O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

80.9658203125 KB

Скачать

O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar
Reja:
I. Kirish
II. Asosiy qism
1. O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar.
2. O’rta Osiyodagi Madrassalar va Xonaqohlar
3. O’rta Osiyodagi Madrassaiy Oliyalar va Qorixonalar
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan Adabiyotlar

Kirish

Eramizdan oldingi IV-II asrlardagi oromiy va mixxat yozuviari,
eramiz boshlaridagi Kushon yozuviari, Turkiston hududidan topilgan VI-
VII asriarga doir O'rxin-Enasoy alifbosidagi qator bitiklar ham bu erlik
xalqlarning qadimdan savodxon bo'lganIigidan dalolat beradi.Tarixchi
olim I.To'xliyevning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo
xalqlarida islom dinigacha (VII-VIII asrlarga qadar) keng tarqalgan budda
ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga matematika, tabobat,
grammatika,musiqa,yer, shamollar va yulduzlar harakatiga doir bilimlar
ham o'qitilgan Shunisi qiziqki, biddaviylik keng tarqalgan davrlarda
Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarning uchdan bir qismi
savodxon bo'lgan Islomga qadar Samarqandda bolalarni besh yoshligidan
o'qishga berish odati bo'lgan. O'rta Osiyoda islomga o’tilgandan keyingi
ta'lim muasasalarining tarkibi asosan maktablar, madrasalarvamadrasayi-
oliyalardan tashkil topgan. asosan o'qish va yozishni, husnixatni
o'rganganlar. O’qish va yozishni bilgan yoshlar Qur'onni,nomozni va
turkiy tildagi be'riy asarlarni yod olganlar. Maktablarda ta'Iimning asosiy
shakli bo'lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o'qiy bosh lagan. Bolalarning
necha yoshgacha maktabda o'qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab
belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari
guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi
jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hoillarda maktablar uchun alohida
joylashgan binolar qurilgan.Islomiy an'analarga ko'ra, qiz va o'g'il bolalar
ajratib o'qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o'g'il bolalar esa
maktabda o'qishgan. Boy xonadoniarning farzandlari; odatda o'z uylarida
o'qituvchi yollanib o'qitilgan.mahallalardan birining masjidi qoshida
qurilgan maktab 2 qavatli bo’lib, uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi
qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o'tilgan.Alohida binoda
qurilgan maktablar odatda yog'och sinchli, ustunlito'sinli qurilmalar
yordamida yoki pishiq g'ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan.

Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega
gumbazli katta maktab bo'lib, u tarhda 29x30 metr,
o'rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 10,5x10,5 metrga teng bo'lgan.
Maktab tarkibida o'qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan
katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli
hujralar bo'lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada
ishlangan. Biroq, o'rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar
soni deyarli ko'p bo'lmagan.Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat
(guzar, mahkama, madrasa) yoki ibodat (masjid, xonaqoh) binolari bilan
birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori Osiyoning noqulay issiq va quruq
iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini
kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar
kiritishga harakat qilganlar.XVI-XVII asrlarda Balx shahri
Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming
aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to'g'ri kelgan. Tarixchi
olim K.Kattayevning "Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji"
kitobida ko'rsatilishicha, 1864-1868 yillarda Samarqand shahri
mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan.
Abulxayrboy, So'fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi
mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan.1876 yilgacha Turkistonda 300
ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko'rsatgan, deb yozadi
tarixchi olim Sh.G’afforov. Uning ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim
manbaiarnmg qayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli,
qolganlari savodsiz bo'lgan degan fikrlar butkul noo'rindir. Sh.G'afforov
tarix fanlari doktori P.G.Kimning tadqiqotlariga asoslanib 1897 yildagi
Turkiston aholisi, bu o'Ikadagi maklablar va ulardagi o'quvchilar soni,
ularning aholi umumiy soniga nisbati va aholining savodxonligini o'sha
davr Rossiya va Belorussiya ahjlisining ana shunday ko'rsatkichlariga
asoslanib, bu mamlakatlar aholisining savodxonligi haqida aniq tasavvur
beradigan quyidagi jadvalni tuzgan:
Albatta, bu ma'lumotlarni ham so'nggi dalillar deb qaramaslik deb yozadi
Sh.G'afforov.
Sharq olimlari va mutafakkiriari nafaqat ilmu-fanni o'rganish va
rivojlantirish,balki ta'lim-tarbiva tizimi va usliblarinu takomllashtirish
bobida ham ish asarida ham bolalar tarbitasiga oid turli usullar to'g'risida
maxstis boblar mavjud. Ibn Sinoning flkricha, bolaga o'z vaqtida xat-
savod, eng kerakli hunarlarni o'rgatish va uni san'at asoslari bilan tanishtira
borisli zarurdir.X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli kishilar
xususiy – maktablar ochib,ularda daromadli oilalarning farzandlarini

o'zlari joshlaydilar. Bunday ziyolilar"maktabdor" deb atalib, ular bolalarga
o'qish va husnixatni o'rgatishdan tashqari
og'zaki hisobni ham o'rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa
"otinoyi" deb atalib, ular o'z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini
o'qitgan. Bu davrga kelib qizlar ham o'g'il bolalar kabi boshlang'ich
maktablarda o'qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida «qizlar maktabi» -
belgilangan.
Bunday maktabdagi o'quvchilar soni 10-20 tagacha bo'lgan. Ularga bir
muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig'i, xalfa
esa o'qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan. Maktabning dasturida
Qur'oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o'rgatish, arab
yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor bo'lish (shuning
uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon deb ham tilga
olinadi), odob-axloq mavzusidagi pandnoma, she'riy asarlarni o'qish va
yodlash nazarda tutilgan.Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr
boshida (1909 y .) Xiva shahrida jami 1500 ta maktab bo'lib, ularda 45
ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o'g'il bolalar bilan qo'shib o'qitilgan
Bu davrda Farg'ona viloyatida ham anchagina o'quv maskanlari bo'lib,
bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan.
Ulardan 1749 tasi o'g'il bolalarga, 567 tasi esa qiz bolalarga mo'ljallangan.
Ularda 24690 ta o'g'il bola va 6559 ta qiz bolalar ta'lim olgan. Bu davrdagi
ta'lim tizimi O'rta Osiyoda asosan uchta yo'nalishda olib borilgan.
Birinchisi, eski maktab va madrasalar, ikkinchisi, rus-tuzem maktablari,
uchinchisi,yangi usul-jadid maktablari.O'zbekistonda Chor Rossiyasi
hukmronligiga qadar tashkil etilgan va o'rta
asrlar ta'lim an'analariga asoslangan maktablar "eski maktablar" deb
atalgan bo'lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani)
Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlang'ich ta'lim rus
maktablari bo'lgan.
Bu maktablarni Chor Rossiyasi hukumati mahalliy hukmdorlar bilan
yaxshi aloqa bog’lash va savdo-sotiq ishlarini avj oldirish maqsadida
tashkil etgan edi.Rasmiy jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi
mahalliy xalq bolalariga rus tilini o'rgatib, mustamlaka o'lkalar uchun
tarjimon (tilmoch)lar tayyorlash bo'lgan. 1917 yilda Turkistonda 170 yilda
rus-tuzem maktablari faoliyat ko'rsatib, shulardan 85 tasi hozirgi
O'zbekiston hududida bo'lgan.Rus-tuzem maktablarida ta'lim muddati
asosan 4 yil (1-4 sinflar) bo'lgan.1905 yildan boshlab ularning ayrimlarida
ikkinchi bosqich ta'limi, ya'ni 5-6sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem
maktablarida "musulmon" cha va ruscha sinflar tashkil etilgan. Ruscha

sinflarga odatda rus muallimi, musuimon sinflari o'quvchilariga esa
mahalliy, ya'ni musuimon muallimi dars bergan. Ayriin rustuzem
maktablarida kattalarga ham rus tilini o'rganish maqsadida kechki kurslar
ochilgan.
Jadid maktablari esa eski musulmon maktablaridagi ta'lim uslubining
ayrim tornonlarini isloh qilishga, musulmonlarga yangicha, yevropa
uslubida
ta'lim berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX
asrning boshlarida boshlangan mahalliy xalqning ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan o'zgarishlar, mahalliy ziyolilar
orasida ma'rifat va yangilikka intilish hissiyotlarining kuchayayotganini
o'zida aks ettirgan edi.Jadid maktablarida diniy darslar bilan bir qatorda
dunyoviy ilmlar ham o'qitilgan. Eski maktablardagi yakka o'qitish usulidan
sinfda dars berish usuliga o'tiladi, sinflarda geografik xaritafar, globuslar
va boshqa ko’rgazmali qo'ilanmalar paydo bo'ladi; maktabning gigiyenik
sharoitlari yaxshilanadi,sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus
berish kabi yangiliklar joriy qilinadi. Ta'lim muddati 4 yil bo'lib, 1914-
1915 yillardan boshlab ayrim jaded maktablarida 2 bosqichli (boshlang'ich
va yuqori sinflardan tuzilgan) ta'lim tizimi joriy etiladi. Bunday namunaviy
jadid maktablarida arifmetika va geografiyadan tashqari geometriya
(handasa) va fizika (hikmat) dan ham darslar berilgan.
Bu ta'lim tarmoqlarining har biri o’z davrining o'ziga xos ijtimoiy,
siyosiyg'oyaviy jarayonlari bilan uyg'unlashgan holda faoliyat ko'rsatgan.
Shunday qilib, maktablar yoshlarga bilim berish bilan birga. ularga yozish
va o'qishni o'rgangan, savodli qilgan. Imom, so'fi, muallim va xalfalar
maktabda odob-axloq namunalarini, jumladan umumbashariy axloq
qonun-qoidalarini yoshlarga o'rgatgan, ularning hayotiga singdirgan.
Maktab yoshlarni o'qimishli,madaniyatli qilib tarbiyalagan, ularning
ma'naviy qiyofasini shakllantirgan. Xulosa qilib aytganda maktablar O'rta
Osiyo xalqining madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan.
Madrasalar
Madrasa so'zi arabchada "o'rganmoq" ma'nosini anglatib, u O'rta Osiyoda
umumiy va oliy ta'lim muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan,
Somoniylar davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning yirik shaharlari
Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila
boshlangan. Unga qadar ta'lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek,
maktablar va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida
olib borilgan.Dastlabki madrasalar aksari hollarda masjidlar qoshida
shakllangan:

Masalan Samarqandda IX asrning ikkichi yarmida qurilgan Raboti-
G'oziyon madrasasi va XII asr o'rtalarida qurilgan Qusamiya madrasalari
o'sha davr masjidlari bilan yonma-yon yoki tutash tarzda joylashgan.
Bundan maqsad bir joyning o'zida ham ibodatga, ham ilm olishga
imkoniyat yaratishdir. Keyinchalik, masalan, Temuriylar davrida
madrasalar masjidlar qoshidagina emas, balki alohida binolar tarzida
hamda xonaqohlar bilan birga ham qurilib yirik ilm maskanlariga
aylantirilgan. Ularning ayrimlari tarkibida o'z ibodatxonasi, ya'ni yozgi va
qishki masjidlari bo'lgan. Masalan, Samarqanddagi Mirzo Ulug'bek
madrasasi o'z masjidiga ega bo’lgan. K.Kattayev Movarounnahrdagi ilk
madrasa Buxoroda yonib ketgan Forjak madrasasi emas, balki
Samarqandda IX asrning ikkinchi yarmida qadimgi Shayxzoda (Poyqaboq)
darvozasi yaqinida qurilgan Raboti G'oziyon madrasasi,
deb ko'rsatadi. Hatto, uni nafaqat yurtimiz, balki islom dunyosining ham
ilk madrasasi bo'lgan bo'lishi mumkin, deydi.Madrasalar haqidagi
dastlabki ma'lumotlar O'rta Osiyoda IX-X asrlar
shaharlari bayonida uchraydi. Masalan, Herman Vamberining yozishicha,
bu davrda birgina Buxorodagi madrasalar soni butun Sharq
mamlakatlaridagi madrasalardan ko'p bo'lgan. Xiva shahri madrasalarining
soniga ko'ra Buxorodan keyin ikkinchi o'rinda turgan.Shunisi diqqatga
sazovorki, XI asrning oxiri XII asrning boshlarida
Xorazmda 444 ta madrasa bo'lib, ularning har birida to’rttadan mudarrisi
komil olimlar va 1780 ulamolar talabalarga dunyoviy bilimlar va fiqhdan
saboq berishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida esa Xivada 65 ta
madrasa bo'lib. ularning 54 tasi shahar ichida, 11 tasi shahar atrofida
joylashgan.
IX-X asrlarda Samarqand ham O'rta Osiyodagi ilm-fan va taim
markazlaridan biri edi. Bu davrda Samarqandda 17 ta madrasa mavjud
bo’lib, ularda islomiy ta'limotdan tashqari dunyoviy fanlar ham o’qitilgan.
K.Kattayev o'zining yuqorida eslatilgan kitobida Samarqandda 55 ta
madrasayu-maktablar bo'lganligi, uiarning aniq joylashgan joylari, ta'lim
tizimi va ish yuritish tamoyillari haqida fikr yiritgan.
XI asr boshida bu yerda Samarqand hukmdori Qoraxoniy Tamg’och
Bo'g'raxon madrasasi qurilib, u tarhda bo'yiga cho'ziq to’g’ri to'rt
burchakli, ichki hovlili,hovliga qaragan toqli ayvonlar, peshtoqi va uning
ikki yonidagi gumbazli zallar ko’rinishida shakllangan.
Madrasada turli fanlar uchun, xususan, Qur'onni ovoz chiqarib o’qish adab
ilmi adabiyotlarini o'rganish, ilm bilan shug'ullanish uchun alohida
darsxonalar ajratilgan. alzim belgilanib, talabalar soni 50 dan kam

bo’lmaganligi ko’rsatilgan. qurilgan. Katta madrasalarning burchaklariga
minora (guldasta)lar qurish rasm bo'lgan. Ba'zan madrasalarda hujralarning
hovli tomoni toqli ayvon (galereyalar) bilan
o’ralib, hovli o'rtasiga hovuz ishlangan.XV-XVI asrlarga kelib O'rta
Osiyoda qo'sh madrasalar qurish ham paydo bo'ladi.
Xoniya madrasalarining har birida mingtagacha talabalar o'qishgan.
Xivadagi
Muhammad Aminxon madrasasi (1851 y.) bu yerdagi eng yirik madrasa
hisoblanib, unda 260 ta talaba tahsil olgan. Mashhur sayohatchi va geograf
Sven Xadenning "Osiyo bo'ylab" nomli kitobida yozilishicha., 1894 yili
Qo'qondagi Xudoyorxon madrasasida 86 hujra bo'lib, 200 ta tolibi-im
tahsil olgan. Madrasalar o'tmishda hukmdor va malikalar hamda ular
xizmatida bo'lgan zadagonlar, ma'rifatli insonlar tomonidan qurilgan.
Madrasaga boshlang'ich ta'lim maktabini tugatgan o'spirinlar qabul
qilingan. Ular bilim doirasiga qarab, madrasada 12-20 yilgacha tahsil
olishgan. Ayrim madrasalarda o'qish muddati 8 yilgacha qisqartirilgan.
Jumladan, Samarqanddagi Ulug'bek madrasasining o'qish muddati 8 yil
bo’lib, unda talabalar bilimiga qarab past, o'rta va yuqori doiradagi nafaqa
(stipendiya) lar bilan ta'minlangan. Talabalarga dars beruvchi mudarrislar
va madrasa xizmatchilari ham o'z maoshlariga ega bo'lganlar. Ushbu
xarajatlar va madrasa binosiga qarash chiqimlarini qoplash maqsadida
madrasalarni qurdirgan hukmdor va amaldorlar o'zlarining ko'chmas
mulklari daromadidan yetarlicha vaqflar belgilashgan. Vaqflarda
madrasalarning joylashgan joyi, talabalar, mudarrislar,
boshqa xodimlar soni, ularning oylik maoshlari ko'chmas mulklar va
ulardan tushadigan daromadlar aniq ko'rsatib qo'yilgan.
XIX asr boshlarida Qo'qon xonligiga bo'ysungan 30000 atrofida aholisi
bo'lgan Namangan shahrida 10 taga yaqin madrasa bo'lib, ularda 4300
talaba tahsil olgan. 150ming aholi yashagan Samarqandda esa 40 ta
madrasa, 200 ming aholisiga ega bo'lgan.Buxoroda 30 ta madrasa, 13 ming
xonadonli Toshkent shahrining eski qismida o'nlab
madrasalar mavjud bo'lgan. 1894 yilda Turkistonda 6445 ta maktab va
madrasalar faoliyat ko'rsatgan. Madrasalarni bitirganlar kamida uch tilni:
arab, fors tillari va eski o'zbek yozuvini mukammal bilgan.
"Samarqandda oliy ta'lim - madrasayi oliya - universitet tarixidan lavhalar"
(2001y.) kitobining muallifi akademik B.Valixo'jayevning yozishicha,
madrasalar o'z vazifalariga qarab ikki xil: umumiy va oliy ta'limga
mo'ljallangan. Umumiy ta'lim vazifasini bajargan muassasalar "madrasa",
oliy ta'limga mo'ljallangan muassasalar esa "madrasayi-oliya" deb atalgan.

Bu madrasalar bir-biridan nafaqat katta-kichikligi, me'moriy
yechimlarining saviyasi va nufuzi bilan, balki ularda o'qitiladigan fanlar
soni, ularning dasturlari, ta'lim yo'nalishi, o'quv jarayoni va tizimining
tashkil qilinishi bilan ham farq qilgan "Madrasayi-oliya"lar faqat yirik va
poytaxt shaharlarda shakllantirilgan bo'lsa, oddiy madrasalar nafaqat
shaharlarda, balki tuman va hattoki katta mahallalarda ham qurilgan.
Masalan, Mirzo Ulug'bekning ffiixoro va G'ijduvonda qurgah ta'iim
muassasalari madrasa, Samarqanddagisi esa mavqyei jihatidan madrasayi-
oliya hisoblangan.
ko'rsatganlar. Madrasalarni iqtidorli bitirganlar o'z ma'lumotlarini
madrasayi oliya (yoki madrasayi dor-ul-ulum)larda davom ettirish
imkoniyatiga
ega bo'lganlar. Ilmi toliblarning ayrimlari maxsus tayyorgarlikdan
o'tgandan so'ng qozi askar, qozi o'rda, qozi a'lam, mushrif, mutrik
mansablariga tayinlangan. Madrasayi-oliyalar Madrasalarning ta'lim-
tarbiya tizimidagi asl mohiyari zamon talablari nuqtai
nazaridan mutaxassislar tayyorlashdan iborat bo'lgan, deb yozadi
B.Valixo'jayev.
Darhaqiqat, arab mamlakatlarida keyinchalik davr talabiga ko;ra
ixtisoslashgan maxsus ta'iim muassasalari shakllanib, ular "madrasatun-
harbiya" (harbiy b i l i m yurti) va "madrasat ul-muallimin"" (o'qituvchilar
instituti) deb yuritilgan. Oliy ta'iim beruvchi madrasalar esa "madrasayi-
oliya" yoki «madrasat-ul-ulum" deb atalgan.Madrasayi-oliyalar ilmiy
jihatdan yuksak darajaga erishgan allomalar to'plangan joylarda,
jumladan, Bag'dod, Samarqand, Hirot, Xiva, Buxoro va shunga o'xshasli
shaharlarda faoliyat ko'rsatgan. Samarqanddagi Bibixonim. Mirzo
Uiug'bek, Shayboniyxon, Abu Saidxon,Yalangto'sh Bahodir va Amir
Haydar kabi hukmdorlar qurdirgan madrasalar «oliy
madrasa» (yoki "madrasayi oliya"') deb atalgan. Amir Haydar oliy
madrasasi 1813 yili Buxoro hukmdori Amir Haydar iomonidan Samarqand
Arki icliida mashhur "Ko'ktosh" turgan mavze yonida qurilgan.
Fransuz muharrirlaridan biri Gustav Labun: "Musulmonlar ta'sis qilgan
dor-ululumlar orasida Bag'dod, Qohira, Kurdu, Samarqand va boshqa
shaharlarda ilmu hikmatga tegishli rasadxona, kimyoxona, muza(muzey)va
namunaxonalar bo’lib,ularda har bir ilm va fan-zarurlik asbob va uskunalar
ham bor edi deb yozadi.Madrasalardagi darslar o`qitiladigan H ulimlar
xusisiyatiga ko`ra arab , fors va turkey ( o`zbek )tillarida olib borilgan .
Ulig`bekning Samarqand madrasayi –oliyasida tahsil ko`rgan Mahmud –
ibin Haydar o`zining “ tarixi ilim ” kitobi miqqadimasida madrasadagi

intizom va talabchanlik haqida shunday bir qiziq dalilni keltiradi . “Bir
kuni madrasa mudasiUsmatullo ibin Mansir talabalarga dars o`tish o`niga
uyiga ushlashga uyinining tomini suvashni buyurdi. Bu haqida Ulug`bek
bilib qolib, mudaris shuvotgan tomni buzdurdi va uni madrasadagi talim
tarbiya ushlarida chetlatdi” Ulug`bek madrasayi oliyadagi oliyadagi
talabalarni ich mavqeyiga I “adno ”(past boshlang`ich
ikki yil ), II “avsad ”(o`rta ,keyingi uch yil) III “a`lo ”(oily yoki yuqori
tugatuv yili uch yil ), ga bo`lib shu aslida ularga maosh belgilagan . Ko`rib
turubmizki Samarqanda madsrasayi oliyasining o`quv muddati boshqa
madrasalkardagi o`quv muddatidan farq qilib , rasmiy 8 yil deb
belgilangan . Ayni paytda , hayotiy sabavblarga ko`ra , madrasada 8 yildan
ko`p oqigan talabalar ham bo`lgan .Biroq , bunday talabalarga rasmiy
o`qish muddati tugagach belgilanmagan. Samarqand madrasayi –oliyasida
shug`ullangan mudarislar “jamoa ’ usulibiuni ishlab ciqib unga ko`ra har
bir ustoz guruhda faqat 10-15 ta shogirt bilan shug`ullanishi shart bo`lgan .
Ulug`bekning pedagogic qarashlarni maxsis o`rgangan olim
M.Tohirovning fikricha Samarqanda madrasayi oliyasida qo`llanilgan
o`quv rejasining taxminiy ko`rinishi va unda o`rganilgan fanlar
quydagicha shakillangan:
Fikrimizcha, madrasada ushbu asosiy fanlardan tashqari yana ayrim
qo'shimcha va maxsus fanlar ham o'tilgan bo'lishi mumkin. Tarixchi olim
K.Kattayev o'zining Samarqand madrasalari haqidagi kitobida Markaziy
Osiy olimlari mashg'ul bo’gan fan turlari qatoriga 73 ta ilmni kiritgan: ilmi
obdon-inson badani haqidagi ilm (qadimda
boshlang'ich tib ilmi ham shunday atalgan); ilmi adab -filologiya (u 12 ta
alohida ilmlar majmuasidan tuzilgan); ilmi adad -nisob ilmi; ilmi advor-
musiqa ilmi; ilmi aruz - she'riyat vazni nazariyasi va
qoidalariga doir ilm; ilmi axloq - inson tafbiyasi va estetikasi; ilmi aqliy –
tabiiy ilmlardan tashkil topgan; ilmi bade' - shie'r san'ati va badiiy san'atlar
ilmi; ilmi bayon; ilmi barin - metafizika ilmi; ilmi bahs - dialektika va
mantiq turi; ilmi bunya ( yoki binya ) - fiziologiya; ilmi insho' - insho
yozish, ijod etish ilmi; ilmi ijtimoiy sosiologiya; ilmi kalom - e'tiqod va
ilohiydtshunoslik; teologiya ilmi; ilmi kimyo - ximiya ilmi; ilmi qofiya -
arab grammatikasi; ilmi lison - tilshunoslik; ilmi
lug'at - lug'atshunoslik; ilmi manozir - optika; ilmi mantiq - logika; ilmi
maodin minerologiya; ilmi masoxat - geodeziya; ilmi musallasot –
trigonometriya; ilmi nabotot - botanika; ilmi nafs - psixologiya; ilmi nujum
astronomiya; ilmi rasad -rasadxona qurish, sekstant yasash va jadvallarga
doir ilm; ilmi rasmulxat - kalligrafiya; ilmi riyozi -matematika; ilmi sarf -

morfologiya; ilmi siyoq - qadimiy hisob ilmi: iimi tarix, ilmi tib, ilmi riqx
va usul-islom dini va shariat qonunlariga doir ilm; ilmi hadis,
ilmi hay'at - kosrnografiva, ilmi hayvonot, ilmi handasa - geomelriya. ilmi
hikmat - falsafa ilmi va fizika ilmi; ilmi xol - tasavvuf, ilmi jabru
muqobala - algebra; ilmi jadri asqol - mexanika va hokazolar.
O'rta asr olimlaridan bin mashhur faylasuf va astronom Nosriddin
Tusiy (1201-1274) o'sha davr madrasalarida otiladigan nazariy bilimlarni
uch yo'nalishga boiib, ularning birinchisi ilohiy ilmlar, ikkinchisi riyoziy
ilm (matematika) va uchinchisi tabiiy ilmlar boiganligini eslatadi.
Ulug'bekning Samarqand madrasasi Buxorodatii madrasasidan keyin
(1417-1420) qurilgan bo'lib. tashqi va ichki ko'rinishi, muhandislik
yechimlarming o’ziga xosligi bilan temuriylar davrida qurilgan ko'pgina
madrasalardan farq qiladi. Ayniqsa,bosh peshtoqining tarzi va me'moriy
tuzilishi g'oyat salobatli va mahobatlidir.Madrasaga kiraverishdagi peshtoq
qanoslarining yuzlarida to’la osmon tasviri
ifodalangan. Atoqli olim akademik Toshmuhammad Qori-Niyoziy bu
holni "madrasada o'qitilgan fanlar ichida falakiyotga alohida ahamiyat va
faxrli o ' r i n berilgan". Deb tushuntiradi. Madrasa tarhi to'g'ri to'rtburchak
shaklida (81 x 56 metr) boiib, 30x30 metr hovliga ega, tashqi
burchaklarida baland minoralar joylashgan. Madrasa o'z vaqtida
2 qavatli bo"lib. to'rt burchagida baland gumbazli qishki darsxonalar, har
ikki yonida hovliga qaragan qator hujralar joylashgan. Ularning soni 55 ta.
Madrasaning kunbotar qismida qishki masjid mavjud. Ushbu madrasayi
oliyada kutubxona ham mavjud boigan. Hovlining to'rt tarafida bir-biriga
muqobil to'rtta baland ayvon va supalar joylashgan. Hovliga yon tomondan
ham kirish rnumkin. Ayvonlar hovliga salobat
beribgina qolmay, yoz kunlari darsxona vazifasini ham bajargan. Madrasa
devorlarining naqshlari asosan. moviy, lojuvard va oq ranglarda ishlangan
gilam husnidagi girihlardan iborat boiib. koshin (yuzasi sir berib
pishirilgan rangdor gisht) lar bilan terilgan.Madrasa bosh peshtoqidagi
bezaklar ham koshinkoriy ishlangan.Ulug'bekning Buxoro va
G'ijduvondaei madrasalari ham Samarqand madrasasidek to'rtburchak
tarhga va chorsu hovliga ega. Uliar hajmiy tuzilishi va
tarhining o’lchovlari jihatidan Samarqand madrasasiga nisbalan kichik
bolsa-da,me'moriy jihatdan ancha mukammal ishlangan. Hovlilar ikki
muqobil ayvonli, Buxoro madrasasi ikki qavatli hujralar bilan, Gijduvon
madrasasi esa bir qavatli qilib qurilgan.Madrasalarda darsxonalar. masjid.
kitobxonalar, hujralar, ayvonlar. minoralar bor.Madrasalar hovlisi berk,
lekin o'ziga xos jozibador qilib bezatilgan. Madrasa tarzlari

serhasham, puxta va teran ohanglilikda go’zal va mahobatli qilib
ishlangan.
Madrasalarning yaxshi ishlab turishi uchun Ulug'bek durustgina vaqf
belgilagan.
Jumladan. u birgina Samarqand madrasasi uchun yiliga 5 ming tangadan
ziyod pul ajratgan. Talabalarning toza, sogdom yurishi uchun madrasayi-
oliya yonida hammom va sartaroshxona ham tashkil etilgan.
Talabalar maosh (stipendiya) va kiyimlar biIan ta'minlanib teirilgan. Ular
boshqa madrasalar talabalaridan farqli o'laroq haftada besh kun o'qishgan.
Talabalarning davomati va ozlashtirishi maxsus daftarlarda qayd qilinib
nazorat etilgan. Sababsiz dars qoldirgan talabalar nafaqadan mahrum
etilgan. Madrasayi-oliyada 100 dan ziyod talaba ta’lim olar edi.
Ulug'bekning madrasayi-oliyasi asrlar davomida musulmon Sharqida dong
taratgan oliy bilim maskani bo'lib keldi. Madrasa binosi ta'lim-tarbiya,
ma'rifai va ilm maqsadlarini ko'ziab bunyod etilganligi uchun uni yaratgan
me'morlar talabalarga bilim va larbiya berish masalasini yaxlit va uyg'un
hal qilishgan: ta'limot va ilm markazi go'zal san'at asari tarzida g'oyat
maftunkor, jozibador me'moriy rnaskan-ansambl korinishida yaratildi.
Oddiy va rangli sirlangan g’ishtiar, koshin va parchinlar, o'yma
marmarlar omuxta bo'lib, ana shu yagona g'oyani ifodalagan. Ma’lumki
Temuriyiar lavrida Hirotda ham- ta'lim-tarbiya va madrasasozlik bobida
katta ishlar qilingan edi.Jumladan, birgina Alisher Navoiyning o'zi injil
kanali bo'yida hashamatli "Ixlosiya'madrasayi-oliyasi va uning qarshisida
g'oyat go'zal va ko'rkam "Xalosiya" xonaqosini soldiradi Navoiy o'zining
"Vaqfiya' asarida bu haqda shunday yozadi: «Ixlosiya»madrasasi
muqobilasidakim. ... xonaqoh bino qilindi". Ko'rinib turibdiki, har ikkala
bino yordamida Injil suvi bo'yida tartib va zukkolik bilan bir me'mori)
majmua-ansambl bunyod etilgan. Navoiy bunyod etgan ushbu me'moriy
ansambl tashkil etilishiga O’p'ra O'rta Osiyo shaharsozlik nazariyasida
"qo'sh uslub" nomi bilan mashhur. Samarqanddagi Registon maydonida
olamga mashhur Ulug'bek va Sherdor madrasalari hamda Tillakori
masjid-madrasasi «maydon uslubidagi ansambl k-o'rinishida bunyod
etilgan. Bu uslublarning asosiy xususiyati shundan iboratki. ansambl
tarkibidagi binolarning bosh peshtoqi bir-birlarining ro'parasida
joylashtirilishi kerak bo'Igan. Ular orasidagi masofa
ushbu binolar bosh, tarzlari enining yig’indisi yarmidan kam bo'lmasligi
maqsadga muvofiqdir. Binolar orasida maydon joylashgan yoki ko'cha
o'tgan bo'iishi mumkin. Binolarni "qo'sh" yoki "maydon uslubi"dagi
majmua tarzida bunyod etishdan asosiv maqsad, binolar orasidagi gavjum

maydon yoki ko'chada kirish davomida soyasalqin tashkil etishdir. Bu
uslub yordamida Injil kanaii bo'yida tashkil etilgan muhtashain me’moriy
muihitda ham xushhavo mo'jaz iqlim yaratilgan ediki, bu
shaharsozlik merosi bobida e'tiborga loyiqdir. Navoiy o:zining «Ixlosiya»
madrasayi-oliyasini qurdirar ekan, madrasani muqaddas dargoh, mudarris,
muallimni esa boshqalarga ibrat ko'rsatuvchi, namuna
boluvchi inson sifatida ko'radi. U o'zining "Mahbub ul-qulub" ("Qalblar
sevgisi")asarida madrasa mudarrislariga yuksak talablar qo'yadi: "Mudarris
din ilmidan aniq masalalarni bilmogi, ko'pchilikka dunyoviy bilimlardan
ta'lim bo’rmogi, yaramaslikdan hazar qilmog’i va norok odamlardan yiroq
boimogi, o'zini olim va bilimdon deb koi'satmasligi, turli-tuman axloqqa
xilof ishlarni "qilsa ham boiadi" deb halolni haromga chiqarmasligi, joiz
boimagan ishlar bilan mashg'ul bolib odamlarni yomon otliqqa
o'rgatmasligi, qilish kerak boigan ishlarni qilmaslikni ham odamlar
undan o'rganmasligi kerak". Darhaqiqat, o'tmishidagi madrasayi-oliyalar
talim va tarbiya uyg’unligiga asoslangan holda talabaga madaniyatni,
odob-axloq va mehrshafqat kabi yuksak insoniy fazilatlarni singdiruvchi
ma'rifat maskanlari sifatida ham mashhur boigan. Xondamirning
yozishicha, faqatgina Ixlosiya madrasasi va Xalosiya
xonaqohi dargohida 20 vil davomida minglab talabalar ilm-ma'rifatdan
bahramand boigan.Navoiy o'zining "Vaqilya" asarida madrasa va
xonaqohga bosh qilib ikki olimu pokiza mudarrislar tayin etganligi haqida
yozadi: Navoiy iltifotiga muyassar boigan ulamolardan biri o'z davrining
iqtidorii olimi Amir Atoulloh Mashhadiy ediki. Navoiy uni
1486 yili o'zining Ixlosiya madrasayi-oliyasiga mudarris qilib tayin etgan
edi. Navoiy ushbu madrasadagi dars olib borilish tartibini ko'rsatib. «har
halqai darsda o’n bir tolibi ilmkim, borisi yigirma ikki boig'ay», deb
guruhdagi talabalar sonini aniq belgilaydi. Talabalarga nafaqa ularning
madrasadagi o'zlashtirish va ilm olishdagi muvaffaqiyatlarini hisobga olib
belgilanadi. Navoiy talabalarni Ulug'bek kabi uch toifaga boladi. Birinchi
toifaga a’loga o'zlashtirganlar kirib, ularga har oyda 24 oltin
naqd pul va yiliga 5 yuk bug'doy, o'rtaclia o'qiydigan talabalarga 16 oltin.
4 yukbug'doy, past. o’zlashtiruvchi talabalarga esa 1 2 oltin va 3 oshlik
belgilangan. Navoiy madrasayi-oliyasidagi o'quv va xizmat intizomiga
lihoyatda katta e'tibor berib quyidagi aniq talablarni qo'yadi:
"Yana shart shulkim, madrasa mavolisi madrasada baytutat gaylarkim,
agar o'zga yerda sokin bo’lib, dars chog'i hozir bo'Imasaiar, muqarrar
qilg'on vazifaning nisfin olgaylar va bu madrasa va xonaqohning
mudarrisidan yo talaba va mutavalli va shayx va xuffoz va boshqa

amalisidin nomashru amre sodir bo'lsa ikki qatlagacha shar'an liar
muloliazaga mustavjib bo'lsalar, anga ko’ra ta'zir va extisob
qilsuniar. Uch qatla vujud tutqondin so'ngra qilsunlar, dagi o'rniga yana
kishi nasb qilsuniar".Ko'rinib turibdiki, madrasada davomat muntazam
tekshirib turilgan, agar talabalar darslarga qatnashmay o'zga joylarda
yursalar, o’zlariga belgilanadigan maoshlaridan kam nisbatda olganlar.
Talaba yoki mudarris, ish yurituvchi, shayx, qori yoki amaldagi boshqa
ishlar qoidaga xilof ish qilsalar. ikki martagacha
shariatga munosib jazo berish, agar bu hol uch marta takrorlansa, hatto
madrasadan chetlatilib, o'rniga boshqa kishi tayin etish ham ko'rsatilgan.
Navoiy madrasalardagi talabalar, mudarrislar, ilm-fan ahllari, musavvirlar,
o'sha davr hattotlari talab ehtiyojlarini e'tiborga olib Hirotda sifatli qog'oz
ishlab chiqaradigan durustgina bir korxona yoki Zahuriddin Muhammad
Boburning yozishicha, qog'oz «juvozi» ham tashkil qilgan edi.
«Madrasayi-oliya bajaradigan vazifa zamon va davr taqozosi ehtiyojiga
ham bog'liq bo'lgan. Shu tufayii ularning tarixida rivojlanish-ko’tarilish
jarayoni ham, ma'lum sabablarga ko'ra sokinlik holati ham voki an'anaviy
usulda faoliyat ko'rsatish jaravoni ham kuzatiladi. Har holda shunisi
muhimki, mamlakatimiz hududidagi oiiy ta’lim tizimi tarixi qadim-
qadimlarga borib taqalib, uning oily dargohi madrasayi-oliyalar o’z
zamonasida hozirgi universitei mavqeiga ega bo'lgan. Shuning ushun
hozirgi universitetlarning paydo bo'lishi, ta'sis etilish tarixini
ana shu mashhur madrasayi-oliyalar bilan bog'Iash mantiqan va tarixan
maqsadga muvofiq bo’Iib, istiqlol davrida tarixni xolisona yoritish,
tiklashning ajoyib namunasi bo’ladi», deb yozadi akademik
B.Valixo'jayev. Mirzo Ulug'bekning Samarqanddagi madrasayi-oiiyasi
keyinchalik zamon va davrlar taqozosiga ko'ra bir maromda bo’lmasada
XX asr boshlarigacha o'z faoliyatini davom ettirdi. Shundan so’ng
Samarqandda avval pedakademiya vujudga kelib, keyinchalik u
universitetga aylantirildi va hozirda ushbu universitet Alisher
Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti deb yuritiladi.
O'tmishda qurilgan madrasa va madrasayi-oliyalar hajm-rejaviy
yechimlarini tahlil qilish shuni ko'rsatdiki, ularning me'moriy yechimlarida
asosan bir yoki ikki hovlili, ko'p ayvonli kompozisiyalar, markaziy
bo'ylama o'qqa nisbatan simmetrik joylashgan me'moriy shakllar
qo'lianilgan. Buning sababi ichki hovlili binolar O'rta Osiyoning issiq va
quruq iqlimi sharoitida hovlisiz binolarga ko’ra har
tomonlama qulay iqlimiy-ekologik va funksional imkoniyatlarga ega
bo'lgan. Ichki hovlida o'ziga xos mo'jaz bog', gulzor, soyabon ayvonlar va

atrof muhitdan xoli shinam va salqin me'moriy muhit yaralish qulayliklari
mavjud bo'lgan. Shu bois ham madrasalar qurilishida aksari hollarda ichki
hovlili rejaviy kompozisiya tanlangan. Madrasalarning kirish qismi, ya'ni
ostonasiga va hovli to'rida joylashgan ayvon shakliga alohida e’tibor
berilgan, ular masjidlarning peshtoqi kabi mahobatli va baland
peshtoq tarzida ishlangan. Bosh peshtoqning ikki yonidagi gumbazli
zallarda odatda qishki masjid va darsxona joylashgan Madrasa bosh
tarzining burchaklari minoralar yoki chiroyli guldastalar bilan bezatilgan.
Buxorodagi Ko'kaldosh, Abduiazizxon, Mir Arab. Qo'qondagi
Norbo'tabiy, Xivadagi Muhammad Rahimxon, Toshkentdagi Ko'kaldosh
ana shunday madrasalardir. Ayrim yirik madrasalarning kirish qismi o'ziga
xos ishlanib, hovliga to'g'ridanto'gi kirilmasdan, peshtoq ayvonidan o'tib
yon tomondagi tirsaksimon dalon orqali kirilgan. Bunins sababi hovlida
sof xoli muhit yaralish bo’lib, bunda peshtoq eshiginingo'rni odatda
chiroyli panjara yoki devor bi la n to'silgan.Samarqand Registonidagi
Ulug'bek, Sherdor va Tillakori, Buxorodagi Mir Arab
madrasalari bunga misoldir, ulardan birinchi ikkitasi va Mir Arab
madrasasi ichki hovlili, peshtoqli va to’rt ayvonlik tarzda ishlanib,
madrasa hovlisiga to'g'ridanto'g'ri emas, balki peshtoqning o'ng tomonidagi
dalon orqali kiriladi.O'rta Osiyoning hovlili madrasalari va masjidlariga
xos yana bir xususiyat shulki,kirish peshtoqining orqa tomonida hovliga
qaralib yana bir peshtoq ishlangan.B u n i n g sababi hovlining bo'ylama
bosh o'qi bo'ylab bir-biriga muqobil joylashgan 2peshtoq yoki bo'ylama
va ko'ndalang o'qlarda bir-biriga muqobil 4 peshtoqli
me'moriy kompozisiyani yaratishdir.Peshtoqlar mahobarli, munaqqash,
baland va keng ravoqli yozgi avvon tarzida ishlanib, hovii ko'rinishlarini
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etgan. ayvonlardan to'rdagisi yozgi
masjid qolganlari esa yozgi darsxonalar vazifasini
bajargan.O'rta Osiyoda Amir Temur va Temuriylar davriga kelib
madrasasozlikda yangi me'moriy qurilish uslubi, ya'ni madrasani xonaqoh
biIan birga yaxlit me’moriy turkum-—ansambl tarzida qurish uslubi
qo'llannadi. Shunday tartibda bor Samarqandda XV asr boshida
Muhammad Sulton madrasasi va xonaqohi quriladi. Madrasa va xonaqoh
binolari yaxlit hovli alrofida bosh peshtoqlari bilan bir-biriga muqobii
tarzda joylashtirilgan Madrasa va xonaqohni bunday me'moriy
majmua tarzida qurishdan maqsad madrasani sof ta'lim-tarbiva ishlari va
talabalarga mo'ljallash, xonaqohni esa mudarrislarga, ularning o'z ilmu-
toliblari bilan erkin uchrashuvlari va ilmiy--falsafiy suhbatlar
o'tkazishlariga imkon yaratish edi. Xuddi shu maqsadni ko'zlagan Ulug'bek

ham Registonda bu uslubni takomillashtirib, o'zi yaratgan me'moriy
turkumga madrasa va xonaqohdan tashqari alohida karvonsaroy, masjid va
hammom binolarini ham kiritadi Ma'iumotlarga ko’ra karvonsaroy hamda
hammom madrasa va xonaqohga vaqf tarzida berkitilgan. Bu binolardan
faqat madrasagina bizgacha saqlangan. Xonaqoh o’rniga XVII asrda
Sherdor, karvonsaroy o'rniga esa Tillakori masjid-madrasasi bino
etilgan. Madrasalarni qurishda mahalliy iqlim sharoidari e'tiborga olinib
yozgi va qishki darsxonalar ishlangan. Yozgi darsxonalar keng va baland
ravoqii ochiq ayvon tarzida, qishkilari esa yopiq zal ko’rinishida bo'lib.
Binoning bo’lib, u tashqi devor yonida ishlangan. Samarqanddagi
Ulug'bek. Xivadagi Muhammad Rahimxon madrasalari hujralarining ana
shumday omborchalari mavjud. Hujralar odatda 2 talabaga yoki oilasiz bir
mudarri'sga mo'ljalangan, Xullas, O'rta Osiyo madrasalari va madrasayi-
oliyalariga xos me’moriy-rejaviv xususiyatlarni umumlashgan ho'lda
quyidagicha betgilash mumkin:
1.Hovlilarning soni bo'yicha: bir hovlili, 2 va 4 ayvonli turli rejaviy
shakllarda; ikki hovlili frontal-simmetrik yoki asimmetrik hamda bo'yiga
cho'zinchoq rejaviy shakllarda (Xivadagi Xurjun, Abdurasulboy,
Buxorodagi Xurjin madrasalari); 2. Hujralarning hovliga nisbatan
joylashishi bo'yicha: hovliga qaratilgan va tashqariga qaratilgan hujralar;
- ikki madrasani yoki bir madrasa va xonaqohni bir joyda bosh tarzlari
bilan birbiriga muqobil uslubda qurish ("qo'sh" ansamblli);
- madrasani boshqa jamoat binolari bilan birga yaxlit maydon atrofida
me'moriy majmua tarzida qurish (Samarqand Registonidagi Ulug'bek
madrasayi-oliyasi, xonaqohi va karvonsaroyi, Muhammad Sulton
madrasasi va xonaqohi, Ulug'bek, Sherdor va Tillakori madrasalari.
Buxorodagi Ulug'bek va Abdulazizxon hamda Qo'sh madrasalar,
Hirotdagi Alisher Navoiy madrasayi-oliyasi va xonaqohi va boshqalar.
Yuqoridagilardan ko'rinadiki, madrasalar O'rta Osiyo xalqi tarixida nafaqat
umumiy va oliy ta'lim muassasalari vazifasini, balki shahar me'moriy
qiyofasi va muhitini shakllantirishda ham muhim ahamiyat kasb etib,
ayrim hollarda hatto shaharlar ko'rki va nufuzini ham belgilab bergan.
Yuqorida sanab o'tilgan ta'lim-tarbiya maskanlari adabiyotlarida koproq
dunyoviy ilmlar ta'limining muassasalari tarzida talqin etilgan. Biroq, O'rta
Osiyo xalqlari hayotida o'tmishda diniy-axloqiy va tasavvufchilik ilmlari
ham keng tarqaigan ediki,bular haqida faqat Respublikamizning istiqlol
yillaridagina yozila boshlandi. Ana shu xolislik nuqtai nazaridan biz O'rta
Osiyo xalqlari ijtimoiy madaniy hayotida muhim rol o'ynagan va o'tmishda
lasavvufchilik hamda adab ilmi maskanlari tarzida faoliyat

ko'rsatgan xonaqohlar va qorixonalar haqida ham ma'lumot berishni
ma'qul ko'rdik. Tasavvuf maskanlari Xonaqohlar Xonaqoh so'zi forscha
bo'lib, "xona-uy" ma'nosini anglatadi. Dastlab taqvodor
so’fiylar va darveshlar yashaydigan boshpanalar hovlili oddiy imoratlar
tarzida qurilmog'i, xonaqohda so’fiylarning yashashidan tashqari, maxsus
diniy marosim-zikru samo raqsiga qatnashishlari hamda
mutasavvufchilikdagi shogird-ustozlik shartlari ham belgilab beriladi.
Ustoz so'fiylar,ya'ni shayxlar vafot etgach, o'z xonaqohlari qoshiga dafn
etilgan. Natijada shogirdlar va keyinchalik tasavvufga ixlos qo'ygan xalq
ommasi tomonidan bunday mashhur ustoz shayxlarning xonaqohlari o'ziga
xos ziyoratgohlarga aylantirilgan. Bunday xonaqohlarda so'fiylarning
hujralaridan tashqari ziyoratchilar uchun ham maxsus xonalar tashkil
etiladi. Termizdagi Hakim at-Termiziy, Miyondagi Abu Sayid va boshqa
xonaqoh-ziyoratgohlar shular jumlasidandir.XII asr o'rtalarida so'fiylar
birodarligining rivojlanishi va tasavvuf tariqatida turli oqimlarnmg
vujudga kelishi bilan xonaqohlarning me'moriy ko'rinishi va vazifalari
ham o'zgara boradi. Bu davr xonaqohlari me'moriy jihatdan
ancha shakllangan, ichki hovli atrofiga birikkan bir necha hujralar,
so'fiylar jamoasining yig'ilish va zukr tushish zali (samo'xona), ustoz
so'fiy, ya'ni shayxning o'z muridlariga tasavvuf ilmidan dars berish,
yetimlarga Qur'onni o'qitish hamda shayx va muridlarning yashash
xonalari, darveshxonalar, chillaxona, ombor va oshxona,
matrab (samo' vaqtida na't va ilohiy qo’shiq kuylovchilar o'tiradigan
joydan tuzilgan. Tojikistonning janubida xarobalari bizgacha saqlangan
Xoja Mashad xonaqosining me’moriy tuzilishi bunga misoldir.
O’rta Osiyoda turli davrlarda qurilib bizgacha yetib kelgan xonaqohlar va
ular haqidagi yozma manbalar ushbu binolarning o’tmishda xalq ijtimoiy
hayotida tutgan o'rni va mavqeini, tarkibiy tuzilishini me'moriy tasnifi va
yechimlarining to XVIIasrgacha mufassal tarzda takomillashib kelganini
ko'rsatadi. Biroq, xonaqohlar arxitekturasi va ijtimoiv vazifalarining
rivojlanish cho'qqilari asosan Temuriylar (XIV-XV asrlar) va
Shayboniylar (XVI asr) davriga to’g'ri keladi. Temuriylar va keyinchalik
Shayboniylar ham tasavvuf so'fiylik) jamoasi faoliyatining
nazoratini butkul o'z qo'llariga oladilar va o'zlari ham tasavvuf ahliga
xayrixoh holda yangi xonaqohlar quradilar. Buning sababi shulki, tasavvuf
ta'limoti o'sha davrlarda va undan oldinroq ham xalq ommasi uchun Islom
Sharqi dunyosining ma'naviy-axloqiy mezonlariga, tasavvuf tariqatlarining
asoschilari esa xalq orasida katta obro' qozonib piru-ustozlarga aylangan
edi.

Hujviriyning "Kashful mahjub" asarida xalq orasida keng tarqalgan va
mashhur mutasavvufchilar atrofida shakllangan tariqatlar haqida
mukammal ma'lumotlar keltirilgan. Jumladan. Qodiriya tariqati (asoschisi
va piri Abduqodir G'i-loniy. 1 160 y.), Yassaviya tariqati (asoschisi va piri
Xoja Ahmad Yassaviy).Naqshbandiya tariqati (asoschisi Bahouddin
Naqshband, 1389 y.) hamda Xilvatiya, Rifoiya, Mavlaviya, Shozaliya,
Sa'diya, Dasukiya, Badaviya, Akbariva, Suxravardiya, Kubroviya,
Madyaniya, Chishtiya, Bayramiya va hokazo tariqatiar.Tasavvuf ahli
orasidan Abu Ali Ibn Sino, Forobiy singari dunyoga mashhur
olimlar; Jaloliddin Rum'iy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiv kabi
buyuk shoirlar; Zunnun Al-Misriy, Shoxin Al-Xilvatiy kabi kimyo ilmi
bilimdonlari; Imom G'azzoliy, Abdurahmon as-So'fiy, Ibrohim Haqqiy
singari falakiyoining buyuk namoyandalari va fan fanning boshqa
tarmoqlari bo'yicha qanchadan-qancha mutafakkir olimlar yetishib chiqadi.
Tasavvuf bu insonning ruhiyati va ma'naviy olamidagi jarayon bo'lib,
insonni ruhiy va axloqiy kamolotga yetkazuvchi ilmdir . Tasavvuf
musulmonchilik degan buyuk bir qadriyatni keng xalq ommasi orasiga
yoyishga, uning hamma uchun barobar bo’lishligiga el-ulus osoyishtaligi,
hamjihatlik, bir-biriga yordam qo'lini cho'zish birodarlik va futuvvatchilik
qadriyatlarini targ'ib qilishga harakat qiladi. Bu sa'y-harakatlarga
mutafakkir so'fiy shayxlar va mutasavvuf shoirlar bosh-qosh bo’ladilar.
Uiar endi o'zlarining so'fiylik instutlari -xonaqohlarini avvalgidek taqvodor
zohid darveshlarning makoni emas, balki o'z , davrining ma'naviy-ma'rifiy
markazlariga aylantira borib, aynan shu markazfarda
tasavvuf va adab ilmining amaliv va falsaffy asoslarini yaratadilar ularni
xalqqa targ'ib qiladilar. Aynan shuning uchun bam temuri'viar va
Shayboniylar davrida qirilgan xonaqohlar, X1-X1I asrfardagi shahar
chekkalari va qishloqlarda xilvat joylashgan oddiy xonaqohlardan farq
qilib oldingilaridan muhtashamroq,salobarliroq, alohida qurilgan me'moriy
binolar jamoar binolari, masalan. madrasa.«masjidlar bilan me'moriy
majmualar tashkii qilgan holda shaklanririladi. Bunday xonaqohlarning
tarkibi va ijtimoiy vazifalari ham o'zgara borib, ular davrinmg
tasavvufchiiik yonalishidagi yirik maJrifiy maktablariga aylanadi. Bu
davrdagi ba'zi xonaqohlar qoshida hammom. masjid, qabrision, molxona
va ba’zantegirmon ham joylashgan.Agar madrasaiarda dunyoviy, huquqjy
va duniy ilmlar o’rganilgan hukmdorlar, ulug ' shoirlar, nufuzli mehmonlar
va sayyohlar ham tashrif buyurib turadi.Shuning uchun ham bunday
xonaqohlar arxitekturasi bu davrda nafaqaf fantanavor me'moriy
ko’rinishda baiki maharning eng nufuzfi joylariga va qurih'sh

tartibotiga ega bodadi. Bunday xonaqohlarni boshqrish va ish yuritish
uchun ularni ta'sis etgan homiylar o’z davrining iqtidori: mudarrislarini
tayin efadi. Mudarrislar xonadonlarni boshqarishdan tashqari tasavvuf
ilmiga intilganlarga dars berish bilan ham mashg'ui bo'ladi.
Xonaqohlar faoliyalini moddiy ta'minlashga juda kalla vaqflar
belgilanadi.Jumladan,Buxorodagi Sayfiddin Boxarziy xonaqosi nafaqat
Zarafshon vohasida, balki butun Markaziy Osiyoda ham so’fuylikning eng
yirik madamy-ma’rifiy va bilim markazlaridan biri hisoblangan va bu
yerga XIV asr o’ralarida yuzlab kishilar, hatto chet ellardan ham taskrif
buyurib, tasavvuf ilmi va ma’rifatidan bahramand XV asr boshlarida
Samarqandda Mirzo Ulug‘bek bino etgan Registon ansamblidagi
Ulug'bek xonaqohi, shahardagi Abu Lays xonaqohi, Karmanadagi Qosim
Shayx, Buxorodagi Fayzobod, Hirotdagi Shohrux Mirzo, Husayn Boyqaro
va Alisher Navoiy,Romitondagi Mullo-Mir, Tcrrmzdagi Kokildor
xonaqohlari XV-XV11 asrlarda Markaziy Osiyoning ana shunday atoqli
madaniy-ma'rifiy mutasavvufchilik ilmiy markazlaridan hisoblangan.
Termizdagi Hakim at-Termiziy, Xurosondagi Suxravardiya, Buxorodagi
Xo'jagon,G'ijduvoniy, Sayfiddin Boxarziy va Naqshbandiy. Turkistondagi
Yassaviya, Xorazmdagi Kubroviya, Farg'onadagi Qodiriya, Karmanadagi
Qosim-Shayx va nihoyat Hirotdagi Xalosiya xonaqohlari ana shunday
tasavvuf ta'lim maskanlari hisoblangan. Tasavvuf ilmining aksariyat
akobirlari aynan xonaqohlarda yashab avom xalqqa tasavvuf ziyosini
taratganlar, so'fiylik ilmi va ta'lim tarbiyasi bilan shug'ullanganlar.
Xonaqohlarda istiqomat qiluvchilar soni ba'zan 100 kishi va undan ham
ko'p bo'lgan.Shunday qilib, O'rta Osiyoda xonaqohlar maktablar va
madrasalar bilan yonma-yon tarzda so'fiylik ilmining ma'naviy-ma'rifry
markazlari tizimini tashkil qilib, keng xalq ommasiga nafaqat
mutasavvufchilik ziyosini singdirish, balki xalq ma'naviy hayoti,
tafakkuri va e'tiqodini boyitishda tutgan munosib roli va o'rni bilan ham
ajralib turgan, Qorixonalar "Qorixona" so'zi bir necha ma'noda tushunilib,
uning keng tarqalgani Qur'on o'qiladigan xona, ya'ni qiroatxonadir.
Qorixona, shuningdek, ko'zi ojiz qorilar uchun boshpana va qorilar
tayyoriaydigan maktab ma'nolarini ham anglatgan. Qorixonalar
O'rta Osiyo shaharlari va qis'hloqlarida qarovsiz va boshpanasiz qolgan
ko'rlarga yordam berish, ularni ibodat va foydali ishlarga jalb qilish hamda
savob maqsadida dindorlar va xudojo'y mulkdorlar tomonidan qurilgan.
Qorixonalarnmg moddiy ta'minoti uchun ularning ta'sischilari o'z rnulklari
hisobidan maxsus vaqflar belgilashgan. "Qori" arabcha so'z bo'lib,
o'qimoq, ya'ni Quronni ifodali tarzda yoddan o'qimoq rna'nosini

anglatgan. Qorilar o'lgan kishilar ruhiga bag'ishlab oyatlar ham o'qishgan.
Qorixonalar O'rta Osiyo me'morchiligida asosan ikki xil: 1) ziyoratgohlaiy
masjidlar yoki xonaqohlar qoshidagi alohida birikkan xonalar ko'rinishida;
2)ushbu binolar qoshida alohida qurilgan imoratlar tarzida shakllangan,
Farg'onaning Rishton tumanida XVIII asrning ikkinchi yarmida xom
g'ishtdan qurilgan me'moriy yodgorlik Qorixona xonaqohi saqianib
qolgan. Bu yerda ilgari darveshlar Qur’on o’qib, zikr tushib turishgan.
Qorixona to'rt burchakli hovli tarzida bo'Iib (20x24 m), hovlining ikki
tomonidan qator hujralar qurilgan. Hovli to'rida tarhi kvadrat shaklli
tuxumsimon baland gumbazli katta xona bo'Iib, u jamoatxona va
tamaddixona vazifalarini bajargan. Qorixona hujralari ham kvadrat
shakiida (3x3 m) bo'Iib gumbazlar bilan yopilgan. Hujralar va
jamoatxona tosh o'choq bilan titilgan. Hovlining janubiy tcmonida shu
yerlik eshonning qabri 'lib, uning ustiga ravoqli sag'ana qurilgan. Qabrning
yonida ikki rcha chuqurlikda g'or bo'Iib, u chillaxona vazifasini o'tagan.
Qorixonalarni O'rta Osiyoda chang to'zonlar va qum bo'ronlari
kuzatiladigan miniaqalarda ko'proq uchratish mumkin. Bu asosan oro va
Xorazm viloyatlaridir, Xivadagi rnashhur Pahiavon Mahmud maqbarasi
qoshidagi brafgoh majmua hovlisida darvozadan chap tomonda ikki
qavatli kompozisiyali qorixona ioylashgan. U XX asr boshida
Huston shaharlarida keng tarqalgan jamoat binolariga xos g'ishtin ilubda
qurilgan. Qorixonaning me'moriy yechimi Pahlavon Mahmud maqbara
ziyoratgoh arxitekturasidan keskin farq qilsa-da, bar ikkaia binolar yagona
hovli orqali birikib masjid me'moriy turkumni qilgan. Qorixona
arxitekturasi tashki ko'rinish'idan turar joy mo'jaz bir madrasa binosini
eslatadi, chunki uning tarzida barat bo'ylab derazalar ishlangan.qorixonalar
Xorazmdagi bir qator masjidlar tarkibiga ham Masalan, XIX asr oxirida
qorixona hujralari Xiva tumanidan Otajon-to'ra masjidi binosi tarkibida
qurilgan.

Xulosa

O’rta Osiyo hududida Sharqiy Turkiston xalqlari islom dinigacha bizni
yurtimiz ilm fanga qiziqish ancha yuqori bulgan. O’rxun enasaoy bitiklarida
bu yerlik xalqlarni qadimdan savodxon bulganligidan dalolat beradi.
Zardushtiylik dini vaqtida xalqimiz ibodatxonalarda ilohiy bilimlar bilan
bir qatorda gramatika tabobat museqa yer shamollar va yulduzlar
harakatiga doir bilimlar ham o’qitilgan ularda bolalarga asosan o’g’il
bolalarga urgatilgan.
Boy zodagonlar amaldorlar xonadonida bolalarni uqitish uchun sharoitlar
bulgan oddiy xalq esa qarovsuz ular savodi chiqmagan. Asosan O’rta Osiyo
xaqlari savdo sohasida Sug’d yerlarida aholisi savdoni yaxshi urgangan
savodi yaxshi chiqqan keyinchalik aholini Quron talimini Urganishda
Domlalar tomonidan ilm dargohlarida urgatilgan.
Quron ilmni urganganlar arab tilini yaxshi uzlashtirgan xat savodi chiqqan
hisoblanib ularga tavsiya nomalar berilgan
Aholi urtasida xattotlik falakiyot fiqh ilmini urganganlar yaxshi ishlarda
ishlab hayot kechirganlar. Bizni ajdodlarimiz falsafa astronomiya
geografiya fanlarida yetuk ilm sohiblari hisoblangan, Hukmdorlar orasida
ilm ahli uchun madrassalar qurdirganlar, xalqini savodli qilish uchun .
Orta Osiyoda madrassalardan tashqari Madrassaiy oliyalar ham
tashkil etilgan uqiyotgan talabalar keying oliy uquv yurtiga uqish
uchun tavsiyanomalar orqali uqiganlar bilimlarini oshirganlar
Foydalanilgan Adabiyotlar

1. Bendrikov K.Ye. Ocherki po istorii Narodnogo obrazovaniya Sredney
Azii.
2. Rempel L.I. Dalekoye i blizkoye. Buxarskiye zapisi. T., 1982.
3. Mankovskaya Yu.L. Tipologicheskiye osnov ы zodchestva Sredney Azii
(IX -nachalo XX veka). T., 1980.
4. Nozilov D.A., Uralov A.S. O’rta Osiyo me’morchiligi tarixidan lavxalar.
T., 2004.
5. Uralov A.S., Xojixonov M. Temuriylar ma’naviyati va madaniyat.
Samarqand 1999.
6. Valixujayev B. Samarqand oliy ta’lim-madrasayi oliya-universitet
tarixidan lavxalar.Samarkand, 2001.
7. Nozilov D.A. Zodchestvo gorn ы x rayonov Sredney Azii. T., 1999.
8. Uralov A., Yusupov R. O’rta Osiyoning ta’lim-tarbiya va ilm-fan
maskanlari. Sam.2005

O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar Reja: I. Kirish II. Asosiy qism 1. O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar. 2. O’rta Osiyodagi Madrassalar va Xonaqohlar 3. O’rta Osiyodagi Madrassaiy Oliyalar va Qorixonalar III. Xulosa IV. Foydalanilgan Adabiyotlar Kirish

Eramizdan oldingi IV-II asrlardagi oromiy va mixxat yozuviari, eramiz boshlaridagi Kushon yozuviari, Turkiston hududidan topilgan VI- VII asriarga doir O'rxin-Enasoy alifbosidagi qator bitiklar ham bu erlik xalqlarning qadimdan savodxon bo'lganIigidan dalolat beradi.Tarixchi olim I.To'xliyevning yozishicha, Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyo xalqlarida islom dinigacha (VII-VIII asrlarga qadar) keng tarqalgan budda ibodatxonalarida ilohiy bilimlar bilan birga matematika, tabobat, grammatika,musiqa,yer, shamollar va yulduzlar harakatiga doir bilimlar ham o'qitilgan Shunisi qiziqki, biddaviylik keng tarqalgan davrlarda Sharqiy Turkistonda katta yoshdagi erkaklarning uchdan bir qismi savodxon bo'lgan Islomga qadar Samarqandda bolalarni besh yoshligidan o'qishga berish odati bo'lgan. O'rta Osiyoda islomga o’tilgandan keyingi ta'lim muasasalarining tarkibi asosan maktablar, madrasalarvamadrasayi- oliyalardan tashkil topgan. asosan o'qish va yozishni, husnixatni o'rganganlar. O’qish va yozishni bilgan yoshlar Qur'onni,nomozni va turkiy tildagi be'riy asarlarni yod olganlar. Maktablarda ta'Iimning asosiy shakli bo'lib, bolalar odatda 5-7 yoshdan o'qiy bosh lagan. Bolalarning necha yoshgacha maktabda o'qish zarurligi ularning iqtidoriga qarab belgilangan. Aksariyat maktablar mahallalarning jamoat markazlari guruhlarda joylashib, guzar masjidlari, madrasalar va boshqa vazifadagi jamoat binolari tarkibiga kirgan. Ayrim hoillarda maktablar uchun alohida joylashgan binolar qurilgan.Islomiy an'analarga ko'ra, qiz va o'g'il bolalar ajratib o'qitilgan: qizlar odatda muallimaning uyida, o'g'il bolalar esa maktabda o'qishgan. Boy xonadoniarning farzandlari; odatda o'z uylarida o'qituvchi yollanib o'qitilgan.mahallalardan birining masjidi qoshida qurilgan maktab 2 qavatli bo’lib, uning birinchi qavatida qishda, ikkinchi qavatidagi boloxonada esa yoz faslida dars o'tilgan.Alohida binoda qurilgan maktablar odatda yog'och sinchli, ustunlito'sinli qurilmalar yordamida yoki pishiq g'ishtdan peshtoqli-gumbazli shakllarda ishlangan.

Buxorodagi Chashma-Ayub mahallasida ana shunday alohida binoga ega gumbazli katta maktab bo'lib, u tarhda 29x30 metr, o'rtada joylashgan katta gumbazli zali esa 10,5x10,5 metrga teng bo'lgan. Maktab tarkibida o'qituvchilar xonasi yoki jamoatxona vazifasini bajargan katta zaldan tashqari dahliz, bir necha darsxonalar, ayvonlar va ravoq tomli hujralar bo'lgan. Binoning rejaviy yechimi asimmetrik kompozisiyada ishlangan. Biroq, o'rta asrlarda alohida bino tarzida qurilgan maktablar soni deyarli ko'p bo'lmagan.Maktablarning asosiy qismi boshqa jamoat (guzar, mahkama, madrasa) yoki ibodat (masjid, xonaqoh) binolari bilan birgalikda qurilgan. Arxitektura doktori Osiyoning noqulay issiq va quruq iqlim sharoitini e'tiborga olib xonalarni baland qilish, deraza yuzalarini kamaytirish va bino tarkibiga yozgi ochiq ayvonlar kiritishga harakat qilganlar.XVI-XVII asrlarda Balx shahri Shayboniylarning yirik siyosiy markaziga aylanib, shaharda 200 ming aholi istiqomat qilgan va ularga 900 ta maktab to'g'ri kelgan. Tarixchi olim K.Kattayevning "Samarqand madrasalari va ilmu-fan rivoji" kitobida ko'rsatilishicha, 1864-1868 yillarda Samarqand shahri mahallalarida madrasalar qatorida bir nechta maktablar ham qurilgan. Abulxayrboy, So'fi Roziq, Shohskashon, Toshkandiy, Qozi Abdurasul kabi mahalla maktablari shular jumlasiga kirgan.1876 yilgacha Turkistonda 300 ga yaqin madrasa, 7 mingga maktablar faoliyat ko'rsatgan, deb yozadi tarixchi olim Sh.G’afforov. Uning ta'kidlashicha bu davrlarda ayrim manbaiarnmg qayd qilganidek Turkiston aholisining 2 foizigina savodli, qolganlari savodsiz bo'lgan degan fikrlar butkul noo'rindir. Sh.G'afforov tarix fanlari doktori P.G.Kimning tadqiqotlariga asoslanib 1897 yildagi Turkiston aholisi, bu o'Ikadagi maklablar va ulardagi o'quvchilar soni, ularning aholi umumiy soniga nisbati va aholining savodxonligini o'sha davr Rossiya va Belorussiya ahjlisining ana shunday ko'rsatkichlariga asoslanib, bu mamlakatlar aholisining savodxonligi haqida aniq tasavvur beradigan quyidagi jadvalni tuzgan: Albatta, bu ma'lumotlarni ham so'nggi dalillar deb qaramaslik deb yozadi Sh.G'afforov. Sharq olimlari va mutafakkiriari nafaqat ilmu-fanni o'rganish va rivojlantirish,balki ta'lim-tarbiva tizimi va usliblarinu takomllashtirish bobida ham ish asarida ham bolalar tarbitasiga oid turli usullar to'g'risida maxstis boblar mavjud. Ibn Sinoning flkricha, bolaga o'z vaqtida xat- savod, eng kerakli hunarlarni o'rgatish va uni san'at asoslari bilan tanishtira borisli zarurdir.X asr oxiri - XX asr boshlarida ayrim ziyoli kishilar xususiy – maktablar ochib,ularda daromadli oilalarning farzandlarini

o'zlari joshlaydilar. Bunday ziyolilar"maktabdor" deb atalib, ular bolalarga o'qish va husnixatni o'rgatishdan tashqari og'zaki hisobni ham o'rgatganlar. Maktabdorning savodli xotinlari esa "otinoyi" deb atalib, ular o'z uylarida davlatmand kishilarning qizlarini o'qitgan. Bu davrga kelib qizlar ham o'g'il bolalar kabi boshlang'ich maktablarda o'qiy boshlagan. Biroq, ular uchun alohida «qizlar maktabi» - belgilangan. Bunday maktabdagi o'quvchilar soni 10-20 tagacha bo'lgan. Ularga bir muallim dars bergan, katta yoshdagi bolalardan biri guruh boshlig'i, xalfa esa o'qituvchining yordamchisi vazifasini bajargan. Maktabning dasturida Qur'oni karim oyatlari, hadislarni yodlash, shariat asoslarini o'rgatish, arab yozuvi bilan tanishish, abjad usulidagi hisobdan xabardor bo'lish (shuning uchun boshlang'ich bosqich talabalari abjadxon deb ham tilga olinadi), odob-axloq mavzusidagi pandnoma, she'riy asarlarni o'qish va yodlash nazarda tutilgan.Tarixchi A.Abdurasulovning yozishicha, XX asr boshida (1909 y .) Xiva shahrida jami 1500 ta maktab bo'lib, ularda 45 ming bola tahsil olgan. Xivada qizlar o'g'il bolalar bilan qo'shib o'qitilgan Bu davrda Farg'ona viloyatida ham anchagina o'quv maskanlari bo'lib, bularning soni 2316 ta maktabni tashkil qilgan. Ulardan 1749 tasi o'g'il bolalarga, 567 tasi esa qiz bolalarga mo'ljallangan. Ularda 24690 ta o'g'il bola va 6559 ta qiz bolalar ta'lim olgan. Bu davrdagi ta'lim tizimi O'rta Osiyoda asosan uchta yo'nalishda olib borilgan. Birinchisi, eski maktab va madrasalar, ikkinchisi, rus-tuzem maktablari, uchinchisi,yangi usul-jadid maktablari.O'zbekistonda Chor Rossiyasi hukmronligiga qadar tashkil etilgan va o'rta asrlar ta'lim an'analariga asoslangan maktablar "eski maktablar" deb atalgan bo'lsa, rus-tuzem maktabi (ruscha tuzemes-mahalliy odam degani) Turkistonda mahalliy aholi bolalari uchun ochilgan boshlang'ich ta'lim rus maktablari bo'lgan. Bu maktablarni Chor Rossiyasi hukumati mahalliy hukmdorlar bilan yaxshi aloqa bog’lash va savdo-sotiq ishlarini avj oldirish maqsadida tashkil etgan edi.Rasmiy jihatdan rus-tuzem maktablarining asosiy vazifasi mahalliy xalq bolalariga rus tilini o'rgatib, mustamlaka o'lkalar uchun tarjimon (tilmoch)lar tayyorlash bo'lgan. 1917 yilda Turkistonda 170 yilda rus-tuzem maktablari faoliyat ko'rsatib, shulardan 85 tasi hozirgi O'zbekiston hududida bo'lgan.Rus-tuzem maktablarida ta'lim muddati asosan 4 yil (1-4 sinflar) bo'lgan.1905 yildan boshlab ularning ayrimlarida ikkinchi bosqich ta'limi, ya'ni 5-6sinflar ham tashkil etilgan. Rus-tuzem maktablarida "musulmon" cha va ruscha sinflar tashkil etilgan. Ruscha

sinflarga odatda rus muallimi, musuimon sinflari o'quvchilariga esa mahalliy, ya'ni musuimon muallimi dars bergan. Ayriin rustuzem maktablarida kattalarga ham rus tilini o'rganish maqsadida kechki kurslar ochilgan. Jadid maktablari esa eski musulmon maktablaridagi ta'lim uslubining ayrim tornonlarini isloh qilishga, musulmonlarga yangicha, yevropa uslubida ta'lim berishga qaratilgan maktablardir. Bu harakat Turkistonda XX asrning boshlarida boshlangan mahalliy xalqning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida yuz bergan o'zgarishlar, mahalliy ziyolilar orasida ma'rifat va yangilikka intilish hissiyotlarining kuchayayotganini o'zida aks ettirgan edi.Jadid maktablarida diniy darslar bilan bir qatorda dunyoviy ilmlar ham o'qitilgan. Eski maktablardagi yakka o'qitish usulidan sinfda dars berish usuliga o'tiladi, sinflarda geografik xaritafar, globuslar va boshqa ko’rgazmali qo'ilanmalar paydo bo'ladi; maktabning gigiyenik sharoitlari yaxshilanadi,sinflarda partalar, doska, darslar orasida tanaffus berish kabi yangiliklar joriy qilinadi. Ta'lim muddati 4 yil bo'lib, 1914- 1915 yillardan boshlab ayrim jaded maktablarida 2 bosqichli (boshlang'ich va yuqori sinflardan tuzilgan) ta'lim tizimi joriy etiladi. Bunday namunaviy jadid maktablarida arifmetika va geografiyadan tashqari geometriya (handasa) va fizika (hikmat) dan ham darslar berilgan. Bu ta'lim tarmoqlarining har biri o’z davrining o'ziga xos ijtimoiy, siyosiyg'oyaviy jarayonlari bilan uyg'unlashgan holda faoliyat ko'rsatgan. Shunday qilib, maktablar yoshlarga bilim berish bilan birga. ularga yozish va o'qishni o'rgangan, savodli qilgan. Imom, so'fi, muallim va xalfalar maktabda odob-axloq namunalarini, jumladan umumbashariy axloq qonun-qoidalarini yoshlarga o'rgatgan, ularning hayotiga singdirgan. Maktab yoshlarni o'qimishli,madaniyatli qilib tarbiyalagan, ularning ma'naviy qiyofasini shakllantirgan. Xulosa qilib aytganda maktablar O'rta Osiyo xalqining madaniy hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Madrasalar Madrasa so'zi arabchada "o'rganmoq" ma'nosini anglatib, u O'rta Osiyoda umumiy va oliy ta'lim muassasasi sifatida VIII asr oxiri, xususan, Somoniylar davrida shakllangan. Madrasalar bu davrning yirik shaharlari Buxoro va Samarqandda VIII asrning oxiri va IX asrning boshlarida qurila boshlangan. Unga qadar ta'lim ishlari, yuqorida qayd qilinganidek, maktablar va masjidlarning kutubxonalarida hamda maxsus bilim uylarida olib borilgan.Dastlabki madrasalar aksari hollarda masjidlar qoshida shakllangan:

O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar

12.08.2023

0

80.9658203125 KB

Похожие