buxoro, Xorazm, Kushoniy, Marv va boshqa O rta Osiyo ʻ mulklari hukmdorlari chiqqan. Dvoryanlarning navbatdagi toifasi yer egalari aristokratiyasi bo’lib, undan keyin ko’plab azatlar paydo bo’lib, ularning umumiy nomi (azatkar xalqi, azat xalqi) tarqalgan. 80 V. A. Shipkin, Varaxsha (tarixiy-geografik tajriba ergashing), M., 1963, 240-bet 52 2.2 Islom davri tarixiy manbalarida Sug’d tarixi va madaniyatining yoritilishi. Qutayba ibn Muslim boshchiligidagi arab lashkarlari 712- yili Samarqandni qamal qildilar. Sug’d podshohi G’urak boshchiligidagi samarqandliklar erk jangiga ko’tarildilar. G’urak kuchlar teng emasligini yaxshi anglab, Shosh podshosi, Farg’ona xshidi va turk hoqonidan yovga qarshi kurashda yordam so’raydi. Hoqon, ixshid, podsho o’zaro maslaxatlashib Samarqand hukmdori Gurakka yordam berishga kelishadilar. Hoqonning o’g’li boshchiligidagi harbiy otryad tuzuldi. Bu lashkarlar Toshkent, Farg’ona va turk hoqonlarining aslzoda-zodagonlaridan tuzilgan bo’lib, dushmanga kutilmaganda hujum qilishga qaror qilindi. Qutaybaning ayg’oqchilari Samarqandga kelayotgan bu yordan haqida xabar topishib unga yetkazdilar. Qutayba o’z akasi Solih boshchiligida 20 mimg askarni pistirmaga qo’yib, madadkorlarni kuta boshladi. Samarqandga yordamga shoshilayotgan hoqonning o’g’li kutilmaganda pistirmaga duch keladi. Ikki o’rtada qizg’in jang boshlandi. Arablar yordamga shoshayotgan toshkentlik, farg’onalik va hoqon lashkarlarini katta qismini qirib tashlashga erishdilar qolganlari esa asr olindi. Shunday qilib kutilayotgan yordam Samarqandga yetib kelmadi. Qattiq qamal va shiddatli janglardan so’ng arablar shaharni istilo qilishga erishdilar. Arab Tarixchisi at-Tabariy Samarqandni istilo qilinishi haqida qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Tarixchining yozishicha Qutayba shaharga kirgach shaharliklar bilan vaqtinchalik shartnoma tuzgan, harbiy harakatlar va talaon- tarojni to’xtatgan. Qutaybaning o’zi shaharning eng baland qismiga ko’tarilib uni tomosha qilgan. Qutayba bilan tuzilgan muvaqqat shartnomaga ko’ra, sug’dlar arablarga katta miqdorda tovon to’lashlari, har yili ma’lum miqdorda qullar 53 yetkazib berishlari, ibodatxonalardagi barcha boyliklarni berishlari, masjid qurishlari, sug’d qo’shinlarini shahardan tashqariga chiqarishlari va shaharni butunlay arablar ixtiyoriga topshirishlari lozim edi. G’urak shahardan lashkarlarni chiqarishga, ibodatxonaga minbar o’rnatishga va g’oliblar uchun ziyofat uyushtirishga buyruq berdi. Sug’d podshosi G’urak Qutaybani kutib olish uchun shaharning Kesh darvozasiga bordi. Qutayba arablarga qarshi mardlarchaa kurashgan sug’d podshosi G’urakni har tomonlama kamsitishni, uni ruhan mag’lub etishni xohlardi. Shu saababli, u dastlab G’urakni o’zi oldida tiz cho’kishga va so’ngra, to shahar ichidagi ibodatxonagacha piyoda yurishga majbur qildi. Piyoda ketayotgan G’urakning ortidan g’olib Qutayba otda viqor bilan borar edi. Qutayba shahar ibodatxonasiga yetib kelgach, ichkaridan sanamlarni olib chiqishni buyurdi. Bu sanamlarning barchasi oltin, kumush va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan edi. G’oliblar sanamlardan barcha qimmatbaho toshlarni ajratib olib bir joyga to’pladilar. Ibodatxonada sanamlar shunchalik ko’p ediki ular bir joyga to’planganida ulkan tepalik paydo bo’ldi. Qutayba barcha sanamlarni yoqib yuborichag buyruq berdi. G’urak va barcha ibodatxina kohinlari Qutaybadan bu ishni qilmaslikni so’radilar, kimki bu ishni qilsa bir balaoga uchrashini aytdilar. Ularning so’zlaridan g’azablangan Qutayba mashalani olib saanamlar uyumi ustiga otdi. Sanamlr uyumi gurullab yonib ketti, so’ngra ularning kuli ichidan arablar 50 ming misqol oltin va kumush mixlarni yig’ib oldilar. So’ngra Qutayba namoz o’qish uchun minbar qo’yilgan ibodatxonaga kirdi va ibodat tugagach ziyofatga o’tirdi. Ziyofatdan so’ng arablar tahorat qilishib yana ikki rakat namoz o’qidilar. Shundan so’ng, Qutayba o’z mirzasi Sabitga haqiqiy shartnoma matnini tuzishga buyruq berdi. Haqiqiy shartnomaga avval ikki o’rtada tuzulgan muvaqqat shartnoma asos qilib olindi. Ushbu shartnoma yozilayotganda Samarqand istilosida qatnashgan 14 arab lashkarboshilari guvoh sifatida qatnashdilar. Shartnoma yozib bo’lingach, barcha guvohlar imzo chekdilar, Qutayba esa o’z muhri bilan tasdiqladi. Ertasi kuni podsho Gurak Qutayba bilaan uchrashdi va Samarqandni qaaytarib berishni 54 so’radi, chunki ikki o’rtada tuzilgan shartnomaga ko’ra, G’urak Samarqand podshosi sifatida tilga olingan, bunga G’urakning o’zi ham ishongan edi. Ammo Qutayba G’urakning ko’zlariga nafrat bilan qarab shahardan chiqib ket deya buyurdi. G’urak shaharni tark etishga majbur boldi. Shahar ichidagi otashparastlar ibodatxonasi vayron etilib uning yoniga hashamatli masjid barpo etildi. Islom davri tarixshunosligi va manbashunosligida Sug’dning geografik chegaralari ularning tuzulishi urf-odatlari, ananalari kabi muhim malumotlarga alohida etiboe berib o’tilgan. Sug’dning tarixiy geografiyasi va mamuriy tuzulishi xususida Yunon-Rim tarixchilaridan farqli o’laroq o’rta asr arab- fors tarixchilari keltirgan ma’lumotlar tarixiy haqiqatga yaqinligi bilan ajralib turadi. O’rta asr islom davri tarixchi va sayyohlari Sug’d markazi Samarqand hukmdorligining 12 ta mulki bo’lganligini keltiradi. Ular Zarafshon daryosidan janubga qarab Bunjikat (yoki Panjikent), Varag’sar, Maymurg’, Sanjarfag’n, Darg’om, Abg’ar va shimolga qarab Yorkent, Burnamud, Buzmadjon, Kabudonjaket, Vedar, Marzbon joylashgan. 81 Ular sharqdan g’arbga qarab sanab o’tilgan. Mulklardan ayrimlari Sug’d konfederatsiyasi shakillangunga qadar alohida hukmdorlik bo’lgan. Masalan Maymurg’alohida hukmdorlik bo’lib, Varag’sar va Sanjarfag’n uning tarkibida edi. Ehtimol Panjikent ham Maymurg’ tarkibida bo’lgan. 82 Sug’d konfederatsiyasiningjanubiy hududida joylashgan hukmdorligi Kesh bo’lib, arab manbalarida unga qarashli mulklar quyudagilar ekanligi tilga olinadi. Arg’an, Aru, Balandarin, Buzmajan, Kashk, Maymurg’, Kashkrud, Ichki Sankarda, Tashqi Sankarda, Miyon Kish, Rasmain, Rud, Siyam, Surruda, Jajrud, Xuzar, Xuzarrud 83 . 81 Бартолд В, В Географический очерк Мавераннахра / Соч, -М Наука, 1985,-С,31 82 Vaissiere de la E. Sogdian traders: a history. …-P. 120 83 Камолиддинов Ш.С. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным историчникам IX -начала XI I вв Ташкент . Узбекистан, 1996, -С 23-24 55 Kesh va Naxshab hukmdorlarining mulklari keyingi davrlarga oid arabiy tilli manbalarda uchrasada mulklarning nomlanishi va topografiyasi masalasida noaniqliklar mavjud. Masalan dastlab Kish shaklida tilga olingan Kesh tarkibida bo’lgan. Xuzar keying asrlarda Nasaf tarkibiga kirganligi manbalarda qayd etilgan. 84 Arab manbalarida Mug’ tog’i sug’diy hujjatlariga nisbatan Sug’d geografiyasi va na’muriy bo’linishi xususidagi ma’lumotlar anchayin noaniq. Masalan Karmanadan g’arbga tomon Buxoro Sug’dini “Katta Sug’d”ga qo’shmay qaralgan manbalar ham mavjud. Xuddi shu kabi Qashqadaryo vohasiga nisbatan Sug’dga tegishli hudud sifatida qarashda ham har xillik mavjud. Masalan bazi mualliflar Sug’d deb Zarafshon daryosining yuqori oqimidan to quyi oqimigacha barcha yerlarni, jumladan bu hududga Buxoro vohasini kiritishlari bilan birgalikda Kesh, Naxshab vohalarini Sug’ddan ayirib qaralgan hollar ham uchrayd. Ibn Havqal arablar joriy qilgan soliq-moliya mamuriy bo’linishidan kelib chiqib, Sug’dni, Buxorodan Kesh, Naxshabdan ajratib qaraydi 85 . Al – Istarxiy malumotlarida esa Sug’dni uch qismga bo’lib (Samarqand ,Buxoro, Kesh- Naxshab) qaralmagani ko’zga tashlanadi. Yani Istaxriy o’z bayonini osonlashtirish uchun Sug’dning qismlarni bir biridan ajratib bergan. Sug’dning tarixiy chegaralari to’g’risida tarixchi sayyoh Ibn Hurdodbek ma’lumotlarida Samarqand va Sug’d alohida hudud sifatida tariflanadi. 86 Aftidan bu narsaga isbot talab qilmas haqiqat deb qaralgan. Samarqand ko’pgina manbalarda Sug’dning markaziy qismi deb keltiriladi. Ehtimol arab tarixchilari Sug’dning yaqindan bilmaganlar natijada uning tarixiy chegaralarini aniq tasvirlay olmagan. Arab muallifi al- Muqaddasiy va Jayhoniy malumotlari asosida ilk o’rta asrlarda Sug’dga Kesh va Nasaf yerlari kirgan deb ko’rsatiladi. Lekin u Samarqand yaqinidagi Ishtixonni kuchli mavqeyiga qaramay Sug’dga kiritmaydi. Xitoy 84 Hudud al Alam. The regions of the world, a Persian geography Translated and explained by V. Minorskiy.- London 1970 –P .114 85 Ibn Havqal. Kitob surat al-ard. Movorounnahr. Arab tilidan tarjima va izohlar muallif. Sh. Kamaliddin- Toshkent. O’ME. 2011. B. 27-30, 49-51 . 86 Xordodbeh Ibn Kitob al- masalik val mamalik – Baku Elm 1986 –C. 162 56 yilnomalariga ko’ra Ishtihon (Tsao) Sug’dning muhim markaziy tumanlaridan bo’lib, bu hududda Kushoniya (Xe) ham joylashgan. Bazi hollarda Kushoniya va Ishtihonga bir hudud sifatida qaraladi. Bunga al Muqaddasiyning quyudagi so’zlarini keltirish mumkin . “ Sug’dning asosiy bosh shahri-Samarqand, keyin esa Kesh, so’ngra Nasaf, undan keyin esa Kushoniya- to uning oxirigacha. U deydiki Samarqanddan boshqa Sug’dning yana bir yirik shahri – Ishtihon. Lekin u Sug’ddan alohida hisoblanadi. Arab muarrixlari Buxoroni ham Sug’dga qo’shadilar. Bunga sabab qilib Buxoroni Sug’d daryosi (Zarafshon daryosi) joylashganligini ko’rsatadilar 87 O’rta asr tarixchi sayyohlari (Al- Ma’sudiy, Yoqut al-Hamaviy) ham ushbu ma’lumotlarni takidlashgan. Geografik jihatdan Buxoroni Sug’dning alohida bo’lagi deyish mumkin. 88 Lekin Buxoro siyosiy jihatdan o’z nomidan tanga zarb qilgan mustaqil hukmdorliklardan biri bo’lgan. Arab geograf olimi Yoqut, Samarqand arabcha “Sumran” deb ataladi va unga Iskandar tomonidan asos solingan deb yozadi. Shu bilan birga shu kitobning o’zida Samarqand so’zining birinchi qismi “Samar” Shamir nomi bilan bog’liqligi takidlanadi. 89 “Qandiya” da Samarqand va uning yoshi haqida bir qancha afsonalar bor. Arab manbalarining aksariyatida shahar va uning nomining kelib chiqishi Yaman shohi-Shamir abu Karibning afsonaviy yurishlari bilan bog’lanadi. Keyinchalik Yaman qirollari o’rniga Samarqandning paydo bo’lishi haqidagi afsonalarda “turk qirollari” nomi paydo bo’ladi. Xususan Burhon-i Katining izohli lug’atida aytilishicha, Samarqand “Samar qishlog’i” manosini bildiradi, Samar-Turk shohining nomi, turklar esa qishloqning nomini “kand” deb ataydilar. Bu qishloqni Samar qurgan bo’lib, keyinchalik u shaharga aylanadi 90 . 87 Biblioteka geograforum arabikorum edidit. M.J.De. Goeje. I-III Lugduni Batavorum, I, Viae regnorum auctore Abu Ishak al-Istakhri, 1870. III Deseriptio imperii moslemiki auctore AL-Makaddasi, 1967 P269 88 G’oyibov B Sug’d konfederatsiyasining tarixiy- mamuriy bo’linishi xususida ayrim mulohazalar. Ilmiy habarnoma-Andijon 2014 – B 59-60 . 89 Vyatkin.V.L. 1899, 22-B, 1905, 236-310 B 90 Muhammad Xusayn ibn Xalaf Tabriziy. 1952 1165 b 57 Shunday qilib Samarqand Sug’di O’rta Osiyoning eng yirik va qadimiy o’lkalaridan biri bo’lib u haqida moziy olimlarining ko’pgina tarixiy asarlarida so’z yuritiladi. Musulmon manbalarida ham afsonaviy rivoyatlar va hikoyalar mavjud III.BOB. SUG’D TARIXIGA DOIR TADQIQOTLAR TARIXI. 3.1 Sug’dda shahar madaniyatining shakillanishi Zarafshon vohasi o`rta asr shaharlari orasida Samarqandning qadimiy o`rni bo`lgan Afrosiyob yodgorligi muhim o`rin tutadi. Samarqand shahrining yonida joylashgan bu ulkan arxeologik yodgorlikka qiziqish хИх asrdanoq boshlangan. Ammo ushbu tadqiqotlar mutaxassialik darajasida olib borilmasdan, faqatgina qadimiy asori- atiqalarni yig`ishdan iborat bo`lgan. Zarafshon vohasi o`rta asr shaharlari tarixiy topografiyasi o`rganilishida N. I. Veselovskiy, V.L. Vyatkin, V.V. Bartoldlarning ilmiy tadqiqodlar diqqatga sazovor. Ular qadim shaharning Zarafshon vohasi shaharsozlik tarixida muhim o`rin tutishini qayd etadilar. O`tgan asrning ikkinchi yarmida O`rta Osiyo qadimiy shaharlarini topografik jihatdan o`rganishga jiddiy kirishiladi. Samarqandning qadimgi qismi bo`lgan Afrosiyob xarobalarida dastlabki arxeologik ishlar 1945 yildan boshlangan. Ushbu qadimiy shaharda birinchi bo`lib A.I. Terenojkin sistemali ravishda qazish ishlarini boshladi. Afrosiyob shahrining topografiyasi va stratigrafiyasini o`rganishda 1958-yildan tizimli tarzda faoliyat olib borgan ekspedisiya ishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Ekspedisiya davomida shaharning deyarli barcha qismlarida arxeologik qazish olib borilib unda V.A. Shishkin, Sh.S. Toshxo`jaev, S.K.Kabanov, G.V. Shishkina, O.V.Obelchenko, L. G. Brusenko, E. B. Pruger, T. A. A’zamxo`jaev, M. Jo`raqulov, Ya. Krikis, Yu. F. Buryakov, M.Filanovich, Ya.Aminov, M. Pachos, kabi arxeologlar faoliyat ko`rsatishgan. Tadqiqotlar mobaynida Afrosiyobning deyarli barcha qismlarida qazish o`tkazilib shahar va ark 58 mudofa devorlari, har xil hunarmandchilik kvartallari, shuningdek jome masjidi xarobalari aniqlangan. O`zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya instituti qoshida 1971 yilda Afrosiyobni o`rganish bo`limining tashkil etilishi ushbu qadimiy shaharning arxeologik jihatdan o`rganilishida muhim bosqich bo`ldi. Ko`hna shaharni o`rganish bo`yicha bo`lim tashabbusi bilan tashkil etilgan ekspedisiya tomonidan dastlabki arxeologik qazishmalar 1973 yildan boshlab amalga oshirildi. Ekspedisiyada I.Ahrorov, Sh.S.Toshxo`jaev, L.G.Brusenko, E.Yu.Buryakova, G.V.Shishkina, A.A. Anarboev, X.G. Axunbabaev, M.Turebekov N.B.Nemseva, O.I. Innevatkina kabi arxeologlar ishtirok etishgan. Afrosiyobdagi tadqiqotlar 1980- yillarda ham muvaffaqiyat bilan davom etdi. Bunda ayniqsa O`zbek-Fransuz qo`shma ekspedisiyasining faoliyati muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Ushbu qo`shma ekspedisiyaning faoliyati mustaqillik davrida yanada samarali bo`ldi. Ekspedisiyaning muhim yutuqlaridan biri Samarqand shahrining qadimiy asoslari 2750 yilga borib taqalishini jahon hamjamiyati oldida isbotlanishi bo`ldi. Ekspedisiyaning yana bir muhim kashfiyotlaridan biri Afrosiyob arkining sharq tomonida Abu Muslim davrida qurilgan mahobatli saroy qoldiqlarining hamda uning yaqinidan qoraxoniylar davriga oid saroy va uning devorlarida mahobatli rang-tasvir suratlarning topilishi bo`ldi. Zarafshon vohasida joylashgan yana bir yaxshi o`rganilgan yodgorliklardan biri Kofirqal’a muhim savdo va strategik joyda joylashgan. Kofirqal’a yodgorligi XX asrning 20-yillarida arxeologlarning diqqatini o`ziga jalb qilgan. Xususon, M.E. Masson tomonidan Amir Temurning Davlatobod bog`ini Darg`o kanalining chap qirg`og`idan izlash jarayonida tepalikni ko`zdan kechirdi va uning davriy sanasini temuriylar davrigacha deya ta’kidladi. Kofirqala yodgorligida arxeologik o`rganish ishlarining boshlanishi Talli-Barzu yodgorligida olib borilgan qazish ishlari bilan bevosita bog`liq 59 Xonalar shimoliy g`arb tomonga qarab qurilganligi dastlabki vaqtda ularning devorining qalinligi 1metrni tashkil etgan. Keyingi yillarda yodgorlikda olib borilgan tadqiqotlar keng qamrovli bo`lib, albatta bu o`z samarasini berdi. Xususan, arxeologik tadqiqotlar olib borish, nafaqat, o`zbek olimlari hamda chet el olimlarida ham qiziqish uyg`otdi. 2001-yilning sentyabr-oktyabr oylarida Kofirqal’ada o`zbek va Italiya halqaro qo`shma ekspedisiyasining olib borgan arxeologik tadqiqotlari o`z samarasini berdi. Ekspedisiya A.E. Berdimurodov rahbarligida tashkil etilgan bo`lib, ekspedisiya tarkibida K. Raximov, Italiya olimlaridan Simona Montelline, Dario Djorjeti Enriko Mengilar qatnashdi. Tadqiqotlar ark darvozasining kirish qismida 10x12m maydonda olib borildi. Arxeologik qazishmalar davomida ko`plab sopol buyumlari va eng asosiysi 300 yaqin bullalar qo`lga kiritildi. Zarafshon bo`yida joylashgan yana bir savdo shahri Dabus qal’a yodgorligi ham keng o`rganilmoqda. Yodgorlikni o`rganish хИх asrdan boshlanadi. хИх asr oxirida Dobusqal’aga harbiy topograf N.F,Sitnyakovskiy tashrif buyurgan va shahar xarobalarini ko`zdan kechirgan. Dobusqal’ani tarixiy yodgorlik sifatida dastlabki o`rganish L.A. Zimin tomonidan 1915-yilda amalga oshirilgan. Olim Dobusiya shahri bilan bog`liq tarixiy yozma manbalarni to`plagan va ularni nashr ettirgan. Undan yigirma yil keyin Dobusiyani yanada chuqurroq o`rganish boshlangan va uni A.Yu.Yakubovskiy boshliq Davlat Ermitaji ekspedisiyasi amalga oshirgan. Bu ekspedisiya tomonidan Dobusqal’a bilan birgalikda Zarafshon vohasining juda ko`plab tarixiy, me’moriy va arxeologik yodgorliklari ham o`rganilgan. Keyingi yillarda bu erda arxeolog olimlar Pugachenkova G.A., Rtveladze E.V., Turg`unov B.A., Buryakov Yu.F., Rostovsev O.M.,Odilov Sh.T. lar ilmiy tadqiqotlar olib borgan bo`lsalarda, yodgorlikning arxeologik qazishmalar vositasida ilmiy o`rganish borasida biron-bir yirik tadqiqot amalga oshirilmagan. Dobusqal’ani arxeologik qazishmalar vositasida tadqiq etish birinchi marta 2006-yildan, O`zR Fanlar akademiyasi Arxeologiya institutning O`zbekiston- 60 Yaponiya xalqaro qo`shma ekspedisiyasi tomondan boshlandi. Tadqiqotlar ayni kunlarda yodgorlikning arki, shahristoni va rabodi hududlarida olib borilmoqda. Xalqaro arxeologik ekspedisiya tadqiqotlarida Sug`d hududida shahar markazlari rivojlanishi bosqichlarini o`rganish Dobusiya misolida davom ettirildi. Turli yillarda Dobusiyada IV-VI; IX-XII; XV-XVIII asrlarga oid madaniy qatlamlari tadqiq etildi. Dobusiya yodgorligining shahriston, rabot va ark hududlarida olib borilgan arxeologik qazishmalar materiallari (kulolchilik buyumlari, hunamandchilik ishlab chiqarishi bilan bog`liq bo`lgan turar-joy binolari qoldiqlari, metall buyumlar) tadqiq qilindi. Shahristonning shimoliy sharqiy qismida o`rta asrlarda faoliyat ko`rsatgan darvoza qoldiqlari ochildi Bu darvoza orqali shahar yonidan oqib o`tuvchi Zarafshon daryosining kechuviga chiqilgan. Tadqiqotlarda ilk o`rta asrlarda bu shaharda kulollik hunarmandchiligi nihoyatda rivojlanganligini ko`rsatuvchi rang-barang arxeologik materiallar ham qo`lga kiritildi. Topilmalarning chizmalari tayyorlanib, ular ilmiy muomalaga kiritildi. Arkda ochilayotgan ilk o`rta asrlarga oid saroy o`rnidan topilgan yashash va xo`jalik xonalari, saroyning tashqi devorini o`rganish davomida qo`lga kiritilgan arxeologik topilmalar shahar me’morchiligi va uning o`ziga xos xususiyatlari to`g`risida muhim ma’lumot beradi. Mustaqillik yillarida Zarafshon vohasi shaharlari tarixini o`rganishda halqaro ekspedisiyalarning faoliyati kengayib bormoqda. Xususan, Kofirqal’a yodgorligida O`zbek-Italyan, Poykendda O`zbek-Rossiya, O`zbek-Fransuz, O`zbek-Italyan ekspedisiyalari, Dabus qal’a yodgorligida O`zbek-Yapon ekspedisiyalari faoliyat olib bormoqda. Ammo shunga qaramasdan Zarafshon vohasi shaharlarini to`la o`rganilgan deb bo`lmaydi. Ilk o`rta asr shaharlarini o`rganishda kompleks tarzda qazish ishlarini olib borish tajribasi muhim o`ringa ega. Bu borada Panjikentda olib borilayotgan Davlat Ermitaji muzeyining tadqiqotlari muhim ahamiyatga ega. Uzoq davr mobaynida kompleks o`rganilishi nitjasida, bugunda Panjikentning 3/2 qismi qazib o`rganilgan. Shu asosda shaharning turar-joylari, mudofaa tizimi, monumental 61 me’morchilik inoshoatlari haqida keng to`xtalish mumkin. O`zbekiston hududida faqatgina Poykendda mazkkur tajriba saqlanib qolib, yodgorlikni kompelks o`rganish ishlari davom etmoqda. Biroq Zarafshon vohasi shaharlarini o`rganish ishlarining ko`pchiligi faqatgina kichik-kichik qazishmalar orqali olib borilgan. Bu shaharlardan birontasi kompleks tarzda, to`la qazib o`rganilmagan. Bugunda Zarafshon vohasining eng yirik urbanizasiya markazi Afrosiyobni o`rganish ishlari ham nisbatan qisqargan. Yodgorlikda hozirda “Samarqand tarixi” muzeyining kichik ekspedisiyasi qazish ishlarini olib bormoqda Dunyo tarixida muhim o`rin tutuvchi shahar ilk o`rta asrlarda sharq va g`arbni bog`lovchi o`ziga xos madaniyat markazi bo`lgan. Shu boisdan Sug`dning poytaxt shahri bo`lgan yodgorlikni kompleks tarzda o`rganish fanga juda katta yangiliklar berishi mumkin. Yozma manbalarda tilga olingan bu shaharning qoldiqlari bilan qiziqqan H. G`. Axunboboevning fikriga ko`ra, Borkat shahri hozirgi Bulung`ur tumaniga qarashli Oqtepa-Mitan qishlog`i hududida joylashgan yirik yodgorlik Oqtepa o`rnida bo`lgan 91 . Oqtepa uch qismdan-ark, shahriston va raboddan iborat. Tabiiy tepaliklar majmuasi ustida bunyod etilganligi uchun qadimiy shahar qoldiqlari bo`lgan bu yodgorlikning hozirgi kundagi topografik tuzilishi juda ham murakkab. Yodgorlikning markazi oval shakliga ega, tomonlari 75x50 m va balandligi 18-20 m bo`lgan uzunchoq ark va unga janub tomondan tomonlari 125x110 m, ko`rinishi uchburchakka yaqin bo`lgan shahriston tutashgan. Shahristonning sharqiy qismida janubdan shimolga cho`zilgan uzunchoq tepalik shaklidagi balandlik mavjud bo`lsada, uning usti deyarli tekis. Arkning barcha tomonlari, shahristonning esa sharqiy yonbag`irlari juda tik. Shahristonning janub tomonida, undan 20-25 m masofada, tomonlari 75x70 m. bo`lgan, ustki qismi tekis tepalik mavjud va bu tepalikni ham yana bir ark sifatida qabul qilish mumkin, sababi unga g`arb tomondan uzunligi 325 m, eni 125 m bo`lgan yassi tepalik, ya’ni ikkinchi shahriston tutashgan. Shahriston hududi hozirgi kunda qabriston bilan qoplanganligi bois, uning ustki relefi butunlay o`zgarib ketgan. Ikkinchi 91 Ахунбабаев Х.Г. Археологическое изучение Булунгурского района в 1979-1980 гг. // ИМКУ. Вып. 18, Ташкент, 1983, -C.156. 62 shahristondan shimol tomonda o`lchamlari o`rtacha 200x100 m bo`lgan yassi tepalik o`rin egallagan. Bu har ikkala tepalikning orasi pastqamlikdan iborat bo`lib, bu qadimiy yo`l o`rni ekanligi shubhasiz. Bu yo`l Oqtepaning shimoli-g`arbiy tomoniga qarab pasayib shaharning shu qismidagi darvozaga olib borgan. Hozir ta’riflangan shimol tomondagi yassi tepalikning ustida o`lchamlari 50x25 m bo`lgan, to`g`ri to`rtburchak shaklidagi qandaydir inshootning devorlari o`rni ko`zga tashlanadi. Uning sharqiy devorida kirish joyi-darvozaning o`rni bor. Bu joy karvonsaroyning o`rni bo`lishi mumkin. Yodgorlikning umumiy maydoni 11- 12 gektarni tashkil etadi. Arklar va birinchi shahristonning sharqiy qismida turlicha ko`rinishdagi va turli hajmdagi tepaliklar majmuasidan iborat bo`lgan keng rabod joylashgan bo`lib, uning chegaralari ma’lum emas. Taxminan 20 gektarni tashkil qilgan rabodning katta qismi zamonaviy turar-joylar tagida qolib ketgan. Olib borilgan kuzatishlar natijasida, Oqtepa yodgorliklar majmuasi bu hududda mavjud bo`lgan turlicha hajmdagi tabiiy tepaliklar ustiga qurilganligi, qurilishlar tepaliklarning relefiga uyg`unlashtirilgan holda amalga oshirilganligi aniqlandi. Samarqandning qadimiy o`rni bo`lgan Afrosiyob ham tom ma’nodagi katta hududni egallab yotgan tabiiy tepaliklar ustiga bunyod etilgan. Xuddi shunday holat Samarqandning shimoliy hududlarida, Ishtixon tumanidagi Orlat qishlog`i yaqinida joylashgan Qo`rg`ontepa shahar xarobalarida ham qayd qilingan 92 .Oqtepada olib borilgan arxeologik qidiruvlar davrida milodning V-VI va X-XII asrlariga mansub kulolchilik buyumlari bilan birga XV- XVI asrlarga oid buyumlar ham ko`plab uchraydi. Shahar ilk va rivojlangan o`rta asrlarda faoliyat ko`rsatgan bo`lib, uning mo`g`ullar istilosi davridagi hayoti haqida yozma manbalarda biron-bir ma’lumot uchramaydi. O`rta asrlarga oid yozma manbalarda, xususan as-Sam ъ oniy va Yoqut al-Hamaviy asarlarida Borkat yoki Aborkat shahri bilan hamisha yonma-yon Kabudanjaket rustoqi va uning bosh shahri Kabudanjaket tilga olinadi Qadimiy Borkat shahridan yo`l ikkiga ajralgan bo`lib-birinchi yo`l to`g`ri g`arbga yo`nalib 4 farsah masofadagi Samarqand tomonga ketgan bo`lsa, ikkinchisi shimoli-g`arbga burilib, 92 Пугаченкова Г.А. Древности Мианкаля. (Из работ Узбекистанской искусствоведческой экспедиции). Ташкент, 1989, -C. 75-76 63 Samarqand vohasining shimolida joylashgan bir qator shaharlarga qarab ketgan. Bu yo`lda ketma-ket Kabudanjaket-Vidor-Sog`arj-Ishtixon-Marzbon kabi yirik shaharlar joylashgan. Kabudanjaket rustoqi hududini hozirgi Jomboy tumani, xususan uning G`o`bdin tog`igacha bo`lgan hududiga joylashtirish mumki. H.G`. Axunboboevning fikriga ko`ra, rustoqning markaziy shahri Kabudanjakat Jomboy tumanidagi G`azira va Qorapichoq qishloqlaridan janubi-sharqda joylashgan ulkan yodgorlik Mingtepa o`rnida bo`lgan 93 . Boshqa rustoq va joy nomlari kabi Kabudanjaketning nomi ham turli muarrixlar asarlarida bir-birilaridan o`zgacha talaffuz qilingan. As-Samo’niy Kabudanjaketni Samarqanddan 2 farsax masofada joylashgan shahar (madina) joylashganligini va nomini Kabuzandjakas deb ataydi. Yoqut esa uni nomini umuman boshqacharoq-Nadjugkas sifatida tilga olib o`tgan 94 Arxeolog olim M.H. Pardaev esa Kabudanjaket rustoqini Xitoy manbalaridagi tavsiflarga hamda rustoq nomini etimologiyasi asosida hozirgi Jizzax viloyati Forish tumani markazidagi Bog`don qishlog`i va uni atrofidagi mavzelarda joylashganligini qayd etadi. Manbalarda Kabudanjaket rustoqi Samarqanddan (Kan) shimolda, Sharqiy Sao (Ishtixon) dan sharqda joylashgani, Ustrushonaga qo`shni yoki chegaradosh sifatida keltirib o`tilmagan. Shu boisdan ham mazkur rustoqning markazini Jomboy va Bulung`ur tumanlari oralig`idagi Mingtepa yodgorligini o`rnida degan xulosaga kelishimiz mumkin 95 . Istahriy Kabudanjaket rustoqini Kabuzanjkat, uning markazini ham Kabuzanjkat deb nomlaydi. “Bu rustoq ham boshdan-oyoq qishloqlar va daraxtlar bilan qoplangan. Uning bosh shahri (ham) Kabudanjkat deb ataladi”- deb Ibn Havqal o`zining “Er surati” asarida yozgan 96 . H.G` Axunboboev ham Mingtepa massivida joylashgan yirik yodgorlik Qo`rg`ontepa o`rnida bo`lganni ta’kidlaydi. 93 Ахунбабаев Х.Г. Древний Кабуданжакет (к вопросу локализации, генезиса и этапов развития раннефеодальных владении и средневековых рустаков Самаркандского Согда). Археология Средней Азии. Тезисы докладов. Ташкент, 1990, -С.26-28 94 Камалиддинов. Ш.С. Абу Са‘да ‘Абд ал-Карима ибн Мухаммада ас-Сам‘ани как источник по истории и истории культуры Средней Азии. Ташкент ,1993-С.97 95 Раимқулов А.А., Асланов А.П. Ўрта асрлар Самарқанд воҳаси рустоқлари локализацияси масалалари. // Ўзбекистон моддий маданияти тарихи. 37-нашр. Самарқанд, 2012. -Б.152 96 Раимқулов А.А., Асланов А.П. Ўрта асрлар Самарқанд воҳаси рустоқлари локализацияси масалалари. // Ўзбекистон моддий маданияти тарихи. 37-нашр. Самарқанд, 2012. -Б.152 64 Mingtepa massivi Borkat yoki Aborkat shahri xarobalari bo`lgan Oqtepadan 16 km masofada shimoli-g`arbda joylashgan. Xulosa, sifatida aytishimiz mumkinki Zarafshon vohasi shaharlarini keng ko`lamda o`rganish ishlari vodiyda ilk o`rta asrlarda urbanizasiya jarayonlari ilk o`rta asrlarda o`z rivojining yuqori nuqtasiga etgan. Shu davrda bu erda juda ko`plab savdo va hunarmandchilik markazlari paydo bo`lgan. Bu shaharlar O`rta Osiyo iqtisodiy-siyosiy hayotida muhim o`rin tutishgan 65 3.2 Arxeologik va etnografik manbalar O’rta Osiyoda o’rta asrlar davrining dastlabki bosqichi yirik davlatlar- Kushonlar saltanati va Qang’ davlati konfederatsiyasining inqirozi hamda ular ustiga xionitlar, kidaritlar va eftalitlar kabi ko’chmanchi qabilalarning ommaviy ravishda bostirib kirishi bilan boshlandi. Bu ikki davlatning tanazzuli O’rta Osiyo hududlariga Eron sosoniylarining istilochilik va bosqinchilik harakatini faollashtirdi. Ammo ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa, eftalitlar bunga yo’l qo’ymadi. VI asrning ikkinchi yarmida sosoniylar O’rta Osiyoda Turk xoqonligi bilan to’qnashishga to’g’ri keldi. Hokimiyatni o’z qo’liga olgan G’arbiy Turk xoqonligi 100 yil davomida to’liq O’rta Osiyo ustidan nazoratini o’rnata oldi. VII asrda O’rta Osiyo ijtimoiy va siyosiy hayotida yuz bergan feodallashish jarayonining rivojlanishi xoqonlikda ichki ziddiyatlarning chuqurlashishiga olib keldi. Natijada, nomigagina xoqonlik hukmronligini tan olgan mahalliy sulolalar boshchiligidagi katta va kichik yer egaligi jadal rivojlandi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibida o’zgarishlar, katta yer egalari bo’lgan dehqonlar, badavlat savdogar va hunarmandlar tabaqasi paydo bo’ldi. Ular o’z navbatida shaharlarning vujudga kelishiga, ko’p tarmoqli hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishiga turtki berdi. Ma’lumki, G’arb va Sharqni bog’lovchi muhim savdo yo’li bilan Buyuk Ipak yo’li («G’arbiy meridianal yo’l») ning qadimgi Farg’onadan o’tgan yo’nalishi ilk o’rta asrlarga kelib, O’rta Osiyo shimoliy hududlarining ichki rayonlariga kirib bordi. Natijada O’rta Osiyoning chorvador qabilalari va o’troq aholisi o’rtasida iqtisodiy va madaniy aloqalar kuchaydi. 66 Savdo-sotiqni pul asosida rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi, tanga – pul zarb qilishga bo’lgan ehtiyoj kuchayib, pul zarbxonalarining yangi markazlari shakllandi. O’rta Osiyo bozorlarida Toxariston, So’g’d, Ustrushona va Shosh tangalari keng muomalada bo’ldi. Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda shahar hunarmandchiligi keng tarmoq otib rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Buxoro, Poykent va boshqa shaharlar yirik savdo-sotiq markazlari sifatidagi o’z o’rnini saqlab qoldi. Shuni alohida aytish joizki, Shosh-Iloq vohasidagi shaharlar juda jadal rivojlanish yo’liga tushib oldi. Bu shaharlarda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, metallurgiya, to’qimachilik sohalari yuksak professional darajada rivojlanib ular ko’p hollarda tashqi savdo uchun mahsulot chiqarar edilar. Ilk o’rta asrlarda to’qimachilik O’rta Osiyo hunarmandchiligining ustivor yo’nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak mahsulotlarini ishlab chiqarish keng yo’lga qo’yilgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha, ipak qurtini boqish Qadimgi Baqtriyada bronza davridan ma’lum bo’lgan. Antik davri va ilk o’rta asrlarga kelib, ipakchilik bilan shug’ullanish So’g’diyona va Farg’ona vodiysiga ham keng tarqaldi. Ipakchilikning jahonga mashhur markazlari paydo bo’ldi. Masalan, VI-VII asrlarda shakllangan Buxoroning «zandanachi» ipak mahsulotlariga bo’lgan talab hatto ipakchilikning ilk vatani Xitoyda ham katta edi. Zandanachi ipak mahsulotlarining namunalari hatto Afrosiyob devoriy su’ratlarida yaxshi saqlangan. Ilk o’rta asrlar davrida O’rta Osiyo tarixida muhim ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar bo’lib o’tdi hamda keyingi tarixiy taraqqiyotga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Albatta, feodal yer egaligi munosabatlari dunyoning turli xalqlari va mamlakatlarida bir vaqtda sodir bo’lmagan. Ilk o’rta asrlar O’rta Osiyo tarixida V-ІX asrlarni o’z ichiga olib, muhim tarixiy voqealarga boyligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. Milodiy ІІІ - ІV asrlarda yirik imperiya - Kushon davlati inqirozga yuz tutdi va parchalanib ketdi. ІV asrda O’rta Osiyo hududiga xioniylar kirib keldilar. Xioniylar etnik jihatdan kelib chiqishi kushonlarning avlodlari hisoblanib, ayrim 67 tarixiy manbalarda toxarlar deb ham yuritiladi. Mazkur xalq O’rta Osiyoda 120 yilga yaqin hukmronlik qildi. Xioniylar birinchi marta Ammian Martsellinning 356-yilgi hikoyasida ularning podshosi Grumbat va o’g’lining Amida (Suriya) shahrini qamal qilganligi yoziladi. Xioniylar Amudaryo havzasini egallab olgach, g’arbga yurish qiladilar. V asr boshlarida tarix sahnasiga kidariylar chiqdi. Ularning poytaxti Balx bo’lib, podshosi Kidar nomi bilan bog’lik tangalar Amudaryoning janubidagi yerlardan topilgan. V asr o’rtalarida O’rta Osiyo tarixida yangi siyosiy kuch - eftalitlar paydo bo’ldi. Eftalitlar etnik jihatdan S.P. Tolstov fikricha massagetlar sanaladi. Eftalitlar tarixiga oid yozma manbalar - xitoy, arman, Vizantiya, arab manbalaridir. Mazkur davlat O’rta Osiyoda V asr o’rtalaridan VI asr 60-yillargacha hukmronlik qildi. U hududiy jihatdan Kushon imperiyasidan 2 barobar katta bo’lib, hokimi mutlaq boshqargan. Ushbu davlat o’zlarigacha mavjud bo’lgan jtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni o’zgartirmadilar. Eftalitlar davrida hozirgi O’zbekiston hududida dehqonlarning qasr- qo’rg’onlaridan bir qancha shaharlar paydo bo’ladi. Bunday shaharlar jumlasiga Bolaliktepa, Varaxsha kabilarni kiritish mumkin. Ilk o’rta asrlarga oid yirik shaharlar jumlasiga qadimdan mavjud bo’lgan Afrosiyob, Buxoro, Poykand, Toshkent, Termiz va boshqlarni kiritish mumkin. Shuningdek, mazkur davrga oid devoriy suratlar Bolaliktepa, Varaxsha, Toshkentdan topib o’rganilgan. Eron sosoniylariga mansub ko’plab tangalar topilgan. O’zbekiston hududidagi ilk o’rta asrlarga mansub shaharlarning maydoni uncha katta bo’lmaganligini ta’kidlash lozim. Bu vaqtda Samarqandning aylanasi 3,5 km, Poykandniki 1,8 km, Farg’onadagi Koson shahriniki 2 km ni tashkil etgan. Mazkur davrga oid arxeologik topilmalarni hududlar bo’yicha ko’rilganda quyidagi manzara hosil bo’ladi. Ilk o’rta asr So’g’d yodgorliklari jumlasiga Afrosiyob, Varaxsha, Poykand, Panjikent, Tallu Barzu, Tohariston yodgorliklariga Bolaliktepa, Kofirqal’a, 68 Fargona yodgorliklariga Quva, Axsikat, Koson, Toshkent vohasida Binkat, Yunusobod, Mingo’rik, Xorazm hududida Fir qal’asi, Baraktom, Kuyukqal’a, Teshikqal’a va boshqalar mavjud bo’lgan. Mazkur davrda aholining o’rtoqlashuvi natijasida sun’iy sug’orish inshootlari quriladi. Bular jumlasiga Bo’zsuv, Zog’ariq, Darg’om kanallarini keltirib o’tish mumkin. 1948-yilda arxeolog A.Terenojkin Afrosiyobning ilk o’rta asrlarga oid qatlamlarini tekshiradi. 1958 yildan buyon Afrosiyobni o’rganilish davom etmoqda va hozirgacha turli davrlarga oid bir qancha boshqa yodgorliklar ham o’rganildi. VІ asrga mansub Tallu Barzu yodgorligidagi qazuv ishlari jarayonida VІІІ asrga oid sopol idishlar majmui, sosoniylar tangalari, quyi qatlamidan esa antik va Kushon davriga oid temirchilik charxi, sopol idishlar, haykalcha topildi. 1956-1957-yillarda Kofirqal’a o’rganila boshlanadi. Olib borilgan qazishma ishlari natijasida shu ma’lum bo’ldiki, ІV-V asrlarda Samarqand tushkunlikka uchraganligi aniqlandi. Uning rivojlanishidagi yangi davr VІ asrdan boshlanadi. Ark yangi devor bilan o’rab olinadi VІ asrda uzunligi 1,5 km to’rtinchi devor quriladi. Shahar janubga qarab kengayib boradi va uzunligi 3 km ichki devor quriladi. ІІІ-ІV asrlarga oid kulollar va miskarlar mahallalari topilgan. VІІ asrlarda Afrosiyobda maxsus saroy devori quriladi va shaharning to’rtinchi tashqi devori butunlay qayta quriladi. Saroy devorining ichida yirik inshootlar alohida binolar qurilgan. Ilk o’rta asrlarga xos Samarqandning quyidagi binolari mavjud bo’lganligi aniqlangan: A) o’rtahol shaharliklarning turar joylari devorlari qalinligi 1,1 m, uy maydoni 11,8x 6,45 m, ko’pchilik hollarda 2,6 x 2,5 m bo’lgan. B) Shahar kiborlari turar joylari devorlariga rasmlar ishlangan. V) Jamoat binolari. G) Ibodatxona. D) Saroy bir necha xonalardan iborat bo’lgan. 69 Shahar aholisi kasb-korlari bo’yicha mahallalarga bo’lingan. Shunday qilib VІ-VІІ asrlarda So’g’d poytaxti bo’lgan Samarqand ko’p asrlik tarixida o’z taraqqiyotining yuqori darajasiga ko’tarildi. Varaxsha shahar xarobasida o’tkazilgan arxeologik qazishlar tufayli eftalitlar davrida shaharni tubdan qayta qurilish ishlari olib borilganligi aniqlandi. Varaxsha Buxoro hukmdorlari (buxorxudotlar) ning qarorgohi bo’lib, bu yerdan saroy qoldiqlari bilan bir qatorda devorga ishlangan rasmlar ham topildi. Mazkur yodgorlik 1938-1953 yillarda tekshirildi. Varaxsha devorlariga loy suvoqdan so’ng yelimli rang bilan suratlar solingan. Ularda podsho saroyi hayoti tasvirlangan. Shuningdek Varaxshadan ganchdan ishlangan haykallar ham topilgan. Qashqadaryo vohasida ham ilk o’rta asrlarga oid yodgorliklar ro’yxatga olingan. Ayniqsa S.K. Kabanov tomonida Qarshi vohasida joylshgan 300 dan ortiq tepaliklar ro’yxatga olinib xaritasi tuziladi. 1946 yildan boshlab ilk o’rta asrlarga oid yodgorliklari tadqiq etila boshlandi va bu borada katta yutuqlarga erishildi. 70- yillardan boshlab G’uzor va Dehqonobod tumanlaridagi, shuningdek Yuqori Qashqadaryo vohasidagi ilk o’rta asrlarga oid yodgorliklar KATE a’zolari tomonidan o’rganildi. Panjikent xarobasini tekshirish 1946 yildan buyon olib borilmoqda. Tadqiqotlar natijasida V, VІ, VІІ asrlarga oid bo’lgan turar joylar tekshirildi. Turar joylar jumlasiga Divashtich saroyi, boy va oddiy shahar aholisi uylari kiradi. Boy xonadon uylari murakkab reja asosida qurilgan. Bu yerda ham ijtimoiy uylar 2 ta ibodatxona ochib o’rganildi. Saroy va yirik binolarning devorlariga hayotiy va diniy mavzudagi rasmlar solingan. Samarqand, Varaxsha, Panjikent rasmlari ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tasviriy san’at yuqori darajada bo’lganligini ko’rsatadi. 1953-1954 yillarda Surxondaryoda qazib o’rganilgan Bolaliktepa qal’asi eftalitlar davrining diqqatga sazovor yodgorliklaridan biridir. Bolaliktepa baland poydevor ustiga qurilgan bino bo’lib, uning ichki devorlariga turli rasmlar ishlangan. 70 Farg’onadan topilgan Quva budda ibodatxonasi ikki binodan iborat bo’lib, ularning eshiklari alohida bo’lgan. Ayvonga kiraverishda otlarning, soqolli ma’budning katta haykali bo’lib, uning peshonasida odamning bosh suyagi tasvirlangan. Bu yerdan turli haykalchalar ham topilgan. Xitoy manbalarida Ishtixon shahri ibodatxonalarida Buddaning oltindan yasalgan katta haykali bo’lganligi haqida ma’lumot beriladi. Toshkent vohasidan ilk o’rta asrlarga mansub Mingo’rik, Yunusobod Oqtepasi yodgorliklari topilgan. V-VІІ asrlarda Toshkent vohasida shahar markazi sifatida Mingo’rik muhim ahamiyat kasb etgan. Ko’chmanchi aholi bilan munosabatlar bu yerning hayotiga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Turar joylar katta- kichikligiga qarab farqlanadi. Feodallarning turar joylaridan hokim qarorgohlaridan kichikroq Oqtepadagi uylar qurilishi jihatdan boshqa yerlardagi uylarga o’xshash. Mingo’rik arki va shahristoni 18 ga egallaydi. 200 m kv maydondan VІІ-VІІІ asrlariga oid saroy va ibodatxona qoldiqlari topilgan. Devorlar paxsa va xom g’ishtdan qurilgan. Shosh O’rta Osiyoning boshqa yerlari bilan savdo aloqalarini olib borgan. Milodiy V-VІІІ asrlarda Shosh vohasida Yunusobod ham muhim rol o’ynagan. Maydoni 100 ga bo’lgan mazkur yodgorlik ko’rilayotgan davrida Shosh vohasining eng muhim markazlaridan biri bo’lgan. Xorazm hududidan ilk o’rta asrlar davriga oid shahar va mustaxkamlangan qo’rg’oncha qoldiqlari topib o’rganilgan. Fir saroyi, Burgutqal’a, Teshikqal’a, Kuyukqal’a, Mizdakhon va boshqalar o’rganilgan. Burgutqal’a, Teshikqal’a qasr-istexkomlari VІ-VІІІ asrlarga mansubdir. Mazkur davrda qal’alar balandligi 4-8 m bo’lgan mustahkam tagkursi (platforma) ustiga qurilgan. Teshikqal’a maydoni 1 ga egallaydi. Qal’a mudofaa inshootlariga ega bo’lgan, unga faqat ko’tarma yo’l orqali kirilgan. Bu yerdan devorlarga ishlangan rasmlar, gilam parchalari, tangalar topilgan. Qal’a VІІ-VІІІ asrlarda qurilgan. V-VІ asrlarda qurilgan Kuyukqal’a 41 ga maydonni egallagan. Uning ichki qismida ikkita qasr bo’lganligi aniqlandi. Ilk o’rta asrlar devorida Xorazmda ham 71 xo’jalik va madaniy hayot yuksak bo’lganligini moddiy ashyolar tasdiqlaydi. Bu yerning yodgorliklari arablar istilosi arafasida tushkunlik bo’lganini ko’rsatadi. VІ-VІІ asrlarda yangi ko’rinishdagi qishloqlar katta-katta oilalar yashaydigan mustahkamlangan qasr-qo’rg’onlar paydo bo’la boshladi. Bunday qasr-qo’rg’onlar Xorazmda yaxshi o’rganilgan. Dehqonchilik bilan shug’ullangan erkin aholi mustahkamlangan mayda qo’rg’onchalarda yashaganlar. Xorazmda ana shunday qo’rg’onlarning 200 dan ortig’i topildi. Ular bir-biridan 200 m masofada joylashgan va 34 km kv maydonni egallagan. Har bir qo’rg’onning atrofi devor bilan o’rab olingan. Arab tarixchisi Al-Makdisiyning ma’lumotiga ko’ra Mizdakhon atrofida X asrda 12 mingta qo’rg’onlar bo’lgan. Ilk o’rta asrlarda haykaltaroshlik san’ati keng qo’llanilgan. U dumaloq va bo’rtma tasvir shaklida me’morchilik komplekslarida ishlatilgan. Bu haykallarda diniy va afsonaviy obrazlar bilan bir qatorda real hayotni aks ettiruvchi obrazlar ham uchraydiy. Haykallar maxsus tayyorlangan loydan, yog’och, albaster va toshdan ishlangan. Amaliy xaykaltaroshlik san’atining yorqin namunalari IV-V asrlarga oid Toharistonning Kuyovqo’rg’on qal’aqo’rg’onidan topiladi. Kuyovqo’rg’on haykallari ziynatli bezaklarga boy yengil kiyimlardagi erkak va ayol personajlaridan iborat bo’lgan. Ma’lumki, ilk o’rta asrlarda ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishi ya’ni feodallashish jarayonining rivojlanishi me’morchilikning xarakteri va mazmuniga ta’sir etadi. Bu hol dastlab qo’rg’on-qasrlar, ko’shklar qurilishida ko’zga tashlanadi. Keyinchalik podsholarning saroylari, shaharlardan tashqaridagi hashamatli va ulug’vor qarorgohlari keng tarqaladi. Bu binolar ko’p hollarda sun’iy tepaliklar ustiga qurilib, ularning me’moriy echimlari mahobatli bo’lishiga katta e’tibor beradi. Binolar ham g’ishtdan va paxsadan qurilgan. Devorlari ganch bilan pardozlangan, xona devorlari devoriy surat va naqshlar bilan bezatilgan. Ilk o’rta asrlar davri monumental memorchiligida noyob ganch naqshinkorligi keng qo’llanilgan. Darhaqiqat, ilk o’rta asrlarda ganch o’ymakorlik 72 san’ati o’zining yuqori darajasiga ko’tarilgan edi. Uning hatto dastlabki namunalarida o’z zamonasiga xos yangi uslubiy yo’nalish shakllangan edi. Buni Afrasiyob, Varaxsha va Dumaloqtepa qasr bezaklarida uchratish mumkin. Ilk o’rta asrlarda amaliy san’atning barcha yo’nalishlari rivojlanadi. Ular shaharlarning o’sishi va shahar hunarmandchiligining taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan edi. Oltin va kumushdan har xil idishlar yasash ko’lami kengayadi. Ayniqsa, bu masalada Xorazm va So’g’dda katta yutuqlarga erishiladi. Sug’d. Ilk sug’d tangalarining o’ngida silliq sochli ma’budaning tasviri bo’lsada, 7 asrning yarmida sug’d hokimlari-ihshidlar hamda ularga tobe amlokdorlar to’rtburchak teshikli hech bir tasvirsiz siyqa tangalari zarb qila boshlashdi. Tanganing o’ngida kursiv bilan berilgan sug’d yozuvi hukumdorning ismi va unvonini bildiradi. Tanganing chap tomonida esa har bir hukumdorning o’z sulolasiga xos belgi berilgan. Bunday tangalar ulardagi ism va unvonlar o’zgartirilib, yettisoyda turgash nomli turk qabilasi, buxoro vohasida savdogarlar shahri bo’lmish Poykent, Shimoliy Tohariston va Shoshda zarb etilardi. Eng so’nggi sug’d tangalarida eramizning 7 asridan boshlab, sug’d yozuvlari bilan bir qatorda qisqacha arab yozuvlari ham paydo bo’la boshlagan. 97 Istravshan. Qadimda hozirgi Tojikiston SSSR Lelinabod oblasti hamda O’zbekiston SSSR Jizzax oblasti territoriyalari joylashgan bu kichik o’lka hokimlari eramizning 7 asr 2- yarmida va 8 asrning 1 yarmida o’zmischaqalarini zarb qilishardi. Bu tangalarning o’ngida sosoniylar tangalariga taqlidan boshiga qanotli chambar kiygan hokimning tasviri berilgan. Hokim satagariy tangalarida buning o’rniga bud parstlarning donishmandlik ramzi bo’lmish fil tasviri berilgan. Ilk O`rta asrlarda jaxon taraqqiyoti yanada taraqqiy topdi. chunki jaxonning rivojlangan mintaqalarida, quldorlik tuzumi inqirozga yuz tutib. feodalizm davri boshlandi. Natijada jaxon mamlakatlari bilan keng ko`lamdagi savdo va madaniy aloqalar yanada faollashdi. Xitoy bilan aloqalarning kuchayishi natijasida O`rta 97 Rtveladze E. O’rta Osiyoning qadimgi tangalari. T.: G’. G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1987, 21- b 73 Osiyoning ayrim viloyatlarida xitoy namunasidagi tangalar zarb etila boshlandi. Ko`p asrlar mobaynida Xitoyda mis (yoki bronzadan) ishlangan. O`rtasida kvadrat tarzidagi o`yiqli tangalar yagona pul xizmatini o`tagan. Ular zarb etilmay balki quyilgan. SHunday xitoy tangalari taxlitidagi (xitoy ierogliflarisiz) O`rtasi o`yiq quyma tangalar Samarqand, So`g’dda. Buxoro voxasida, Farg’onada, Ettisuvda va Amularyo bo`yi viloyatlarida chiqarilgan. Bundan tashqari Turkistonga Vizantiya tangalari xam kirib kelib. Chag’oniyon. So`g’d. Choch va Farg’onada tanga chiqarishga o`z ta`sirini o`tkazdi. By ta`sir xususan juft tasvirlarning paydo bo`lishida o`z aksini topadi. So`g’d. Choch va Xo`jand oralig’ida joylashgan Ustrushon tangalari Xam diqqatga sazovordir. Ularning ayrimlarida chamasi Xindiston bilan aloqalarga shama qiluvchi fil tasviri keltirilgan. Umuman olganda, ilk O`rta asrlar tanga nusxalarining nixoyatda xilma- xilligi bilan ajralib turadi. Garchi O`rta Osiyo VI asrda Sariq dengizdan Qora dengizga qadar cho`zilgan ulkan turk xokonligi tarkibiga kiradi. Turkiston erlarida amalda xukmronlikni o`nlab O`rta va mayda mulklarning xokimlari amalga oshirib, ulardan deyarli xar biri o`z tangasini chiqarishga intilgan. SHunisi diqqatga sazovorki. Turkistonning deyarli barcha viloyatlari iqtisodiy rivojlanishning shunday darajasiga erishdiki. natijada o`z tangasini chiqarish zarurati tug’ildi. Natijada bu davrga kelib barcha Turkiston viloyatlari numizmatika saxnasiga chikdi. Chochda tanga zarb etish to`rtinchi asrdan oldinroq ilk O`rta asrlarda nusxalarning nixoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turuvchi tanga zarb etadigan bir kancha markazlar tarkib 59 topdi. Farg’onada ilk bor uz tangasi, chamasi oltinchi asrda paydo bo`lgan. Sakkizinchi asrda esa, bir kancha erlarda chiqarilgan. Tanga zarb etish ettinchi asrda vujudga kelgan. Keshda o`z puli zarb qilina boshlanganligi aniqlangani yo`q. Naxshabda tanga zarb etish turtinchi asrdan boshlanib. sakkizinchi asrda xam davom etgan. Bu vaqtga kelib tangalar xamma erda chiqarilgan bo`lsada, Turkistonning barcha viloyatlari iqtisodiy jixatdan bir xil rivojlangan emas. Bu borada Samarqand. So`g’d etakchilik qilgan, zero bu erda mis tangalar juda ko`p chiqarilar edi. Umuman olganda bu davrda O`rta Osiyo 74 ko`plab kichik va mayda egaliklarga parchalanib ketgan edi. By parchalanish xar bir viloyatning o`z tangasini bo`lishiga olib keldi. Mas: Nashshabda (Qashqadaryo voxasining qadimgi shaxri) 3-5 asrlarda bir tomonda podsho kallasi. ikkinchi tomonda podshoning sher bilan kurashini aks ettirgan mis tangalar zarb qilingan. Buxoro viloyatida O`rta Osiyoga ko`plab kirib kelgan Sosoniy kumush tangasi ta`siri rol’ o`ynagan. Tanganing bir tomonida xukmdorning kallasi, ikkinchi tomonida koxinlar bilan mexrob olovi tasvirlangan. IV-V asrlargacha Sug’dda yoychi tasvirlangan mayda kumush tangalar chiqarilgan. Yaqinda qadimiy Samarqand (Afrosiyob) territoriyasida ana shunday tangalar xazinasi topilgan. Ettinchi asrning ikkinchi choragidan e`tiboran Samarqand pod shoxlari to`rtburchak shaklidagi teshikka ega bo`lgan, So`g’d yozuvi bitilgan mis tangalarni zarb qilganlar. Mazkur tangalarda kichik xokimlar uz unvon va ismlarini shuningdek tanga zarb etilgan joyni ko`rsatib o`tganlar. Masalan: Panch (Panjikent) yoki Seyiston va xokazo. Shunisi diqqatga sazovorki Samarqand xukmdorlarining zarb qildirgan mis tangalari xozirgi kunda yuzlab ayrim xollarda katta xazinalar tarzida topilmokda. Bunday tangalar biriichi navbatda ichki mayda savdoga xizmat qilgan. Bu tangalar boshqa viloyatlar Naxshab Choch, Xorazm, Toxariston va eronda xam topilgan. Yuqorida nomlari keltirilgan viloyatlar siyosiy jixatdan bir-biri bilan ajralib ketgan bo`lsa xam ularning O`rtasidagi savdo aloqalari yaxii yo`lga qo`yilganligidan dalolat beradi. Samarqand xokimlarining chiqargan tangasidan qo`shni Ustrushona (Jizzax va O`ratepada) viloyatida VI-VIII asrlarda zarb qilingan tangalar tubdan farq qilgan. Ularda to`rtburchak shaklidagi teshiklar bo`lmay, balki xukmdorning rasmi va So`g’d yozuvida xukmdorlarning nomi va unvoni xamda tamg’asi ifodalangan. 75 Xulosa o’rnida shuni aytish kerakki Amudaryodan Sirdaryogacha bo’lgan hududda joylashgan Sug’d nomining qo’llanilishi bir necha bor o’zgaradi. Amudaryo hududlari miloddan avvalgi II- asrda Baqtriya podsholigining qulashiga qadar Sug’diyonaning chegarasi dep hisoblab kelingan. Ushbu hududlarda sak toxar qabilalari o’troq bolib joylashadi va bu hududda Toxariston viloyati vujudga keladi. Bu hududga grek- makedon istilochilari bostirib kelishi oqibatida IV-asrning oxirlarida sug’dlarning bir qismi Zarafshon va Qashqadaryodan shimol va sharq tomonga ko’chib o’tadi. Shu tariqa Yettisuvda sug’diy aholi yashagan Sug’d viloyati tashkil topadi. Lekin Zarafshon vodiysida Sug’d atamasi ancha tor manoda qo’llaniladi. Rivojlangan o`rta asrlarda Avesto va yunon yozma manbalaridan tortib, to arab mualliflarining asarlarida qadimdan Sug`d zamini deb atalib kelgan bu diyor, o`zining tabiiy-geografik joylashuviga ko`ra uch mintaqaga (Panjikentdan to Karmanagacha bo`lgan erlar Markaziy Sug`d, Malik cho`lidan to Amudaryogacha bo`lgan erlar G`arbiy Sug`d, Qashqadaryo vodiysi esa Janubiy Sug`dga) bo`lingan. Tadqiqot mavzusi uning Markaziy Sug`d arxeologik yodgorliklarini o`rganishga, ularni o`rta asrlar davri yozma manbalar materiallari bilan qiyosiy o`rganish asosida lokalizasiyasiga bag`ishlanganligi bois, asosiy e’tibor ishda Markaziy Sug`d shaharlar tarixi topografiyasiga qaratildi. Tadqiqotning birinchi bobida ko`p yillar davomida olib borilgan arxeologik va tarixiy tadqiqotlar natijalariga ko`ra quyidagi umumiy hulosaga kelindi: 76 Shu tariqa manbalar bu o’rinda maksimal darajada haqiqatga yaqinlashgan va fikrimizcha, eramizdan avvalgi VIII-asr o’rtasi va VII asr boshida Samarqand shahar sifatida qaror topgan va davlat boshqaruvi joylashgan poytaxt markazi hisoblangan. Yozma manbalar saltanatning siyosiy chegarasini birmuncha aniq ko’rsatadi, uning shimoli sharqiy qismi hozirgi Xo’jakent bilan Yaksart daryosi yaqinida chegaradosh bo’lgan, bu daryoning ortida esa sak qabilalari istiqomat qilgan. Bu daryogacha bo’lgan barcha axoli yashash joylari keyinchalik Ahamoniylar saltanati tarkibiga kirgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. Karimov I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan qurami-Toshkent: O’zbekiston, 1999.-T. VII. –B.132-152. 2. Najmiddin Umar ibn Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiy. “AL-QAND FIY ZIKRI ULAMOI SAMARQAND” (Samarqand ulamolari xotirasiga doir qanddek kitob). Arabchadan Usmonxon Temirxon o’gli va Baxtiyor Nabixon o’g’li tarjimasi-T. “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”. 2001.-304 b. 3. Якубовский А.Ю. Из истории археологического изучениея Самаркандаю.ТОВЭ.Т. II - Л -1940.213-138 4. Болъшаков О.Г. Средневековъй город Ближнего Востока VII -середина XIII в.Сот щиалъно-эканомические отношения-М, 1984 . 5. Abu Tohirxo ’ ja Samariya asari Forschadan Abdulmo ’ min Sattoriy tarjimasi Toshkent “ Kamalak ” 1991.1-16 6. TomashekW Central Asiatische Studies I. Sogdian \\ SPAY-Wien 1887- vol LXXXVIII.-187 7. Gershevich I.A grammar of Manichaen Sogdian-Oxford 1954-P.12. 8. Kamoliddinov Sh.S. Istoricheskaya geografiya Yujnoga Sogda I Toxaristana po aroboyazichnim istorichnikam IX-nachalo XIII.b.b Toshkent O’zbekistan-1966.-422 77 9. Abdulkarim as- Samoniy-“Nasabnoma” (al- Ansob) “VIII-XII asrda yashagan O’zbekistonlik olimlar haqida ma’lumot”. Xoji Abdulg’afurRazzoq Buxoriy. Komiljon Rahimov tarjimasi. Toshkent 2017yil 10. Ibn Havqal “Kitob surat al-ard” (Yerning surati kitobi) “Movarounnahr” Arab tilidan tarjima va izohlar muallifi, tarix fanlari doktori, professor Sh.S.Kamoliddin. Toshkent. “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilimiy nashriyoti,2011.-400 bet. 11. Istarxiy “Kitob al-masalik val-mamalik” (Yo’llar va o’lkalar kitobi) “Xuroson va Movarounnahr” Tadqiqot, arab tilidan tarjima, izoh va ko’rsatgichlar muallifi R.T.Xudoyberganov. O’zbekiston Respublikasi fanlar akaemiyasi “Fan” nashriyoti davlat korxonasi.Toshkent-2019. 12. В.А.Лившиц. Согдийская эпиграфика Средней Азии и семиречъя. Филологический факуълтет.Санкт-Петербургского государственного университета. Санкт-Петербург-2008 13. A . N . Sandiboyev . Maymurg ’ ilk o ’ rta asrlarda ( Monografiya ) “ Zamin nashr ” 2021. 14. O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix institute Milliy Arxeologiya markazi. “Samarqand va Zarafshon vohasi tarixi” (Zamonaviy tadqiqotlarda).Samarqand o’qishlari. Toshkent-Samarqand “Akademnashr”. 2020- 496 b. 15. M.Ishoqov , G’.Boboyorov “O’zbekiston Tarixi” (Xrestomatiya) 2-jild, 1-kitob V-XI sarlar. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi “Fan” nashriyoti. Toshkent-2014. 16. “Samarqand shahrining umumbashariy madaniy taraqqiyot tarixida tutgan o’rni” Samarqand shahrining 2750yillik yubileyiga bag’ishlangan xalqaro ilmiy simpozium materiallari. Toshkent-Samarqand. O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi “Fan” nashriyoti. 2007. 470 b Mavzuga doir asar, maqola, dissertatsiya va avtoreferatlar 78 1.G’oyibov Bobur Sobirovich “Sug’d konfederatsiyasining shakillanishi, taraqqiyoti va tanazzuli” Tarix fanlari bo’yicha doktorlik (DSc) dissertatsiyasi avtoreferati. Toshkent -2017 2. Адылов Ш.Т. О некторых пунктах в трассах караванных путей в рустаке Фай. Формирование и развитие трасс Великого Шелкового пути в Центральной Азии в древности и средневековье. ТД международного семинара ЮНЕСКО. Самарканд1-6 октября 1990 г. 3.Адылов Ш.Т., Мирзаахмедов Д.К. Новые материалы к изучению рустака Файй. ИМКУ, вып.27, Ташкент, 1996. 4.Ал-Утби. Тарих-и Йамини. Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв. Ташкент, 1988. 5.Анарбаев А . О времени возведения III крепостной стены Афрасиаба //ИМКУ. Вып.19. Ташкент, 1981 6.Анарбаев А.А. Ахсикент - столица древней Ферганы. Ташкент, 2013. 6.Анарбаев А.А. Благоустройства средневекового города Средней Азии.Ташкент, 1981. 7.Анарбаев А.А. О применение кубуров в водоснабжение и канализации городов Средней Азии. ИМКУ, вып 11, Ташкент, 1974. 8.Ахсикат ва Самарқанд мудофаа истеҳкомлари // O’zbekiston arxeologiyasi. №1(8).Самарқанд. 2014 9.Археология. Средняя Азия и Дальний Восток и эпоху средневековья.Средняя Азия в раннем средневековье. - М., 1999. 9.Аскаров.А. Сапаллитепа. Т., 1973.Асқаров. А.А. Энг қадимий шаҳар. Т., 2001. 10.Асқаров. А.А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. Т.,2015. 11.Атаходжаев А.Х., Грене Ф., Исамиддинов М.Х. Исследования на городище 12.Афрасиаб. Археологические исследования в Узбекистане 2002 г. Ташкент, 2003.__ 13.Бердимуродов А.Э., Суюнов С.С. Нуробод воҳасида 2011 йилда олиб борилган археологик тадқиқотлар. Ўзбекистонда археологик тадқиқотлар 2010-2011 йиллар, 8-сони. Самарқанд 2012. 14.Бердимуродов А.Э., Суюнов С.С., Сориев Х.Я. Ўзбекистоннинг археологик ёдгорликлари каталоги. 1-том. Самарқанд вилояти, 2-қисм. Нуробод тумани.Самарқанд, 2015. 15.Бердимуродов А.Э., Токао Уно, Рахимов К.А. Добусияда ўтказилган археологик тадқиқотлар ҳақида. Археологические исследования в Узбекистане 2006-2007 года. Выпуск-6, Ташкент, 2009. 79

SAMARQAND SUG’DINING ILK O’RTA ASRLAR TARIXI VA MADANIYATIGA DOIR YOZMA MANBALAR 1

MUNDAREJA Kirish .............................................................................................. 3-7 bet I.BOB . ILK O’RTA ASRLAR SAMARQAND SUG’DINING TARIXSHUNOSLIGI VA MANBASHUNOSLIGINING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. Ilk o’rta asrlar Sug’dning tarixiy manbalar tavsifi....................... 8-17 bet 1.2 Tarixiy manbalarda Sug’d atamasining qo’llanilishi va uning moxiyati….18-33 bet 1.3 Ilk o’rta asrlarda Sug’d ijtimoiy iqtisodiy va madaniy hayoti.....34-42 bet II.BOB. SAMARQAND VA UNING KO’HNA TARIXI HAQIDA TURLI TILLARDAGI MANBALAR UMUMIY TAVSIFI. 2.1 Xitoy yilnomalarining Sug’d ijtimoiy hayotida tutgan o’rni va ahamiyati…42- 52 bet 2.2 Islom davri tarixiy manbalarida Sug’d tarixi va madaniyatining yoritilishi…53- 57 bet III.BOB. SUG’D TARIXIGA DOIR TADQIQOTLAR TARIXI. 3.1 Sug’dda shahar madaniyatining shakillanishi ………………..58-65 bet 3.2 Arxeologik va etnografik manbalar……………………… 65-75 bet XULOSA ……………………………………………..76-78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR… ………………………….. 2

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati . Jahon tarixshunosligining bugungi kunga qadar o z kuchini saqlab kelayotgan dolzarbʻ muammolaridan biri insoniyatga haqqoniy tarixni ochib berishdir. O tmishning ʻ o chmas izlarini bag rida asrab kelayotgan ko hna yurtimiz tarixini muarrixlar ʻ ʻ ʻ tomonidan yozib qoldirilgan manbalar, turli tarixiy ashyolar va arxeologik izlanish natijalarini chuqur tahlil etish orqali yoritib berish tarixshunoslar oldida turgan muhim vazifalardan biri va umumjahon miqyosida amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Dunyoning qator mamlakatlari, halqaro ilmiy-tadqiqot markazlarida O rta ʻ Osiyo xususan, Samarqand tarixi va tarixshunosligi masalalari yuzasidan ko pgina ʻ izlanishlar olib borilmoqda. Samarqandning ilk o’rta asrlar davrida voha tarixiy geografiyasi, tarixiy topografiyasi, moddiy-ma naviy yodgorliklari va ularning ʼ saqlanishi masalalari yo nalishlarida tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. ʻ O’zbekistonda ham mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab o’zbek xalqi davlatchiligi tarixini o’rganishga, milliy o’zlikni, ma’naviy qadryatlarni tiklashga jiddiy etibor qaratila boshlandi. Ushbu zaruriyatning nazariy metodologik asoslari O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan ishlab chiqilib, tarixch olimlar uchun o’zbek xalqi va uning uch ming yillik davlatchiligi tarixini o’rganishda dasturul amal qilib berildi. Ushbu konseptual talab asosida o’zbek xalqi davlatchiligi tarixining ilk o’rta asrlar bosqichini chuqur va har tomonlama o’rganish alohida ahamiyatga ega. Sug’dning qadimgi Markaziy Osiyo –Hindiston yo’li bo’ylab keyinchalik esa Buyuk ipak yo’li orqali halqaro savdo-iqtisodiy, madaniy munosabatlarda yuzaga kelgan ananaviy vositachilik vazifasi turli bosqichlarda uni o’ziga tobe qilishdan manfaatdor saltanatlarni qiziqtirib kelgan 1 . Bu esa Sug’d yerlarining shakillanishiga imkoniyat yaratgan Turk hoqonligi tarkibiga kirgan holda turli darajada nisbiy mustaqil amal qilgan mahalliy hukmdorliklar tarixini yaxlit, tizmli 1 Karimov I . A Tarixiy xotirasiz kelajak yo ’ q . Biz kelajagimizni o ’ z qo ’ limiz bilan qurami - Toshkent : O ’ zbekiston , 1999.- T . VII . – B .132-152. 3

o’rganish jiddiy ilmiy muammolar majmuini tashkil etad. Bu esa o’z navbatida dissertatsiyaning dolzarbligini belgilaydi. Muammoning o rganilganlik darajasi.ʻ So’g’dning madaniy tarixiy merosi XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlarigacha tariximizning sirli jumbog’i bo’lib keldi. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib fan doirasidagi manbalar asosida bir qator ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Shu jarayon bilan bog’liq holda Sug’d tarixning lmiy tarixnavisligi boshlanadi. Markaziy So’g’dning tarixiy topografiyasi, rustoqlari, shaharlarining lokalizatsiyasi bo’yicha V.L. Vyatkin, A.YU. Yakubovski, I.A. Sxarev, G.V. Grigorev, A.I. Terenojkin. V.A. Shishkin, V.V.Bartold, kabilar ilmiy izlanishlar olib brogan 2 . Ushbu tadqiqotlarda Markaziy So’g’dning turli davrlarda mamuriy hududiy birliklari bo’linishi ayrim arxeologik yodgorliklarning yozma manbalarda qayd etilgan shahar va qishloqlarning lokalizatsiyasi masalaari yoritilgan. Keyinchalik O.G. Bolshakov O’rta Osiyoning tarixiy hududlari, jumladan Markaziy Sug’ddagi shahar va qishloqlarni yozma manbalar asosida tahlil qilib ularning aloqalari masalalariga aniqlik kiritishga muvaffaq bo’ladi 3 . Mustaqillik yillarida Samarqand Sug’dining janubiy sharqiy qismi qishloq makonlari masalalari Maymurg’ mulkligining o’rta asrlardagi moddiy madaniyati masalalari o’rganilgan. Xozirgi kunda Markaziy So’g’dning tarixiy topografiyasi keng yoritilganiga qaramasdan maskur muammo bilan bog’liq ko’pgina masalalar, shu jumladan ayrim shahar va qishloqlarning lokalizatsiyasi ular o’rtasidagi munosabatlar geografik chegaralari hamda ularning markazlarini aniqlash yangi tadqiqot usullari yordamida ushbu masalaga oid ilmiy ma’lumotlarni ilmiy qayta ahlil qilish dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Tadqiqotning maqsadi: Yozma va arxeologik manbalar asosida Samarqand Sug’dining ilk o’rta asrlar tarixiga oid manbalar tavsifini yoritishdan iborat. 2 Якубовский А.Ю. Из истории археологического изучениея Самаркандаю.ТОВЭ.Т. II - Л -1940.213- 138 3 Болъшаков О.Г. Средневековъй город Ближнего Востока VII -середина XIII в.Сот щиалъно- эканомические отношения-М, 1984 . 4

Tadqiqotning vazifalari: Faqatgina O’zbek xalqi emas, balki Markaziy Osiyoda yashagan qadimgi halqlar tarixining ilk o’rta asrlar davriga oid manbalari bo’lmish sug’d yozma yodgorliklarini tarixiy manbashunoslik nuqtai nazaridan yagona muammo sifatida tadqiq qilish ishning bosh maqsadidir. Shundan kelib chiqib quyudagi vazifalarni belgilaydi. 1. Sug’d yozma yodgorliklari XX asr boshidan hozirga qadar dunyoning Angliya, Fransiya, Germaniya, Rossiya, Eron, O’zbekiston, Tojikiston, Yaponiya, kabi mamlakatlarida xilma-xil jurnallar va to’plamlarda e’lon qilinib kelingan. Hozirga qadar ularning yig’ma yaxlit nashri yo’q. Ayrim umumlashtiruvchi nashrlar esa mavjud yozma yodgorliklarni qisman qamrab olgan yoki ular haqida ro’yxat ko’rinishidagi malumotlardan iborat xolos. 2. Sug’d tarixiy yozma manbalarini o’rganish bo’yicha XX asr davomida olimlar tomonidan bajarilgan ishlarning tarixshunoslik tahlilini amalga oshirish. 3. Arab istilosi davriga oid Mug’ tog’i sug’d hujjatlari majmuini alohida ahamiyatga ega manbalar sifatida hozirgacha o’rganish holatini tahlil etish va bu sohada bahsli masalalarni o’rganib muammolarning xolisona yechimlarini izlash. 4. Xo’jalik, ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy hayotga oid sug’d hujjatlari malumotlarining talqinlari va fanga tadbiq qilinishida holislik, ilmiylik va tarixiylik tamoyillarini qaror toptirishga hissa qo’shish. 5. So’g’d tarixi aks ettirilgan manba va adabiyotlarni tahlil etgan holda mavzuning manbashunoslik va tarixshunoslik asoslarini yaratish. 6. Samarqandning ilk o rta asrlarda va undan keyingi davrlardagi tarixiniʻ yoritish; 7. Samarqand So’g’dining ilk o’rta asrlar tarixi va madaniyatiga doir manbalar tavsifini ochib berishdan iboratdir 5

Похожие

O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar
ILK O’RTA ASRLAR SUG’DDA AN’ANAVIY DAVLATCHILIK HUQUQIY ASOSLARI, MAHKAMA, SOLIQ, QONUNCHILIK VA IJRO
ILK O`RTA ASRLARDA SAMARQAND
SAMARQAND ARXEOLOGIYASI O’RGANILISHI TARIXI
Samarqand tumani o'lkashunosligi tarixi