logo

O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

80.9658203125 KB
O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar
Reja:
I. Kirish
II. Asosiy qism
1. O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar.
2. O’rta Osiyodagi Madrassalar va Xonaqohlar
3. O’rta Osiyodagi Madrassaiy Oliyalar va Qorixonalar 
III. Xulosa 
IV. Foydalanilgan Adabiyotlar
                                            
                                           
                                     
Kirish Eramizdan   oldingi   IV-II   asrlardagi   oromiy   va   mixxat   yozuviari,
eramiz   boshlaridagi   Kushon   yozuviari,   Turkiston   hududidan   topilgan   VI-
VII   asriarga   doir   O'rxin-Enasoy   alifbosidagi   qator   bitiklar   ham   bu   erlik
xalqlarning   qadimdan   savodxon   bo'lganIigidan   dalolat   beradi.Tarixchi
olim   I.To'xliyevning   yozishicha,   Sharqiy   Turkiston   va   O’rta   Osiyo
xalqlarida islom dinigacha (VII-VIII asrlarga qadar) keng tarqalgan budda
ibodatxonalarida   ilohiy   bilimlar   bilan   birga   matematika,   tabobat,
grammatika,musiqa,yer,   shamollar   va   yulduzlar   harakatiga   doir   bilimlar
ham   o'qitilgan   Shunisi   qiziqki,   biddaviylik   keng   tarqalgan   davrlarda
Sharqiy   Turkistonda   katta   yoshdagi   erkaklarning   uchdan   bir   qismi
savodxon bo'lgan Islomga  qadar Samarqandda  bolalarni  besh yoshligidan
o'qishga   berish   odati   bo'lgan.   O'rta   Osiyoda   islomga   o’tilgandan   keyingi
ta'lim   muasasalarining   tarkibi   asosan   maktablar,   madrasalarvamadrasayi-
oliyalardan   tashkil   topgan.   asosan   o'qish   va   yozishni,   husnixatni
o'rganganlar.   O’qish   va   yozishni   bilgan   yoshlar   Qur'onni,nomozni   va
turkiy   tildagi   be'riy  asarlarni   yod  olganlar.   Maktablarda  ta'Iimning   asosiy
shakli   bo'lib,   bolalar   odatda   5-7   yoshdan   o'qiy   bosh   lagan.   Bolalarning
necha   yoshgacha   maktabda   o'qish   zarurligi   ularning   iqtidoriga   qarab
belgilangan.   Aksariyat   maktablar   mahallalarning   jamoat   markazlari
guruhlarda   joylashib,   guzar   masjidlari,   madrasalar   va   boshqa   vazifadagi
jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hoillarda maktablar uchun alohida
joylashgan binolar qurilgan.Islomiy  an'analarga ko'ra, qiz va o'g'il  bolalar
ajratib   o'qitilgan:   qizlar   odatda   muallimaning   uyida,   o'g'il   bolalar   esa
maktabda   o'qishgan.   Boy   xonadoniarning   farzandlari;   odatda   o'z   uylarida
o'qituvchi   yollanib   o'qitilgan.mahallalardan   birining   masjidi   qoshida
qurilgan maktab 2 qavatli bo’lib, uning birinchi  qavatida qishda, ikkinchi
qavatidagi   boloxonada   esa   yoz   faslida   dars   o'tilgan.Alohida   binoda
qurilgan   maktablar   odatda   yog'och   sinchli,   ustunlito'sinli   qurilmalar
yordamida yoki pishiq g'ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan.  Buxorodagi   Chashma-Ayub   mahallasida   ana   shunday   alohida   binoga   ega
gumbazli   katta   maktab   bo'lib,   u   tarhda   29x30   metr,
o'rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 10,5x10,5 metrga teng bo'lgan.
Maktab tarkibida o'qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan
katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli
hujralar   bo'lgan.   Binoning   rejaviy   yechimi   asimmetrik   kompozisiyada
ishlangan.   Biroq,   o'rta   asrlarda   alohida   bino   tarzida   qurilgan   maktablar
soni   deyarli   ko'p   bo'lmagan.Maktablarning   asosiy   qismi   boshqa   jamoat
(guzar,   mahkama,   madrasa)   yoki   ibodat   (masjid,   xonaqoh)   binolari   bilan
birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori   Osiyoning noqulay issiq va quruq
iqlim   sharoitini   e'tiborga   olib   xonalarni   baland   qilish,   deraza   yuzalarini
kamaytirish   va   bino   tarkibiga   yozgi   ochiq   ayvonlar
kiritishga   harakat   qilganlar.XVI-XVII   asrlarda   Balx   shahri
Shayboniylarning   yirik   siyosiy   markaziga   aylanib,   shaharda   200   ming
aholi   istiqomat   qilgan   va   ularga   900   ta   maktab   to'g'ri     kelgan.   Tarixchi
olim   K.Kattayevning   "Samarqand   madrasalari   va   ilmu-fan   rivoji"
kitobida   ko'rsatilishicha,   1864-1868   yillarda   Samarqand   shahri
mahallalarida   madrasalar   qatorida   bir   nechta   maktablar   ham   qurilgan.
Abulxayrboy, So'fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi
mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan.1876 yilgacha Turkistonda 300
ga   yaqin   madrasa,   7   mingga   maktablar   faoliyat   ko'rsatgan,   deb   yozadi
tarixchi   olim   Sh.G’afforov.   Uning   ta'kidlashicha   bu   davrlarda   ayrim
manbaiarnmg   qayd   qilganidek   Turkiston   aholisining   2   foizigina   savodli,
qolganlari   savodsiz   bo'lgan   degan   fikrlar   butkul   noo'rindir.   Sh.G'afforov
tarix   fanlari   doktori   P.G.Kimning   tadqiqotlariga   asoslanib   1897   yildagi
Turkiston   aholisi,   bu   o'Ikadagi   maklablar   va   ulardagi   o'quvchilar   soni,
ularning   aholi   umumiy   soniga   nisbati   va   aholining   savodxonligini   o'sha
davr   Rossiya   va   Belorussiya   ahjlisining   ana   shunday   ko'rsatkichlariga
asoslanib,   bu   mamlakatlar   aholisining   savodxonligi   haqida   aniq   tasavvur
beradigan quyidagi jadvalni tuzgan:
Albatta, bu ma'lumotlarni ham so'nggi dalillar deb qaramaslik deb yozadi
Sh.G'afforov.
Sharq   olimlari   va   mutafakkiriari   nafaqat   ilmu-fanni   o'rganish   va
rivojlantirish,balki   ta'lim-tarbiva   tizimi   va   usliblarinu   takomllashtirish
bobida ham  ish asarida  ham  bolalar  tarbitasiga  oid turli  usullar  to'g'risida
maxstis   boblar   mavjud.   Ibn   Sinoning   flkricha,   bolaga   o'z   vaqtida   xat-
savod, eng kerakli hunarlarni o'rgatish va uni san'at asoslari bilan tanishtira
borisli   zarurdir.X   asr   oxiri   -   XX   asr   boshlarida   ayrim   ziyoli   kishilar
xususiy   –   maktablar   ochib,ularda   daromadli   oilalarning   farzandlarini o'zlari joshlaydilar. Bunday ziyolilar"maktabdor" deb atalib, ular bolalarga
o'qish   va   husnixatni   o'rgatishdan   tashqari
og'zaki   hisobni   ham   o'rgatganlar.   Maktabdorning   savodli   xotinlari   esa
"otinoyi"   deb   atalib,   ular   o'z   uylarida   davlatmand   kishilarning   qizlarini
o'qitgan.   Bu   davrga   kelib   qizlar   ham   o'g'il   bolalar   kabi   boshlang'ich
maktablarda o'qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida «qizlar maktabi» -
belgilangan.
Bunday   maktabdagi   o'quvchilar   soni   10-20   tagacha   bo'lgan.   Ularga   bir
muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig'i, xalfa
esa o'qituvchining  yordamchisi  vazifasini  bajargan. Maktabning  dasturida
Qur'oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o'rgatish, arab
yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor bo'lish (shuning
uchun   boshlang'ich   bosqich   talabalari   abjadxon   deb   ham   tilga
olinadi),   odob-axloq   mavzusidagi   pandnoma,   she'riy   asarlarni   o'qish   va
yodlash   nazarda   tutilgan.Tarixchi   A.Abdurasulovning   yozishicha,   XX   asr
boshida   (1909   y .)   Xiva   shahrida   jami   1500   ta   maktab   bo'lib,   ularda   45
ming bola tahsil olgan.  Xivada qizlar o'g'il bolalar bilan qo'shib o'qitilgan
Bu   davrda   Farg'ona   viloyatida   ham   anchagina   o'quv   maskanlari   bo'lib,
bularning   soni   2316   ta   maktabni   tashkil   qilgan.
Ulardan 1749 tasi o'g'il bolalarga, 567 tasi esa qiz bolalarga mo'ljallangan.
Ularda 24690 ta o'g'il bola va 6559 ta qiz bolalar ta'lim olgan. Bu davrdagi
ta'lim   tizimi   O'rta   Osiyoda   asosan   uchta   yo'nalishda   olib   borilgan.
Birinchisi,   eski   maktab   va   madrasalar,   ikkinchisi,   rus-tuzem   maktablari,
uchinchisi,yangi   usul-jadid   maktablari.O'zbekistonda   Chor   Rossiyasi
hukmronligiga   qadar   tashkil   etilgan   va   o'rta
asrlar   ta'lim   an'analariga   asoslangan   maktablar   "eski   maktablar"   deb
atalgan bo'lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani)
Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlang'ich ta'lim rus
maktablari bo'lgan.
Bu   maktablarni   Chor   Rossiyasi   hukumati   mahalliy   hukmdorlar   bilan
yaxshi   aloqa   bog’lash   va   savdo-sotiq   ishlarini   avj   oldirish   maqsadida
tashkil etgan edi.Rasmiy jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi
mahalliy   xalq   bolalariga   rus   tilini   o'rgatib,   mustamlaka   o'lkalar   uchun
tarjimon (tilmoch)lar tayyorlash bo'lgan. 1917 yilda Turkistonda 170 yilda
rus-tuzem   maktablari   faoliyat   ko'rsatib,   shulardan   85   tasi   hozirgi
O'zbekiston   hududida   bo'lgan.Rus-tuzem   maktablarida   ta'lim   muddati
asosan 4 yil (1-4 sinflar) bo'lgan.1905 yildan boshlab ularning ayrimlarida
ikkinchi   bosqich   ta'limi,   ya'ni   5-6sinflar   ham   tashkil   etilgan.   Rus-tuzem
maktablarida   "musulmon"   cha   va   ruscha   sinflar   tashkil   etilgan.   Ruscha sinflarga   odatda   rus   muallimi,   musuimon   sinflari   o'quvchilariga   esa
mahalliy,   ya'ni   musuimon   muallimi   dars   bergan.   Ayriin   rustuzem
maktablarida  kattalarga  ham rus tilini  o'rganish maqsadida  kechki kurslar
ochilgan.
Jadid   maktablari   esa   eski   musulmon   maktablaridagi   ta'lim   uslubining
ayrim   tornonlarini   isloh   qilishga,   musulmonlarga   yangicha,   yevropa
uslubida
ta'lim   berishga   qaratilgan   maktablardir.   Bu   harakat   Turkistonda   XX
asrning   boshlarida   boshlangan   mahalliy   xalqning   ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy   va   madaniy   hayotida   yuz   bergan   o'zgarishlar,   mahalliy   ziyolilar
orasida   ma'rifat   va   yangilikka   intilish   hissiyotlarining   kuchayayotganini
o'zida   aks   ettirgan   edi.Jadid   maktablarida   diniy   darslar   bilan   bir   qatorda
dunyoviy ilmlar ham o'qitilgan. Eski maktablardagi yakka o'qitish usulidan
sinfda   dars   berish   usuliga   o'tiladi,   sinflarda   geografik   xaritafar,   globuslar
va   boshqa   ko’rgazmali   qo'ilanmalar   paydo   bo'ladi;   maktabning   gigiyenik
sharoitlari   yaxshilanadi,sinflarda   partalar,   doska,   darslar   orasida   tanaffus
berish   kabi   yangiliklar   joriy   qilinadi.   Ta'lim   muddati   4   yil   bo'lib,   1914-
1915 yillardan boshlab ayrim jaded maktablarida 2 bosqichli (boshlang'ich
va yuqori sinflardan tuzilgan) ta'lim tizimi joriy etiladi. Bunday namunaviy
jadid   maktablarida   arifmetika   va   geografiyadan   tashqari   geometriya
(handasa)   va   fizika   (hikmat)   dan   ham   darslar   berilgan.
Bu   ta'lim   tarmoqlarining   har   biri   o’z   davrining   o'ziga   xos   ijtimoiy,
siyosiyg'oyaviy   jarayonlari   bilan   uyg'unlashgan   holda   faoliyat   ko'rsatgan.
Shunday qilib, maktablar yoshlarga bilim berish bilan birga. ularga yozish
va   o'qishni   o'rgangan,   savodli   qilgan.   Imom,   so'fi,   muallim   va   xalfalar
maktabda   odob-axloq   namunalarini,   jumladan   umumbashariy   axloq
qonun-qoidalarini   yoshlarga   o'rgatgan,   ularning   hayotiga   singdirgan.
Maktab   yoshlarni   o'qimishli,madaniyatli   qilib   tarbiyalagan,   ularning
ma'naviy qiyofasini shakllantirgan. Xulosa qilib aytganda maktablar  O'rta
Osiyo   xalqining   madaniy   hayotida   muhim   ahamiyat   kasb   etgan.
                                         Madrasalar 
Madrasa so'zi arabchada "o'rganmoq" ma'nosini anglatib, u O'rta Osiyoda
umumiy   va   oliy   ta'lim   muassasasi   sifatida   VIII   asr   oxiri,   xususan,
Somoniylar   davrida   shakllangan.   Madrasalar   bu   davrning   yirik   shaharlari
Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila
boshlangan.   Unga   qadar   ta'lim   ishlari,   yuqorida   qayd   qilinganidek,
maktablar va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida
olib   borilgan.Dastlabki   madrasalar   aksari   hollarda   masjidlar   qoshida
shakllangan:  Masalan   Samarqandda   IX   asrning   ikkichi   yarmida   qurilgan   Raboti-
G'oziyon   madrasasi   va   XII   asr   o'rtalarida   qurilgan   Qusamiya   madrasalari
o'sha   davr   masjidlari   bilan   yonma-yon   yoki   tutash   tarzda   joylashgan.
Bundan   maqsad   bir   joyning   o'zida   ham   ibodatga,   ham   ilm   olishga
imkoniyat   yaratishdir.   Keyinchalik,   masalan,   Temuriylar   davrida
madrasalar   masjidlar   qoshidagina   emas,   balki   alohida   binolar   tarzida
hamda   xonaqohlar   bilan   birga   ham   qurilib   yirik   ilm   maskanlariga
aylantirilgan. Ularning ayrimlari tarkibida o'z ibodatxonasi, ya'ni yozgi va
qishki   masjidlari   bo'lgan.   Masalan,   Samarqanddagi   Mirzo   Ulug'bek
madrasasi   o'z   masjidiga   ega   bo’lgan.   K.Kattayev   Movarounnahrdagi   ilk
madrasa   Buxoroda   yonib   ketgan   Forjak   madrasasi   emas,   balki
Samarqandda IX asrning ikkinchi yarmida qadimgi   Shayxzoda (Poyqaboq)
darvozasi   yaqinida   qurilgan   Raboti   G'oziyon   madrasasi,
deb   ko'rsatadi.   Hatto,   uni   nafaqat   yurtimiz,   balki   islom   dunyosining   ham
ilk   madrasasi   bo'lgan   bo'lishi   mumkin,   deydi.Madrasalar   haqidagi
dastlabki   ma'lumotlar   O'rta   Osiyoda   IX-X   asrlar
shaharlari  bayonida  uchraydi. Masalan,  Herman  Vamberining  yozishicha,
bu   davrda   birgina   Buxorodagi   madrasalar   soni   butun   Sharq
mamlakatlaridagi madrasalardan ko'p bo'lgan. Xiva shahri madrasalarining
soniga   ko'ra   Buxorodan   keyin   ikkinchi   o'rinda   turgan.Shunisi   diqqatga
sazovorki,   XI   asrning   oxiri   XII   asrning   boshlarida
Xorazmda   444   ta   madrasa   bo'lib,   ularning   har   birida   to’rttadan   mudarrisi
komil olimlar va 1780 ulamolar talabalarga dunyoviy bilimlar va fiqhdan
saboq   berishgan.   XIX   asr   oxiri   XX   asr   boshlarida   esa   Xivada   65   ta
madrasa   bo'lib.   ularning   54   tasi   shahar   ichida,   11   tasi   shahar   atrofida
joylashgan.
IX-X   asrlarda   Samarqand   ham   O'rta   Osiyodagi   ilm-fan   va   taim
markazlaridan   biri   edi.   Bu   davrda   Samarqandda   17   ta   madrasa   mavjud
bo’lib, ularda islomiy ta'limotdan tashqari dunyoviy fanlar ham o’qitilgan.
K.Kattayev   o'zining   yuqorida   eslatilgan   kitobida   Samarqandda   55   ta
madrasayu-maktablar   bo'lganligi,   uiarning   aniq   joylashgan   joylari,   ta'lim
tizimi   va   ish   yuritish   tamoyillari   haqida   fikr   yiritgan.
XI   asr   boshida   bu   yerda   Samarqand   hukmdori   Qoraxoniy   Tamg’och
Bo'g'raxon   madrasasi   qurilib,   u   tarhda   bo'yiga   cho'ziq   to’g’ri   to'rt
burchakli,   ichki   hovlili,hovliga   qaragan  toqli   ayvonlar,   peshtoqi   va  uning
ikki   yonidagi   gumbazli   zallar   ko’rinishida   shakllangan.
Madrasada turli fanlar uchun, xususan, Qur'onni ovoz chiqarib o’qish adab
ilmi   adabiyotlarini   o'rganish,   ilm   bilan   shug'ullanish   uchun   alohida
darsxonalar   ajratilgan.   alzim   belgilanib,   talabalar   soni   50   dan   kam bo’lmaganligi   ko’rsatilgan.   qurilgan.   Katta   madrasalarning   burchaklariga
minora (guldasta)lar qurish rasm bo'lgan. Ba'zan madrasalarda hujralarning
hovli   tomoni   toqli   ayvon   (galereyalar)   bilan
o’ralib,   hovli   o'rtasiga   hovuz   ishlangan.XV-XVI   asrlarga   kelib   O'rta
Osiyoda qo'sh madrasalar qurish ham paydo bo'ladi.
Xoniya   madrasalarining   har   birida   mingtagacha   talabalar   o'qishgan.
Xivadagi
Muhammad   Aminxon   madrasasi   (1851   y.)   bu   yerdagi   eng   yirik   madrasa
hisoblanib, unda 260 ta talaba tahsil olgan. Mashhur sayohatchi va geograf
Sven   Xadenning   "Osiyo   bo'ylab"   nomli   kitobida   yozilishicha.,   1894   yili
Qo'qondagi   Xudoyorxon   madrasasida   86   hujra   bo'lib,   200   ta   tolibi-im
tahsil   olgan.   Madrasalar   o'tmishda   hukmdor   va   malikalar   hamda   ular
xizmatida   bo'lgan   zadagonlar,   ma'rifatli   insonlar   tomonidan   qurilgan.
Madrasaga   boshlang'ich   ta'lim   maktabini   tugatgan   o'spirinlar   qabul
qilingan.   Ular   bilim   doirasiga   qarab,   madrasada   12-20   yilgacha   tahsil
olishgan.   Ayrim   madrasalarda   o'qish   muddati   8   yilgacha   qisqartirilgan.
Jumladan,   Samarqanddagi   Ulug'bek   madrasasining   o'qish   muddati   8   yil
bo’lib, unda talabalar bilimiga qarab past, o'rta va yuqori doiradagi nafaqa
(stipendiya)  lar bilan  ta'minlangan.  Talabalarga dars beruvchi mudarrislar
va   madrasa   xizmatchilari   ham   o'z   maoshlariga   ega   bo'lganlar.   Ushbu
xarajatlar   va   madrasa   binosiga   qarash   chiqimlarini   qoplash   maqsadida
madrasalarni   qurdirgan   hukmdor   va   amaldorlar   o'zlarining   ko'chmas
mulklari   daromadidan   yetarlicha   vaqflar   belgilashgan.   Vaqflarda
madrasalarning   joylashgan   joyi,   talabalar,   mudarrislar,
boshqa   xodimlar   soni,   ularning   oylik   maoshlari   ko'chmas   mulklar   va
ulardan   tushadigan   daromadlar   aniq   ko'rsatib   qo'yilgan.
XIX   asr   boshlarida   Qo'qon   xonligiga   bo'ysungan   30000   atrofida   aholisi
bo'lgan   Namangan   shahrida   10   taga   yaqin   madrasa   bo'lib,   ularda   4300
talaba   tahsil   olgan.   150ming   aholi   yashagan   Samarqandda   esa   40   ta
madrasa, 200 ming aholisiga ega bo'lgan.Buxoroda 30 ta madrasa, 13 ming
xonadonli   Toshkent   shahrining   eski   qismida   o'nlab
madrasalar   mavjud   bo'lgan.   1894   yilda   Turkistonda   6445   ta   maktab   va
madrasalar   faoliyat   ko'rsatgan.   Madrasalarni   bitirganlar   kamida   uch   tilni:
arab,   fors   tillari   va   eski   o'zbek   yozuvini   mukammal   bilgan.
"Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya - universitet tarixidan lavhalar"
(2001y.)   kitobining   muallifi   akademik   B.Valixo'jayevning   yozishicha,
madrasalar   o'z   vazifalariga   qarab   ikki   xil:   umumiy   va   oliy   ta'limga
mo'ljallangan.  Umumiy   ta'lim   vazifasini   bajargan  muassasalar  "madrasa",
oliy ta'limga mo'ljallangan muassasalar esa "madrasayi-oliya" deb atalgan. Bu   madrasalar   bir-biridan   nafaqat   katta-kichikligi,   me'moriy
yechimlarining   saviyasi   va   nufuzi   bilan,   balki   ularda   o'qitiladigan   fanlar
soni,   ularning   dasturlari,   ta'lim   yo'nalishi,   o'quv   jarayoni   va   tizimining
tashkil  qilinishi  bilan ham farq qilgan  "Madrasayi-oliya"lar  faqat yirik  va
poytaxt   shaharlarda   shakllantirilgan   bo'lsa,   oddiy   madrasalar   nafaqat
shaharlarda,   balki   tuman   va   hattoki   katta     mahallalarda   ham   qurilgan.
Masalan,   Mirzo   Ulug'bekning   ffiixoro   va   G'ijduvonda   qurgah   ta'iim
muassasalari madrasa, Samarqanddagisi esa mavqyei jihatidan madrasayi-
oliya hisoblangan.
ko'rsatganlar.   Madrasalarni   iqtidorli   bitirganlar   o'z   ma'lumotlarini
madrasayi   oliya   (yoki   madrasayi   dor-ul-ulum)larda   davom   ettirish
imkoniyatiga
ega   bo'lganlar.   Ilmi   toliblarning   ayrimlari   maxsus   tayyorgarlikdan
o'tgandan   so'ng   qozi   askar,   qozi   o'rda,   qozi   a'lam,   mushrif,   mutrik
mansablariga   tayinlangan. Madrasayi-oliyalar   Madrasalarning   ta'lim-
tarbiya   tizimidagi   asl   mohiyari   zamon   talablari   nuqtai
nazaridan   mutaxassislar   tayyorlashdan   iborat   bo'lgan,   deb   yozadi
B.Valixo'jayev.
Darhaqiqat,   arab   mamlakatlarida   keyinchalik   davr   talabiga   ko;ra
ixtisoslashgan   maxsus   ta'iim   muassasalari   shakllanib,   ular   "madrasatun-
harbiya" (harbiy b i l i m yurti) va "madrasat ul-muallimin"" (o'qituvchilar
instituti)   deb   yuritilgan.   Oliy   ta'iim   beruvchi   madrasalar   esa   "madrasayi-
oliya"   yoki   «madrasat-ul-ulum"   deb   atalgan.Madrasayi-oliyalar   ilmiy
jihatdan   yuksak   darajaga   erishgan   allomalar   to'plangan     joylarda,
jumladan,   Bag'dod,   Samarqand,   Hirot,   Xiva,   Buxoro   va   shunga   o'xshasli
shaharlarda   faoliyat   ko'rsatgan.   Samarqanddagi   Bibixonim.   Mirzo
Uiug'bek,   Shayboniyxon,   Abu   Saidxon,Yalangto'sh   Bahodir   va   Amir
Haydar   kabi   hukmdorlar   qurdirgan   madrasalar   «oliy
madrasa»   (yoki   "madrasayi   oliya"')   deb   atalgan.   Amir   Haydar   oliy
madrasasi 1813 yili Buxoro hukmdori Amir Haydar iomonidan Samarqand
Arki   icliida   mashhur   "Ko'ktosh"   turgan   mavze   yonida   qurilgan.
Fransuz   muharrirlaridan   biri   Gustav   Labun:   "Musulmonlar   ta'sis   qilgan
dor-ululumlar   orasida   Bag'dod,   Qohira,   Kurdu,   Samarqand   va   boshqa
shaharlarda ilmu hikmatga tegishli rasadxona, kimyoxona, muza(muzey)va
namunaxonalar bo’lib,ularda har bir ilm va fan-zarurlik asbob va uskunalar
ham   bor   edi   deb   yozadi.Madrasalardagi   darslar   o`qitiladigan   H   ulimlar
xusisiyatiga   ko`ra   arab   ,   fors   va   turkey   (   o`zbek   )tillarida   olib   borilgan   .
Ulig`bekning   Samarqand   madrasayi   –oliyasida   tahsil   ko`rgan   Mahmud   –
ibin   Haydar   o`zining   “   tarixi   ilim   ”   kitobi   miqqadimasida   madrasadagi intizom   va   talabchanlik   haqida   shunday   bir   qiziq   dalilni   keltiradi   .   “Bir
kuni madrasa mudasiUsmatullo ibin Mansir talabalarga dars o`tish o`niga
uyiga   ushlashga   uyinining   tomini   suvashni   buyurdi.   Bu   haqida   Ulug`bek
bilib   qolib,   mudaris   shuvotgan   tomni   buzdurdi   va   uni   madrasadagi   talim
tarbiya   ushlarida   chetlatdi”   Ulug`bek   madrasayi   oliyadagi   oliyadagi
talabalarni   ich   mavqeyiga   I   “adno   ”(past   boshlang`ich
ikki   yil   ),   II   “avsad   ”(o`rta   ,keyingi   uch   yil)   III   “a`lo   ”(oily   yoki   yuqori
tugatuv yili uch yil ), ga bo`lib shu aslida ularga maosh belgilagan . Ko`rib
turubmizki   Samarqanda   madsrasayi   oliyasining   o`quv   muddati   boshqa
madrasalkardagi   o`quv   muddatidan   farq   qilib   ,   rasmiy   8   yil   deb
belgilangan . Ayni paytda , hayotiy sabavblarga ko`ra , madrasada 8 yildan
ko`p   oqigan   talabalar   ham   bo`lgan   .Biroq   ,   bunday   talabalarga   rasmiy
o`qish muddati tugagach belgilanmagan. Samarqand madrasayi –oliyasida
shug`ullangan   mudarislar   “jamoa   ’   usulibiuni   ishlab   ciqib   unga  ko`ra   har
bir ustoz guruhda faqat 10-15 ta shogirt bilan shug`ullanishi shart bo`lgan .
Ulug`bekning   pedagogic   qarashlarni   maxsis   o`rgangan   olim
M.Tohirovning   fikricha   Samarqanda   madrasayi   oliyasida   qo`llanilgan
o`quv   rejasining   taxminiy   ko`rinishi   va   unda   o`rganilgan   fanlar
quydagicha shakillangan:
Fikrimizcha,   madrasada   ushbu   asosiy   fanlardan   tashqari   yana   ayrim
qo'shimcha va maxsus fanlar ham o'tilgan bo'lishi mumkin. Tarixchi olim
K.Kattayev   o'zining   Samarqand   madrasalari   haqidagi   kitobida   Markaziy
Osiy olimlari mashg'ul bo’gan fan turlari qatoriga 73 ta ilmni kiritgan:  ilmi
obdon-inson   badani   haqidagi   ilm   (qadimda
boshlang'ich tib ilmi ham shunday atalgan);   ilmi adab   -filologiya (u 12 ta
alohida   ilmlar   majmuasidan   tuzilgan);   ilmi   adad   -nisob   ilmi;   ilmi   advor-
musiqa   ilmi;   ilmi   aruz   -   she'riyat   vazni   nazariyasi   va
qoidalariga doir ilm;   ilmi axloq  - inson tafbiyasi va estetikasi;   ilmi aqliy  –
tabiiy ilmlardan tashkil topgan;  ilmi bade'  - shie'r san'ati va badiiy san'atlar
ilmi;   ilmi   bayon;   ilmi   barin   -   metafizika   ilmi;   ilmi   bahs   -   dialektika   va
mantiq   turi;   ilmi   bunya   ( yoki   binya )   -   fiziologiya;   ilmi   insho'   -   insho
yozish,   ijod   etish   ilmi;   ilmi   ijtimoiy   sosiologiya;   ilmi   kalom   -   e'tiqod   va
ilohiydtshunoslik;   teologiya   ilmi;   ilmi   kimyo   -   ximiya   ilmi;   ilmi   qofiya   -
arab   grammatikasi;   ilmi   lison   -   tilshunoslik;   ilmi
lug'at   -   lug'atshunoslik;   ilmi   manozir   -   optika;   ilmi   mantiq   -   logika;   ilmi
maodin   minerologiya;   ilmi   masoxat   -   geodeziya;   ilmi   musallasot   –
trigonometriya;  ilmi nabotot  - botanika;  ilmi nafs  - psixologiya;  ilmi nujum
astronomiya;   ilmi  rasad   -rasadxona qurish, sekstant  yasash va jadvallarga
doir ilm;   ilmi rasmulxat   - kalligrafiya;   ilmi   riyozi -matematika;   ilmi sarf - morfologiya;   ilmi siyoq   - qadimiy hisob ilmi:   iimi tarix, ilmi tib, ilmi riqx
va   usul-islom   dini   va   shariat   qonunlariga   doir   ilm;   ilmi   hadis,
ilmi hay'at  - kosrnografiva,  ilmi hayvonot, ilmi handasa  - geomelriya.  ilmi
hikmat   -   falsafa   ilmi   va   fizika   ilmi;   ilmi   xol   -   tasavvuf,   ilmi   jabru
muqobala   -   algebra;   ilmi   jadri   asqol   -   mexanika   va   hokazolar.
O'rta   asr   olimlaridan   bin   mashhur   faylasuf   va   astronom   Nosriddin
Tusiy   (1201-1274)   o'sha   davr   madrasalarida   otiladigan   nazariy   bilimlarni
uch   yo'nalishga   boiib,   ularning   birinchisi   ilohiy   ilmlar,   ikkinchisi   riyoziy
ilm   (matematika)   va   uchinchisi   tabiiy   ilmlar   boiganligini   eslatadi.
Ulug'bekning   Samarqand   madrasasi   Buxorodatii   madrasasidan   keyin
(1417-1420)   qurilgan   bo'lib.   tashqi   va   ichki   ko'rinishi,   muhandislik
yechimlarming   o’ziga   xosligi   bilan   temuriylar   davrida   qurilgan   ko'pgina
madrasalardan   farq   qiladi.   Ayniqsa,bosh   peshtoqining   tarzi   va   me'moriy
tuzilishi g'oyat salobatli va mahobatlidir.Madrasaga kiraverishdagi peshtoq
qanoslarining   yuzlarida   to’la   osmon   tasviri
ifodalangan.   Atoqli   olim   akademik   Toshmuhammad   Qori-Niyoziy   bu
holni  "madrasada   o'qitilgan   fanlar  ichida   falakiyotga   alohida  ahamiyat   va
faxrli o ' r i n berilgan". Deb tushuntiradi. Madrasa tarhi to'g'ri to'rtburchak
shaklida   (81   x   56   metr)   boiib,   30x30   metr   hovliga   ega,   tashqi
burchaklarida   baland   minoralar   joylashgan.   Madrasa   o'z   vaqtida
2 qavatli  bo"lib.  to'rt  burchagida  baland gumbazli  qishki  darsxonalar,  har
ikki yonida hovliga qaragan qator hujralar joylashgan. Ularning soni 55 ta.
Madrasaning   kunbotar   qismida   qishki   masjid   mavjud.   Ushbu   madrasayi
oliyada  kutubxona ham mavjud  boigan.  Hovlining  to'rt tarafida  bir-biriga
muqobil to'rtta baland ayvon va supalar joylashgan. Hovliga yon tomondan
ham   kirish   rnumkin.   Ayvonlar   hovliga   salobat
beribgina qolmay, yoz kunlari darsxona vazifasini ham bajargan. Madrasa
devorlarining naqshlari asosan. moviy, lojuvard va oq ranglarda ishlangan
gilam   husnidagi   girihlardan   iborat   boiib.   koshin   (yuzasi   sir   berib
pishirilgan   rangdor   gisht)   lar   bilan   terilgan.Madrasa   bosh   peshtoqidagi
bezaklar   ham   koshinkoriy   ishlangan.Ulug'bekning   Buxoro   va
G'ijduvondaei   madrasalari   ham   Samarqand   madrasasidek   to'rtburchak
tarhga   va   chorsu   hovliga   ega.   Uliar   hajmiy   tuzilishi   va
tarhining   o’lchovlari   jihatidan   Samarqand   madrasasiga   nisbalan   kichik
bolsa-da,me'moriy   jihatdan   ancha   mukammal   ishlangan.   Hovlilar   ikki
muqobil   ayvonli,   Buxoro   madrasasi   ikki   qavatli   hujralar   bilan,   Gijduvon
madrasasi esa bir qavatli qilib qurilgan.Madrasalarda darsxonalar. masjid.
kitobxonalar,   hujralar,   ayvonlar.   minoralar   bor.Madrasalar   hovlisi   berk,
lekin   o'ziga   xos   jozibador   qilib   bezatilgan.   Madrasa   tarzlari serhasham,   puxta   va   teran   ohanglilikda   go’zal   va   mahobatli   qilib
ishlangan.
Madrasalarning   yaxshi   ishlab   turishi   uchun   Ulug'bek   durustgina   vaqf
belgilagan.
Jumladan.   u   birgina   Samarqand   madrasasi   uchun   yiliga   5   ming   tangadan
ziyod  pul   ajratgan.   Talabalarning   toza,  sogdom  yurishi  uchun  madrasayi-
oliya   yonida   hammom   va   sartaroshxona   ham   tashkil   etilgan.
Talabalar maosh (stipendiya)  va kiyimlar  biIan ta'minlanib  teirilgan.  Ular
boshqa madrasalar talabalaridan farqli o'laroq haftada besh kun o'qishgan.
Talabalarning   davomati   va   ozlashtirishi   maxsus   daftarlarda   qayd   qilinib
nazorat   etilgan.   Sababsiz   dars   qoldirgan   talabalar   nafaqadan   mahrum
etilgan.   Madrasayi-oliyada   100   dan   ziyod   talaba   ta’lim   olar   edi.
Ulug'bekning madrasayi-oliyasi asrlar davomida musulmon Sharqida dong
taratgan   oliy   bilim   maskani   bo'lib   keldi.   Madrasa   binosi   ta'lim-tarbiya,
ma'rifai va ilm maqsadlarini ko'ziab bunyod etilganligi uchun uni yaratgan
me'morlar   talabalarga   bilim   va   larbiya   berish   masalasini   yaxlit   va   uyg'un
hal   qilishgan:   ta'limot   va   ilm   markazi   go'zal   san'at   asari   tarzida   g'oyat
maftunkor,   jozibador   me'moriy   rnaskan-ansambl   korinishida   yaratildi.
Oddiy   va   rangli   sirlangan   g’ishtiar,   koshin   va   parchinlar,   o'yma
marmarlar   omuxta   bo'lib,   ana   shu   yagona   g'oyani   ifodalagan.   Ma’lumki
Temuriyiar   lavrida   Hirotda   ham-   ta'lim-tarbiya   va   madrasasozlik   bobida
katta   ishlar   qilingan   edi.Jumladan,   birgina   Alisher   Navoiyning   o'zi   injil
kanali   bo'yida   hashamatli   "Ixlosiya'madrasayi-oliyasi   va   uning   qarshisida
g'oyat go'zal va ko'rkam  "Xalosiya"  xonaqosini  soldiradi  Navoiy o'zining
"Vaqfiya'   asarida   bu   haqda   shunday   yozadi:   «Ixlosiya»madrasasi
muqobilasidakim.   ...   xonaqoh   bino   qilindi".   Ko'rinib   turibdiki,   har   ikkala
bino   yordamida   Injil   suvi   bo'yida   tartib   va   zukkolik   bilan   bir   me'mori)
majmua-ansambl   bunyod   etilgan.   Navoiy   bunyod   etgan   ushbu   me'moriy
ansambl   tashkil   etilishiga   O’p'ra   O'rta   Osiyo   shaharsozlik   nazariyasida
"qo'sh   uslub"   nomi   bilan   mashhur.   Samarqanddagi   Registon   maydonida
olamga   mashhur   Ulug'bek   va   Sherdor   madrasalari   hamda   Tillakori
masjid-madrasasi   «maydon   uslubidagi   ansambl   k-o'rinishida   bunyod
etilgan.   Bu   uslublarning   asosiy   xususiyati   shundan   iboratki.   ansambl
tarkibidagi   binolarning   bosh   peshtoqi   bir-birlarining   ro'parasida
joylashtirilishi   kerak   bo'Igan.   Ular   orasidagi   masofa
ushbu   binolar   bosh,   tarzlari   enining   yig’indisi   yarmidan   kam   bo'lmasligi
maqsadga   muvofiqdir.   Binolar   orasida   maydon   joylashgan   yoki   ko'cha
o'tgan   bo'iishi   mumkin.   Binolarni   "qo'sh"   yoki   "maydon   uslubi"dagi
majmua tarzida bunyod etishdan asosiv maqsad, binolar orasidagi gavjum maydon   yoki   ko'chada   kirish   davomida   soyasalqin   tashkil   etishdir.   Bu
uslub yordamida Injil kanaii bo'yida tashkil etilgan muhtashain  me’moriy
muihitda   ham   xushhavo   mo'jaz   iqlim   yaratilgan   ediki,   bu
shaharsozlik merosi  bobida e'tiborga loyiqdir.  Navoiy o:zining «Ixlosiya»
madrasayi-oliyasini qurdirar ekan, madrasani muqaddas dargoh, mudarris,
muallimni   esa   boshqalarga   ibrat   ko'rsatuvchi,   namuna
boluvchi   inson   sifatida   ko'radi.   U   o'zining   "Mahbub   ul-qulub"   ("Qalblar
sevgisi")asarida madrasa mudarrislariga yuksak talablar qo'yadi: "Mudarris
din   ilmidan   aniq   masalalarni   bilmogi,   ko'pchilikka   dunyoviy   bilimlardan
ta'lim bo’rmogi, yaramaslikdan hazar qilmog’i va norok odamlardan yiroq
boimogi,   o'zini   olim   va   bilimdon   deb   koi'satmasligi,   turli-tuman   axloqqa
xilof   ishlarni   "qilsa   ham   boiadi"   deb   halolni   haromga   chiqarmasligi,   joiz
boimagan   ishlar   bilan   mashg'ul   bolib   odamlarni   yomon   otliqqa
o'rgatmasligi,   qilish   kerak   boigan   ishlarni   qilmaslikni   ham   odamlar
undan   o'rganmasligi   kerak".   Darhaqiqat,   o'tmishidagi   madrasayi-oliyalar
talim   va   tarbiya   uyg’unligiga   asoslangan   holda   talabaga   madaniyatni,
odob-axloq   va   mehrshafqat   kabi   yuksak   insoniy   fazilatlarni   singdiruvchi
ma'rifat   maskanlari   sifatida   ham   mashhur   boigan.   Xondamirning
yozishicha,   faqatgina   Ixlosiya   madrasasi   va   Xalosiya
xonaqohi   dargohida   20   vil   davomida   minglab   talabalar   ilm-ma'rifatdan
bahramand   boigan.Navoiy   o'zining   "Vaqilya"   asarida   madrasa   va
xonaqohga bosh qilib ikki olimu pokiza mudarrislar tayin etganligi haqida
yozadi:   Navoiy   iltifotiga   muyassar   boigan   ulamolardan   biri   o'z   davrining
iqtidorii   olimi   Amir   Atoulloh   Mashhadiy   ediki.   Navoiy   uni
1486 yili  o'zining Ixlosiya  madrasayi-oliyasiga  mudarris  qilib tayin  etgan
edi.   Navoiy   ushbu   madrasadagi   dars   olib   borilish   tartibini   ko'rsatib.   «har
halqai   darsda   o’n   bir   tolibi   ilmkim,   borisi   yigirma   ikki   boig'ay»,   deb
guruhdagi   talabalar   sonini   aniq   belgilaydi.   Talabalarga   nafaqa   ularning
madrasadagi o'zlashtirish va ilm olishdagi muvaffaqiyatlarini hisobga olib
belgilanadi. Navoiy talabalarni Ulug'bek kabi uch toifaga boladi. Birinchi
toifaga   a’loga   o'zlashtirganlar   kirib,   ularga   har   oyda   24   oltin
naqd pul va yiliga 5 yuk bug'doy, o'rtaclia o'qiydigan talabalarga 16 oltin.
4   yukbug'doy,   past.   o’zlashtiruvchi   talabalarga   esa   1   2   oltin   va   3   oshlik
belgilangan.   Navoiy   madrasayi-oliyasidagi   o'quv   va   xizmat   intizomiga
lihoyatda   katta   e'tibor   berib   quyidagi   aniq   talablarni   qo'yadi:
"Yana   shart   shulkim,   madrasa   mavolisi   madrasada   baytutat   gaylarkim,
agar   o'zga   yerda   sokin   bo’lib,   dars   chog'i   hozir   bo'Imasaiar,   muqarrar
qilg'on   vazifaning   nisfin   olgaylar   va   bu   madrasa   va   xonaqohning
mudarrisidan   yo   talaba   va   mutavalli   va   shayx   va   xuffoz   va   boshqa amalisidin   nomashru   amre   sodir   bo'lsa   ikki   qatlagacha   shar'an   liar
muloliazaga   mustavjib   bo'lsalar,   anga   ko’ra   ta'zir   va   extisob
qilsuniar.   Uch   qatla   vujud   tutqondin   so'ngra   qilsunlar,   dagi   o'rniga   yana
kishi   nasb   qilsuniar".Ko'rinib   turibdiki,   madrasada   davomat   muntazam
tekshirib   turilgan,   agar   talabalar   darslarga   qatnashmay   o'zga   joylarda
yursalar,   o’zlariga   belgilanadigan   maoshlaridan   kam   nisbatda   olganlar.
Talaba   yoki   mudarris,   ish   yurituvchi,   shayx,   qori   yoki   amaldagi   boshqa
ishlar   qoidaga   xilof   ish   qilsalar.   ikki   martagacha
shariatga   munosib   jazo   berish,   agar   bu   hol   uch   marta   takrorlansa,   hatto
madrasadan   chetlatilib,   o'rniga   boshqa   kishi   tayin   etish   ham   ko'rsatilgan.
Navoiy madrasalardagi talabalar, mudarrislar, ilm-fan ahllari, musavvirlar,
o'sha davr hattotlari talab ehtiyojlarini e'tiborga olib Hirotda sifatli qog'oz
ishlab   chiqaradigan   durustgina   bir   korxona   yoki   Zahuriddin   Muhammad
Boburning   yozishicha,   qog'oz   «juvozi»   ham   tashkil   qilgan   edi.
«Madrasayi-oliya   bajaradigan   vazifa   zamon   va   davr   taqozosi   ehtiyojiga
ham   bog'liq   bo'lgan.   Shu   tufayii   ularning   tarixida   rivojlanish-ko’tarilish
jarayoni ham, ma'lum sabablarga ko'ra sokinlik holati ham voki an'anaviy
usulda   faoliyat   ko'rsatish   jaravoni   ham   kuzatiladi.   Har   holda   shunisi
muhimki,   mamlakatimiz   hududidagi   oiiy   ta’lim   tizimi   tarixi   qadim-
qadimlarga   borib   taqalib,   uning   oily   dargohi   madrasayi-oliyalar   o’z
zamonasida   hozirgi   universitei   mavqeiga   ega   bo'lgan.   Shuning   ushun
hozirgi   universitetlarning   paydo   bo'lishi,   ta'sis   etilish   tarixini
ana   shu   mashhur   madrasayi-oliyalar   bilan   bog'Iash   mantiqan   va   tarixan
maqsadga   muvofiq   bo’Iib,   istiqlol   davrida   tarixni   xolisona   yoritish,
tiklashning   ajoyib   namunasi   bo’ladi»,   deb   yozadi   akademik
B.Valixo'jayev.   Mirzo   Ulug'bekning   Samarqanddagi   madrasayi-oiiyasi
keyinchalik   zamon   va   davrlar   taqozosiga   ko'ra   bir   maromda   bo’lmasada
XX   asr   boshlarigacha   o'z   faoliyatini   davom   ettirdi.   Shundan   so’ng
Samarqandda   avval   pedakademiya   vujudga   kelib,   keyinchalik   u
universitetga   aylantirildi   va   hozirda   ushbu   universitet   Alisher
Navoiy   nomidagi   Samarqand   davlat   universiteti   deb   yuritiladi.
O'tmishda   qurilgan   madrasa   va   madrasayi-oliyalar   hajm-rejaviy
yechimlarini tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, ularning me'moriy yechimlarida
asosan   bir   yoki   ikki   hovlili,   ko'p   ayvonli   kompozisiyalar,   markaziy
bo'ylama   o'qqa   nisbatan   simmetrik   joylashgan   me'moriy   shakllar
qo'lianilgan.   Buning   sababi   ichki   hovlili   binolar   O'rta   Osiyoning   issiq   va
quruq   iqlimi   sharoitida   hovlisiz   binolarga   ko’ra   har
tomonlama   qulay   iqlimiy-ekologik   va   funksional   imkoniyatlarga   ega
bo'lgan. Ichki hovlida o'ziga xos mo'jaz bog', gulzor, soyabon ayvonlar va atrof muhitdan xoli shinam va salqin me'moriy muhit yaralish qulayliklari
mavjud bo'lgan. Shu bois ham madrasalar qurilishida aksari hollarda ichki
hovlili   rejaviy   kompozisiya   tanlangan.   Madrasalarning   kirish   qismi,   ya'ni
ostonasiga   va   hovli   to'rida   joylashgan   ayvon   shakliga   alohida   e’tibor
berilgan,   ular   masjidlarning   peshtoqi   kabi   mahobatli   va   baland
peshtoq   tarzida   ishlangan.   Bosh   peshtoqning   ikki   yonidagi   gumbazli
zallarda   odatda   qishki   masjid   va   darsxona   joylashgan   Madrasa   bosh
tarzining  burchaklari   minoralar  yoki   chiroyli  guldastalar  bilan   bezatilgan.
Buxorodagi   Ko'kaldosh,   Abduiazizxon,   Mir   Arab.   Qo'qondagi
Norbo'tabiy,   Xivadagi   Muhammad   Rahimxon,   Toshkentdagi   Ko'kaldosh
ana shunday madrasalardir. Ayrim yirik madrasalarning kirish qismi o'ziga
xos   ishlanib,   hovliga   to'g'ridanto'gi   kirilmasdan,   peshtoq   ayvonidan   o'tib
yon   tomondagi   tirsaksimon   dalon   orqali   kirilgan.   Bunins   sababi   hovlida
sof   xoli   muhit   yaralish   bo’lib,   bunda   peshtoq   eshiginingo'rni   odatda
chiroyli   panjara   yoki   devor   bi   la   n   to'silgan.Samarqand   Registonidagi
Ulug'bek,   Sherdor   va   Tillakori,   Buxorodagi   Mir   Arab
madrasalari   bunga   misoldir,   ulardan   birinchi   ikkitasi   va   Mir   Arab
madrasasi   ichki   hovlili,   peshtoqli   va   to’rt   ayvonlik   tarzda   ishlanib,
madrasa hovlisiga to'g'ridanto'g'ri emas, balki peshtoqning o'ng tomonidagi
dalon   orqali   kiriladi.O'rta   Osiyoning   hovlili   madrasalari   va   masjidlariga
xos   yana   bir   xususiyat   shulki,kirish   peshtoqining   orqa   tomonida   hovliga
qaralib  yana bir  peshtoq ishlangan.B  u n i n g sababi  hovlining  bo'ylama
bosh   o'qi   bo'ylab   bir-biriga   muqobil   joylashgan     2peshtoq   yoki   bo'ylama
va   ko'ndalang   o'qlarda   bir-biriga   muqobil   4   peshtoqli
me'moriy   kompozisiyani   yaratishdir.Peshtoqlar   mahobarli,   munaqqash,
baland   va   keng   ravoqli   yozgi   avvon   tarzida   ishlanib,   hovii   ko'rinishlarini
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etgan. ayvonlardan to'rdagisi yozgi
masjid   qolganlari   esa   yozgi   darsxonalar   vazifasini
bajargan.O'rta   Osiyoda   Amir   Temur   va   Temuriylar   davriga   kelib
madrasasozlikda yangi me'moriy qurilish uslubi, ya'ni madrasani xonaqoh
biIan   birga   yaxlit   me’moriy   turkum-—ansambl   tarzida   qurish   uslubi
qo'llannadi.   Shunday   tartibda     bor   Samarqandda   XV   asr   boshida
Muhammad  Sulton   madrasasi   va xonaqohi  quriladi.  Madrasa  va  xonaqoh
binolari   yaxlit   hovli   alrofida   bosh   peshtoqlari   bilan   bir-biriga   muqobii
tarzda   joylashtirilgan   Madrasa   va   xonaqohni   bunday   me'moriy
majmua   tarzida   qurishdan   maqsad   madrasani   sof   ta'lim-tarbiva   ishlari   va
talabalarga   mo'ljallash,   xonaqohni   esa   mudarrislarga,   ularning   o'z   ilmu-
toliblari   bilan   erkin   uchrashuvlari   va   ilmiy--falsafiy   suhbatlar
o'tkazishlariga imkon yaratish edi. Xuddi shu maqsadni ko'zlagan Ulug'bek ham   Registonda   bu   uslubni   takomillashtirib,   o'zi   yaratgan   me'moriy
turkumga madrasa va xonaqohdan tashqari alohida karvonsaroy, masjid va
hammom binolarini ham kiritadi Ma'iumotlarga ko’ra karvonsaroy hamda
hammom   madrasa   va   xonaqohga   vaqf   tarzida   berkitilgan.   Bu   binolardan
faqat   madrasagina   bizgacha   saqlangan.   Xonaqoh   o’rniga   XVII   asrda
Sherdor,   karvonsaroy   o'rniga   esa   Tillakori   masjid-madrasasi   bino
etilgan.   Madrasalarni   qurishda   mahalliy   iqlim   sharoidari   e'tiborga   olinib
yozgi va qishki  darsxonalar  ishlangan.  Yozgi darsxonalar keng va baland
ravoqii   ochiq   ayvon   tarzida,   qishkilari   esa   yopiq   zal   ko’rinishida   bo'lib.
Binoning   bo’lib,   u   tashqi   devor   yonida   ishlangan.   Samarqanddagi
Ulug'bek.   Xivadagi   Muhammad   Rahimxon   madrasalari   hujralarining   ana
shumday omborchalari mavjud. Hujralar odatda 2 talabaga yoki oilasiz bir
mudarri'sga   mo'ljalangan,   Xullas,   O'rta   Osiyo   madrasalari   va   madrasayi-
oliyalariga   xos   me’moriy-rejaviv   xususiyatlarni   umumlashgan   ho'lda
quyidagicha betgilash mumkin: 
  1.Hovlilarning   soni   bo'yicha:   bir   hovlili,   2   va   4   ayvonli   turli   rejaviy
shakllarda;   ikki   hovlili   frontal-simmetrik   yoki   asimmetrik   hamda   bo'yiga
cho'zinchoq   rejaviy   shakllarda   (Xivadagi   Xurjun,   Abdurasulboy,
Buxorodagi   Xurjin   madrasalari);   2.   Hujralarning   hovliga   nisbatan
joylashishi bo'yicha: hovliga qaratilgan va tashqariga qaratilgan hujralar;
-   ikki   madrasani   yoki   bir   madrasa   va   xonaqohni   bir   joyda   bosh   tarzlari
bilan   birbiriga   muqobil   uslubda   qurish   ("qo'sh"   ansamblli);
-   madrasani   boshqa   jamoat   binolari   bilan   birga   yaxlit   maydon   atrofida
me'moriy   majmua   tarzida   qurish   (Samarqand   Registonidagi   Ulug'bek
madrasayi-oliyasi,   xonaqohi   va   karvonsaroyi,   Muhammad   Sulton
madrasasi   va   xonaqohi,   Ulug'bek,   Sherdor   va   Tillakori   madrasalari.
Buxorodagi   Ulug'bek   va   Abdulazizxon   hamda   Qo'sh   madrasalar,
Hirotdagi   Alisher   Navoiy   madrasayi-oliyasi   va   xonaqohi   va   boshqalar.
Yuqoridagilardan ko'rinadiki, madrasalar O'rta Osiyo xalqi tarixida nafaqat
umumiy   va   oliy   ta'lim   muassasalari   vazifasini,   balki   shahar   me'moriy
qiyofasi   va   muhitini   shakllantirishda   ham   muhim   ahamiyat   kasb   etib,
ayrim   hollarda   hatto   shaharlar   ko'rki   va   nufuzini   ham   belgilab   bergan.
Yuqorida   sanab   o'tilgan   ta'lim-tarbiya   maskanlari   adabiyotlarida   koproq
dunyoviy ilmlar ta'limining muassasalari tarzida talqin etilgan. Biroq, O'rta
Osiyo   xalqlari   hayotida   o'tmishda   diniy-axloqiy   va   tasavvufchilik   ilmlari
ham   keng   tarqaigan   ediki,bular   haqida   faqat   Respublikamizning   istiqlol
yillaridagina yozila boshlandi. Ana shu xolislik nuqtai nazaridan biz O'rta
Osiyo xalqlari ijtimoiy madaniy hayotida muhim rol o'ynagan va o'tmishda
lasavvufchilik   hamda   adab   ilmi   maskanlari   tarzida   faoliyat ko'rsatgan   xonaqohlar   va   qorixonalar   haqida   ham   ma'lumot   berishni
ma'qul   ko'rdik.   Tasavvuf   maskanlari   Xonaqohlar   Xonaqoh   so'zi   forscha
bo'lib,   "xona-uy"   ma'nosini   anglatadi.   Dastlab   taqvodor
so’fiylar   va   darveshlar   yashaydigan   boshpanalar   hovlili   oddiy   imoratlar
tarzida   qurilmog'i,   xonaqohda   so’fiylarning   yashashidan   tashqari,   maxsus
diniy   marosim-zikru   samo   raqsiga   qatnashishlari   hamda
mutasavvufchilikdagi   shogird-ustozlik   shartlari   ham   belgilab   beriladi.
Ustoz   so'fiylar,ya'ni   shayxlar   vafot   etgach,   o'z   xonaqohlari   qoshiga   dafn
etilgan.   Natijada   shogirdlar   va   keyinchalik   tasavvufga   ixlos   qo'ygan   xalq
ommasi tomonidan bunday mashhur ustoz shayxlarning xonaqohlari o'ziga
xos   ziyoratgohlarga   aylantirilgan.   Bunday   xonaqohlarda   so'fiylarning
hujralaridan   tashqari   ziyoratchilar   uchun   ham   maxsus   xonalar   tashkil
etiladi.   Termizdagi   Hakim   at-Termiziy,   Miyondagi   Abu   Sayid   va   boshqa
xonaqoh-ziyoratgohlar   shular   jumlasidandir.XII   asr   o'rtalarida   so'fiylar
birodarligining   rivojlanishi   va   tasavvuf   tariqatida   turli   oqimlarnmg
vujudga   kelishi   bilan   xonaqohlarning   me'moriy   ko'rinishi   va   vazifalari
ham   o'zgara   boradi.   Bu   davr   xonaqohlari   me'moriy   jihatdan
ancha   shakllangan,   ichki   hovli   atrofiga   birikkan   bir   necha   hujralar,
so'fiylar   jamoasining   yig'ilish   va   zukr   tushish   zali   (samo'xona),   ustoz
so'fiy,   ya'ni   shayxning   o'z   muridlariga   tasavvuf   ilmidan   dars   berish,
yetimlarga   Qur'onni   o'qitish   hamda   shayx   va   muridlarning   yashash
xonalari,   darveshxonalar,   chillaxona,   ombor   va   oshxona,
matrab   (samo'   vaqtida   na't   va   ilohiy   qo’shiq   kuylovchilar   o'tiradigan
joydan   tuzilgan.   Tojikistonning   janubida   xarobalari   bizgacha   saqlangan
Xoja   Mashad   xonaqosining   me’moriy   tuzilishi   bunga   misoldir.
O’rta Osiyoda turli davrlarda qurilib bizgacha yetib kelgan xonaqohlar va
ular  haqidagi  yozma   manbalar   ushbu  binolarning   o’tmishda  xalq   ijtimoiy
hayotida tutgan o'rni va mavqeini,  tarkibiy  tuzilishini  me'moriy  tasnifi  va
yechimlarining   to   XVIIasrgacha   mufassal   tarzda   takomillashib   kelganini
ko'rsatadi.   Biroq,   xonaqohlar   arxitekturasi   va   ijtimoiv   vazifalarining
rivojlanish   cho'qqilari   asosan   Temuriylar   (XIV-XV   asrlar)   va
Shayboniylar   (XVI   asr)   davriga   to’g'ri   keladi.   Temuriylar   va   keyinchalik
Shayboniylar   ham   tasavvuf   so'fiylik)   jamoasi   faoliyatining
nazoratini   butkul   o'z   qo'llariga   oladilar   va   o'zlari   ham   tasavvuf   ahliga
xayrixoh holda yangi xonaqohlar quradilar. Buning sababi shulki, tasavvuf
ta'limoti o'sha davrlarda va undan oldinroq ham xalq ommasi uchun Islom
Sharqi dunyosining ma'naviy-axloqiy mezonlariga, tasavvuf tariqatlarining
asoschilari   esa   xalq   orasida   katta   obro'   qozonib   piru-ustozlarga   aylangan
edi. Hujviriyning   "Kashful   mahjub"   asarida   xalq   orasida   keng   tarqalgan   va
mashhur   mutasavvufchilar   atrofida   shakllangan   tariqatlar   haqida
mukammal  ma'lumotlar  keltirilgan.  Jumladan.  Qodiriya tariqati  (asoschisi
va piri Abduqodir G'i-loniy. 1 160 y.), Yassaviya tariqati (asoschisi va piri
Xoja   Ahmad   Yassaviy).Naqshbandiya   tariqati   (asoschisi   Bahouddin
Naqshband,   1389   y.)   hamda   Xilvatiya,   Rifoiya,   Mavlaviya,   Shozaliya,
Sa'diya,   Dasukiya,   Badaviya,   Akbariva,   Suxravardiya,   Kubroviya,
Madyaniya,   Chishtiya,   Bayramiya   va   hokazo   tariqatiar.Tasavvuf   ahli
orasidan   Abu   Ali   Ibn   Sino,   Forobiy   singari   dunyoga   mashhur
olimlar;   Jaloliddin   Rum'iy,   Abdurahmon   Jomiy,   Alisher   Navoiv   kabi
buyuk   shoirlar;   Zunnun   Al-Misriy,   Shoxin   Al-Xilvatiy   kabi   kimyo   ilmi
bilimdonlari;   Imom   G'azzoliy,   Abdurahmon   as-So'fiy,   Ibrohim   Haqqiy
singari   falakiyoining   buyuk   namoyandalari   va   fan   fanning   boshqa
tarmoqlari bo'yicha qanchadan-qancha mutafakkir olimlar yetishib chiqadi.
Tasavvuf   bu   insonning   ruhiyati   va   ma'naviy   olamidagi   jarayon   bo'lib,
insonni   ruhiy   va   axloqiy   kamolotga   yetkazuvchi   ilmdir . Tasavvuf
musulmonchilik   degan   buyuk   bir   qadriyatni   keng   xalq   ommasi   orasiga
yoyishga, uning hamma uchun barobar bo’lishligiga  el-ulus  osoyishtaligi,
hamjihatlik, bir-biriga yordam qo'lini cho'zish birodarlik va futuvvatchilik
qadriyatlarini   targ'ib   qilishga   harakat   qiladi.   Bu   sa'y-harakatlarga
mutafakkir   so'fiy   shayxlar   va   mutasavvuf   shoirlar   bosh-qosh   bo’ladilar.
Uiar endi o'zlarining so'fiylik instutlari -xonaqohlarini avvalgidek taqvodor
zohid   darveshlarning   makoni   emas,   balki   o'z , davrining   ma'naviy-ma'rifiy
markazlariga   aylantira   borib,   aynan   shu   markazfarda
tasavvuf   va   adab   ilmining   amaliv   va   falsaffy   asoslarini   yaratadilar   ularni
xalqqa   targ'ib   qiladilar.   Aynan   shuning   uchun   bam   temuri'viar   va
Shayboniylar   davrida   qirilgan   xonaqohlar,   X1-X1I   asrfardagi   shahar
chekkalari   va   qishloqlarda   xilvat   joylashgan   oddiy   xonaqohlardan   farq
qilib oldingilaridan muhtashamroq,salobarliroq, alohida qurilgan me'moriy
binolar   jamoar   binolari,   masalan.   madrasa.«masjidlar   bilan   me'moriy
majmualar   tashkii   qilgan   holda   shaklanririladi.   Bunday   xonaqohlarning
tarkibi   va   ijtimoiy   vazifalari   ham   o'zgara   borib,   ular   davrinmg
tasavvufchiiik   yonalishidagi   yirik   maJrifiy   maktablariga   aylanadi.   Bu
davrdagi   ba'zi   xonaqohlar   qoshida   hammom.   masjid,   qabrision,   molxona
va ba’zantegirmon ham joylashgan.Agar madrasaiarda dunyoviy, huquqjy
va duniy ilmlar o’rganilgan   hukmdorlar, ulug ' shoirlar, nufuzli mehmonlar
va   sayyohlar   ham   tashrif   buyurib   turadi.Shuning   uchun   ham   bunday
xonaqohlar   arxitekturasi   bu   davrda   nafaqaf   fantanavor   me'moriy
ko’rinishda   baiki   maharning   eng   nufuzfi   joylariga   va   qurih'sh tartibotiga   ega   bodadi.   Bunday   xonaqohlarni   boshqrish   va   ish   yuritish
uchun   ularni   ta'sis   etgan   homiylar   o’z   davrining   iqtidori:   mudarrislarini
tayin   efadi.   Mudarrislar   xonadonlarni   boshqarishdan   tashqari   tasavvuf
ilmiga   intilganlarga   dars   berish   bilan   ham   mashg'ui   bo'ladi.
Xonaqohlar   faoliyalini   moddiy   ta'minlashga   juda   kalla   vaqflar
belgilanadi.Jumladan,Buxorodagi   Sayfiddin   Boxarziy   xonaqosi   nafaqat
Zarafshon vohasida, balki butun Markaziy Osiyoda ham so’fuylikning eng
yirik   madamy-ma’rifiy   va   bilim   markazlaridan   biri   hisoblangan   va   bu
yerga   XIV   asr   o’ralarida   yuzlab   kishilar,   hatto   chet   ellardan   ham   taskrif
buyurib,   tasavvuf   ilmi   va   ma’rifatidan   bahramand   XV   asr   boshlarida
Samarqandda   Mirzo   Ulug‘bek   bino   etgan   Registon   ansamblidagi
Ulug'bek  xonaqohi,  shahardagi   Abu  Lays   xonaqohi,  Karmanadagi   Qosim
Shayx, Buxorodagi Fayzobod, Hirotdagi Shohrux Mirzo, Husayn Boyqaro
va   Alisher   Navoiy,Romitondagi   Mullo-Mir,   Tcrrmzdagi   Kokildor
xonaqohlari   XV-XV11   asrlarda   Markaziy   Osiyoning   ana   shunday   atoqli
madaniy-ma'rifiy   mutasavvufchilik   ilmiy   markazlaridan   hisoblangan.
Termizdagi   Hakim   at-Termiziy,   Xurosondagi   Suxravardiya,   Buxorodagi
Xo'jagon,G'ijduvoniy, Sayfiddin Boxarziy va Naqshbandiy. Turkistondagi
Yassaviya, Xorazmdagi   Kubroviya, Farg'onadagi Qodiriya, Karmanadagi
Qosim-Shayx   va   nihoyat   Hirotdagi   Xalosiya   xonaqohlari   ana   shunday
tasavvuf   ta'lim   maskanlari   hisoblangan.   Tasavvuf   ilmining   aksariyat
akobirlari   aynan   xonaqohlarda   yashab   avom   xalqqa   tasavvuf   ziyosini
taratganlar,   so'fiylik   ilmi   va   ta'lim   tarbiyasi   bilan   shug'ullanganlar.
Xonaqohlarda   istiqomat   qiluvchilar   soni   ba'zan   100   kishi   va   undan   ham
ko'p   bo'lgan.Shunday   qilib,   O'rta   Osiyoda   xonaqohlar   maktablar   va
madrasalar   bilan   yonma-yon   tarzda   so'fiylik   ilmining   ma'naviy-ma'rifry
markazlari   tizimini   tashkil   qilib,   keng   xalq   ommasiga   nafaqat
mutasavvufchilik   ziyosini   singdirish,   balki   xalq   ma'naviy   hayoti,
tafakkuri   va   e'tiqodini   boyitishda   tutgan   munosib   roli   va   o'rni   bilan   ham
ajralib   turgan, Qorixonalar   "Qorixona"   so'zi   bir   necha   ma'noda   tushunilib,
uning   keng   tarqalgani   Qur'on   o'qiladigan   xona,   ya'ni   qiroatxonadir.
Qorixona,   shuningdek,   ko'zi   ojiz   qorilar   uchun   boshpana   va   qorilar
tayyoriaydigan   maktab   ma'nolarini   ham   anglatgan.   Qorixonalar
O'rta   Osiyo   shaharlari   va   qis'hloqlarida   qarovsiz   va   boshpanasiz   qolgan
ko'rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda
savob   maqsadida   dindorlar   va   xudojo'y   mulkdorlar   tomonidan   qurilgan.
Qorixonalarnmg moddiy ta'minoti uchun ularning ta'sischilari o'z rnulklari
hisobidan   maxsus   vaqflar   belgilashgan.   "Qori"   arabcha   so'z   bo'lib,
o'qimoq,   ya'ni   Quronni   ifodali   tarzda   yoddan   o'qimoq   rna'nosini anglatgan. Qorilar o'lgan kishilar ruhiga bag'ishlab oyatlar ham o'qishgan.
Qorixonalar O'rta Osiyo me'morchiligida asosan ikki xil: 1) ziyoratgohlaiy
masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan xonalar ko'rinishida;
2)ushbu   binolar   qoshida   alohida   qurilgan   imoratlar   tarzida   shakllangan,
Farg'onaning   Rishton   tumanida   XVIII   asrning   ikkinchi   yarmida   xom
g'ishtdan   qurilgan   me'moriy   yodgorlik   Qorixona   xonaqohi   saqianib
qolgan.   Bu   yerda   ilgari   darveshlar   Qur’on   o’qib,   zikr   tushib   turishgan.
Qorixona   to'rt   burchakli   hovli   tarzida   bo'Iib   (20x24   m),   hovlining   ikki
tomonidan   qator   hujralar   qurilgan.   Hovli   to'rida   tarhi   kvadrat   shaklli
tuxumsimon   baland   gumbazli   katta   xona   bo'Iib,   u   jamoatxona   va
tamaddixona   vazifalarini   bajargan.   Qorixona   hujralari   ham   kvadrat
shakiida   (3x3   m)   bo'Iib   gumbazlar   bilan   yopilgan.   Hujralar   va
jamoatxona   tosh   o'choq   bilan   titilgan.   Hovlining   janubiy   tcmonida   shu
yerlik eshonning qabri 'lib, uning ustiga ravoqli sag'ana qurilgan. Qabrning
yonida   ikki   rcha   chuqurlikda   g'or   bo'Iib,   u   chillaxona   vazifasini   o'tagan.
Qorixonalarni   O'rta   Osiyoda   chang   to'zonlar   va   qum   bo'ronlari
kuzatiladigan   miniaqalarda   ko'proq   uchratish   mumkin.   Bu   asosan   oro   va
Xorazm   viloyatlaridir,   Xivadagi   rnashhur   Pahiavon   Mahmud   maqbarasi
qoshidagi   brafgoh   majmua   hovlisida   darvozadan   chap   tomonda   ikki
qavatli   kompozisiyali   qorixona   ioylashgan.   U   XX   asr   boshida
Huston   shaharlarida   keng   tarqalgan   jamoat   binolariga   xos   g'ishtin   ilubda
qurilgan.   Qorixonaning   me'moriy   yechimi   Pahlavon   Mahmud   maqbara
ziyoratgoh arxitekturasidan keskin farq qilsa-da, bar ikkaia binolar yagona
hovli   orqali   birikib   masjid   me'moriy   turkumni   qilgan.   Qorixona
arxitekturasi   tashki   ko'rinish'idan   turar   joy   mo'jaz   bir   madrasa   binosini
eslatadi, chunki uning tarzida barat bo'ylab derazalar ishlangan.qorixonalar
Xorazmdagi   bir   qator   masjidlar   tarkibiga   ham   Masalan,   XIX   asr   oxirida
qorixona   hujralari   Xiva   tumanidan   Otajon-to'ra   masjidi   binosi   tarkibida
qurilgan.
     
                                              Xulosa  O’rta Osiyo hududida  Sharqiy Turkiston xalqlari islom dinigacha bizni 
yurtimiz ilm fanga qiziqish ancha yuqori bulgan. O’rxun enasaoy bitiklarida
bu yerlik xalqlarni qadimdan savodxon bulganligidan dalolat beradi. 
Zardushtiylik dini vaqtida xalqimiz ibodatxonalarda ilohiy bilimlar  bilan 
bir qatorda gramatika  tabobat museqa yer  shamollar va yulduzlar 
harakatiga doir bilimlar ham o’qitilgan ularda bolalarga asosan o’g’il 
bolalarga urgatilgan.
Boy zodagonlar amaldorlar xonadonida bolalarni uqitish uchun sharoitlar 
bulgan oddiy xalq esa qarovsuz ular savodi chiqmagan. Asosan O’rta Osiyo
xaqlari savdo sohasida Sug’d yerlarida aholisi savdoni yaxshi urgangan 
savodi yaxshi chiqqan keyinchalik aholini Quron talimini Urganishda 
Domlalar tomonidan ilm dargohlarida urgatilgan. 
Quron ilmni urganganlar arab tilini yaxshi uzlashtirgan xat savodi chiqqan 
hisoblanib ularga tavsiya nomalar berilgan 
Aholi urtasida xattotlik falakiyot fiqh ilmini urganganlar yaxshi ishlarda 
ishlab hayot kechirganlar. Bizni ajdodlarimiz falsafa astronomiya 
geografiya fanlarida yetuk ilm sohiblari hisoblangan, Hukmdorlar orasida 
ilm ahli uchun madrassalar qurdirganlar, xalqini savodli qilish uchun .
Orta Osiyoda madrassalardan tashqari Madrassaiy oliyalar ham 
tashkil etilgan uqiyotgan talabalar keying oliy uquv yurtiga uqish 
uchun tavsiyanomalar orqali uqiganlar bilimlarini oshirganlar
Foydalanilgan Adabiyotlar 1. Bendrikov K.Ye. Ocherki po istorii Narodnogo obrazovaniya   Sredney 
Azii.
2. Rempel L.I. Dalekoye i blizkoye. Buxarskiye zapisi. T., 1982.
3. Mankovskaya Yu.L. Tipologicheskiye osnov ы  zodchestva Sredney Azii 
(IX -nachalo XX veka). T., 1980. 
4. Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavxalar. 
T., 2004. 
5.   Uralov   A.S.,   Xojixonov   M.   Temuriylar   ma’naviyati   va   madaniyat.
Samarqand 1999. 
6.   Valixujayev   B.   Samarqand   oliy   ta’lim-madrasayi   oliya-universitet
tarixidan lavxalar.Samarkand, 2001. 
7.   Nozilov   D.A.   Zodchestvo   gorn ы x   rayonov   Sredney   Azii.   T.,   1999.
8.   Uralov   A.,   Yusupov   R.   O’rta   Osiyoning   ta’lim-tarbiya   va   ilm-fan
maskanlari. Sam.2005

O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar Reja: I. Kirish II. Asosiy qism 1. O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar. 2. O’rta Osiyodagi Madrassalar va Xonaqohlar 3. O’rta Osiyodagi Madrassaiy Oliyalar va Qorixonalar III. Xulosa IV. Foydalanilgan Adabiyotlar Kirish

Eramizdan oldingi IV-II asrlardagi oromiy va mixxat yozuviari, eramiz boshlaridagi Kushon yozuviari, Turkiston hududidan topilgan VI- VII asriarga doir O'rxin-Enasoy alifbosidagi qator bitiklar ham bu erlik xalqlarning qadimdan savodxon bo'lganIigidan dalolat beradi.Tarixchi olim I.To'xliyevning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo xalqlarida islom dinigacha (VII-VIII asrlarga qadar) keng tarqalgan budda ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga matematika, tabobat, grammatika,musiqa,yer, shamollar va yulduzlar harakatiga doir bilimlar ham o'qitilgan Shunisi qiziqki, biddaviylik keng tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarning uchdan bir qismi savodxon bo'lgan Islomga qadar Samarqandda bolalarni besh yoshligidan o'qishga berish odati bo'lgan. O'rta Osiyoda islomga o’tilgandan keyingi ta'lim muasasalarining tarkibi asosan maktablar, madrasalarvamadrasayi- oliyalardan tashkil topgan. asosan o'qish va yozishni, husnixatni o'rganganlar. O’qish va yozishni bilgan yoshlar Qur'onni,nomozni va turkiy tildagi be'riy asarlarni yod olganlar. Maktablarda ta'Iimning asosiy shakli bo'lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o'qiy bosh lagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o'qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hoillarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar qurilgan.Islomiy an'analarga ko'ra, qiz va o'g'il bolalar ajratib o'qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o'g'il bolalar esa maktabda o'qishgan. Boy xonadoniarning farzandlari; odatda o'z uylarida o'qituvchi yollanib o'qitilgan.mahallalardan birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo’lib, uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o'tilgan.Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog'och sinchli, ustunlito'sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g'ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan.

Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo'lib, u tarhda 29x30 metr, o'rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 10,5x10,5 metrga teng bo'lgan. Maktab tarkibida o'qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo'lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o'rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar soni deyarli ko'p bo'lmagan.Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat (guzar, mahkama, madrasa) yoki ibodat (masjid, xonaqoh) binolari bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori Osiyoning noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar.XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to'g'ri kelgan. Tarixchi olim K.Kattayevning "Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji" kitobida ko'rsatilishicha, 1864-1868 yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So'fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan.1876 yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko'rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’afforov. Uning ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg qayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari savodsiz bo'lgan degan fikrlar butkul noo'rindir. Sh.G'afforov tarix fanlari doktori P.G.Kimning tadqiqotlariga asoslanib 1897 yildagi Turkiston aholisi, bu o'Ikadagi maklablar va ulardagi o'quvchilar soni, ularning aholi umumiy soniga nisbati va aholining savodxonligini o'sha davr Rossiya va Belorussiya ahjlisining ana shunday ko'rsatkichlariga asoslanib, bu mamlakatlar aholisining savodxonligi haqida aniq tasavvur beradigan quyidagi jadvalni tuzgan: Albatta, bu ma'lumotlarni ham so'nggi dalillar deb qaramaslik deb yozadi Sh.G'afforov. Sharq olimlari va mutafakkiriari nafaqat ilmu-fanni o'rganish va rivojlantirish,balki ta'lim-tarbiva tizimi va usliblarinu takomllashtirish bobida ham ish asarida ham bolalar tarbitasiga oid turli usullar to'g'risida maxstis boblar mavjud. Ibn Sinoning flkricha, bolaga o'z vaqtida xat- savod, eng kerakli hunarlarni o'rgatish va uni san'at asoslari bilan tanishtira borisli zarurdir.X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli kishilar xususiy – maktablar ochib,ularda daromadli oilalarning farzandlarini

o'zlari joshlaydilar. Bunday ziyolilar"maktabdor" deb atalib, ular bolalarga o'qish va husnixatni o'rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o'rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa "otinoyi" deb atalib, ular o'z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o'qitgan. Bu davrga kelib qizlar ham o'g'il bolalar kabi boshlang'ich maktablarda o'qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida «qizlar maktabi» - belgilangan. Bunday maktabdagi o'quvchilar soni 10-20 tagacha bo'lgan. Ularga bir muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig'i, xalfa esa o'qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan. Maktabning dasturida Qur'oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o'rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor bo'lish (shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon deb ham tilga olinadi), odob-axloq mavzusidagi pandnoma, she'riy asarlarni o'qish va yodlash nazarda tutilgan.Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida (1909 y .) Xiva shahrida jami 1500 ta maktab bo'lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o'g'il bolalar bilan qo'shib o'qitilgan Bu davrda Farg'ona viloyatida ham anchagina o'quv maskanlari bo'lib, bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan. Ulardan 1749 tasi o'g'il bolalarga, 567 tasi esa qiz bolalarga mo'ljallangan. Ularda 24690 ta o'g'il bola va 6559 ta qiz bolalar ta'lim olgan. Bu davrdagi ta'lim tizimi O'rta Osiyoda asosan uchta yo'nalishda olib borilgan. Birinchisi, eski maktab va madrasalar, ikkinchisi, rus-tuzem maktablari, uchinchisi,yangi usul-jadid maktablari.O'zbekistonda Chor Rossiyasi hukmronligiga qadar tashkil etilgan va o'rta asrlar ta'lim an'analariga asoslangan maktablar "eski maktablar" deb atalgan bo'lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani) Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlang'ich ta'lim rus maktablari bo'lgan. Bu maktablarni Chor Rossiyasi hukumati mahalliy hukmdorlar bilan yaxshi aloqa bog’lash va savdo-sotiq ishlarini avj oldirish maqsadida tashkil etgan edi.Rasmiy jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi mahalliy xalq bolalariga rus tilini o'rgatib, mustamlaka o'lkalar uchun tarjimon (tilmoch)lar tayyorlash bo'lgan. 1917 yilda Turkistonda 170 yilda rus-tuzem maktablari faoliyat ko'rsatib, shulardan 85 tasi hozirgi O'zbekiston hududida bo'lgan.Rus-tuzem maktablarida ta'lim muddati asosan 4 yil (1-4 sinflar) bo'lgan.1905 yildan boshlab ularning ayrimlarida ikkinchi bosqich ta'limi, ya'ni 5-6sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem maktablarida "musulmon" cha va ruscha sinflar tashkil etilgan. Ruscha

sinflarga odatda rus muallimi, musuimon sinflari o'quvchilariga esa mahalliy, ya'ni musuimon muallimi dars bergan. Ayriin rustuzem maktablarida kattalarga ham rus tilini o'rganish maqsadida kechki kurslar ochilgan. Jadid maktablari esa eski musulmon maktablaridagi ta'lim uslubining ayrim tornonlarini isloh qilishga, musulmonlarga yangicha, yevropa uslubida ta'lim berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX asrning boshlarida boshlangan mahalliy xalqning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan o'zgarishlar, mahalliy ziyolilar orasida ma'rifat va yangilikka intilish hissiyotlarining kuchayayotganini o'zida aks ettirgan edi.Jadid maktablarida diniy darslar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham o'qitilgan. Eski maktablardagi yakka o'qitish usulidan sinfda dars berish usuliga o'tiladi, sinflarda geografik xaritafar, globuslar va boshqa ko’rgazmali qo'ilanmalar paydo bo'ladi; maktabning gigiyenik sharoitlari yaxshilanadi,sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy qilinadi. Ta'lim muddati 4 yil bo'lib, 1914- 1915 yillardan boshlab ayrim jaded maktablarida 2 bosqichli (boshlang'ich va yuqori sinflardan tuzilgan) ta'lim tizimi joriy etiladi. Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika va geografiyadan tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham darslar berilgan. Bu ta'lim tarmoqlarining har biri o’z davrining o'ziga xos ijtimoiy, siyosiyg'oyaviy jarayonlari bilan uyg'unlashgan holda faoliyat ko'rsatgan. Shunday qilib, maktablar yoshlarga bilim berish bilan birga. ularga yozish va o'qishni o'rgangan, savodli qilgan. Imom, so'fi, muallim va xalfalar maktabda odob-axloq namunalarini, jumladan umumbashariy axloq qonun-qoidalarini yoshlarga o'rgatgan, ularning hayotiga singdirgan. Maktab yoshlarni o'qimishli,madaniyatli qilib tarbiyalagan, ularning ma'naviy qiyofasini shakllantirgan. Xulosa qilib aytganda maktablar O'rta Osiyo xalqining madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Madrasalar Madrasa so'zi arabchada "o'rganmoq" ma'nosini anglatib, u O'rta Osiyoda umumiy va oliy ta'lim muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan, Somoniylar davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning yirik shaharlari Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila boshlangan. Unga qadar ta'lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida olib borilgan.Dastlabki madrasalar aksari hollarda masjidlar qoshida shakllangan: