O’rta asrlarda Pereney yarim oroli
![O’rta asrlarda Pereney yarim oroli
Reja:
KIRISH 3-bet
I BOB O’rta asrlarda Pereney yarim orolida dehqonlarning qaramlik
ko’rinishlari 6-bet
1.1. XI-XV asrlarada Pireney yarim oroli davlatlari . 6-bet
1.2. Mustamlakachilik va ijtimoiy taraqqiyot 14-bet
II BOB O’rta asrlarda Pereney yarim orolida feodal majburiyatlar 22-bet
2.1. Pireney davlatlarining ichki tarixi 22-bet
2.1. Portugaliya 29-bet
III BOB “ O’rta asrlarda Pereney yarim orolida dehqonlarning qaramlik
ko’rinishlari va feodal majburiyatlar” mavzusini o’qitishda pedagogik
texnologiyalardan foydalanish 31-bet
3.1. Blits so’rov usulida mavzuni o’qitish 31-bet
GLOSSARIY 32-bet
XULOSA 33-bet
FOYDALANILGAN 34-bet
ADABIYOTLAR
RO’XATI](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_1.png)
![KIRISH
Navarra va Portugaliya. Yarim oroldagi to’rtta xristian davlatlaridan Navarra
va Portugaliya alohida-alohida rivojlandilar. Navarrada fransuzlar ta’siri juda
kuchli edi. Atrofni tog’lar o’rab olgan bu kichik mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishi sekinlik bilan bordi. Shu sababli XIII – XV asrlar davomida Navarra,
umuman, katta rol yo’q.
Atlantika okeani sohili bo’ylab uzun tor poloea bo’lib joylashgan
Portugaliya jadalroq rivojlandi. XV asrga kelganda Portugaliya katta dengiz flotiga
ega bo’lgan savdo-sotiq qiladigan mamlakatga aylandi. Yarim oroldagi mavrlar
bilan olib borilgan kurash uni Shimoliy Afrikadagi arablar bilan urushlar qilishga
tortdi. Portugaliyaliklarning Shimoliy Afrikadagi mulki bo’lmish Seuta
portugaliyaliklarning XV asrdagi geografik kashfiyotlarida katta rol o’ynadi. O’rta
dengiz sohilidagi mamlakatlar Angliya, Niderlandiya va boshqa mamlakatlar bilan
zo’r berib olib borilgan tashqi savdo-sotiq aloqalari Portugaliyani Pireneya yarim
orolidagi boshqa davlatlardan ajratib qo’ydi. Rekonkista Portugaliyani qo’shni
Kastiliya bilan bog’lashi lozimdek ko’rinsada, lekin Portugaliya o’zining
mustaqilligini saqlab qoldi.
Aragon federatsiyasi. Aragon Pireneya yarim orolida kichik bir hududni
egallagan edi. Ammo O’rta dengizda uning ko’pdan – ko’p mulklari: Sitsiliya,
Sardiniya, Neapol qirolligi, Balear orollari bor edi. Kastiliyaga qaraganda Aragon
katta dengiz davlati edi. Lekin bu yerda qirol hokimyati zaif edi. Shaharlarning zaif
o’sganligidan dvoryanlar butun hokimyatni o’z qo’llarida saqlab qolgandilar.
Aragon dehqonlari eng og’ir krepostnoy qaramlikda yashaganlar. Aragon
feodallari o’z krepostnoylariga xatto o’lim jazosi berish huquqiga ham ega edi.
Ko’proq feodallardan iborat bo’lgan Aragon korteslari qirolni to’la nazorat qilardi,
korteslar dam olgan paytlarda qirolning ishlarini kuzatib boorish
uchun ,,deputatsiya” nomli alohida komissiya belgilab qo’yilardi. Aragon
dvoryanlarini maxsus saylab qo’yiladigan sudya, Buyuk xustisiya sud qilardi. Uni](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_2.png)
![o’rnidan bekor qilishga qirolning haqqi yo’q edi. Dvoryanlar qirolga qarshi urush
e’lon qilib, u bilan urush olib borar va chet el fuqaroligiga o’tib keta olardilar.
Aragon zodogonlarining erkinligini ,,Uniya imtiyozlari” (1287 y) degan alohida
qonunda yozib qo’yilgan edi.
Kastiliya qirolligi. Kastiliya va Aragon Pireneya yarim orolining ikkita
asosiy davlati bo’lib, ular yagona qirollikka birlashdilar. Bu birlashgan
davlatlarning o’rta asrlar davridagi tarixi o’zining bir qancha xususiyatlariga ega
edilar. Yarim orolning deyarli beshdan uch qismi uning xissasiga to’g’ri kelardi.
Rekonkistada ham Kastiliya eng aktiv qatnashgan edi. Kastiliya tili keyinchalik
ispan milliy adabiy tiliga asos bo’ldi. O’rta asrlar davridagi Kastiliyaning ijtimoiy
tuzumi o’ziga xos ko’pgina xususiyatlarga ega edi. Dvoryanlar ham Kastiliyada
katta ta’sirga ega edi. Rekonkista dvoryanlarning ertaroq toifa bo’lib tarkib
topishida va bevosita qirol bilan aloqa o’rnatishga yordam berdi. Kastiliyada
katolik cherkovi ham juda katta ta’sirga ega bo’lib, rekonkista natijasida katolik
cherkovi ko’p yer - mulk oldi. Kastiliyada rekonkistaning butun og’irligini o’z
zimmasiga olgan o’nlab erkin shahar-kommunalar bor edi. Hunarmandlar va
mayda savdogarlardan iborat bo’lgan shaharliklar butun asrlar davomida
muntazam xarbiy xizmat o’tadilar. Kastiliya shaharlari shaharlarning alohida
harbiy ittifoqlariga – ermandilarga birlashdilar. Kastiliya dehqonlari ham
rekonkistada juda aktiv qatnashganliklari uchun krepostnoy qaramlikdan ertaroq
xalos bo’ldilar. Kastiliya feodallari dehqonlar bilan hisoblashishga va ularga jiddiy
yon berishga majbur bo’ldilar. Kastiliyada shahar va qishloq jamoalarining siyosiy
ahamiyati Kastiliyada umumtoifa vakilligi, ya’ni korteslarning ertaroq vujudga
kelishida ochiq oydin namoyon bo’ldi. Korteslar o’z faoliyatini 1188-yildayoq
boshlagan edi, shu bilan birga uchinchi toifa vakillari sostaviga shaharliklar bilan
birga dehqonlarning ba’zi bir vakilllari kirgan edi. Kastiliyada qirol hokimyati
shaharlarga tayanib turib, XIII asrdayoq o’z obro’-e’tiborini kuchaytirishga harakat
qildi va yirik feodallar bilan qattiq kurash olib bordi. XIII asrning ikkinchi yarmida
qirol Alfons X (1252-1284) qonunlar to’plami (,,Yetti qism”)ni chiqardi. Bu](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_3.png)
![qonunlar to’plami Rim huquqi g’oyalari bilan sug’orilgan bo’lib, o’rta asr
Yevropasidagi qonunlarining birinchi umumlashtiruvchi to’plami edi. XV asr
o’rtalariga kelganda Kastiliyadagi qirol hokimyati erishgan yutuqlar, umuman
olganda hali u qadar katta emas edi. Korteslarning qo’llab-quvvatlashiga qaramay,
qirollar qudratli grandlarning kuch-qudratiga shikast yetkaza olmadilar. XIV va
XV asrlarda korteslarning o’zi onda-sonda yig’iladigan bo’lib qoldi. XV asrning
ikkinchi yarmida qirol Genrix IV davrida Kastiliyada qirol hokimyati nochor
ahvolga kelib qoldi. Zodogonlar qirolning singlisi Izabellani taxt vorisligiga
qo’ymoqchi bo’ldilar. Kelajakda uni o’zlariga rom etib, undan itoatli qirolicha
sifatida foydalanmoqchi bo’ldilar. Keyingi o’rta asrlarda tovar – pul
munosabatlarining rivojlanishi quruqlikdagi Kastiliya va O’rta dengizdagi
Aragonning birlashishini zaruriy vazifa qilib qo’ydi. Kastiliyada va
Aragonda keskinlashgan sinfiy kurash , shuningdek, rekonkistaning tamom
bo’lmaganligi har ikkala mamlakat feodallarini ikki qirollikni yagona Ispaniya
davlatiga birlashtirish to’g’risida bir bitimga kelishga majbur etdi. Ikkala qo’shni
davlat o’rtasidagi ittifoq nikoh yo’li bilan amalga oshirildi. Malika Izabella 1469-
yili shahzoda Ferdinand Aragonekiyga turmushga chiqdi. 1474-yili Ferdinand
Aragon taxtiga o’tirdi. Birlashgan ikkala mamlakatning har biri oldingi qonunlari,
urf-odatlari va alohida-alohida korteslarini saqlab qoldi. Shunday qilib,
mamlakatni boshqarish ikki xil tusda qolaverdi. Lekin yagona Ispaniyani vujudga
keltirish uchun poydevor yaratildi. Kastiliya ham, Aragon ham qirol hokimyati
mustahkamlana boshladi. Birlashish Ferdinand bilan Izabellaning ichki va tashqi
siyosatlarida ijobiy aks etdi.
I BOB O’rta asrlarda Pereney yarim orolida dehqonlarning qaramlik
ko’rinishlari
1.1. XI-XV asrlarada Pireney yarim oroli davlatlari
1137 yilda Kataloniya Aragon qiroli bilan birlashdi. Shunday qilib, yarim
orolning janubi-sharqida va shimoli-g'arbiy qismida yirik xristian davlatlari tashkil](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_4.png)
![topdi. XI asr oxirida Pireneyning g'arbiy qismida. Leon qirolligi tarkibiga kirgan
Portugaliya grafligi tashkil topdi va 1139 yildan mustaqil qirollikka aylandi.
Rasmiy ravishda Portugaliya qiroli o'zini papaning vassali deb tan oldi, ammo
mamlakatda u to'liq suverenitetga ega edi.
Kastiliyaliklar 1085 yilda Tagus daryosida arablar ustidan katta g'alaba qozonib,
qadimgi poytaxt Toledoni qo'lga kiritdilar. Musulmon hukmdorlari yordam so'rab
Shimoliy Afrika Almoravid berberlariga murojaat qilishdi. Xristianlarning yurishi
hamma joyda to'xtatildi. XII asr o'rtalarida. Mavritaniyadan kelgan Almoravidlar
o'rniga yangi bosqinchilar - Almohadlar keldi, ular tarqoq Arab Amirliklarini
birlashtirishga va nasroniylarning hujumini to'xtatishga harakat qildilar. Ammo
ular yaratgan davlat tez orada quladi.
XIII asr boshlarida. reconquista yangi kuch bilan ochildi. 1212 yilda
Kastiliya, Aragon, Portugaliya va Navarraning birlashgan kuchlari Las-Navas-de-
Tolosada mavrlarni hal qiluvchi mag'lubiyatga uchratdilar. Arablarni itarishda
davom etgan kastiliyaliklar 1236 yilda Kordovani, 1248 yilda Seviliyani,
aragonliklar esa Balear orollari va Valensiyani egallab olishdi. 1262 yilda
kastiliyaliklar Kadisni qaytarib olib, Atlantika qirg'oqlariga kirishdi. Endi mavrlar
faqat mamlakat janubidagi Granada amirligini egallab turishgan.
Rekonkistaning natijalari uzoq vaqt davomida Pireney davlatlarining
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishini belgilab berdi. Asosiy imtiyozlarni zabt
etilgan hududda yirik xo'jaliklar yaratgan feodal zodagonlar oldi. Rekonkista
davrida katta ta'sirga ega bo'lgan katolik cherkovi ko'p erlarni qo'lga kiritdi. O'sha
paytda paydo bo'lgan ruhiy va ritsarlik buyruqlari - Sant'Yago, Alkantara,
Kalatrava - eng boy yer egalariga aylandi. Musulmonlarga qarshi salib
yurishlarining asosiy o'zagini tashkil etgan ko'p sonli ritsarlik ularning mavqeini
mustahkamladi. Ispan xalqining chet el bosqinchilari-arablarga qarshi
qahramonona kurashi kastiliyalik zodagon, mavrlarga qarshi zafarli yurishlar
tashkilotchisi Side haqidagi dostonda kuylangan. Rekonkistada hal qiluvchi rolni
keng xalq ommasi - dehqonlar va shaharliklar o'ynadi. Kastiliya va Portugaliya
dehqonlari mavrlardan erni bosqichma-bosqich yutib, shaxsiy erkinlik va](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_5.png)
![jamoaning o'zini o'zi boshqarishiga erishdilar. Shaharlar katta kommunal
erkinliklarni qo'lga kiritdilar.
Rekonkista davrida yaratilgan iberiya davlatlarining har birining tarixi o'ziga xos
xususiyatlar bilan ajralib turardi.
Kastiliya. Bu yarimorol hududining 3/^ qismini egallagan eng yirik davlat edi.
Kastiliya ("qal'alar mamlakati") mavrlar bilan urushlarda etakchi rol o'ynagan.Fath
qilingan erlarda cherkov va dunyoviy zodagonlarning siyosiy ta’sirini ta’minlagan
yirik cherkov mulklari, ma’naviy-ritsarlar ordenlari va dunyoviy feodallar
shakllandi. Shu bilan birga, Kastiliyada ko'plab ritsarlar - hidalgolar bor edi, ular
o'zlarining maxsus jangariligi bilan ajralib turardi. Mamlakatning shimoliy
rayonlarida (Eski Kastiliya) dehqonlar yer va shaxsiy qaramlikda edi. Serf
dehqonlar butunlay feodallarga tegishli edi: yer bilan va yersiz oldi-sotdi, o‘tish
huquqidan mahrum bo‘ldilar, erkin turmushga chiqa olmadilar. Ular erni
xo'jayinidan saqlab qolmagan bo'lsalar ham, tartibsiz korvee qildilar va soliq
solig'iga tortildilar. Qaramog'idagi dehqonlar asosan yer majburiyatlarini bajargan
va o'tkazish huquqidan foydalangan. Dehqon uchastkadan voz kechib, barcha
ko'char mulkni saqlab, boshqa joyga ko'chib o'tishi mumkin edi. Qaramog'ida
bo'lgan dehqonlar soliq va boshqa davlat soliqlariga tortilgan.
XIII-XIV asrlarda tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi va dehqonlar
qarshiligining kuchayishi natijasida. Kastiliyada krepostnoylik deyarli hamma
joyda bekor qilindi. Biroq Kastiliya dehqonlari (solariegos) feodallarga er
qaramligida qolib, ortib borayotgan yer majburiyatlarini o'z zimmalariga olganlar.
Xo'jayinlarning dehqonlar ustidan sud hokimiyati saqlanib qoldi. Feodal, manbaga
ko'ra, "dehqonlarni qamoqqa tashlab, ularni suv va oziq-ovqatsiz asirlar kabi
ushlab turishi" mumkin edi.
Yangi Kastiliyada krepostnoylik yo'q edi. Ko'p joylarda erkin jamoalar -
begetriyalar mavjud bo'lib, ular o'z lordlarini saylash va ularni o'zgartirish
huquqiga ega edilar. Biroq, katta yoshdagi qaramlik hech qanday ramziy ma'noga
ega emas edi. Dehqonlar zimmasiga turli davlat majburiyatlaridan tashqari
qariyalar foydasiga pul va tabiiy rekvizitsiyalar ham yuklangan. Lordlar bu](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_6.png)
![talablarni ko'paytirdilar va o'zlarining "homiyliklarini" dehqonlar ustidan
merosxo'rlikka aylantirishga harakat qildilar. Begetrias ularga yangi noqonuniy
rekvizitsiyalarga duchor bo'lishni taqiqlovchi qirollik nizomlarini izladi.
Dehqonchilik uchun yaroqsiz bo'lgan Estramadura va Andalusiyaning ulkan
hududlari ulug'vorlik va ruhiy ritsarlik buyruqlari tomonidan egallab olingan va
ularga qirollik nizomlari bilan tayinlangan. Bu erda, 1273-yilda, podshohdan katta
imtiyozlar - qo'ylarni har qanday hudud, shu jumladan dehqon dalalari bo'ylab
haydash huquqiga ega bo'lgan "Mesta" zodagon qo'y chorvadorlari uyushmasi
tashkil etildi. Bu joyning o'z ma'muriyati, sudi va moliyasi bor edi.
Kastiliyada shaharlar katta ta'sirga ega edi. Qayta bosib olish davrida mamlakat
shahar tipidagi aholi punktlariga aylangan ko'plab qal'alar bilan qoplangan. Bu
yerda aholi dehqonchilik bilan birga savdo va hunarmandchilik bilan ham
shug ullangan.ʻ
Shahar aholisining muhim qatlamini qirolning huquqiy himoyasidan bahramand
bo'lgan mudeharlar (mavrlar) tashkil etgan. Ular mohir hunarmand va savdogarlar
edi. Kastiliya shaharlarining shahar huquqi (fuero) va hunarmandchilik statutlari
XIII-XIV asrlarda sezilarli rivojlanishdan dalolat beradi. hunarmandchilikning turli
tarmoqlari — ipak, qog oz va jun gazlamalar, charm buyumlar, temirchilik va
ʻ
zargarlik buyumlari, qurol-yarog ishlab chiqarish. XII asrda. hunarmandchilik
ʻ
do‘konlari paydo bo‘ldi. Yirik hunarmandchilik va savdo markazlari Sevilya,
Santyago, Toledo, Segoviya, Medina-del-Kampo shaharlari edi.
Jonli ichki savdodan tashqari, Kastiliya shaharlari ko'plab tashqi bozorlar
bilan bog'langan. Etakchi o'rinni Sevilya egalladi, u erda yiliga ikki marta
yarmarkalar o'tkazilib, ularda nafaqat ispan, balki xorijiy savdogarlar ham
qatnashdilar.
Kastiliya shaharlari o'z-o'zini boshqarish va shahar qonunchiligida
mustahkamlangan turli imtiyozlarga erishdilar. Shaharlarda piyoda va otliq
qo shinlardan iborat o z militsiyasi bo lgan. Shahar aholisining yuqori qatlamini
ʻ ʻ ʻ
shaharlik kaballerolar - ritsarlar tashkil etdi. Mavrlarga qarshi, keyin esa o'z
feodallariga qarshi birgalikda harakatlar uchun shaharlar harbiy ittifoqlarga -](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_7.png)
![ermandlarga kirdilar. Qirol hokimiyati zodagonlarga qarshi kurashda tez-tez
yordam so'rab ermandadlarga murojaat qilgan.
Aragon. Qayta bosib olish davrida Aragon va Kataloniyada yerga egalik feodal
zodagonlari - dunyoviy va ma'naviy qo'lida to'plangan. Eng yuqori lavozimni katta
merosxo'rlikka ega bo'lgan va qiroldan olgan rikos ombres (boy odamlar)
egallagan. Qirol hokimiyati to'liq bu zodagon oilalarga bog'liq bo'lib, ular qirolga
qarshilik ko'rsatish huquqiga ega bo'lib, ular orasidan "Buyuk qozi"ni saylaydilar,
ular podshohdan zodagonlarning imtiyozlarini hurmat qilishga qasamyod qiladilar.
Quyida ricos ombrelarning vassallari bo'lgan caballeros keldi. Uchinchi pog'onani
infazonlar - mayda vassallar egallagan.
Aragondagi dehqonlar shaxsiy va erga qaramlikda edi. XIII asrda. qator
davlat aktlari, dehqonlar barcha huquqlardan mahrum qilindi va feodallarga to'liq
qaram qilib qo'yildi. Xuddi shu holatda 1137 yilda Aragonga qo'shilgan
Kataloniyadagi dehqonlar XII asrda. katalon dehqonlarining mutlaq ko'pchiligi
o'zlarining shaxsiy erkinliklarini sotib olish huquqiga ega bo'lgan "redemption"
(remens) toifasini tashkil etd. XIII asr davomida Kataloniya dexkonlarining karam
ligi kator qonunlar bilan mustaxkamlanadi. Dexkonlarning katta kismining tashkil
etgan remenslar (karam dexdonlar) õz yerlarida xxuquqlarini tasdiqlash uchun
senorlari tayinlagan tulov (geshepza regzopa!)ni tulashi zarur bulgan. Bugulov
Kataloniya dexkonlar i xaotika aid otlita taxkirli koydan beri idi. Shuningdek,
kutusiya (u dexkon xotinining bevafoligi uchun jazolanishi, ekzorknya (dexkon
farzandsiz vafot etsa, uning mulkini katta kismining senorga utishi), intestiya
(dexkon yozma vasiyat koldirmagan bulsa, uning mulkidan bir kismini xujayinga
utishi), Nrsii (dexkon uyida yongin chiksa jarima tulansh), firma Di spoli (dox,kon
nikoxdan utganida tulaydigan so ligi (bu odat amalda solik tulay olmaydiganlar
uchun taxkirli senorning “birinchi kecha xukuki” bilan ilmashtirilgan) kabi
tartiblar krnunlashtirilgan. rivojlanish tabiatiga ko'ra Aragon qirolligining alohida
hududlari keskin farq qilar edi. Eng orqada qolgani Aragon edi. Bu yerdagi
shaharlar Ispaniyaning boshqa qismlaridagidek gullab-yashnagan emas.](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_8.png)
![Faqat Saragossa va boshqa bir qancha shaharlar mahalliy bozor uchun mahsulotlar
- gazlama, charm buyumlar ishlab chiqargan. Kumush Beneski tog'larida qazib
olindi. Aragondan Ebro daryosi bo yidagi boshqa mamlakatlarga don eksportʻ
qilinardi.
Kataloniyaning qirg'oq shaharlarida hunarmandchilik rivojlanib, ichki va tashqi
savdo jonli bo'lgan. "Barselona" birinchi bo'ldi. Barselona hunarmandlari 13-asr
boshidan birlashgan. ustaxonalarda metall buyumlar, paxta, jun, zig'ir va shoyi
matolar, shisha, bochkalar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqargan. Barselona porti
barcha davlatlarning kemalari uchun ochiq edi. Bu yerga Vizantiya, Genuya,
Fransiya, Misrdan kemalar kelib, sharqona ziravorlar va tutatqilar olib kelib,
mahalliy mahsulotlarni sotib olgan.
Kataloniya savdogarlarining ko'plab xorijiy shaharlarda savdo konsullari
bo'lgan. Italiyaliklardan oldin ular Flandriyaga kirib borishdi, u erda 1389 yilda
Bryugge shahrida o'zlarining savdo birjasini ochdilar. Germaniya shaharlari,
xususan, Nyurnberg bilan doimiy savdo aloqalari olib borildi. XIII asrda.
Barselonada xalqaro dengiz huquqiga asos solgan dengiz qonunlari ishlab chiqildi.
1238-yilda Aragon qirolligiga qo shib olingan Valensiya sun iy sug orishga
ʻ ʼ ʻ
asoslangan yuksak dehqonchilik madaniyati bilan mashhur edi. Uning shaharlarida
va birinchi navbatda Valensiyada hunarmandchilik rivojlangan, ularda aksariyat
hollarda mudéjara hunarmandlari ishlagan.
“Valensiya” dengiz savdosida “Barselona” bilan raqobatlashdi. Uning
savdogarlari xorijiy mamlakatlarda yirik savdo operatsiyalarini olib bordilar. Bu
erda Evropada birinchi marta veksel operatsiyalari tug'ildi.
XIV asrda. Aragon qirolligi Beyl-Aryan orollari, Sardiniya va Sitsiliyani
butunlay o ziga bo ysundirdi. 1442 yilda Neapol qirolligini egallab oldi. U
ʻ ʻ
Fransiyaning Russillon shahriga ham egalik qilgan.
Portugaliya. Mamlakat o'z nomini dastlab Portugaliya okrugining poytaxti bo'lgan
Portos (Porto) shahridan oldi. Rekonkista Portugaliyada 13-asr o rtalarida tugadi.
ʻ
Kadis ko'rfazi qirg'og'ida joylashgan Mavrlardan Algarveni qaytarib olish. Bu
vaqtga kelib, portugal millatining shakllanishi umumiy ma'noda yakunlangan edi.](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_9.png)
![Agrar munosabatlar Portugaliyada xuddi Kastiliyadagi kabi shaklda
rivojlangan. Qiroldan tashqari grandlar va prelatlar yirik yer egalari edi.Ko p yerlarʻ
ma naviy va ritsarlik ordenlari-Avis,Kalatrava va boshqalarga tegishli
ʼ
edi.Rekonkistaning oxirigacha dehqonlar shaxsiy erkinlikdan bahramand bo lib,
ʻ
faqat soliq va yer bilan shug ullangan. vazifalar. Ammo X-XII asrlarda. mamlakat
ʻ
shimolidagi dehqonlarning aksariyati krepostnoylikka o'tdi. Korvee mehnati bilan
ishlaydigan katta qariyalar bor edi. Portugaliya janubida dehqonlar shaxsiy erkinlik
va kommunal yerga egalik huquqini saqlab qoldi. Erkin jamoalar kastiliyalik
fuerolarga o'xshash qirollik maktublari - forialar bilan tasdiqlangan maxsus
huquqlarga ega edilar.
Atlantika sohilidagi qulay geografik joylashuvi Portugaliya shaharlarining
gullab-yashnashiga yordam berdi. Ular orasida birinchi o'rinni XIII asr o'rtalaridan
boshlab Lissabon egalladi. Portugaliya poytaxti. Shahar Yevropa savdosining eng
yirik markazlaridan biriga aylandi. Uning savdogarlari London, Bryugge va
Yevropaning shimoli va sharqidagi boshqa ko‘plab shaharlarga tashrif buyurishdi.
Hunarmandchilik ishlab chiqarish Lissabon, Porto, Braga, Lagosda rivojlangan.
Musulmonlar va yahudiylarga nisbatan diniy bag'rikenglik siyosati shahar
xo'jaligini rivojlantirishga yordam berdi. Kuchli dunyoviy va cherkov zodagonlari
bilan kurash olib borgan qirol hokimiyati shaharlar va quyi zodagonlar tomonidan
qo llab-quvvatlandi.
ʻ
Bu unga magnatlarni tor-mor etishga va davlat birligini mustahkamlashga
imkon berdi. Shu bilan birga, u shaharlarga homiylik qildi va savdoni
rivojlantirishga va Portugaliya shaharlarining tijorat kengayishiga hissa qo'shdi.
XIV asrda tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida. serflik yo'qoldi,
dehqonlar naqd ijaraga o'tkazildi. Qishloqda qishloq kambag'allarini ekspluatatsiya
qilishdan foyda ko'rgan boy dehqon elitasi paydo bo'ldi.
1383 yilda Kastiliya qiroli Portugaliya taxtiga da'vo qildi va mamlakatni harbiy
kuch bilan bo'ysundirishga harakat qildi. Ammo Portugaliya o'z mustaqilligini
himoya qildi. XV asrda. Portugaliya markazlashgan davlatga aylandi va
mustamlakachilik ekspansiyasi yo‘liga tushdi.](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_10.png)
![Bu 1415 yilda Afrika qirg'og'idagi Seuta qal'asini egallash bilan boshlandi.
mulk monarxiyasi. Qirollik kuchi va Kortes. Pireney davlatlarida G'arbiy
Yevropaning boshqa mamlakatlariga qaraganda ertaroq sinfiy vakillik institutlari
paydo bo'lgan. Bu imtiyozli mulklar va shaharlarning rekonkista tufayli yuzaga
kelgan yuqori siyosiy faolligi bilan bog'liq. Ozodlik kurashi jarayonida mahalliy
qonunlar va urf-odatlar vujudga keldi, dvoryanlar va shaharliklarning siyosiy roli
ortdi, u zodagonlik imtiyozlariga ega bo ldi. Qirol hokimiyati bu barcha nufuzliʻ
kuchlarning yordamiga muhtoj bo'lib, ularning huquq va imtiyozlari bilan
hisoblashishi kerak edi.
Ko'pincha u butunlay mulk-vakillik institutlariga bog'liq bo'lib chiqdi.
Korteslar birinchi navbatda Kastiliya bilan bir qirollikda birlashgan Leonda paydo
bo'lgan. Bu 1188 yilda, qirol Alfonso IX davrida, dunyoviy va ma'naviy feodallar
bilan bir qatorda shahar vakillari qirollik kuriyasida o'tira boshlaganida sodir
bo'ldi. 1250 yildan Kortes Kastiliyada muntazam uchrasha boshladi. Kataloniyada
shaharlar vakillari ishtirokidagi korteslar 1218 yildan, Aragonda 13-asrning
ikkinchi yarmidan boshlab faoliyat yuritgan. Shu bilan birga, Kortes Portugaliya va
Navarrada shakllandi. Kortes tarkibiga odatda uchta mulk vakillari - ruhoniylar,
zodagonlar va shaharliklar kiradi.
Aragonda Kortesda to'rtta mulk - feodal zodagonlari (ricos ombres),
zodagonlar, ruhoniylar va ba'zi shahar munitsipalitetlari vakillari edi. Kastiliya
Kortes shahar kuriyasi tarkibiga dastlab erkin dehqon jamoalari vakillari -
beguetrius kirgan.
Kortes boshqa G'arbiy Yevropa mamlakatlaridagi sinfiy vakillik organlariga
qaraganda kengroq huquqlarga ega edi. Ular nafaqat moliyaviy funktsiyalarga ega
edilar, balki qonunchilikda qatnashdilar va taxtning vorisligi masalalariga
aralashdilar. Aragon korteslari qiroldan mamlakatning urf-odatlarini (fueroslarini)
hurmat qilishiga qasamyod qildilar. Kastiliya Kortes qirollik saroyi uchun
byudjetni belgilab berdi.
Kortes a'zolari bu erda "parlament daxlsizligi" dan foydalandilar.](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_11.png)
![15-asrning ikkinchi yarmidagi dehqonlar qo zg olonlari. XV asrning ikkinchiʻ ʻ
yarmida tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi munosabati bilan feodal
ekspluatatsiyasining kuchayishi yuzaga keldi. dehqonlarning bir qator
qo'zg'olonlari. Dehqonlarning eng kuchli chiqishlari Kataloniya va Mayorka
orolida bo'lib o'tdi, bu erda dehqonlar huquq va majburiyatlarning etishmasligidan
ayniqsa aziyat chekdilar.
1462-1472 yillarda. Kataloniya shimolida ommaviy qo'zg'olon boshlandi.
Dehqonlar krepostnoylik va nafratlangan "yomon urf-odatlar" (o'limdan keyin va
nikoh to'lovlari, birinchi kecha huquqi va boshqalar) bekor qilinishini talab qildilar.
Qo zg olonga qo shilgan erkin dehqonlar yerni qayta taqsimlashga intildilar.
ʻ ʻ ʻ
Qo'zg'olon boshida qashshoq hidalgo Varntalat turardi. U qattiq harbiy tartib
o‘rnatdi, dehqonlarni otryadlarga bo‘lib, ularni tartib-intizom va umumiy
qo‘mondonlikka bo‘ysundirdi. Qo'zg'olon ehtiyojlari uchun maxsus pul badallari
joriy etildi. Dehqonlar feodallar ustidan bir necha bor g‘alaba qozondilar. O'sha
paytda isyonkor aragon va katalon zodagonlari va shaharlari bilan jang qilgan
Aragon qiroli Xuan II Varntalat bilan muzokaralarga kirishdi va dehqon qo'shinlari
yordamida raqiblarini mag'lub etdi. Podshohga ko'rsatgan yordami uchun Varntalat
yer egalari va vikont unvoni bilan taqdirlandi, dehqonlar esa faqat kichik
imtiyozlarga ega bo'ldilar.
1.2 Mustamlakachilik va ijtimoiy taraqqiyot.
1212-yil 16-iyulda Kastiliya, Aragon va Navarraning birlashgan kuchlari
Las-Navas-de-Tolosada Almohadlar qo‘shinlari ustidan hal qiluvchi g‘alabaga
erishdilar. 1236 yilda kastiliyaliklar Kordovani, 1248 yilda Sevilyani egalladi;
1229-35 yillarda Aragon Balear orollarini, 1238 yilda Valensiyani bosib oldi; 1249
—50 yillarda portugallar Algarve (zamonaviy Portugaliyaning janubi) hududini
ozod qildilar. 13-asrning o'rtalariga kelib. Arablar qo'lida faqat 1492 yilda qulagan
Granada amirligi qoldi.
Rekonkista ko'p jihatdan Pireney yarim oroli davlatlarining iqtisodiy va
siyosiy rivojlanishining o'ziga xosligini aniqladi.](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_12.png)
![Rekonkista nafaqat harbiy yurishlar zanjiri, balki keng kolonizatsiya
jarayoni - urush natijasida vayron bo'lgan erlarni joylashtirish va iqtisodiy
rivojlantirish edi. Rekonkistaning asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar edi.
Rekonkistaning dastlabki davrida ozod qilingan erlarga o'rnashgan dehqonlar,
asosan, shaxsiy erkinlikka intilganlar. Rekonkistada shaharlar faol qatnashdilar.
Rekonkista ko'p barqaror Pireney oroli davlatlarining iqtisodiy va iqtisodiy yarim
rivojlanishining o'ziga xosligini aniqladi.
Rekonkista tabiiy harbiy yurishlar zanjiri, balki keng kolonizatsiya jarayoni - urush
urush vayron bo'lgan erlarni barqaror va iqtisodiy rivojlanish edi. Rekonkistaning
harakat harakati kuchi dehqonlar edi. Rekonkistaning erta ozod qilingan erlarga
o'rnashgan dehqonlar, asosan, shaxsiy erkinlikka intilganlar. Rekonkistada
shaharlar faol qatnash qishloq jamoalari; Leon va Kastiliyada o'sha davr dehqonlari
shaxsan erkin bo'lib qoldi. Mavrlarning yarim orolning janubiga surilishi bilan
feodallarning dehqonlarga hujumi kuchaydi va yarim orolning bir qator shtatlarida
(lekin Leon va Kastiliyada emas) XIII asrdayoq. dehqonlar shaxsiy erkinliklarini
yo'qotdilar.
“Kofirlar”ga qarshi diniy kurash shiori ostida olib borilgan Rekonkista bilan
Ispaniya va Portugaliyada katolik cherkovining mafkuraviy ta’siri va iqtisodiy
qudratining o‘sishi bog‘liq; ruhiy va ritsarlik ordenlari (Kalatrava, Alkantara, Avis
ordeni va boshqalar) eng yirik yer egalari-latifundistlarga aylandi. Rekonkista
shuningdek, Pireney yarim orolidagi feodalizmning boshqa xususiyatlarini ham
aniqladi: mayda ritsarlikning ko'p qatlamlari (ular qatoriga kirgan).
va shahar aholisi, agar ular otni jihozlay olishsa); qirol hokimiyatining nisbatan
erta kuchayishi, bu tashqi dushmanga qarshi kurashda kuchlarni yig'ish zarurati
bilan bog'liq edi. Millatlar - ispan, katalon, bask, galisiya va portugal millatlarining
shakllanish jarayoni, ularning milliy madaniyati, milliy xarakterining burmalanishi
Rekonkista bilan bog'liq.
Rekonkista ispan adabiyotida (Side, Romanceros va boshqa yodgorliklar
haqidagi qahramonlik eposida) yorqin aks etgan. Rekonkistada Kastiliyaning](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_13.png)
![alohida roli ozod qilingan hududlarda tarqalgan Kastiliya lahjasiga asoslangan
milliy ispan tilining shakllanishiga ta'sir qildi.
Rekonkista xristian davlatlariga okeanga chiqish imkoniyatini berdi.
Yarim orolning g'arbiy qirg'og'ini Portugaliya qirolligining tor chizig'i egallagan.
Portugaliyaliklar kema qurishni juda tez o'rgandilar va o'rta asrlarning oxiriga
kelib, mamlakat Evropadagi etakchi dengiz kuchlaridan biriga aylandi. 15-asrda
esa portugallar Buyuk geografik kashfiyotlar tarixida ko'plab shonli sahifalarni
yozdilar.
Pireneydagi ichki yerlarning markazi keyinchalik Ispaniya paydo bo'lgan Kastiliya
qirolligi edi. Kastiliya va Aragon qirolligi butun yarim orolning to'rtdan uch
qismidan ko'prog'ini egallagan yagona kuchga birlashdi. Ispaniya, Portugaliya
singari, Buyuk geografik kashfiyotlar davridan boshlab Evropa tarixida muhim rol
o'ynay boshladi. Bu ikki davlat Yevropaga birinchi bo lib yangi savdo yo llari vaʻ ʻ
yangi yerlarni ochgan.
Kastiliya, Aragon va Portugaliyaning ijtimoiy rivojlanishiga rekonkista va m
ustamlakachilik katta ta'sir ko'rsatdi. Pireneyning barcha qirolliklarida yangi erlarni
joylashtirishning xuddi shunday tartibi ishlab chiqilgan.
Qirol hokimiyati ularning oliy egasi hisoblangan, ularda yashaganlar esa haq
iqiy egalari edi. Grant xartiyalari, “turmush xatlari” va fuerolarda qirollar yerga
bo lgan huquqlarni patrimoniallarga, qishloq va shahar
ʻ jamoalariga o tkazgan va ʻ
qoida tariqasida soliq imtiyozlari bergan. Erning bir qismi qirollik domeniga
aylandi. Podshohlar o'zlari tomonidan berilgan imtiyozlarni buzib, erkin qishloqlar
va hatto shaharlarni dunyoviy va cherkov xo'jayinlariga o'tkazish holatlari tez-tez
bo'lgan.
Binobarin,feodalhukmronning
yerni tasarruf etish huquqi nominal emas, balki butunlay real edi. Erkin qishloqda
yer ekin maydonlariga va butun jamoa - konsejo tomonidan nazorat
qilinadigan yerlarga bo'lingan. Jamoa tuzilishi qaram qishloqlarga ham xos edi.
Konsejo o'z vazifalarini bajarish uchun merosxo'r yoki toj oldida javobgar
edi. Kastiliya va Portugaliyada ular nisbatan kichik edi: qaram dehqonlar uchun](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_14.png)
![- qat'iy tabiiy yoki pul malakasi (masalan, 3 ta non va tovuq; yiliga 1solidus), ba'za
n - dala korvesi (qoida tariqasida, bir necha kun yil); bepul qishloqlarda - er solig'i
va harbiy-ma'muriy kelib chiqishning turli rekvizitlari. Qadimgi Kataloniya va
Aragonda, erta o'rta asrlardan boshlab dehqonlar ustidan mulklarning kuchi yarim
orolning g'arbiy qismiga qaraganda kuchliroq bo'lib, qaram aholining ahvoli
yomonlashdi.
15 asrning birinchi yarmida qishloq xo’jaligi yuksaklikka erishgan Valensiya
viloyati arablardan xalos etilib, Aragon xam qushib olinadi. Ushbu ittifoqda
iqtisodiy jihatdan Kataloniya yetakchi bôlsada, siyosiy jihatdan Aragon ustun
keldi. Aragon va Kataloniya Ittifoqining asosi, ulardagi doimiy aloqabatlarning
uchrashuvi, yaqinligi bulgan. Qirollikning har biri qismda yirik yer egalarining
karam dehqonlardan Ispaniyaning barcha davlatlarida serflik karamel
tugatilayotgan bir payttda, Aragon va Kataloniyada ham dehqonlarga zulm
utkazish kuchayadi. Qaraganda kuchi zodagonlar toifasi xukmron edi. Senorlar
siyosi va harbiy tashqilotlarga ega bulib, ularning oliy tamaki o^bgy, o’rta
zodagonlar-kabaleros, kichik zodagonlar – hidallar, deb nomlangan Катта ер-
мулкка эга рухонийлар хам давлатда мухим урин тугган. Leon va Kastiliyadagi
erkin va qaram dehqonlar o'rtasidagi oraliq pozitsiyani beguetria (lotincha
benefactona, ya'ni "yaxshi ish" dan) a'zolari egallagan. Beget-ria - dehqon jamoasi
bo'lib, uni senyor shartnomada nazarda tutilgan himoyani ta'minlaydi va buning
uchun dehqonlar uning foydasiga ba'zi vazifalarni dastlab juda oson bajardilar.
Begetriyalarning ikki turi ajralib turdi - a'zolari butun mamlakat bo'ylab (ya'ni,
Biskay ko'rfazidan Atlantikagacha)
o'zlordlarini saylashlari mumkin bo'lgan "dengizdan dengizgacha"va "klanning beg
etriyasi", bu erda faqat bir a'zosi. muayyan oila lord bo'lishi mumkin. Dehqonlar
xo'jayinni o'zgartirish, u bilan sud ishlarini yuritish huquqiga ega edilar.
Biroq, XIII-XIV asrlarda. begetlar a'zolarining burchlari sezilarli darajada
oshdi,xo'jayinni o'zgartirish huquqi keskin cheklandi va amalda begetlarga a'zolik
feodal qaramlik shakllaridan biriga aylandi. Yerga egalik qilishning
ba'zixususiyatlariva qishloqning ijtimoiy tuzilishi Iberiya yarim orolidagi shtatlarg](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_15.png)
![a Murlardan, ayniqsa mozarablarning ko'p aholisi yashagan hududlarda (Toledo,
Valensiya, Sevilya va boshqalar) meros bo'lib o'tgan. Bu erda ijara shartnomasi
saqlanib
qolgan,uning shartlariga ko'ra shaxsan o'zi 1 Lotin konsiliumidan - "maslahat". Naf
aqat qishloq va shahar jamoalari, balki ushbu jamoalardagi hokimiyat organlari
ham shunday deyiladi.
Bepul ijarachi yer egasiga hosilning bir qismini natura yoki pul
badalini to'lagan. Ijara shartnomalari tez-tez yangilanib turdi, bu ijara
aqining oshishi bilan birga edi va dehqonlar o'rtasida ham tuzilishi mumkin
edi.XIII asrdan boshlab.
mozarablar yerlari qirollar tomonidan dunyoviy va cherkov feodallariga
intensiv ravishda berib yuboriladi va ularning aholisi qaram mulkdorlar toifasiga
o tadi.ʻ Leono-Kastiliya qirolligi shaharlarining ijtimoiy va mulkiy tuzilishi ushbu
shaharning erkin yoki xo'jayiniga ega bo'lishiga qarab farq qilar edi.
Mamlakatdagi yirik va o'rta shaharlarning aksariyati erkin va to'g'ridan-to'g'ri tojga
bo'ysungan. To'liq huquqli fuqarolar, kasbining xususiyati va yashash muddatidan
qat'i nazar, ko'chmas mulkka ega bo'lganlar edi. Eng gullab-yashnagan shahar
aholisi,
qoida tariqasida, jangovar ot va qurol sotib olishga majbur edi; buning uchun ular
shahar va davlat bojlaridan ozod qilinib, xuddi caballeros villanos kabi, xizmat
feodallari bilan bir qatorda tenglashtirildi. Bunday shaharlik kaballerolar eng
yuqori munitsipal lavozimlarni egallagan, shahar yerlaridan (birinchi navbatda,
yaylovlardan) foydalanishda imtiyozlarga ega bo'lgan va mulk vakillik organlarida
shahar jamoasining vakili edi. Imtiyozsiz to'la huquqli shahar aholisi
hunarmandlar, mayda savdogarlar, shahar xo'jaligining agrar sektorida
o'z xo'jaliklarini boshqaradigan shaxslardan iborat edi. Ispaniya shahridagi
hunarmandchilik asosan "erkin hunarmandchilik" turiga ko'ra
rivojlangan, chunki qirol hukumati va shahar elitasi ustaxonalar tashkil etilishiga
to'sqinlik
qilishga muvaffaq bo'lgan - ular bozorda narxlarning ko'tarilishi manbai va bozorg](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_16.png)
![a tahdid
sifatida ko'rilgan. jamiyatning hukmron qatlamlari. Shuning uchun hunarmandlar
korporatsiyalari va savdogarlar uyushmalari 12—13-asrlarning oxiridangina
vujudga kelgan. faqat hunarmandchilikning ayrim tarmoqlarida va asosan
Kataloniya va Aragonda. To'liq huquqli fuqarolardan tashqari, shahar
aholisiga mehnati hunarmandchilikda ham, dehqonchilik va chorvachilikda
ham foydalanilgan yollanma ishchilar, uy-joy va kichik er uchastkalarini ijaraga
olgan kambag'allar kiradi. Qolgan musulmon aholi kamtar ahvolda edi.
shaharlarda vakimning xo'jayini bo'lsa, uning xizmatkorlari ham yashar edilar va
bunday shaharlarning barcha aholisi, kaballerlardan tashqari, xo'jayinga ma'lum
to'lovlar va xizmatlar uchun majbur bo'lgan. Leono-Kastiliya qirolligining
hukmron sinfining sinf chegaralari xiralashgan va ayniqsa 13asrning o'rtalariga qad
ar ochiq edi: erkin dehqonlar va boy shahar aholisining tepasi osongina
kaballerlarga aylanishi mumkin edi.
XIII asrga kelib feodallari vakillari - kaballerlar va infansonlar o'rtasida asta-
sekin farq paydo bo'ladi. Hozirda manbalar ikkalasini ko'pincha "hidalgos"
(ispancha fijo d'algo, "ahamiyatli odamning o'g'li" dan) deb atashadi.
Hidalgos, qoida tariqasida, boy emas edi; rentadan olingan unchalik katta
bo'lmagan daromadlar harbiy o'ljalar va chorva mollari va jun sotishdan tushgan da
romadlar bilan to'ldirildi. Qirollikning eng oliy zodagonlari - rikos-ombres (lit.
boy, qudratli odamlar") keng yer egaliklariga, sezilarli pul daromadlariga
(jumladan, g'aznadan
to'lovlar shaklida) ega bo'lgan, davlat ishlarida katta ta'sirga ega edi. Bu
qatlamning o zagini 20—30 feodal urug lari (masalan, Lara, Husmann, Aroʻ ʻ
va boshqalar) tashkil etgan, ular o lkada ta sir
ʻ ʼ o tkazish ʻ uchun bir-biri bilan
doimiy kurash olib borgan, ko pincha qirol hokimiyatiga qarshi isyon ko targan.
ʻ ʻ
Leono-Kastilya Qirolligida ricos-ombres qatlami qirollik xizmatidagi eng boy yoki
eng taniqli hidalgolar tomonidan to'ldirildi; aksincha, kichik va o'rta feodallar mass
asi o'rtasida alohida qashshoq zodagon oilalar asta-sekin tarqalib bordi.](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_17.png)
![Hukmron tabaqa ichidagi maxsus guruh 12-asrning 2-yarmida shakllangan ruhiy
ritsarlik ordenlari (Santyago, Alkantara, Kalatrava va boshqalar) a zolaridan iboratʼ
edi.salibchilarning buyruqlari modelida. Din arboblari ham, dunyoviy feodallar ha
m - rikos-ombrelar va hidalgolar - tashkilotga o'zlarining mol-mulkini to'liq
yoki qisman berib, buyruqlarga qo'shilishdi. Qolgan oddiy odamlar, orden
ritsarlari o'zlariga bir qancha qasamlar oldilar, ularning asosiysi musulmonlarga
qarshi murosasiz kurash edi. Buyurtmalar muhim qurolli kuchlarga ega edi,
ular Rekonkistada ham, fuqarolar nizolarida ham faol qatnashdilar, ulkan yer
egalari, qal'alar, son-sanoqsiz chorva mollari bor edi.
XIII-XV asrlarda. ordenlar bilanmunosabatlar qirol hokimiyati uchun jiddiy
muammoga aylandi. Kataloniya
va Aragondagi LeonoKastiliya qirolligidan farqli o'laroq, hukmron sinfning tuzili-
shi yanada qattiqroq va murakkabroq edi. Dvoryanlar, ham o'rta va kichik
feodallar kelib chiqishi va egalik qilish usuli va mulkiga qarab bir qator mulk
guruhlariga bo'lingan (tabiatiga ko'ra, "qirollik nizomi bo'yicha", "bosqinchilik
huquqi bo'yicha", va boshqalar.). Shahar aholisi yoki erkin dehqonlar uchun
kabalerosga kirish imkoniyati juda cheklangan edi. Aragon zodagonlari va hattoki
zodagonlar Kastiliyaga qaraganda tojdan ko'proq mustaqillikka ega edilar va hatto
o'z monarxiga qarshi urush olib borish huquqiga ega edilar.
Portugaliyada feodallar tabaqasi xuddi Leono-Kastiliya qirolligidagi kabi
rivojlangan. Shuni ta'kidlash kerakki, bu erda shahar kabaleroslari
Kastiliyaga qaraganda ko'proq bog'langan va shaharning haqiqiy kasblari , ayniqsa
savdo va navigatsiya bilan aloqani saqlab qolgan. Avishning ma'naviy va jasur
ordeni mamlakatda katta ta'sirga ega bo'lib, uning ustasi 14-asr oxirida. hatto
qirollik
taxtini egallab, yangi hukmron sulolaga asos solgan. Siyosiy tashkilot. Rekonkista
Iberiya davlatlarining siyosiy tashkilotiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Tashqi xavf-
xatar, keyinchalik birgalikda bosqinchilikka erishish uchun hukmron sinfni
birlashtirish zarurati feodal tarqoqlikning rivojlanishiga to‘sqinlik qildi. 11asrdan b
oshlab Leono-Kastilya qirolligida monarxiya nihoyat irsiy xususiyatga ega bo'ladi.](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_18.png)
![Qo zg olonchi feodallarga qarshi kurashda qirollar vassal musulmonʻ ʻ o lkalarining ʻ
moliyaviy resurslaridan, shaharlarning harbiy tuzilmalaridan, ko p
ʻ sonli kabaler va
hidalgolar yordamidan foydalanishlari mumkin edi. Biroq, qirol amaldorlarining
davlat hududidagi vakolatlari hali ham bir tomondan yirik dunyoviy
lordlar, cherkovlar va buyruqlar imtiyozlari, ikkinchi tomondan qishloq va
ayniqsa shahar jamoalarining huquqlari bilan sezilarli darajada cheklangan edi.
XIII asr o'rtalaridan boshlab. markaziy ma'muriyat boshqaruv tizimini
birlashtirishga intiladi: an'anaviy fueros o'rniga qirol hokimiyatining hal
qiluvchi rolini mustahkamlagan shaharlarga yangi qonun kodekslari ("Qirollik
Fuero", "Dono qirol Don Alfonsoning etti partiyasi") yuklanadi. mahalliy
muammolarni hal qilishda. Konsexolar o'z muxtoriyatlariga tajovuzlarga qat'iy
qarshi chiqdilar, o'zaro ittifoq tuzdilar ("germandadalar" - birodarlar), markaziy
hukumatga qarshi qo'zg'olonlar ko'tardilar, ba'zida isyonkor feodal zodagonlari
bilan o'zlarini to'sib qo'ydilar. Bunday qarshilik natijasida Leono-Kastiliya
qirolligida milliy
qonunlarning qabul qilinishi faqat 14-asrning o rtalarida boshlangan va ular
ʻ
allaqachon mavjud bo lgan
ʻ odat huquqini nafaqat almashtirgan, balki
to ldiruvchi
ʻ hamdir. + Leonese va Kastiliya qirollari allaqachon 11-asrdan.
qonunchilik,
sud ishlarini yuritish, soliq yig'ish va joriy siyosat masalalarini muhokamaqonunuc
hun oliy dunyoviy va cherkov zodagonlari ishtirokida yig'ilishlarni chaqirish
odati mavjud edi. 1188 yilda Leonda shahar aholisi birinchi marta bunday
yig'ilishga jalb qilingan. Bu Pireney yarim oroli mamlakatlarida mulk vakillik
organlariga asos soldi.
XIII asr o'rtalaridan boshlab. bu organlarda (ular kortes deb atalgan)
Kastiliya shahar aholisi muntazam ravishda uchrasha boshladilar. Leono-Kastiliya
korteslari uchta palataga bo'lingan: birinchisida episkoplar va
abbatlar, ikkinchisida dunyoviy lordlar, uchinchisida saylovlarda eng badavlat deh
qonlar (odatda caballeros villanos) ishtirok etgan konsejolar vakillari o'tirishgan. b
adavlat shahar aholisi bilan; mulk vakilligida erkin dehqonlarning ishtiroki Leono-](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_19.png)
![K astilya qirolligining o'ziga xos xususiyati edi. Korteslar ishida ruhoniylar va
dvoryanlar faol ishtirok etmaganligi sababli ularda , ayniqsa , 13- asrning 2- yarmi -
14- asrningbirinchi yarmidashahar
tabaqasi eng ta ʼ sirli bo ʻ lgan . Bu vaqtda Kortes qonunchilik masalalarida va ayniqs
a soliq siyosatida katta vakolatga ega edi; biroq soliqlardan ozod qilingan
kaballerlar Kortesda o'tirganligi sababli ular shaharlar aholisining
savdo va hunarmand qatlamlari, shuningdek, dehqonlarning moliyaviy
soliqqa tortilishini kuchaytirishga to'sqinlik qilmadilar.
Siyosiy jihatdan Pireney yarim orolining sharqiy qismi o ziga xosʻ
mulk federatsiyasi (Aragon va Valensiya qirolliklari, Fransiya janubidagi
vassal hududlarga ega bo lgan Kataloniya knyazligi), Aragon qiroli umumiy
ʻ
monarxiga ega bo lgan, ammo boshqariladigan birlashma bo lgan. turli qonunlarga
ʻ ʻ
muvofiq turli institutlar tomonidan. Shunday qilib, Kataloniya, Aragon
Valensiyaning Korteslari saylandi va alohida o'tirishdi. Aragon korteslarida to rt
ʻ pa
lata bor edi - rikos-ombrelar, kaballerlar, ruhoniylar va shaharliklar (13-
asroxiridan);ularning ishida dehqonlar
hech qanday ishtirok etmadi. Aragonlik yergalari zodagonlari va Kataloniya
sohilidagi boy shaharlarning patritsiatlari Kortesni qirol hokimiyatiga jiddiy
qarshilik ko'rsatish vositasiga aylantirishga muvaffaq bo'lishdi.Mulk vakilligining
o'ziga xos xususiyati Aragon qirolligida doimiy
organ"umumiy deputatlik" ning mavjudligi bo'lib, u o'z sessiyalari oralig'ida Korte
qarorlarining bajarilishini nazorat qiladi; deputatlik ustidan nazorat
haqiqatdanham aristokratiyaga tegishli edi.
II BOB O’rta asrlarda Pereney yarim orolida feodal majburiyatlar
2.1. Pireney davlatlarining ichki tarixi
Ispaniyaning moliyaviy ahvoli.деҳқонларп ҳам реконкистада жуда
актив қатнашганликларн сабабли крепостной қарамликдан эртароқ
халос бўлдилар. Кас- тилия феодаллари деҳқонлар билан ҳисоблашишга
ва уларга жиддий ён беришга мажбур бўлдилар. Эски ва янги Кастилия-
пинг кўпчплик деҳқонлари эркин жамоатчилардан иборат (б е-](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_20.png)
![гетрнялар) бўлиб, феодаллар ҳомийлигида кун кўрардилар ва уларга
одат бўйича битим билан белгилапган кичик миқдор- да оброк
тўлардилар. Кастилия шаҳар ва ҳишлоқ жамоаларининг сиссий
аҳамияти Кастилияда у^лумтоифа вакиллиги, яъни кортесларнинг
эртароқ вужуДга келишида очиқ-ойдин намоён бўлди. Кортеслар ўз
фаолиятини 1188 йилдаёқ (инглиз парламенти ва француз Геперал
штатларидан апча олдпн) бошлаган эдн, шу билап бирга учинчн тоифа
вакиллари составига шаҳарлнклар билан биргаликда деҳқонларнинг
ҳам баъзи бир вакиллари кирган эдп. Кастилиядаги король ҳокимияти
шаҳарларга таяниб туриб, XIII асрдаёқ ўз обрў-эътиборини
кучайтиришга ҳаракат қилди ва йирик феодаллар билан қаттиқ кураш
олиб борди. XIII асрпинг иккинчи ярмида король Альфонс X (1252—
1284) қонунлар тўплами («Етти қисм» деб аталадпгаи) қонуп- лар
тўплами (чиқарди), бу қопунлар тўпламп Рим ҳуқуқн ғоя- лари билан
суғорилган бўлиб, ўрта аср Европасидаги қонунлар- нинг биринчи
умумлаштирувчи тўплами эдн. Альфонс X ўзидаи сал олдин Саламанка
шаҳарида таъсис этилгап университетга ҳомийлик қилиб, давлат
маблағлари ҳисобнга шу шаҳарда об- серватория (расадхона) қурдирди.
Унинг даврида король ҳо- кнмиятининг обрўси анча ортди. Аммо
феодаллар ҳали тиниб- тинчимаган ва ўзларининг имтиёзларига қаттиқ
ёпишиб олгап эдилар. Юз йнллик урушда ипглизларпнпг иттифоқчиси
бўлган ко- роль Педро I Золим (1350—1369) XIV асрда феодаллар билан
қаттиқ кураш олиб бориб, кўпдан-кўп феодалларни қатл эттир- ди ва
уларнинг молу мулкларини мусодара қилдирди.Кастилия грапдалари
француз феодалларииинг кўмагига таяииб, Педро- ни енгдилар ва
тахтга унинг рақиби Генрих II Трастамарани ўт- каздилар. Генрих II
Трастамара 1369 йилдан бошлаб янги ди- настияга асос солди. XV аср
ўрталарига келганда Кастилиядаги король ҳокимиятп эришган
ютуқлар, умуман олганда, ҳали у қадар катта эмас эди. Кортесларнинг
қўллаб-қувватлашига қарамай, короллар қуд- ратли грандаларнпнг](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_21.png)
![куч-қудратига шнкаст етказа олмадилар. XIV ва XV асрларда
кортесларнинг ўзи онда-сонда ниғнладиган бўлиб қолди. Кастилия
короллари кўпинча феодалларнинг душ- ман гуруҳларини шу
феодалларнинг сарой билан алоқадор бош- қа қисми ёрдамида,
шунингдек, католик черкови кўмагида ен- гишга умид боғлаб, шаҳарлар
билан ҳар доим иттифоқ бўлишнп изчил амалга оширавермасдилар.
Бунинг патижасида король ҳокимиятининг ўзи турли феодал
тўдаларининг кураш қуролига айланиб қоларди. XV асрнинг иккинчи
ярмида Кастилиядаг№ король ҳокимиятининг ночор аҳволига яққол мисол
қилиб король Генрих IV (1454—1474) ни кўрсатиш мумкин. Генрих IV нинг
бутун ҳукмронлиги даври феодал ўзаро уруш-жанжаллари би- лан тўлиб-
тошган эди. Зодагонлар королнинг ҳизи Хуананинг тахт ворислиги ҳуҳуқини
тан олмай, королнинг синглиси — ма- лика Изобелланинг номзодини
ҳўйдилар. Зодагонлар келажакда Изобеллани ўзларига ром ҳилиб олиб, ундан
итоатли ҳурол си- фатида фойдаланмоҳчи эдилар. О Арагон федерацияси.
Арагон, ўз-ўзича Пиренея ярим ороли- да (агар ҳатто Арагоннинг Каталония
билан бирлашганлигини қўшиб ҳисоблаганда ҳам) кичик бир территорияни
эгаллар эди. Аммо Урта денгизда унинг кўпдан-кўп мулклари: Сицилия,.
Сардиния, Неаполь короллиги, Балеар ороллари ва бошҳалар бор эди.
Кастилиянинг аксича, Арагон катта денгиз давлати эди. Лекин бу ерда
король ҳокимияти заиф эди. Шаҳарларнинг заиф ўсганлигидан (Арагонда),
дворянлар бутун ҳокимиятни ўз ҳўлларида саҳлаб қолган эдилар. Арагон
деҳқонлари энг оғир крепостной карамликда яшардилар. Арагон феодаллари
ўз кре- постнойларига ҳатто ўлим жазоси бериш ҳуҳуҳига ҳам эга эди- лар.
Кўпроқ феодаллардан иборат бўлган Арагон кортеслари королни тўла
назорат ҳиларди, кортеслар дам олган пайтларида королнинг ишларини
кузатиб бориш учун «депутация» номи ос- тида алоҳида комиссия белгилаб
ҳўйиларди. Арагон дворянла- рини махсус сайлаб ҳўйиладиган судья, яъни Б
у ю к хусти- сия суд ҳиларди. Уни ўрнидан бекор ҳилишга королнинг ҳақҳн
йўҳ эди. Дворянлар королга ҳарши уруш эълон ҳилиб, у билак уруш олиб](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_22.png)
![борар ва чет эл фуқаролигига ўтиб кета олардилар’ ва ҳ. К. Арагон
зодагонларининг зркинлиги «Уния нмтиёзлари»- (1287 й.) деган алоҳида
муборакномада ёзиб ҳўйилган эди. & Каталонияда деҳҳонларнинг
ҳўзғолонлари. Арагондаги деҳ- ҳонлардан ташҳари, Каталониядаги
деҳқонлар ҳам айниҳса оғир аҳволда кун ксчирардилар. Каталонияда ҳам,
«ярамас одатлар» деб аталган нарса мавжуд бўлиб, крепостнойларни мутлаҳо
чидаб бўлмайдиган аҳволга солиб ҳўяр эди. Фарзанд- сиз деҳҳон вафот
қилгудай бўлса, помешчиклар унинг б?рча молу мулкини тортиб олар ва
борди-ю, вафот этган деҳҳоннинг боласи бўлса, унга ҳарашли молу мулкнинг
анчагина ҳисмин» босиб олардилар. Биринчи кеча ҳуҳуҳи ҳукм сурарди.
Деҳҳон- ларни ерсиз қул қилиб сотиб юборардилар. Бироҳ Арагоннинг акси
ўлароҳ Каталония шаҳар мамлакати эди. Деҳҳондар бу ерда кўпроҳ бозор
билан алоқадор эдилар. Бу деҳҳонларнинг кўпи крепосгной чўриликдан
Барселонага ва бошҳа шаҳарларга қочиб кетган эди. Пировардида Каталония
деҳҳонлари бирла- шиб, феодалларга ҳарши ҳаттиҳ кураш бошлаганлар ва бу
кураш .узоҳ давом этган деҳҳонлар уруши характерини олган. Каталония
деҳҳонларининг ҳўзғолонлари ўн йилга чўзилган„ яъни 1462 йилдан 1472
йилгача давом этган. Қўзғолонлар Шимолий Каталония районини
(Барселонанинг шимолидан то Пи- ренеягача бўлган жойларни) ўз ичига
олган эди. Деҳқоплар кСзғолонига майда дворян (идальго) Вернтальят
бошчилик 1\илди. Феодаллар қўзғолонни бостира олмадилар. Деҳқонлар-
нинг феодаллар билан олиб борган курашига Арагон короли Хуан II
аралашди. Король Хуан II бу маҳалда Арагон ва Ка- талония феодаллари
билап ҳамда мустақил бўлиб ажралиб чиҳқан Барселона билан жанг
қилаётган эди. Хуан II Всрнталь- ят билан музокарага киришди ва
қўзғолончиларга ёрдам бера- ман, деб катта ваъдалар қилди. Исёнчи
феодалларга қарши деҳ- қонларнинг кучларидан фойдаланган ва
Барселонани ўзига тобе қилиб олган Хуан II 1472 йилда крепостной ҳуқуқни
қисман <-нгил’лаштириш йўли билан деҳқонларни феодаллар билан
«яраштирмоқчи» бўлди. Шунда Вернтальят Хуандан виконт ун- лзони ва](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_23.png)
![кўпдан-кўп ер-мулклар олди. Аммо Каталония деҳқон- лари Вернтальятнинг
король билан қилган битимидан қаноат- ланмай, 1484 йилда иккинчи марта
қўзғолон қилдилар. Бу сафар қўзғолончиларга деҳқоп П е д р о Ху а н С а л а
<>ошчилик қилди. Деҳқонларнинг иккинчи қўзголони ғоят дара- жада
шиддатли қўзғолоп бўлди. Феодаллар Салани асир қилиб олиб, уни қатл
этдилар, лекин деҳқонлар Саланинг вафотидан нейнн ҳам партизан урушини
даво.м қилдирдилар. Ниҳоят, 1486 йилн Арагоннинг янги короли Фердинанд
фармон чиқариб, ҳақ тўлаб қутулиш шарти билан барча «ярамас одатлар»ни
бекор қилди. Деҳқонлар ўзларига қарашли участкаларнинг меросхўр
ижарачиларига айландилар. Крепостной ҳуқуқни бекор қилиш ҳақидагн
фармонни король тез орада Арагонга ҳам ёйди, Ката- лония деҳқонлари
сингари Арагон деҳқонлари ҳам қўзолон кў- тариш хавфини солмоқда
эдилар. Каталония деҳқонлари ҳаракати билан бир вақтда, XV аср давомида
шаҳарлардаги, шунингдек, Арагонга тобе бўлган Бо- леар оролларидаги
қўзғолонлар билан қўшилиб кетган кенг деҳ- қонлар ҳаракати юз берди. 1450
йилги Мальорка оролидаги ҳаракат, айниқса кучли ҳаракат бўлиб, у ҳам
феодалларнииг лалқ оммасига қисман ён бериши билан тамом бўлди. –
Кастилиянинг Арагон билан бирлашуви. Келиб чиқиши ва тил жиҳатдан қон-
қариндош бўлган, юз йиллар давомида таш- қи душман бўлмиш арабларга
қарши биргаликда курашиб кел- ған, иқтисодий масалада азалдан бир-бирови
билан алоқа қил- ган Кастилия ва Арагон бирлашиш учун етарлича тарихий
шарт-шароитларга эга эдилар. Қейинги ўрта асрлар даврида товар-пул
муносабатларининг ривожланиши иқтисодий жиҳатдан қандайдир ўзаро
биров-би- ровини тўлдирувчи ҳар иккала мамлакатнинг — қуруқликдаги
Кастилия ва Урта денгиз билан боғланган Арагоннинг бирлаши- шини
айниқса зарурий вазифа қилиб қўйди. XV асрнинг иккин- чи ярмида Пиренея
ярим оролининг ижтимоий ва сиёсий ша- роитлари ҳам ана шу бирлашувни
зўр бериб тақозо этган эди.
Кастнлияда ва Арагонда кескиилашган синфий кураш, шу- нингдек,
реконкистанипг тамом бўлмаганлиги (ярим орол жа- нубидаги Гранада](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_24.png)
![короллиги) ҳар иккала мамлакат феодалла- рини икки королликни ягока
Испания давлатига бирлаштириш тўғрисида бир битимга келишга мажбур
этди. Иккала қўшни давлат ўртасидаги уния (иттифоқ) династия никоҳи
қилиш йўли билап амалга оширилди. Малика Изабелла Кастильская 1469’
йили шаҳзода Фердинанд Арагонскийга турмушга чиқди. 1474 йили
Изабелла Кастилия королеваси бўлиб олди, 1479 йили Фердинанд Арагон
тахтига ўтирди. Бирлашган иккала мамла- катпинг ҳар бири ўзининг буруиги
қонунлари, урф-одатлари ва алоҳида-алоҳида кортесларини саҳлаб қолди.
Шундай ҳилиб, мамлакатнн бошҳариш ҳали икки тусдалигича ҳолавсрди.
Шун- дай бўлса ҳам, ягона Испанияни вужудга келтириш учун асос солинган
эди. Қастилияда ҳам, Арагонда ҳам король ҳокимиятн мустаҳкамлана
бошладн. Бирлашиш Фердинанд билан Йзабел- .чанимг ички ва ташҳи
сиёсатларида ижобий акс этди. Шаҳар коммуналарининг кўмагига таяниб иш
кўрган Иза- белла Кастилия феодаллари оппозициясини тинчитди. Изабелла
срдамнда «муқаддас эрмандада» номи остида ташкил этилган шаҳар
иттифрҳчн милнцияси талончилик ҳилиб юрувчи рицар- ларга ҳаҳшатғнч
зарбалар берди. Қатолик черкови Фердинанд билан Изабеллага катга срдам
кўрсатди. Католик короллар (папа Фердинанд билан Изабеллага ана шундай
унвон берган эди) ўзларига ҳарашли даҳшатли инквизицияни католик черко-
ви манфаатларига хизмат ҳилдирар эди. Чўҳинтирилган мавр- лар
(мотискалар)нинг ишларини назорат ҳилиш маҳсадида 1477 йил Испанияда
вужудга келтирилган ииквизиция амалда, олий сиёсий судга айланган эди.
Кастилия ёки Аратондаги бирорта феодалнинг давлатга хиёнат қилганлиги
гумон қилинган таҳ- дирда, у инкнизициянинг ҳаҳр-газабидан ҳеч қаёққа
қочиб ҳуту- ла олмасди, албатта. Изабелла Кастилпядаги савдо-сотиҳ ва
саноатни жонланти- риб юборган бир қанча иҳтисодий тадбирларни амалга
оширди. Мамлакатдаги ҳимматбаҳо металларни саҳлаб қолиш маҳсадн- да
ҳамда мамлакат ичкарисида актив савдо балансини таъмин- лашга (яъни
ташҳаридан мол келтиришга ҳараганда мол чиҳа- ришни кўпаптиришга)
интилиб, королева меркантилизм ғоялари- ни амалга ошира .бошлади.](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_25.png)
![Изабелла чет элларга озиқ-овҳат маҳ- сулотлари ва хом ашё (ғалла. Жун ва
бошҳалар) чиҳаришни ман ҳилди, жун Испаниянинг ўзида ҳайта ишланмоғи
керак, деб буй- руҳ қилди. Изабелла машҳур Христофор Колумбга ҳомийлик
кўрсатди, Христофор Колумб Ҳиндистонга бориладиган «ғарбий йўл»ни
ахтариб, Испания кемаларида саёҳатга жўнаб кетди. Фердинанд ва Изабелла
Испанияси теЗ орада буюк давлатга айланди. 1492 йили улар Гранадани
истило ҳнлдилар. 1512 йили Испания Наваррани ўзнга ҳўшиб олди. Шундай
ҳилиб, Порту- галиядан ташҳари, барча Пиренея ярим ороли Испанияга
бирлаштирилди. Колумбнинг саёҳатлари Испания учун Янги Дупё- даги
жуда кўп мустамлака мулкларни босиб олиш имконини яратиб берди.
Фердинанд ва Изабелла Испанияни Европанинг энг йирик давлатлари билан
сиёсий иттифоқлар боғлашига са- бабчи бўлган муҳим династия никоҳларинн
амалга оширдилар. Уларнинг тўнғич кизи Екатерина Тюдорлар хонадонига
мансуб инглиз шаҳзодасига турмушга чиҳди. Қичик малика Хуана
Габсбургларнинг астрогерман хонадонига мансуб шаҳзодалар- ннпг бирига
хотин бўлди. Испания Европа халҳаро сиёсатининг муҳим омнли бўла борди
2.2. Portugaliya
1143- ish Portugaliya mustaqil kirollikka aylanadi . Qirol XII asrdan Rim bilan
mustaxkam aloqa urnatib , mamlakatda boy va aloxida katolik ruhoniylari
tabaqasining qo ’ liga yetib boradi . Portugaliyada kupsonli mayda mulkdorlar
jamg ’ armasi saqlanmoqda , ular erkin jamoalarga aylangan . Bu jamoalar ancha
keng maydonga ega bulib , xatto kochok qoram dehqonlarga boshpanasi bo ’ lishi
kerak edi . Qayta tiklash ishlari amalga oshirildi . Ammo rekonkista tugagandan
s õ ng dexqonlarning ayrim qismi senyorlarga qarmlikka tusha boshlaydi .
Portugaliya shohlari kupsonli bulmasada, o’zinining kulay georgrafik joylashuvi i
va sharoiti bilan ajralib turgan. Qishloqning dengizchilik mahorati yuksak
bbulgan.15 asrda qirollar shaharlar va korteslar birgalikda isyonchi zodagonlar-
yirik yer egalariga qarshi kurash olib boradi. Bu kurash Ayniqsa XÍV-XV asrlarga
avjiga chikadi. Uning davomida Kaplan zodagonlar xalok buladi jumladan, grrsog](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_26.png)
![Bragansa xalok bulib, qirol golib chiqadi. Portugaliya buyuk geografik
kashfiyotlarini boshlagan mamlakat. Ayni portugallar 1415-ishsh Shimoliy
Afrikadagi arablar shahri Seyesytonni egallaydi. Shu tariqa Portugaliyaning yirik
mustaqil davlatga aylanishi ilk kadam kuyiladi.
Portugaliya Ispaniyadan ham pastroq edi. Bu erda biz Ispaniyada mavjud bo'lgan
olijanob shaxslarning kichik bo'lsa-da, ammo mard galaktikasini behuda qidirgan
bo'lardik. Xalq jaholat va qashshoqlikda yashadi. Dvoryanlar harakatsiz va
bechora, ruhoniylar axloqsiz va xurofotli edilar. Shahzoda regent saroyini
gipoxondriya va bekorchilikda kezib yurar, qo'llarini cho'ntagiga solib, davlatining
tanazzulga yuz tutganiga ma'nosiz tikilardi. U ingliz Bekfordga qirollik rohiblar
qo'lida ekanligini va bu rohiblarning yarmi sog'lom aql-idrokini butunlay
yo'qotganini tan oldi. Uning rafiqasi malika Karlotta-Ioaquina o'zining maftunkor
villasi Quelusda davlat xonimlari, qizlari va Andalusiya raqqosalari orasida
yashagan. Aqldan ozgan qirolicha Meri tushkunlikdan dahshatga tushdi va otasini
hamma narsa kuyib ketgan, qizigan temir poydevorda turganini va atrofida jinlar
qurshovida turganini tasavvur qilib, dahshatli qichqiriqlar aytdi.
Regent faqat bitta siyosatni tan oldi - qirollikka frantsuz g'oyalarining kirib
kelishiga qarshi turish. Komissar Pina Manrikes boshchiligidagi Lissabon
politsiyasi haqiqiy siyosiy inkvizitsiya vakili edi; Taqiqlangan kitoblarni topish va
qo'lga kiritish, yakobinlar, masonlar va shubhali shaxslarni ta'qib qilish uning
vazifasi edi. Robespier kvartal ustasi uchun birinchi dajjol, ikkinchisi Napoleon
edi: bu uning yengilmas qo'shinlari dunyoni yo'q qilishga mo'ljallangan.
Biroq, politsiyaning sa'y-harakatlariga qaramay, yangi g'oyalar odamlarga tobora
ko'proq kirib bordi. Vorel kitob sotuvchisi Lissabonda 1791 yilgi Fransiya
konstitutsiyasining 12 ming nusxasini sotgan. Savdogarlar, frantsuz emigrantlari,
AQSH, Shvetsiya va hatto Avstriyadan kelgan konsullar inqilobni targ ib qildilar.ʻ
Madeyra orolida mason lojasi ochildi. Lafones gersogi o'z uyida neofitlarni (yangi
o'zgalar) yig'ayotgan edi. Uning sevimli abbesi Korreya da Serra tinimsiz
g'alayonli qo'lyozmalarni tarqatdi; politsiya kvartal boshlig'i uni](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_27.png)
![qo'zg'atuvchilarning eng xavflisi deb hisobladi Bunday jamiyatda adabiyot gullab-
yashnashi mumkin emas edi. 1790 yilda asos solingan yangi Arkadiya o'z
sonetlarida xonimning oyoqlarini "qor kaltakesaklari", qora ko'zlarini "iblisning
anjirlari" deb atagan o'rtamiyona shoirlarning asarlari bilan to'ldirilgan. Ikki
iste'dodli yozuvchi Ratton va Bokeyj inkvizitsiya tomonidan ta'qibga uchradi.
Braziliyaning xorijdagi akademiyasining faoliyati yanada samarali bo'ldi. Minas
Geranes provinsiyasida butun bir she’riyat maktabi (os minei-ros) vujudga kelib,
o‘zining milliy qo‘shiqlari bilan mamlakat ozodligini tayyorladi.
Portugaliyaliklar o'zlarining neytral pozitsiyalari olib kelgan imtiyozlarning
pasayishi bilan taskin topdilar. Lissabon ispanlar va Yevropa savdosining bir qismi
uchun transfer nuqtasi bo'lib xizmat qildi. Har yili Tahoe orqali 140 ming toy paxta
olib kelingan. Eski omborlar mol saqlash uchun yetarli bo‘lmay qolgan, maydonlar
va qirg‘oqlarda yangi omborlar qurilgan. Shahar o'sib, chiroy ochdi. "Portugaliya
kichik, lekin unda asal daryolari oqadi" degan gap bor edi.
Regent bu betaraflikni saqlab qolish uchun hech narsani ayamadi. 1801 yilda u
Bonapartdan 20 million frankga tinchlik sotib oldi; ularni to lash uchunʻ
Gollandiyada ssuda tuzish, olmos tojini garovga qo yish, zodagonlar va
ʻ
ruhoniylarga boj undirish, bedarak yo qolgan va yetimlarning mol-mulkiga qo l
ʻ ʻ
qo yish, qog oz pullarni olib chiqish va muomalaga kiritish zarur edi. 1803 yilda
ʻ ʻ
regent Frantsiyaga oyiga bir million frank miqdorida subsidiya taklif qildi.
Armiyaga sarflanadigan xarajatlar qisqartirildi, uning mavjud tarkibi qisqartirildi
va hatto qirollikda tartibni saqlash uchun zarur bo'lgan askarlar sonini saqlab
qolish rejasi ham mavjud edi. Ko'rinishidan, hech kim Portugaliyaga tahdid
solayotgan xavf-xatarni oldindan ko'ra olmadi, to'satdan Napoleon portugaliyalik
vakillarning Tilsit muzokaralarida ishtirok etishiga ruxsat berishdan bosh tortgani
ma'lum bo'ldi.](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_28.png)
![III BOB “ O’rta asrlarda Pereney yarim orolida dehqonlarning qaramlik
ko’rinishlari va feodal majburiyatlar” mavzusini o’qitishda pedagogik
texnologiyalardan foydalanish
3.1. Blits so’rov usulida mavzuni o’qitish
Mavzu: O’rta asrlarda Pereney yarim orolida dehqonlarning qaramlik
ko’rinishlari va feodal majburiyatlar
Guruh
bahosi Gurih
xatosi To’g’ri
javob Yakka
xato Yakka
baho Savollar
Jami:
GLOSSARIY](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_29.png)
![Arxeologiya - Ashyoviy manbalarni o‘rganuvchi va ular bo‘yicha tarixiy
o‘tmishni qayta tiklovchi fan; qadimshunoslik.
Demokratiya - Har bir fuqaro o`z mamlakatinii boshqarish masalasi bo`yicha
o`z fikrini bayon etadigan, shuningdek, davlat boshqaruvida ishtirok etadigan
ijtimoiy tuzum
Diktator - Cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan hukmdor, «diktatu- ra» -
lotincha «cheklanmagan hokimiyat» tushunchasini anqlatadi.
Imperiya - Hukmdorning cheklanmagan hokimiyati joriy etilgan davlat.
Iyerogliflar - Qadimgi yunonlar misrliklar yozuvini shunday atashgan;
“muqaddas bitiklar” ma'nosini anglatadi.
Koloniyalar - Qadimgi davrlarda o‘z yurtini tark etgan odamlar tomo- nidan 372
yangi yerlarda asos solingan manzilgoh va shaharlar
Konsul - Respublika davrida Rimdagi oliy siyosiy lavozim. Har yili
saylangan ikki nafar konsul Senat va armiyaga rahbarlik qilgan.
Legion - Rim armiyasida eng yirik jangovar birlik.
Patritsiylar - Rimning qadimgi tub aholisi
Piktografik yozuv - Lotincha (“pictus” – “rasmli” va yunoncha “grapho” –
“yozaman”, “rasmli yozuv”) - ma’lumotning umumiy 376 mazmunini rasm orqali
yoki rasmlarni ketma-ketligi orqali eslab qolish maqsadida tasvirlash. Bu yozuv
neolit davridan beri ma’lum bo‘lib, biron-bir tilning yozuv vositasi hissoblanmaydi
Rekonkista - Ispancha “Reconquista”,“reconquistar” – “jang bilan qaytarib
olmoq” – arablar (aniqrog‘i mavrlar) bosib olgan 379 hududlarni Pireney yarim
oroli tub aholisi tomonidan 8 - 15 asrlarda jang bilan qaytarib olinishi
Senat - «Oqsoqollar kengashi» ma’nosini anglatadi
Sivilizatsiya - Qadimdagi jamiyat taraqqiyotining ancha yuksak darajasi
(shaharlar, yozuv va davlatlarning rivojlanishi).
Shahar-davlat - Polis - tevaragidagi hududlarni tasarrufiga olgan o`zini o`zi
boshqaruvchi shahar; Qadimgi Yunoniston va Rimdagi kichik mustaqil davlat;
polisda hokimiyat teng huquqli fuqarolar qo`lida bo‘lgan
Varva r - Dastlab: yunon tilida so`zlashmaydigan har qanday chet mamlakatlik
kishi; keyinchalik bu so`z madaniylashmagan odamlarga nisbatan ishlatiladigan
bo`ldi.
XULOSA](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_30.png)
![Xulosa qilib shuni aytish mumkinki XI – XV asrlar Pireneya yarim oroli
davlatlari uchun shiddatli kurash davri bo’ldi. Bu davlatlar arablar hukmronligidan
ozod bo’lish uchun yagona kuch bo’lib birlashgan bo’lsalar-da, ammo keying
davrlarda ular azaro tarqoqlashib bordi. Lekin shunday bo’lsa-da rekonkista
Pireneya yarim orolidagi davlatlariga ularning rivojlanishi uchun katta imkoniyat
yaratib berdi. Shu o’rinda Kastiliya va Aragon qirolligining birlashganligi butun
Ispaniyani birlashtirish uchun imkoniyat yaratib berdi. Birlashgan qirollik 1492-
yili Granadani, 1512-yili Navarrani o’ziga qo’shib olishi bilan Portugaliyadan
tashqari barcha Pireneya yarim oroli yagona Ispaniya davlatiga birlashdi.
Kolumbning sayohatlari Ispaniya uchun Yangi Dunyodagi juda ko’p
mustamlakalarni bosib olish imkonini yaratib berdi. Aynan Buyuk geografik
kashfiyotlar Ispaniya va Portugaliyaning mustamlaka tizimini yaratib berdi va bu
davlatlarning iqtisodiy o’sishi uchun ko’mak bo’ldi. Ferdinand va Izabella
Ispaniyani Yevropaning eng yirik davlatlari bilan siyosiy ittifoqlar bog’lashiga
sababchi bo’lgan muhim dinastiya nikohlarini amalga oshirdilar. Ularning
to’ng’ich qizi Yekatrina Tyudorlar xonadoniga mansub bo’lgan ingliz
shahzodasiga turmushga chiqdi. Kichik malika Xuana Gabsburglarning
astrogerman xonadoniga mansub shahzodalarning biriga turmushga chiqdi. Shu
tarzda Ispaniya Yevropa xalqaro siyosatining muhim omili bo’lib bordi.
Foydalanilgan adabiyotlar:](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_31.png)
![1.V.F.Semyonov ,,O’rta asrlar tarixi”. O’qituvchi; Toshkent-1973.
2.T.O’.Salimov ,,Jahon tarixi”. Universitet; Toshkent-2014.
3. E.Qosimov, E.Nuriddinov, R.Mulladjanova, F.Ismatullayev, N.Rasulova,
Sh.Zokirov, A.Abduazimov, T.Ponomaryova,
M.Nasriddinova ,,Jahon tarixi”. Toshkent-2013.](/data/documents/9d5f6c67-9a79-47b7-bd12-41d10b11b208/page_32.png)
O’rta asrlarda Pereney yarim oroli Reja: KIRISH 3-bet I BOB O’rta asrlarda Pereney yarim orolida dehqonlarning qaramlik ko’rinishlari 6-bet 1.1. XI-XV asrlarada Pireney yarim oroli davlatlari . 6-bet 1.2. Mustamlakachilik va ijtimoiy taraqqiyot 14-bet II BOB O’rta asrlarda Pereney yarim orolida feodal majburiyatlar 22-bet 2.1. Pireney davlatlarining ichki tarixi 22-bet 2.1. Portugaliya 29-bet III BOB “ O’rta asrlarda Pereney yarim orolida dehqonlarning qaramlik ko’rinishlari va feodal majburiyatlar” mavzusini o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish 31-bet 3.1. Blits so’rov usulida mavzuni o’qitish 31-bet GLOSSARIY 32-bet XULOSA 33-bet FOYDALANILGAN 34-bet ADABIYOTLAR RO’XATI
KIRISH Navarra va Portugaliya. Yarim oroldagi to’rtta xristian davlatlaridan Navarra va Portugaliya alohida-alohida rivojlandilar. Navarrada fransuzlar ta’siri juda kuchli edi. Atrofni tog’lar o’rab olgan bu kichik mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi sekinlik bilan bordi. Shu sababli XIII – XV asrlar davomida Navarra, umuman, katta rol yo’q. Atlantika okeani sohili bo’ylab uzun tor poloea bo’lib joylashgan Portugaliya jadalroq rivojlandi. XV asrga kelganda Portugaliya katta dengiz flotiga ega bo’lgan savdo-sotiq qiladigan mamlakatga aylandi. Yarim oroldagi mavrlar bilan olib borilgan kurash uni Shimoliy Afrikadagi arablar bilan urushlar qilishga tortdi. Portugaliyaliklarning Shimoliy Afrikadagi mulki bo’lmish Seuta portugaliyaliklarning XV asrdagi geografik kashfiyotlarida katta rol o’ynadi. O’rta dengiz sohilidagi mamlakatlar Angliya, Niderlandiya va boshqa mamlakatlar bilan zo’r berib olib borilgan tashqi savdo-sotiq aloqalari Portugaliyani Pireneya yarim orolidagi boshqa davlatlardan ajratib qo’ydi. Rekonkista Portugaliyani qo’shni Kastiliya bilan bog’lashi lozimdek ko’rinsada, lekin Portugaliya o’zining mustaqilligini saqlab qoldi. Aragon federatsiyasi. Aragon Pireneya yarim orolida kichik bir hududni egallagan edi. Ammo O’rta dengizda uning ko’pdan – ko’p mulklari: Sitsiliya, Sardiniya, Neapol qirolligi, Balear orollari bor edi. Kastiliyaga qaraganda Aragon katta dengiz davlati edi. Lekin bu yerda qirol hokimyati zaif edi. Shaharlarning zaif o’sganligidan dvoryanlar butun hokimyatni o’z qo’llarida saqlab qolgandilar. Aragon dehqonlari eng og’ir krepostnoy qaramlikda yashaganlar. Aragon feodallari o’z krepostnoylariga xatto o’lim jazosi berish huquqiga ham ega edi. Ko’proq feodallardan iborat bo’lgan Aragon korteslari qirolni to’la nazorat qilardi, korteslar dam olgan paytlarda qirolning ishlarini kuzatib boorish uchun ,,deputatsiya” nomli alohida komissiya belgilab qo’yilardi. Aragon dvoryanlarini maxsus saylab qo’yiladigan sudya, Buyuk xustisiya sud qilardi. Uni
o’rnidan bekor qilishga qirolning haqqi yo’q edi. Dvoryanlar qirolga qarshi urush e’lon qilib, u bilan urush olib borar va chet el fuqaroligiga o’tib keta olardilar. Aragon zodogonlarining erkinligini ,,Uniya imtiyozlari” (1287 y) degan alohida qonunda yozib qo’yilgan edi. Kastiliya qirolligi. Kastiliya va Aragon Pireneya yarim orolining ikkita asosiy davlati bo’lib, ular yagona qirollikka birlashdilar. Bu birlashgan davlatlarning o’rta asrlar davridagi tarixi o’zining bir qancha xususiyatlariga ega edilar. Yarim orolning deyarli beshdan uch qismi uning xissasiga to’g’ri kelardi. Rekonkistada ham Kastiliya eng aktiv qatnashgan edi. Kastiliya tili keyinchalik ispan milliy adabiy tiliga asos bo’ldi. O’rta asrlar davridagi Kastiliyaning ijtimoiy tuzumi o’ziga xos ko’pgina xususiyatlarga ega edi. Dvoryanlar ham Kastiliyada katta ta’sirga ega edi. Rekonkista dvoryanlarning ertaroq toifa bo’lib tarkib topishida va bevosita qirol bilan aloqa o’rnatishga yordam berdi. Kastiliyada katolik cherkovi ham juda katta ta’sirga ega bo’lib, rekonkista natijasida katolik cherkovi ko’p yer - mulk oldi. Kastiliyada rekonkistaning butun og’irligini o’z zimmasiga olgan o’nlab erkin shahar-kommunalar bor edi. Hunarmandlar va mayda savdogarlardan iborat bo’lgan shaharliklar butun asrlar davomida muntazam xarbiy xizmat o’tadilar. Kastiliya shaharlari shaharlarning alohida harbiy ittifoqlariga – ermandilarga birlashdilar. Kastiliya dehqonlari ham rekonkistada juda aktiv qatnashganliklari uchun krepostnoy qaramlikdan ertaroq xalos bo’ldilar. Kastiliya feodallari dehqonlar bilan hisoblashishga va ularga jiddiy yon berishga majbur bo’ldilar. Kastiliyada shahar va qishloq jamoalarining siyosiy ahamiyati Kastiliyada umumtoifa vakilligi, ya’ni korteslarning ertaroq vujudga kelishida ochiq oydin namoyon bo’ldi. Korteslar o’z faoliyatini 1188-yildayoq boshlagan edi, shu bilan birga uchinchi toifa vakillari sostaviga shaharliklar bilan birga dehqonlarning ba’zi bir vakilllari kirgan edi. Kastiliyada qirol hokimyati shaharlarga tayanib turib, XIII asrdayoq o’z obro’-e’tiborini kuchaytirishga harakat qildi va yirik feodallar bilan qattiq kurash olib bordi. XIII asrning ikkinchi yarmida qirol Alfons X (1252-1284) qonunlar to’plami (,,Yetti qism”)ni chiqardi. Bu
qonunlar to’plami Rim huquqi g’oyalari bilan sug’orilgan bo’lib, o’rta asr Yevropasidagi qonunlarining birinchi umumlashtiruvchi to’plami edi. XV asr o’rtalariga kelganda Kastiliyadagi qirol hokimyati erishgan yutuqlar, umuman olganda hali u qadar katta emas edi. Korteslarning qo’llab-quvvatlashiga qaramay, qirollar qudratli grandlarning kuch-qudratiga shikast yetkaza olmadilar. XIV va XV asrlarda korteslarning o’zi onda-sonda yig’iladigan bo’lib qoldi. XV asrning ikkinchi yarmida qirol Genrix IV davrida Kastiliyada qirol hokimyati nochor ahvolga kelib qoldi. Zodogonlar qirolning singlisi Izabellani taxt vorisligiga qo’ymoqchi bo’ldilar. Kelajakda uni o’zlariga rom etib, undan itoatli qirolicha sifatida foydalanmoqchi bo’ldilar. Keyingi o’rta asrlarda tovar – pul munosabatlarining rivojlanishi quruqlikdagi Kastiliya va O’rta dengizdagi Aragonning birlashishini zaruriy vazifa qilib qo’ydi. Kastiliyada va Aragonda keskinlashgan sinfiy kurash , shuningdek, rekonkistaning tamom bo’lmaganligi har ikkala mamlakat feodallarini ikki qirollikni yagona Ispaniya davlatiga birlashtirish to’g’risida bir bitimga kelishga majbur etdi. Ikkala qo’shni davlat o’rtasidagi ittifoq nikoh yo’li bilan amalga oshirildi. Malika Izabella 1469- yili shahzoda Ferdinand Aragonekiyga turmushga chiqdi. 1474-yili Ferdinand Aragon taxtiga o’tirdi. Birlashgan ikkala mamlakatning har biri oldingi qonunlari, urf-odatlari va alohida-alohida korteslarini saqlab qoldi. Shunday qilib, mamlakatni boshqarish ikki xil tusda qolaverdi. Lekin yagona Ispaniyani vujudga keltirish uchun poydevor yaratildi. Kastiliya ham, Aragon ham qirol hokimyati mustahkamlana boshladi. Birlashish Ferdinand bilan Izabellaning ichki va tashqi siyosatlarida ijobiy aks etdi. I BOB O’rta asrlarda Pereney yarim orolida dehqonlarning qaramlik ko’rinishlari 1.1. XI-XV asrlarada Pireney yarim oroli davlatlari 1137 yilda Kataloniya Aragon qiroli bilan birlashdi. Shunday qilib, yarim orolning janubi-sharqida va shimoli-g'arbiy qismida yirik xristian davlatlari tashkil
topdi. XI asr oxirida Pireneyning g'arbiy qismida. Leon qirolligi tarkibiga kirgan Portugaliya grafligi tashkil topdi va 1139 yildan mustaqil qirollikka aylandi. Rasmiy ravishda Portugaliya qiroli o'zini papaning vassali deb tan oldi, ammo mamlakatda u to'liq suverenitetga ega edi. Kastiliyaliklar 1085 yilda Tagus daryosida arablar ustidan katta g'alaba qozonib, qadimgi poytaxt Toledoni qo'lga kiritdilar. Musulmon hukmdorlari yordam so'rab Shimoliy Afrika Almoravid berberlariga murojaat qilishdi. Xristianlarning yurishi hamma joyda to'xtatildi. XII asr o'rtalarida. Mavritaniyadan kelgan Almoravidlar o'rniga yangi bosqinchilar - Almohadlar keldi, ular tarqoq Arab Amirliklarini birlashtirishga va nasroniylarning hujumini to'xtatishga harakat qildilar. Ammo ular yaratgan davlat tez orada quladi. XIII asr boshlarida. reconquista yangi kuch bilan ochildi. 1212 yilda Kastiliya, Aragon, Portugaliya va Navarraning birlashgan kuchlari Las-Navas-de- Tolosada mavrlarni hal qiluvchi mag'lubiyatga uchratdilar. Arablarni itarishda davom etgan kastiliyaliklar 1236 yilda Kordovani, 1248 yilda Seviliyani, aragonliklar esa Balear orollari va Valensiyani egallab olishdi. 1262 yilda kastiliyaliklar Kadisni qaytarib olib, Atlantika qirg'oqlariga kirishdi. Endi mavrlar faqat mamlakat janubidagi Granada amirligini egallab turishgan. Rekonkistaning natijalari uzoq vaqt davomida Pireney davlatlarining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishini belgilab berdi. Asosiy imtiyozlarni zabt etilgan hududda yirik xo'jaliklar yaratgan feodal zodagonlar oldi. Rekonkista davrida katta ta'sirga ega bo'lgan katolik cherkovi ko'p erlarni qo'lga kiritdi. O'sha paytda paydo bo'lgan ruhiy va ritsarlik buyruqlari - Sant'Yago, Alkantara, Kalatrava - eng boy yer egalariga aylandi. Musulmonlarga qarshi salib yurishlarining asosiy o'zagini tashkil etgan ko'p sonli ritsarlik ularning mavqeini mustahkamladi. Ispan xalqining chet el bosqinchilari-arablarga qarshi qahramonona kurashi kastiliyalik zodagon, mavrlarga qarshi zafarli yurishlar tashkilotchisi Side haqidagi dostonda kuylangan. Rekonkistada hal qiluvchi rolni keng xalq ommasi - dehqonlar va shaharliklar o'ynadi. Kastiliya va Portugaliya dehqonlari mavrlardan erni bosqichma-bosqich yutib, shaxsiy erkinlik va