logo

ILK O’RTA ASRLAR SUG’DDA AN’ANAVIY DAVLATCHILIK HUQUQIY ASOSLARI, MAHKAMA, SOLIQ, QONUNCHILIK VA IJRO

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

17893.5 KB
ILK O’RTA ASRLAR SUG’DDA AN’ANAVIY DAVLATCHILIK:
HUQUQIY ASOSLARI, MAHKAMA, SOLIQ, QONUNCHILIK VA IJRO
MUNDARIJA:
Kirish .......................................................................................................................
1-BOB. «DAVLAT» TUSHUNChASI VA MARKAZIY OSIYO
XALQLARIDA DAVLATCHILIKNING S H AKLLANISHI
1.1.§ - «Davlat», «davlatchilik» va «davlat tuzumi» tushunchalari hamda
ularning Markaziy Osiyo xalqlari davlatchiligida aks etishi ...............................
1.2.§   -   Markaziy   Osiyo   hududidagi   ko chmanchi   qabilalardaʻ
davlatchilikning kelib chiqishi va uning o ziga xos xususiyatlari ........................	
ʻ
2-BOB. SUG DDAGI DAVLATChILIK MASALALARINING  YOZMA	
ʻ
MANBALARDA AKS ETISHI
2.1.§   -   Arab   xalifaligi   yurishlari   arafasida   Sug ddagi   davlatchili	
ʻ gi
manbalarining tavsifi .......................................................................................
2.2.§   -   Ilk   o rta   asrlar   Sug d   boshqaruvining   ma’naviy-huquqiy	
ʻ ʻ
asoslar   ........................................................................................................................
............
3-BOB. ILK O RTA ASRLAR SUG D AN’ANAVIY BOShQARUVIDA	
ʻ ʻ
MAHKAMA VA DEVON XIZMATI
3.1.§   -   Sug ddagi   boshqaruvda   qonunchilik   va   ijro:   davlatchilikdagi
ʻ
unvonlarning nazorat vazifalari ..............................................................................
3.2.§ - Ilk o rta asr Sug dda devon xizmati: hujjatlar tuzulishi, mazmun
ʻ ʻ
mohiyati, sarfiyot va soliq tizimi masalasi .............................................................
XULOSA ...................................................................................................................
ILOVA .......................................................................................................................
FOYDALANILGAN   MANBA   VA
ADABIYOTLAR ............................................
1 KIRISh
Mavzuning dolzarbligi.   O zbekiston Respublikasi  mustaqilikka erishgandanʻ
so ng fanning barcha sohalariga alohida e’tibor  qaratila boshlandi. Shu j	
ʻ umladan,
tarix   fani   va   uning   rivojiga   katta   ham   e’tibor   berildi.   Bu   borada   1998   yilda
O zbekiston   Prezidentining   Fanlar   Akademiyasi   qoshidaga   Tarix   instituti
ʻ
faoliyatini   takomil lashtirish   to g risidagi   farmoni   bu   yo ldagi   dastlabki   qadam	
ʻ ʻ ʻ
bo ldi	
ʻ 1
.   Bundan   tashqari,   O zbekiston   Respublikasining   birinchi	ʻ   Prezident   I.A.
Karimovning   o sha   yili   bir   guruh   tarixchi   olimlar   bilan  	
ʻ uchrashuvi   chog ida	ʻ
O zbekistonning   yangi   tarixini   yaratish   borasidagi   fikrlari   va   ko rsatmalari	
ʻ ʻ
tarixchilar   zimmasiga   asl   tarixni   yaratishdek   mashaqqatli   hamda   sharafli   vazifani
ko ndalang qo yd
ʻ ʻ i 2
.
Bugungi  kunda  tarix  faniga  bo lgan  munosabat  va  talablardan  kelib  chiqqan	
ʻ
holda   O zbekiston   tarixining   ilk   o rta   asrlar   davrini   tadqiq   etish   muhim   va	
ʻ ʻ
dolzarbdir.   Bu   davrda   davlatchiligimiz   tarixining   muhim   tarixiy   jarayonlari   sodir
bo lgan.   Albatta   bu   tarixiy   jarayonlar   va   ular   bilan   bog liq   voqyeliklar   siyosiy	
ʻ ʻ
munosabatlar   bilan   jambarchas   bog liq   bo lgan.   Shuning   bilan   birga   davlatchi	
ʻ ʻ -
likning   turli   tarixiy   bosqichlarida   O zbekiston   hududida   yashagan   xalqlarning,
ʻ
ijtimoiy-siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   jarayonlarini   qamrab   olgan   tadqiqotlar
yuzaga   keldi.   Bunday   tadqiqotlar   jumlasiga   Sug d   konfederasiyasi   tarixiga   doir	
ʻ
tadiqotlarni misol tariqasida ko rsatish mumkin. O rta Osiyo, xususan, O zbekiston	
ʻ ʻ ʻ
xalqlari   tarixida   qadimiy   va   ilk   o rta   asr   Sug dning   o rni   va   ahamiyatini   belgi	
ʻ ʻ ʻ -
lovchi   ma’lumotlar   mavjud.   Ilk   o rta   asrlar   davriga   kelib   mulkka   bo lgan	
ʻ ʻ
munosabatlarning   o zgarib   borishi   natijasida   bu   yerdagi   davlat   boshqaruvi   va	
ʻ
mahkama ishlari rivojiga ham sezilarli ta’sir ko rsatdi. 	
ʻ
Bu   davrga   kelib   Sug diyonada   sug orma   dehqonchilik   va   hunarmand	
ʻ ʻ -
chilikning yuksak darajada rivojlanishi ushbu mintaqada shaharsozlik madaniyati -
ning   shakllanishi   hamda   taraqqiy   yetishiga   olib   keldi.   Buning   natijasida
1
  Ўзбекистон   Республикаси   ФА   қошидаги     Тарих   институти   фаолиятини   такомиллаштириш   тўғрисида
Вазирлар маҳкамасининг қарори /  Халқ сўзи. 1998 йил. 28 июль.
2
 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.  –  Т ошкент:  Ў збекистон , 1998.  – Б. 3-4.
2 Sug diyonada   Sarazm,   Samarqand,   Ko ktepa,   Qarshi,   Shahrisabz   va   Buxoro   kabiʻ ʻ
qadimiy   shaharlar   paydo   bo lgan.   Bu   shaharlarning   tarixiy   taraqqiyoti   natijasida	
ʻ
Sug d   zaminida   shaharsozlik   madaniyati   va   davlat   boshqaruvi   asoslarining   rivoj	
ʻ -
lanishiga sabab bo lgan va mazkur holat qo shni mintaqalarga ham yoyilgandir.	
ʻ ʻ
Bu   esa   ilk   o rta   asrlarga   kelib   Zarafshon   va   Qashqadaryo   vohalarining
ʻ
egallagan   Sug dda   an’anaviy   davlat   boshqaruvining   huquqiy   asoslari   va   bunga	
ʻ
xizmat   qilgan   mahkama   hamda   devon   ishlarining   taraqqiyoti   masalasini   yozma
manbalarning nashrlari asosida yoritib berish muhim va dolzarb masala ekanligini
ko rsatmoqda.	
ʻ
Tadqiqot  obyektini   ilk o rta asrlar (V-VIII  asrlar)  Sug d boshqaruvi tashkil	
ʻ ʻ
etadi.
Ilk   o rta   asrlar   Sug ddagi   davlat   boshqaruvining   an’anaviy   xususiyatlari	
ʻ ʻ
(qonunchilik, ijro, mahakama, devon)  dissertasiyaning  predmeti  hisoblanadi. 
Dissertasiya ning   maqsadi   yozma   manbalarning   nashrlari   asosida   ilk   o rta	
ʻ
asrlar Sug ddagi davlat boshqaruv tizimi o rganishdan iborat.	
ʻ ʻ
Mazkur bosh maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi  vazifalar  belgilandi:
- “Davlat”,   “davlatchilik”,   “davlat   tuzumi”   tushunchalarining   mohiya tini
ochib   berish   va   ilk   o rta   asr   Markaziy   Osiyo   davlatlari   boshqaruvining	
ʻ
xususiyatlarini ochib berish;
- Sug ddagi   davlat   boshqaruv   tizimining   ma’naviy-huquqiy   asoslari   va	
ʻ
ularning omillarini ko rsatish;	
ʻ
- Zarafshon   va   Qashqadaryo   vohalaridagi   Sug dning   arablar   bosqini	
ʻ
arafasidagi siyosiy holatini o rganish;	
ʻ
- Turk xoqonligi hukmronligi davrida Sug ddagi davlat boshqaruvining o ziga	
ʻ ʻ
xos   xususiyatlari   va   boshqaruvda   amal   qilgan   mahkamachilik   tizimining
mohiyatini yozma manbalarning nashrlari asosida aniqlash;
- Davlat   boshqaruvidagi   hujjatchilik   tizimining   mohiyati   va   buning
qonunchilikdagi o rnini ochib berish.	
ʻ
Dissertasiyaning ilmiy yangiligi.   Ushbu   magistrlik   dissertasiyasida   ilk   o rta	
ʻ
asrlar   Sug d	
ʻ   davlatchiligining   an’anaviy   xususiyatlarining   qadim   mahalliy
3 madaniyatga   asoslanilganligi   va   Sug dʻ   ustidan   hukmron   bo lgan	ʻ   sulolalar
boshqaruvining   mahalliy   boshqaruv   tizimiga   moslashtiril ganligi   manbalar   asosida
ochib   berilganligi   ishning   yangiligi   hisoblanadi .
Tadqiqotning   asosiy   vazifalari   va   farazlari .   Mazkur   magistrlik   disserta -
siyasida zamonaviy tadqiqot yondashuvlariga asoslangan holda umumjahon tarixiy
jarayonlari   doirasida   ilk   o rta   asrlar   Sug ddagi   davlat   boshqaruvining   an’anaviy	
ʻ ʻ
xususiyatlari   o rganiladi.   Dissertasiya   vazifalarining   amalga   oshirilishi   Markaziy	
ʻ
Osiyo,   xususan,   ilk   o rta   asrlar   Turk   xoqonligi   tarkibidagi   va   arablar   bosqini	
ʻ
davrida   Sug d   boshqaruv   tarixi   va   siyosiy   jarayonlarini   tadqiq   etishda   muayyan	
ʻ
darajada xizmat qiladi.
Dissertasiya   mavzusi   bo yicha   adabiyotlar   sharhi.  	
ʻ Bugungi   O zbekiston	ʻ
hududining   markaziy   mintaqasini   tashkil   etgan   tarixiy   Sug d	
ʻ   tarixi   yuz   yildan
ko proq	
ʻ   vaqt   davomida   o rganib	ʻ   kelinmoqda . 
XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa fanga ma’lum manbalarni (asosan
arabiy,   forsiy   va   xitoy   manbalari)   umumlashtirish   asosida   bir   qator   tadqiqotlar
yuzaga   kela   boshlaganligi   ma’lum.   Ayni   mana   shu   davrdan   boshlab   Sug d   tarixi	
ʻ
o rganish boshlangan deyish asoslidir. 1877 yilda V.Tomashek xitoy va arab-fors	
ʻ
manbalari   asosida   qadimgi   Sug d   va   o rta   asr   Sug dining   tarixiy-geografik   va	
ʻ ʻ ʻ
siyosiy   xaritasini   tiklash   maqsadida   birinchi   monografik   tadqiqotni   chop   ettirdi 3
hamda xitoy yilnomalari asosida Sug dning boshqaruviga oid bir qator xulosalarini	
ʻ
ilgari surgan. 
Sug ddagi   boshqaruv   va   mazkur   boshqaruvning   huquqiy   asoslari   va   sug diy	
ʻ ʻ
hukmdorlarning   tanga   zarbi   to g risida   muhim   fikrlar   numizmat   olima	
ʻ ʻ
O.I.Smirnova tomonidan ilgari surildi. Ushbu tadqiqotlarning qiyosiy tahlil asosida
olima o zining qator ilmiy qarashlarini ilgari surdi	
ʻ 4
. Olima V.V. Bartoldning Sug d	ʻ
boshqaruvining mohiyatiga doir firklarini rad etib 5
, olimning Syuan-Szanning Chu
daryosidan   Sug dlar   mamlakati   boshlanadi   degan   fikriga   izoh   berib   o tdi.   1970	
ʻ ʻ
3
  Tomaschek   W.   Sogdiana.   Central   Asiatische   Studian   I.   (Sitzungsber,   der   Phil     -       hist.  Classe   der   Kais   -     Kön.
Akad. Der Wissensch. LXXXVIII.  –   Wien, 1877.   –   187 р.
4
 Смирнова О.И. Каталог монет с городища Пенджикент. –М.: Наука, 1963. -С. 24-26; Смирнова О.И. Очерки
из   истории  Согда.   –  Москва:  Наука,   1970.  –  С.  10-12;   Смирнова  О.И.   С водный  каталог  согдийских  монет.
Бронза. – Москва: Наука, 1981. – С. 18. 
5
 Бартольд В.В. Согд // Собрание сочинений. Т. III . -М.: Наука, 1965.  -С. 487-488.
4 yilda chop etilgan «Sug d tarixidan lavhalar» kitobida O.I.Smirnova Sug dning ilkʻ ʻ
o rta   asrlardagi   ijtimoiy-iqtisodiy   va   siyosiy   hamda   hukmdorliklarning   ma’muriy	
ʻ
tuzulishini   sug d,   arab,   fors   va   xitoy   tilli   manbalar   asosida   tahlil   qildi	
ʻ 6
.   Mazkur
kitobda   turli   mazmundagi   hujjatlar,   epigrafik   yodgorliklar,   sug d   tangalari	
ʻ
tadqiqotlari   o z   aksini   topdi.   Tadqiqotda   Sug d   jamiyati   tarkibi,   davlatning	
ʻ ʻ
boshqaruv   tizimi   pog onalari,   ichki   iqtisodiy   hayoti   va   mamlakatning   arablar	
ʻ
tomonidan bosib olinishi kabi masalalarga alohida e’tibor qaratildi. O.I. Smirnova
o zining   yuqorida   qayd   etilgan   «Katalog»ida   Sug d   bronza   tangalari   tadqiqotlari	
ʻ ʻ
asosida   o lkaning   ijtimoiy-iqtisodiy   hamda   siyosiy   hayotiga   oid   bebaho	
ʻ
ma’lumotlar   berdi 7
.   Xususan,   davlatning   boshqaruv   tizimi,   uning   pog onalari,	
ʻ
jamiyatning   tabaqalari,   Sug d   konfederativ   davlati   tizimi   doirasida   viloyatlarning	
ʻ
davlat   bilan   va   o zaro   munosabatlari,   ichki   bozorning   ahvoli,   mamlakatning	
ʻ
xo jaligiga oid ko plab faktik materiallar o z aksini topdi.       	
ʻ ʻ ʻ
O tgan   asrning   boshlariga   kelib   V.V.Bartold,   A.Yu.Yakubovskiy   va	
ʻ
Afrosiyobda   ish   olib   borgan   tadqiqotchilarning   Samarqand   tarixi   va   shu   asnoda
Sug d   tarixiga   oid   asarlari   vujudga   keldi.   Xususan,   sharqshunos   V.V.Bartold   o z	
ʻ ʻ
asarlarida   ulkan   miqdordagi   manbalarni   jalb   etish   orqali   Turonzamin   bo yicha	
ʻ
boshqaruv   tarixiga   oid   bir   qatorda   Markaziy   Osiyoning   ijtimoiy   va   etno-siyosiy
tarixini   davrlashtirish   hamda   hududiy   aloqadorligini   ko rsatish   yuzasidan   o z	
ʻ ʻ
xulosalarini ilgari surdi 8
. 
Sug d boshqaruvi va mahalliy hukmdorlarning tanga zarblariga doir qimmatli	
ʻ
tadqiqotlar   E.V.Rtveladze   tomonidan   ham   amalga   oshirilgan   bo lib	
ʻ 9
,   olimning
ishlari   turli   tillardagi   manbalarni   o zida   jamlaganligi   bilan   anchayin   originallik	
ʻ
kasb etadi. 
XX asr o rtalaridan buyon chop etib kelingan akademik nashrlarda, jumladan,	
ʻ
1950   yilda   nashr   etilgan   «O zbekiston   xalqlarining   tarixi»   nomli   tadqiqotda   biz	
ʻ
o rganayotgan   davr   bo yicha   yozma   manbalar   tahlili   asosida   bir   qator   qimmatli	
ʻ ʻ
6
 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. –М.: Наука, 1970. –288 с.
7
 Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет. –М: Наука, 1970. –548 с.
8
 Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья. Сочинения. Т. II . –М.: Наука, 1963.  -С. 104.
9
  Ртвеладзе   Э.В.   Монеты   Тунуканда   (Тунката)   и   других   владений   //   Нумизматика   Центральной   Азии.
Сборник   статей.   –   Ташкент,   2002.   –   Вып.   IV. -   С.208;   Ртвеладзе   Э.В.   Цивилизации,   государства,   культуры
Центральной Азии. – Ташкент,2005.  – С. 22.
5 ma’lumotlar   keltirilgan 10
.   Xususan,   tadqiqotning   I   tomining   1-qismida   Turk
xoqonligining   Markaziy   Osiyodagi   hukmronligi   ostida   o z   mustaqil   siyosatiniʻ
yuritgan   mayda   mustaqil   va   yarim   mustaqil   davlatlarning   davlat   boshqaruv
asoslari,   tarixiy-geografiyasi,   iqtisodiy,   ijtimoiy   va   siyosiy   hayoti   yoritiladi.
Jumladan,   xitoy   manbalari   asosida   VI-VII   asrlarda   Zarafshon,   Qashqadaryo   va
Amudaryo   vohalarida   mustaqil   to qqiz   hokimiyatning   (Samarqand,   Maymurg ,	
ʻ ʻ
Kesh,   Naxshab,   Ishtixon,   Kushoniya,   Buxoro,   Amul   va   Andxoy)   mavjud
bo lganligi va hukmdorlarining «Kan» nomli yagona sulolaga mansub bo lganligi,	
ʻ ʻ
hamda  «Chjaou»   unvoniga   ega  bo lganligi  ta’kidlanadi	
ʻ 11
.  Shuningdek,  tadqiqotda
o lkaning   xo jalik   va   madaniy   hayotiga   alohida   o rin   ajratilgan.   Tadqiqotning	
ʻ ʻ ʻ
«O rta   Osiyoning   arablar   tomonidan   bosib   olinishi»   nomli     II   bobida   arablarning	
ʻ
bosqinchiligi  arafasida  o lkadagi  siyoiy  vaziyat,   arablarning  harbiy  yurishlarining	
ʻ
umumiy jihatlari xitoy, arab va fors manbalari asosida yoritilgan.   
B.G .   G ofurov   tahriri   ostida   nashr   etilgan   «Tojik   xalqi   tarixi»   nomli	
ʻ ʻ
monografiyaning   I   bobida   asosiy   e’tibor   ilk   o rta   asrlarda   mulkiy   munosabat	
ʻ -
larning   shakllanishiga   ta’sir   o tkazgan   ijtimoiy-iqtisodiy   omillarning   tahliliga	
ʻ
qaratilgan 12
. Xususan, tadqiqotchi arab, fors, xitoy, sug d yozma manbalari, hamda	
ʻ
arxeologik   materiallarni   jalb   qilgan   holda   Sug d   va   ilk   o rta   asrlarda   faoliyat	
ʻ ʻ
ko rsatgan   mahalliy   davlatlarning   boshqaruv   asoslariga   to xtalib   o tgan.	
ʻ ʻ ʻ
Shuningdek,   monografiyada   asosiy   e’tiborni   Markaziy   Osiyoning   VI-VIII   asrlar -
dagi siyosiy hayotiga qaratadi. Xususan, tadqiqotda Sug d konfederasiyasi tushun	
ʻ -
chasining qo llanilishi, unga birlashgan 8 ta yarim mustaqil mulklarning o zaro va	
ʻ ʻ
Turk   xoqonligi   bilan   munosabati,   konfederasiya   tepasida   turgan   Samarqandning
o lka   siyosiy   jarayonlaridagi   roli,   tarixiy-geografiyasi   va   ma’muriy   tuzulishi,	
ʻ
ijtimoiy   munosabatlarda   patriarxal   oila   mulkchiligining   ustunligi   kabi   bir   qator
masalalar   xitoy   va   arab   manbalari   asosida   keng   tahlil   etilgan 13
.     Ishda   Markaziy
Osiyo kichik davlatlarining boshqaruv asoslariga olim anchayin e’tibor qarartgan.
10
  История народов Узбекистана. (Под  ред. С.П.Толстова,  В.Ю.Захидова и др.). Т.   I . –Ташкент: Изд-во АН
УзССР. 1950. –   474 с.
11
 История народов Узбекистана… –С. 139-152.
12
 История таджикского народа. (Под ред. Б.Г.Гафурова). Т. II , книга 1. М.: Наука, 1964. –492 с.
13
 История таджикского народа...  -С. 44-52.
6 Olimning   ushbu   fikrlari   uning   keyingi   tadqiqotlarida   ham   aks   etgan 14
.   Ishning
«O rta   Osiyo   xalqlarining   arab   bosqinchilariga   qarshi   kurashi»   deb   nomlangan   IIʻ
bobida arablar bosqini arafasida O rta Osiyoda, xususan Sug ddagi siyosiy vaziyat,	
ʻ ʻ
konfederasiya   tarkibidagi   mulklarning   o zaro   munosabatlari,   Qutayba   ibn	
ʻ
Muslimning   Poykand,   Buxoro,   Samarqand   kabi   shaharlarga   harbiy   yurishlari   va
unga qarshi  xalqning milliy ozodlik harakatlari, xususan arblarga qarshi kurashda
Devatich va G urakning o zaro munosabatlari, qolaversa o lkada kechgan ijtimoiy-	
ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy va madaniy jarayonlarning ba’zi qirralari ko rsatilgan.	
ʻ
Tarixchi   olim   Azamat   Ziyoning   «O zbek   davlatchiligi   tarixi»   nomli	
ʻ
monografiyasida   qadim   va   ilk   o rta   asrlarda   Markaziy   Osiyoda   kechgan   siyosiy,	
ʻ
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni turli tillardagi yozma yodgorliklar, yaqin o tmish va	
ʻ
mustaqillik   davri   tarixshunosligi   yutuqlari   asosida   O zbekiston   hududidagi	
ʻ
davlatchilik   qadimiy   tarix   va   uzoq   taraqqiyot   yo liga   ega   ekanligini   ilmiy   tahlil	
ʻ
etdi 15
. Tadqiqotda o rganilayotgan mavzuga doir umumiy fikrlar keltirilgan.	
ʻ
2001   yilda   O zR   FA   Tarix   instituti   tomonidan   «O zbekiston   davlatchiligi
ʻ ʻ
tarixidan   lavhalar»   nomli   monografiya   chop   etildi 16
.   Ushbu   monografiyada
O zbekistonning   qadimdan   to   XX   asr   boshlariga   qadar   bo lgan   davlatchiligi	
ʻ ʻ
tarixiga   oid   lavhalar   jamlandi.   Ularda   boy   faktik,   manbaviy   va   arxeologik
materiallar   asosida   birinchi   marotaba   keng   miqyosda   O zbekiston   hududida	
ʻ
qadimdan   davlatlarning   vujudga   kelishi   jarayonlari   va   sabablari,   inqiroziy   va
rivojlanish holatlari tahlil etilgan. 
Ilk   o rta   asrla   Sug ddagi   davlat   boshqaruvi   va   uning   ma’naviy   huquqiy	
ʻ ʻ
asoslari   sug dshunos   olimlar   M.Is’hoqov,   A.Ataxodxayev,   G .Boboyorov   kabi	
ʻ ʻ
olimlarning   tadqiqotlarida   anchayin   o rganilgan   bo lib	
ʻ ʻ 17
,   ularning   tadqiqotlari
manbalarga asoslanilganligi bilan ajralib turadi.
14
  Гафуров Б.Г.  Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. – Душанбе: Ирфон, 1989. – С. 280.
15
 Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Т.: Шарқ. 2000. –366 б. 
16
 Ўзбекистон давлатчилиги тарихидан лавҳалар / Масъул муҳаррир Д.А.Алимова, Э.В.Ртвеладзе.   –Т ошкент :
Шарқ. 2001.   –   207 б.
17
  Исҳоқов   М.   Унутилган   подшоликдан   хатлар.   –   Тошкент:   Фан,   1992;   Отахўжаев   А.   Илк   ўрта   асрлар
Марказий  Осиё  цивилизациясида  турк-суғд  муносабатлари.  –  Тошкент:  2010;   Бобоёров  Ғ. Турк   хоқонлиги
давлат бошқарув тузуми: тарих фанлари бўйича докторлик диссертацияси автореферати. – Тошкент: 2012. 
7 Shuningdek, muammo yuzasidan sug dshunos B.S.G oyibov tadqiqotlari hamʻ ʻ
ilmiy   ahamiyatga   ega   bo lib,   tadqiqotchining  ishlari   asosan   Sug dning  siyosiy   va	
ʻ ʻ
mintaqaning   boshqaruv   tarixini   tadqiq   etishga   qaratilgan.   Sug d   siyosiy   tarixini	
ʻ
o rganish   asnosida   tadqiqotchi   tomonidan   Sug d   hukmdorliklarining   tarixiy-	
ʻ ʻ
geografiyasi va ularning tuzulishi ham tadqiqotchi nazaridan chetda qolmagan.
Tadqiqotda   qo llanilgan   metodikaning   tavsifi.  	
ʻ Tadqiqotni   yozishda   tarix
tadqiqotlarida   keng   qo llaniladigan   ma’lumotlarni   tizimlashtirish,   muammolarni	
ʻ
kompleks   umumlashtirish,   tarixiy-qiyosiy   tahlil   va   davrlashtirish,   tarixiylik,
xolislik tamoyillaridan keng foydalanildi. 
Ma gistrlik   dissertasiyasi ning   nazariy - uslubiy   va   manbaviy   asoslari .
Malakaviy   bitiruv   ishi d a   metodologik   jihatdan   O zbekiston	
ʻ   Respublikasi ning
birinchi   Prezidenti   Islom   Karimovning   tariximiz   va   ma’naviyatimiz   haqida
bildirgan   fikrlari  va Prezident Sh.M.Mirziyoyevning Vatanimiz tarixining obyektiv
asoslarining   yaratish   borasidagi   fikrlari   hamda   yo l	
ʻ - yo riqlariga	ʻ   asoslandik .
Tarixni   xolisona ,   manbalar   asosida   haqqoniy   o rganish	
ʻ   tamoyillariga   amal   qilgan
holda   ish   ko rdik	
ʻ .  Sug d	ʻ iy   manbalarining   turli   nashrlarini ,  xususan ,  Turfon sug diy	ʻ
hujjatlari, turkiy epigrafik manbalar,   1932   yildan   to   hozirgacha   amalga   oshirilgan
Mug	
ʻ   tog i	ʻ   sug d	ʻ   hujjatlarining   bir   necha   nashrlarini   qiyoslash ,   ularga   berilgan
izohlarni   solishtirish ,   oradan   eng   maqbul   va   to g ri	
ʻ ʻ   talqinlarni   ajratish ,   yangi
xulosalar   chiqarish ga   harakat   qildik .   Masalaning   ilmiy   yechimida   nafaqat   sug d	
ʻ
manbalariga ,   shu   bilan   birga   ilk   o rta	
ʻ   asrlarda   mintaqa   hayotini   yorituvchi   turli
tillardagi  (arabiy, forsiy, turkiy)  manbalarning nashralariga   ham   murojaat   qilindi .
Ma gistrlik   dissertasiyasi ning   tuzilishi.   Ma gistrlik   dissertasiyas i   kirish,   bir-
biriga   mantiqan   bog langan   3   bob,   xulosa,   ilova   hamda   foydalanilgan   manba   va	
ʻ
adabiyotlar ro yxatidan iborat tarzda rasmiylashtirilgan.	
ʻ
8 1-BOB. «DAVLAT» TUShUNChASI VA MARKAZIY OSIYo
XALQLARIDA DAVLATChILIKNING ShAKLLANIShI
1.1.§ -   «Davlat», «davlatchilik» va «davlat tuzumi» tushunchalari hamda
ularning Markaziy Osiyo xalqlari davlatchiligida aks etishi
Tariximizning eng yorqin sahifalaridan biri – bu davlatning paydo bo lishidir.ʻ
Kishilik jamiyati tarixining muhim  masalalaridan biri  bo lgan davlatning vujudga	
ʻ
kelishi   masalasi,   garchi   bu   borada   yuritilgan   bahs-munozaralarning   boshlanishi
ancha qadim davrlarga borib taqalsa-da, keyingi davrlarda ushbu masala bo yicha	
ʻ
tortishuvlarning ko lami tobora ortib bormoqda. 	
ʻ
«Davlat»   degan tashkilot va u bilan bog liq 	
ʻ «davlat tuzumi»  va  «davlatchilik»
tushunchalari tahliliga to xtalishdan avval davlatlarning paydo bo lishiga to xtalib	
ʻ ʻ ʻ
o tish   o rinli.   Ta’kidlab   o tish   zarurki,   bu   masalada   olimlar   tomonidan   bir   necha	
ʻ ʻ ʻ
o nlab   nazariya   va   talqinlar   o rtaga   tashlangan   bo lib,   ular   orasida   nisbatan   keng
ʻ ʻ ʻ
tarafdor   topganlarini   ushbu   o rinda   keltirib   o tishni   lozim   topdik.   Avvalo,   shuni	
ʻ ʻ
aytib   o tish   kerakki,   XIX   asr   ikkinchi   yarmi   –   XX   asr   birinchi   yarmida   ustivor	
ʻ
bo lgan fikr – 	
ʻ davlat  bu eziluvchi sinfni eksplutasiya qiluvchi sinflar boshqaruvchi
apparati   sifatida   quldorlik   jamiyati   sharoitida   kelib   chiqqan   mazmundagi   fikrlar
keyingi yillarda ancha-muncha e’tirozlarga sabab bo ldi. Shuning birga davlatning	
ʻ
paydo bo lishiga doir bir-biridan farqli talqinlar bildirilishda davom etdi. Kelingan	
ʻ
xulosaga ko ra, davlat dunyoning hamma joyida bir xil shart-sharoit ostida vujudga	
ʻ
kelmagan   va   uning   shakllanishi   jarayoni   dunyoning   turli   hududlarida   tabiiy-
geografik muhitga bog liq holda turlicha kechgan deyish asoslidir. 	
ʻ
Davlatning   kelib   chiqishi   borasida   quyida   keltirilgan   fikrlar   ancha     kengroq
o z   tarafdorlarini   topgan.   R.   Karneyro   fikricha,   hayotiy   resurslarning	
ʻ
cheklanganligi   sharoitida   aholi   zichligining   o sishi   demografik   bosimlarning	
ʻ
ortishiga   va   jamoalar   orasida   urushlarning   kelib   chiqishiga   sabab   bo ladi.   Bir	
ʻ
tomondan   biror   jamoani   boshqa   bir   jamoa   bosib   olishi   natijasida   ijtimoiy
tabaqalanishning   o sishi,   boshqa   tomondan   esa   bo ysundirilgan   aholidan   o lpon	
ʻ ʻ ʻ
9 (yoki   soliq)   yig adigan   boshqaruvchi   sinfning   ehtiyojlari   paydo   bo ladi   va   shuʻ ʻ
tariqa ilk davlatlar vujudga keladi 18
. 
Zamonaviy   fanda   davlat   haqida   qabul   qilingan   umumiy   xulosaga   ko ra,	
ʻ
davlatning ilk alomatlari jamoat hokimiyatining ta’sis etilishi va aholining hududiy
belgilariga qarab taqsimlanishga o tishi bilan tavsiflanadi	
ʻ 19
. 
Ayrim   tadqiqotchilarning   fikriga   ko ra,   hozirgi   ma’nodagi   «davlat»   atamasi	
ʻ
faqat XV asrdan boshlab ma’lum. Ilk o rta asrlardagi mavjud davlatlarni esa atigi	
ʻ
hukmdor   va   ko ngilli   qo shin   (drujina)   tomonidan   gavdalantiriluvchi   «davlat	
ʻ ʻ
hokimiyati» deb atash mumkin 20
. 
Ilk   tashkil   topgan   davlatlar   uchun   muqaddaslashtirilgan   hukmdor   shaxsi
davlatni   jipslashtiruvchi   va   birlashtiruvchi   siymo   bo lib   xizmat   qilgan.   Hukmdor	
ʻ
ilohlar   va   fuqaro   orasida   «vositachi»   hisoblanib,   o zining  
ʻ xarizma 21
  xususiyati
bilan   jamiyat   barqarorligi   va   ravnaq   topishini   ta’minlagan   hamda   tortiq   etish
vositasi bilan ijtimoiy munosabatlarni yagona tarmoqqa birlashtirgan 22
. 
Fanda ma’lumki, yer yuzidagi dastlabki davlatlar, asosan, miloddan avvalgi 3
mingyillik   –   2   mingyillik   o rtalarida   «ulug   daryolar»   havzalaridagi   sug orishga	
ʻ ʻ ʻ
moslashgan ziroatkor hududlarda vujudga kelgan. Jumladan, bu davrda Nil daryosi
havzasida,   Dajla   va   Frot   daryolari   (Mesopotomiya)da   Shumer,   Akkad,   Bobil,
Yanzsi va Xuanxe daryolari oralig ida Xitoy kabi davlat uyushmalari paydo bo lib,	
ʻ ʻ
ular   dastlabki   davlatlar   hisoblanadi 23
.   Ikkilamchi   davlat   uyushmalari   esa
shakllangan birlamchi davlatlar bilan qo shnichilik ta’siri ostida kelib chiqqan	
ʻ 24
. 
Qadimgi   ilk   davlatlarga   xos   xususiyatlardan   bir   shuki,   ularning   aksariyati
shahar-davlatlar   bosqichini   bosib   o tgan.   Xususan,   qadimgi   Misr,   Mesopotamiya	
ʻ
18
  Кар нейро  Р.Л.  Теория  происхождения  государства   //   Ранн е е  государство,  его   альтернативы  и   аналоги.   –
Волгаград, 2006.  –   С. 55-71 . 
19
  Ушницкий   В.   Тюркская   государственность   на   крайнем   севере   //   Second   international   congress   on   Turkic
civilization.  –  Bishkek, October 4 - 6, 2004 .  –  Bishkek, 2005.  –  C.  138-139. 
20
  Горский   А.А.   Дружинное   государство   //   Родина,   2002.   –   №2.   –   С.   40;   Ушницкий   В.   Тюркская
государственность ...   –  C.  138. 
21
 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: ЎМЭ, 2005. – № 9. – Б. 395.
22
  Крадин Н.Н. Кочевые империи: генезис, расцвет, упадок // Восток. – М., 2001. – № 3. – С. 21-32. 
23
 Авдеев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. – Тошкент: 1950. – Б. 17-23. 
24
  Крадин Н.Н. Археологические признаки цивилизации // Ранн е е государство, его альтернативы и аналоги.  –
Волгаград, 2006. – С. 143-144. 
10 va Yunonistonda dastlab shahar-davlatlar – « nom »lar vujudga kelib 25
, keyinchalik
ularning birlashtirilishi asosida tom ma’nodagi davlatlar tashkil topgan. 
Tadqiq etilayotgan mavzuga bevosita aloqador Markaziy Osiyoda davlatning
paydo   bo lishi   masalasini   biroz   quyida   tahlil   qilishni   lozim   topgan   holda,   buniʻ
yanada   aniqroq   tushunishimizga   xizmat   qiladigan   «davlat   tuzumi»,   «davlat
boshqaruvi» va «davlatchilik» tushunchalariga to xtalib o tsak. 	
ʻ ʻ
Davlat   tuzumi   –   bu   konstitusion   huquq   normalari   bilan   o rnatilgan   hamda	
ʻ
mustahkamlangan   ijtimoiy,   iqtisodiy   va   siyosiy-huquqiy   munosabatlar   tizimi
bo lib,   jamiyatshunos   va   tarixchi   olimlar   davlat   tuzumi   tushunchasiga,   asosan,	
ʻ
quyidagilarni   kiritadilar:   1)   davlat   qurilishi   masalalari;   2)   boshqaruvning   siyosiy
shakli; 3) boshqaruvning markaziy va mahalliy organlarining tuzilishi va vakolati;
4) harbiy tuzum; 5) davlatning mahkamachilik tizimi 26
. 
Davlatchilik  iborasini biror sulolaga nisbatan ( masalan,  «Somoniylar sulolasi
davlatchiligi»,   «Xorazmshohlar   sulolasi   davlatchiligi»,   «Shayboniylar   sulolasi
davlatchiligi»   va   h.   k.   shaklida)   emas,   muayyan   bir   etnos   yoki   ijtimoiy   guruhga
nisbatan   ishlatish   ma’qul.   Bu   tushuncha,   asosan,   davlatning   huquqiy   asoslari,
boshqaruv   tizimi,   chegaralar   va   ma’muriy   bo linishi,   qo shin,   ichki   va   tashqi	
ʻ ʻ
munosabatlari, tovar-pul munosabatlari, soliq tizimi, xalqaro maqomi, mulkchilik,
ma’naviy va g oyaviy asoslari kabi 	
ʻ jihatlarini qamrab oladi.  
Bu kabi tushunchalar markaziy osiyolik qadimgi etnoslarda qay shaklda talqin
qilinganiga   to xtalishdan   avval   mintaqada   ilk   davlatchilik   aynan   qachon,   qay
ʻ
sharoitda vujudga kelganligi masalasi bilan qisqacha tanishib chiqish kerak. 
Yer yuzining aksariyat hududlarida bo lganidek, Markaziy Osiyoda	
ʻ 27
  ham ilk
davlatlar   o troq   aholi   yashaydigan   vohalarda   –   dastlab,   Murg ob,   Amudaryo   va	
ʻ ʻ
Zarafshon   kabi   daryolar   havzalarida,   keyinroq   esa   Sirdaryo   havzasida   vujudga
25
 Сагдуллаев А. ва б. . Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. – Тошкент: 2000. – Б. 7;  Ширинов
Т. Қадимги  Бақтрия подшолиги. Катта  Хоразм //   Ў збекистон  давлатчилиги  тарихи  очерклари .   –     Т ошкент:
2001.  –   Б. 13
26
 Очерки по истории государственности Узбекистана  /  Под ред. Д.А. Алимовой, Э.В. Ртв е ладзе. –    Т ашкент:
2001.  –    С. 6; Исламов З. Общество. Государство. Право. –    Т ашкент:  2001. –     C. 121 - 181 , 248-289.  
27
  Сафоев С.С. Марказий Осиёдаги геосиёсат.  – Тошкент:  2005. – Б. 10-13; Бобоёров Ғ. Илк  ўрта асрларда
Туркистон   атамаси   /   Ўзбек   халқининг   келиб   чиқиши:   илмий-методик   ёндашувлар,   этногенетик   ва   этник
тарих мавзусидаги республика илмий-назарий семинар материаллари. – Тошкент, 2004 .  
11 kelgan 28
.   Qator   tadqiqotchilarning   ta’kidlashlaricha,   mintaqaning   janubi-g arbiyʻ
hududlarida,   xususan,   O zbekiston   hududida   ilk   davlatchilik   tizimlari   davriy   va	
ʻ
shakliy jihatdan quyidagicha bosqichlarda shakllangan: 1) Bronza davri. Miloddan
avvalgi   II   ming   yillikning   o rtalari   va   ikkinchi   yarmi.   Unchalik   katta   bo lmagan	
ʻ ʻ
dehqonchilik   vohalari   asosida   (misol   uchun,   qadimgi   Sherobod   (Surxon)   vohasi)
ilk   davlatchilikka   o tish   davri;   2)   Bronza   davridan   temir   asriga   o tish   davri.   Mil.	
ʻ ʻ
av.   IX-VIII   asrlar.   Mayda   davlat   tashkilotlarning   rivojlanishi   va   yirik   harbiy-
siyosiy uyushmalarning vujudga kelishi; 3) Ilk temir davri. Mil. av. VII-VI asrlar.
Qadimgi   Parfiya,   Katta   Xorazm   va   Qadimgi   Baqtriya   misolida   yirik   davlat
uyushmalarining   paydo   bo lishi	
ʻ 29
.   Qariyb   shu   davrlarda   yoki   ulardan   sal   keyin
mintaqada   Sug d   (Samarqand,   Naxshab,   Kesh   (ba’zi   hollarda   Buxoro   ham	
ʻ
Sug dning tarkibiy qismi sifatida tilga olinadi)), Farg ona kabi voha davlatlarining	
ʻ ʻ
shakllanishi ham buning misolidir 30
. 
Mazkur   davlat   uyushmalari   negizida   ham,   asosan,   qadimgi   Yaqin
Sharqdagiga   o xshab   dastlab   shahar-davlat   tipi   ustuvorlik   qilgan   bo lsa-da,	
ʻ ʻ
keyinchalik   ushbu   vohalardagi   muayyan   bir   shahar-davlatning   ustunligida   bir
necha shaharni o z ichiga olgan nisbatan yirik davlat uyushmalari vujudga kelgan.
ʻ
Biroq   Markaziy   Osiyo   janubi-g arbiy   vohalariga   xos   davlatchilikning   bu   shakli	
ʻ
oradan   ming   yilcha   vaqt   o tgan   paytda   ham,   ya’ni   ilk   o rta   asrlarda   ham   o nlab	
ʻ ʻ ʻ
kichik voha hukmdorliklari  misolida o zini  namoyon qiladi. Bunga misol  sifatida	
ʻ
Sug d vohasidagi Samarqand, Kushoniya (Kattaqo rg on), Panch (Panjikent), Kesh	
ʻ ʻ ʻ
(Shahrisabz), Naxshab (Qarshi) kabi kichik hukmdorliklarni ko rsatish mumkin. 	
ʻ
Markaziy   Osiyo   xalqlari   davlatchiligining   yana   bir   shakli   –   bu   asosan,
mintaqaning   shimoli-sharqiy   hududlarida   chorvador   qabilalar   tomonidan   barpo
etilgan   ko chmanchi   asosli   davlatlardir.   Bu   tipdagi   davlatlar   yuqorida   ko rsatib	
ʻ ʻ
o tilgan o troq shahar-davlatlar yoki voha davlatlaridan shaklan va mohiyatan farq	
ʻ ʻ
28
  Ширинов Т. Қадимги Бақтрия подшолиги. Катта Хоразм //   Ў збекистон давлатчилиги тарихи очерклари .  –
Т ошкент:  2001.  –   Б. 8-9. 
29
 Сагдуллаев А. ва б. . Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. – Тошкент: 2000. – Б. 31;  Ширинов
Т.   Қадимги   Бақтрия   подшолиги.   Катта   Хоразм   //   Ў збекистон   давлатчилиги   тарихи   очерклари .   –   Т ошкент :
2001. –  Б. 8-9. 
30
  Матбобоев   Б.   Қадимги   Фарғона   давлати   (Давань)   //   Ў збекистон   давлатчилиги   тарихи   очерклари .   –
Т ошкент:  2001. –  Б. 29. 
12 qilib,   u   muayyan   bir   qabila   tomonidan   dastlab   ko plab   chorvador   qabilalarʻ
bo ysundirilgan holda barpo etiladi. Keyinchalik bunday davlatlar hududiy jihatdan	
ʻ
kengayib, siyosiy mavqyei oshadi va o troq voha hukmdorliklarini o z vassallariga	
ʻ ʻ
aylantirgan   imperiyalarga   aylanishadi.   Mintaqada   bu   tipdagi   davlatlarning   paydo
bo lish davri ham deyarli ilk temir davri, ya’ni miloddan avvalgi bir mingyillikning	
ʻ
ikkinchi yarmiga to g ri kelib, Skif/Sak? (mil. av. VI–II asrlar)	
ʻ ʻ 31
, Xun (mil. av. III
– milodiy II  asrlar), Qang  (mil. av.  III  –  milodiy  III  asrlar)	
ʻ 32
  davlat   uyushmalari
buning misolidir. Bular qatoriga miloddan avvalgi so nggi asrlarda mavjud bo lgan	
ʻ ʻ
Usun va Yuyechji kabi siyosiy uyushmalarni ham kiritish mumkin. 
Davlat va uning shakllanishi  bilan bog liq tushunchalar  Markaziy Osiyoning	
ʻ
shimoli sharqiy   hududlarda   yashagan   qadimgi   etnoslarda,   shu   jumladan,   qadimgi
turklar   (aniqrog i,   prototurklar)da   qay   darajada   ifodalangani   ham   muhimdir.   Shu	
ʻ
o rinda   ta’kidlab   o tish   zarur,   mintaqaning   bu   qism   aholisining   qadimgi   davr	
ʻ ʻ
davlatchiligiga   oid   ma’lumotlar   asosan   xitoy   manbalarida   saqlanib   qolgan   bo lib,	
ʻ
davlatchilik   bilan   jambarchas   bog liq   atamalar   aksariyat   hollarda   xitoy   tiliga	
ʻ
o girilgan   yoki   ushbu   til   qoidalari   asosida   berilgani   bois,   atamalarning   mahalliy	
ʻ
shaklini tiklash ancha qiyinchilik tug diradi. 	
ʻ
Shunday qilib davlatning paydo bo lishi, uning shakllanishi va u bilan bog liq	
ʻ ʻ
tushunchalarga   qisqacha   to xtalib   o tish   shundan   darak   beradiki,   yer   yuzida   ilk	
ʻ ʻ
davlatlar   dastlab   shahar-davlat,   voha   davlati,   qabilalar   ittifoqi   shakllarida
miloddan   avvalgi   3   ming   yillikda   paydo   bo la   boshlagan.   Ilk   davlatlar   Dajla   va	
ʻ
Frot, Nil, Ganga, Xuanxe va Yanszi kabi yirik daryolar havzalarida paydo bo lgan	
ʻ
bo lsa,   keyinchalik   bu   jarayon   Murg ob,   Amudaryo   va   Sirdaryo   kabi   daryolar	
ʻ ʻ
havzalarida davom etgan. Shu tariqa, Markaziy Osiyoda ilk davlatchilik kurtaklari
daryolar   havzasida   shahar-davlat,   voha   davlati   ko rinishida   miloddan   avvalgi	
ʻ
mingyillikning   boshlarida   vujudga   kela   boshlagan   bo lsa,   mintaqaning   dasht	
ʻ
hududlarida paydo bo lgan 	
ʻ qabila ittifoqi  ko rinishidagi siyosiy uyushmalar deyarli	ʻ
shu   davrlarda   o zini   namoyon   qila   boshlaganligi   ko zga   yaqqol   tashlanadi.	
ʻ ʻ
31
  Акишев   К.   А.,   Акишев   А.   К.   К   интерпретации   символики   иссыкского   погребального   обряда   //   Релегии
народов   Южной   Сибири   и   Центральной   Азии.   Часть   I.   Поздняя   древность:   хрестоматия   /   Сост.   П.К.
Дашковский. – Барнаул, 2008. – С.  45-50. 
32
 Шониёзов К. Ш. Қарлуқ давлати ва Қарлуқлар. – Тошкент: Шарқ, 1999.  – Б.  27, 152-153. 
13 Markaziy   Osiyoda   ham   davlat   va   uning   boshqaruvi   bilan   bog liq   tushunchalarʻ
dunyoning   boshqa   hududlaridagi   qadimiy   davlatlarida   bo lganidek   ilohiylik   kasb	
ʻ
etgan. Shu bilan birgalikda, mintaqada davlat ham boshqaruvchi toifani, ham unga
bo ysunuvchi   fuqarolarni   ifodalagan   bo lib,   ular   orasidagi   muvozanatni   saqlab	
ʻ ʻ
turuvchi   tashkilot   sifatida   talqin   etilgan.   Xususan,   Markaziy   Osiyoning
ko chmanchi   chorvador   xalqlarida   hokimiyat   davlatga   asos   solgan   qabila
ʻ
vakillarining umumiy mulki deb tushunilgan. 
1.2.§   Markaziy   Osiyo   hududidagi   ko chmanchi   qabilalarda	
ʻ
davlatchilikning kelib chiqishi va uning o ziga xos xususiyatlari	
ʻ
 
Markaziy   Osiyoda   mavjud   bo lgan   turli   siyosiy   uyushmalarning   qanday	
ʻ
shartlar va omillar  ostida vujudga kelganligi masalasini  yoritishda avvalo mazkur
mintaqaning tabiiy shart-sharoitlari hamda bu hududda yashagan aholining xo jalik	
ʻ
tarzi   va   u   bilan   aloqador   yuz   bergan   ijtimoiy-siyosiy   jarayonlar   bilan   tanishib
chiqish muhim o rin tutadi. 	
ʻ
Yunon   va   xitoy   tillaridagi   yozma   manbalarda   ilk   ma’lumotlar   berila
boshlagan paytlardan  (ya’ni miloddan avvalgi mingyillikning o rtalaridan boshlab,	
ʻ
to   so nggi   o rta   asrlargacha   kechgan   davr)   Markaziy   Osiyo   xalqlari   davlatchiligi	
ʻ ʻ
tarixiga nazar tashlansa, quyidagicha tarixiy manzara namoyon bo ladi: 	
ʻ
Birinchidan,   Yevroosiyo   mintaqasining   sharqda   Mo g uliston   dashtlaridan	
ʻ ʻ
boshlab,   g arbda   to   Shimoliy   Kavkazgacha   cho zilgan   hududlarini   o z   ichiga	
ʻ ʻ ʻ
oluvchi   shimoliy   va   shimoli-sharqiy   qismlarida   nisbatan   ko chmanchi   hayot   tarzi	
ʻ
hukmron   chorvador   qabilalarni   birlashtirgan   davlat   uyushmalari.   Ular   o z	
ʻ
xususiyatiga   ko ra,   mayda   va   yirik   siyosiy   uyushmalar   shaklida   bo lib,   birinchisi	
ʻ ʻ
har   biri   o z   qabila   boshlig i   (	
ʻ ʻ masalan,   bek)   tomonidan   boshqarilgan   va   hali
to laqonli   davlat   shaklini   olmagan   siyosiy   uyushmalar,   ikkinchisi   esa,   ulkan	
ʻ
hududlarni   qamrab,   ko plab   qabilalarni   birlashtirgan,   saltanat   shaklidagi   qudratli	
ʻ
yirik siyosiy uyushmalar edi; 
14 Ikkinchidan,   Markaziy   Osiyo   mintaqasining   janubi sharqiy   qismi   –   Sharqiy
Turkistondan   boshlab,   g arbda   to   Kaspiy   dengizining   janubi-g arbiyʻ ʻ
havzalarigacha   cho zilgan   qismida   o troq   xo jalik   tarzi   ustuvor   etnoslarni   o z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ichiga   oluvchi   yo   voha   davlati ,   yo   bo lmasa,  	
ʻ saltanat   shaklidagi   davlat
uyushmalari.   Ular   ham   mohiyatan   ikki   xil   tavsifga   ega   edi;   birinchisi,   geografik
shart-sharoitlardan   kelib   chiqib   shakllangan,   ya’ni   muayyan   bir   tog   etagi,   vodiy	
ʻ
yoki   daryo   havzasi   bilan   chegaralangan   voha   davlati   shaklidagi   kichik   siyosiy
uyushmalar, ikkinchisi esa bir necha vohalarni o z tarkibiga oluvchi, asosan, yirik	
ʻ
saltanatlar himoyasida bo lgan voha hukmdorliklari. 	
ʻ
Agar   Markaziy   Osiyo   mintaqasining   janubiy   hududlarida   ilk   davlatlarning
paydo   bo lishi   daryo   havzalaridagi  	
ʻ shahar-davlat   bosqichini   bosib   o tgan   bo lsa,	ʻ ʻ
shimoliy yoki  shimoli-sharqiy hududlarida   qabilalar ittifoqidan   davlat  uyushmasi
sari   odim   tashlangan.   Garchi   mazkur   mintaqaning   har   ikkala   qismida   ham   ilk
davlat uyushmalarining paydo bo lishi mohiyatan bir-biridan ancha farq qilganiga	
ʻ
qaramasdan,   biri   ikkinchisiga   ta’sir   qilmasdan   qolmagan.   Bu   holat   Sak-skif,
Yuyechji   (Kushon),   Xun   (Xionit)lar,   Eftalitlar,   Turk   xoqonligi,   Qoraxoniylar,
Saljuqiylar,   Mo g ullar,   Shayboniylar   misolida   qariyb   2   ming   yilni   o z   ichiga	
ʻ ʻ ʻ
olgan   davr   mobaynida   ko chmanchilik   ustuvor   qabilalar   tomonidan   barpo   etilgan	
ʻ
davlat uyushmalarining o z hududini mazkur mintaqaning 
ʻ janubi-g arbidagi	ʻ  o troq	ʻ
hududlar tomon kengaytirishga intilishlarida bo lsin, mintaqaning nisbatan janubi-	
ʻ
g arbidagi vohalarida vujudga kelgan o troq sharoit hukmron qismida Somoniylar,	
ʻ ʻ
Xorazmshoh-Anushteginiylar,   Temuriylar,   O zbek   xonliklarining   ko chmanchilar	
ʻ ʻ
ustidan   o rnatgan   mavqyei   misolida   bo lsin,   muayyan   darajada   o z   ifodasini	
ʻ ʻ ʻ
topadi. 
Aslida,   Markaziy   Osiyo   xalqlarining   qadim   va   o rta   asrlardagi   davlatchilik	
ʻ
tarixiga   murojaat   qilinsa,   ushbu   mintaqani   o z   holicha   alohida   olib   o rganib	
ʻ ʻ
bo lmaydi.   Sababi,   mazkur   mintaqada,   ayniqsa   uning   shimol   va   shimoli-sharqiy	
ʻ
qismlarida   kechgan   siyosiy   jarayonlar   Markaziy   Yevroosiyo   (yoki   Yevroosiyo
dashtlari)   mintaqasidan   ajralgan   holda   bo lmagan.   Markaziy   Osiyoning   mazkur	
ʻ
qismi   Yevroosiyoning   uzviy   bir   tarkibiy   qismi   o laroq,   geografik   jihatdan   undan	
ʻ
15 katta farqlarga ega emasdi.  Shu sababli  bo lsa  kerak, Mo g uliston,  Janubiy Sibirʻ ʻ ʻ
yoki Oltoy tog lari atrofida yuzaga kelgan biror siyosiy  jarayon Sharqiy Yevropa	
ʻ
hududlarigacha   yetib   bormasdan   qolmagan.   Agar   Markaziy   Yevroosiyoning
sharqiy   chekkalari   Mo g uliston   dashtlari   bilan,   g arbiy   chegaralari   esa   Qora	
ʻ ʻ ʻ
dengiz   shimolidagi   Sharqiy   Yevropa   dashtlari   bilan   belgilanishi   va   bu   ulkan
hududda   deyarli   bir   xil   iqlim   sharoiti   hukm   surishi   nazarda   tutilsa,   mazkur
mintaqaning   bir-biridan   minglab   chaqirim   uzoqlikda   joylashgan   har   ikkala
qutbidagi siyosiy jarayonlarning o zaro ta’siri kuzatilishi ajablanarli hol bo lmaydi.	
ʻ ʻ
Markaziy   Yevroosiyo   dashtlarida   dunyoning   aksariyat   boshqa   hududlaridan
farq   qilib,   quldorchilik,   sun’iy  sug orish   yoki   tijorat   omillar   natijasida   davlatning
ʻ
vujudga   kelishi   bu   mintaqaga   xos   emas   edi.   So nggi   uch   ming   yillik   davomida	
ʻ
Markaziy   Osiyoda   kechgan   siyosiy   jarayonlar   natijasida   ko plab   davlat	
ʻ
uyushmalari tashkil  topgan va tanazzulga yuz tutgan bo lib, mintaqa tarixiga doir	
ʻ
tadqiqot   olib   borgan   ko pchilik   tadqiqotchilarning   e’tiroficha,   ulardan	
ʻ
aksariyatining tashkil topishi chorvador elatlar faoliyati bilan bog liqdir. 	
ʻ
Markaziy   Osiyoda   ulkan   saltanatlar   –   imperiyalarning   paydo   bo lishi	
ʻ
masalalari   nisbatan   oddiy   va   aniq ravshan   bo lib‚   ularning   deyarli   barchasi	
ʻ
ko chmanchilar   tomonidan   barpo   qilingan   edi.   Boshlang ich   davrda   ularning	
ʻ ʻ
istilosining   ichki   harakati   yangi   yaylovlarni   egallashga   qaratilgan   bo lib‚   borgan	
ʻ
sari   o zgacha  madaniy	
ʻ xo jalik  ukladga   ega  mamlakatlarni   bo ysundira  borishgan.	ʻ ʻ
Dasht   qabilalari   bitta   sardor‚   yakka   urug   va   yagona   sulola   qo li   ostida	
ʻ ʻ
birlashtirilganligini tarix isbotlagan.
Bir   qator   tadqiqotchilarning   fikrlariga   ko ra,   Markaziy   Osiyoda   ilk	
ʻ
imperiyalarning   tashkil   topishi   dastlab   ko p   tilli   va   turli   etnik   (polietnik)	
ʻ
guruhlardan   iborat   ko plab   chorvador   qabilalarning   imperiya   tipidagi   uyushmaga	
ʻ
birlashish   jarayoni   miloddan   avvalgi   V-IV   asrlarda   Yuyechji   qabilasining   harbiy
imkoniyatlari   tufayli   yuz   beradi.   Miloddan   avvalgi   III-II   asrlar   arafasida   uzoq   va
shiddatli   urushlar   natijasida   ularning   shimoli sharqiy   qo shnilari   va   sobiq   o lpon	
ʻ ʻ
to lovchilari bo lmish 	
ʻ ʻ Syunnu  (Xun)lar «Dasht»da o z hokimiyatini o rnatdilar. 	ʻ ʻ
16   Xunn lar   davrida   siyosiy   va   ijtimoiy   tuzilmaning   oddiy   birliklari‚   ya’ni
hozirgi   ilmiy   adabiyotdagi   atama   bilan   aytganda   «sardorlik»   (vojdestvo)dan
«ibtidoiy davlat» shakliga o tadiʻ 33
. Ya’ni makon va zamonga muvofiq atama bilan
aytganda   u   kuch   yoki   tahdid   kuchi   bilan   birlashtirilgan   va   ibtidoiy   davlat
tashkilotlari   hamda   sardorlik dan   tashkil   topgan   «arxaik   /   ilk   bosqich   imperiya»
holatida   edi.   Xunn   davlati   miloddan   avvalgi   VI-IV   asrlarda   jun   qabilalarining
harbiy   demokratiyasidan   o sib   chiqqan   bo lib‚   u   yashash   uchun   kurashlar
ʻ ʻ
emas‚   balki   qo shni   qabilalar   va   xitoy   podsholiklari   bilan   shafqatsiz   kurashlari	
ʻ
natijasida shakllangan edi 34
. 
Tarixchilarning   fikrlaricha,   ko chmanchilarning   uyushib   bir   ittifoq   ostida	
ʻ
birlashishlari   ularga   qo shni   hududda   markazlashgan   qudratli   o troq   davlatning	
ʻ ʻ
barpo  etilishiga   qarshi   javob  sifatida   ro y   bergan.  	
ʻ Birinchidan,   tomondan   bunday
uyushishning   sodir   bo lishi   o zining   qudratli   raqibiga   qarshi   turish   zaruriyati	
ʻ ʻ
yuzasidan   bo lsa,  	
ʻ ikkinchidan,     qo shni   davlatga   o z   ta’sirini   ko rsatish   edi.	ʻ ʻ ʻ
Masalan,   ko chmanchilarda   yirik   imperiyalarning   tashkil   topishi   Xitoydagi	
ʻ
imperiyalarning   chaqirig iga   javobi   bo lib,   Xitoy   bilan   aloqalar   faqat	
ʻ ʻ
ko chmanchilar   foydasiga   ishlashi   nazarda   tutilgan	
ʻ 35
.   U   hatto   Xitoy   va
Mo g ulistonda imperiyalarning paydo bo lishini o zaro bog lashga urinadi. Biroq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bu   fikrlarga   to laqonli   qo shilib   bo lmaydi.   Chunki   tadqiqotchi   sabab   (tarixiy	
ʻ ʻ ʻ
shart-sharoat,   omillar)   va   oqibat   masalasida   xatoliklarga   yo l   qo yadi.   Ushbu	
ʻ ʻ
g oyani   rivojlantirgan   bir   qator   tadqiqotchilarning   fikricha,   ko chmanchilarning	
ʻ ʻ
boshqaruv   tizimi   odatda   qo shni   ziroatchi   davlatlardan   namuna   sifatida   qabul	
ʻ
qilingan holda tashkil etilgan. Jumladan, ko chmanchilar tomonidan barpo qilingan	
ʻ
davlatlar   ko pincha   ularga   o troqlardan,   qisman   esa   o zlaridan   avvalgi	
ʻ ʻ ʻ
ko chmanchi davlatlardan yetib kelgan merosdan keng miqyosda foydalanganlar	
ʻ 36
.
33
 Кляшторный С.Г. Имперский фон древнетюркской цивилизации // Вестник МИЦАИ. –     C амарканд, 2008. –
№ 8. –    С.  14;  Бернштам А.Н. Очерк истории гуннов.  –  М.,1951 ;  Гумилев Л.Н. Хунну.  –  М.,   1993.
34
 Кляшторный С. Г. Имперский фон древнетюркской... – С. 1 5. 
35
  Барфилд   Т.Дж.   Опасная   граница:   кочев ые   империи   и   Китай   (221   г.   до   н.   э.   –   1757   г.   н.   э.   )   /   Пер.   Д.В.
Рхлядева, В.Б. Кузнецова; науч. ред. и пред. Д.В. Рхлядева. – СПб., 2009. – С. 18-19. 
36
  Хазанов А. М. Кочевники и внешний мир... – С. 364-366. 
17 Oxir-oqibatda   shu   narsa   kelib   chiqadiki,   ko chmanchi   jamiyatlar   davlatʻ
tartibotlarini o troq-dehqonlardan qabul qilishgan (diffuziya/singish nazariyasi)	
ʻ 37
. 
Aslida, Markaziy Osiyoning shimoli-sharqiy qismlaridagi siyosiy uyushmalar
aksariyatining   davlat   boshqaruvchilari   va   asoschilari   mazkur   mintaqaning
ko chmanchi   chorvador   vakillari   edi.   Dastlab   ular   o zlarini   o rab   turgan   boshqa	
ʻ ʻ ʻ
chorvador   qabilalarni   muvaffaqiyatli   ravishda   birlashtirib,   ko p   o tmasdan	
ʻ ʻ
vohalardagi   o troq   davlatlarga   harbiy   safarlar   uyushtira   boshlashgan   hamda   zabt	
ʻ
eta   boshlaganliklari   kuzatiladi.   Bunday   vaziyatni   ilk   ko chmanchi   asosli	
ʻ
davlatlardan   to   so nggi   ko chmanchi   asosli   davlatlargacha   bo lgan   barcha   davlat	
ʻ ʻ ʻ
uyushmalarida kuzatish mumkin. 
Bugungi   kungacha   tarixiy   adabiyotlarda   ziroatchi   o lkalarni   egallash	
ʻ
mobaynida   ko chmanchilar   tomonidan   tashkil   etilgan   bunday   tabaqaviy	
ʻ
jamiyatlarni   ifodalash   uchun   umumiy   qabul   qilgan   atama   mavjud   emas   va   ularni
ksenokratik  (tashqaridan  kiritilgan hokimiyat ) ,   o lponga asoslangan	
ʻ ,   feodal   va h.
k.   shakllarida   atash   hollari   ko zga   tashlanadi.  	
ʻ Ko chmanchilarning   o troq-	ʻ ʻ
dehqonlarni   istilo   qilishi   yoki   ichki   qarama-qarshiliklar   natijasida   paydo   bo lgan	
ʻ
davlat uyushmalarining xususiyati aksariyat hollarda ular orasidagi ijtimoiy-siyosiy
va   iqtisodiy   munosabatlar   vositasida   aniqlangan.   Xususan,   N.N.   Kradin,
ko chmanchi va o troq davlatlar orasidagi munosabatlarga e’tibor qaratib, ularni 3	
ʻ ʻ
ta turga bo ladi: 	
ʻ tipik  – ko chmanchilar va ziroatchilar masofali qo shni bo lishadi,	ʻ ʻ ʻ
qaysiki   qo shimcha   mahsulot   olish   uzoqdan   turib   ekpluatasiya   qilish   vositasi	
ʻ
bo ladi, ya’ni: qo qqisdan hujumlar uyushtirish, tahdidlar orqali «sovg a» undirish	
ʻ ʻ ʻ
va h. k;   o lponchilik  	
ʻ – o lpon olish – ekspluatasiya shakli bo lib, o troq-dehqonlar	ʻ ʻ ʻ
ko chmanchilarga   o lpon   to lash   orqali   bo ysunishadi;  	
ʻ ʻ ʻ ʻ istilochilik   –   nomadlar
(ko chmanchilar)   o troq-dehqon   jamiyatlarni   istilo   qiladi   va   ularning   hududiga
ʻ ʻ
borib   joylashib,   hujum   va   o lponchilik   o rnini   ziroatchilar   va   shaharliklardan   bir	
ʻ ʻ
maromda soliq undirish egallaydi 38
. 
37
  Бобоёров   Ғ.   Ғарбий   турк   хоқонлигининг   бошқарув   тузуми:   тарих   фанлари   доктори   автореферати.   –
Тошкент: 2012. – Б. 30.
38
  Крадин Н.Н. Кочевые империи: генезис, расцвет, упадок // Восток. – Москва, 2001. – № 3. – С. 24-25. 
18 Endi, ko chmanchilarda yirik imperiyalarning kelib chiqishi qanday asoslargaʻ
ega   mazmunda   masalaga   to xtalsak   maqsadga   muvofiq   bo ladi.   Bu   masalada	
ʻ ʻ
tadqiqotchilar   turlicha   taxminiy   fikrlar   bildirishadi.   Jumladan,   amerikalik
politantropolog   va   nomadolog   T.J.   Barfild   ko chmanchilarda   davlat	
ʻ
uyushmalarining   shakllanishi   jarayonida   quyidagicha   «ilk   turtki»lar   mavjud
bo lganini   sabab   sifatida   keltiradi:   1)	
ʻ   shaxsiyat   maqsadining   o rtaga   chiqishi;	ʻ
2)   qabilaviy  munosabatlarning   sinfiy   munosabatlarga   almashinuvi   (chorvaga   yoki
yerga bo lgan egalikning variantlari bilan birgalikda); 3)	
ʻ   qo shni ziroatchi davlatlar	ʻ
bilan   mos   iqtisodiy   aloqalar   qo llab-quvvatlanishining   zaruriyligi	
ʻ 39
.   Tadqiqotchi
shu   yo llar   bilan   tashkil   etilgan   davlatlar   misolida   ularning   ichki   tuzilishi	
ʻ
mohiyatini ochib berar ekan, oxirgi sababga alohida diqqat qaratadi va uning tez-
tez uchrab turishini  ta’kidlab, uni  organizmning rivojlanishi  va mustahkamlanishi
uchun zaruriy, deb biladi. 
O z   vaqtida   Markaziy   Osiyo   chorvador   xalqlari   davlatchiligi   bilan   bog liq
ʻ ʻ
holda V.V. Bartold shunday yozgandi: - «ko chmanchi xalq normal shart-	
ʻ sharoitlar
mavjud   bo lgan   paytda   siyosiy   tashkilotga   intilmaydi	
ʻ ;   q ulay   sharoitlar   paytida
davlat   hokimiyati   vakillari   xonlar,   butun   xalqni   yoki   bir   necha   xalqlarni   o ziga	
ʻ
bo ysundirishga   muvaffaq   bo lishadi.   Faqat   favquloda   vaziyatlar   kelib   chiqqan	
ʻ ʻ
paytlar   bo ladiki,   bunday   paytlarda   hyech   kim   tayinlamagan   va   hyech   kim	
ʻ
tanlamagan   xonlar   o zlari   hokimiyat   jilovini   qo llariga   olishadi»	
ʻ ʻ 40
.
Ko chmanchilarda   davlatning   tashkil   topishiga   aloqador   xitoycha   ma’lumotlarga	
ʻ
e’tibor   qaratilsa   shu   narsa   aniq   bo ladiki,  	
ʻ aksariyat   hollarda   qabila   va   urug lar	ʻ
ichida   eng   kuchli   va   layoqatli   shaxs   ularning   hukmdorlari   saylangan.   Xunlarda
Maodun   yoki   Attila ,   Syanbilarda   Tanshixuay ,   Juan -juanlarda   Shelun ,   Turk
xoqonligida  Bumin   yoki  Istemi ,  Kidanlarda  Abaoszi , Mo g ullarda 	
ʻ ʻ Temuchin  va h.
k. 41
.   Biroq   davlatning   paydo   bo lishini   muayyan   bir   shaxs   bilan   bog lash   o zini	
ʻ ʻ ʻ
39
  Барфилд Т.Дж. Опасная граница... – С. 19-20. 
40
  Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии // Соч.   V .   – М., 1968. –   С.
22-23 . 
41
  Культура номадов Средней Азии.   CULTURA OF NOMADIK  PEOPLES OF  CENTRAL ASIA.   Материалы
международной конференции. Самарканд, 22 - 24 ноября 2007 г. – Самарканд: МИЦАИ, 2008. – С. 155 - 163.
Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах обытавших в Средней Азию в древние времена. I . –М: Наука,
1950. –С.  47, 154, 187, 220-221. 
19 to laqonli   oqlamaydi   (ʻ masalan,   tojik   davlatchiligini   Ismoil   Somoniy   nomi   bilan
bog liq   holda   tadqiq   etish).   Ehtimol,   xitoy   yilnomachilari   asosiy   e’tiborni   bitta	
ʻ
shaxsga   qaratib,   boshqa   vaziyatlarga   hisobga   olmagan   bo lishlari   mumkin.	
ʻ
Qolaversa,   muayyan   bir   shaxsning   iste’dodi   va   kuchi   davlatning   vujudga
kelishidagi omillardan biri bo lib, uni yagona omil deb bo lmaydi. 	
ʻ ʻ
Bundan   tashqari,   V.V.   Bartold   ko chmanchi   davlatlarning   tashkil   topishi	
ʻ
boylar   va   yo qsillar   hamda   beklar   va   oddiy   xalqlar   orasidagi   sinfiy   kurash	
ʻ
keskinlashuvi   natijasida   yuz   beradi,   deb   hisoblaydi 42
.   Biroq   muallifning   bu
xulosasi   tadqiqotchilar   tomonidan   bir   necha   bor   tanqidga   uchrab,   asossizligi
isbotlandi 43
. 
Bu   masalada   xorijlik   tadqiqotchilarning   o ziga   xos   qarashlari   mavjud.	
ʻ
Jumladan,   mutlaq   ko pchilik   nomadologlar   fikricha,   ko chmanchi   jamiyatlarda	
ʻ ʻ
davlat   strukturasining   ichki   rivojlanishi   muhim   emas,   ularda   davlat   tashqi
sharoitlar ta’siri natijasida kelib chiqadi va ichki emas, tamomila tashqi vazifalarni
bajarishga   intilish   bunga   sabab   bo ladi	
ʻ 44
.   Xususan,   T.J.   Barfildning   fikricha,
ko chmanchilarda   davlat   tuzilmasi   faqat   tashqi   ta’sir   natijasida   paydo   bo ladi.	
ʻ ʻ
Ya’ni   ko chmanchilar   harbiy   ehtiyojlari   uchun   qo shni   o troq   davlatlarni   xiroj	
ʻ ʻ ʻ
(kontribusiya)   to lashga   majburlashi   yoki   chegara   bozorlarining   ochilishi   bunga	
ʻ
sabab   bo ladi	
ʻ 45
.   T.J.   Barfild   bilan   o xshash   nuqtai-nazarga   ega   N.N.   Kradin	ʻ
ko chmanchilarda   markazlashgan   iyerarxiya   va   uyushish   zaruriyati   faqatgina	
ʻ
tijorat   yo llari   ustidan   nazorat   o rnatish   mobaynida   ziroatchi   qo shnilarini   talon-	
ʻ ʻ ʻ
taroj qilish yoki ularning hududiga bostirib kirish uchun urush olib borish paytida
vujudga  keladi   va   bu  ularning  yashash   ehtiyojiga   xizmat   qiladi,   deb  hisoblaydi 46
.
Umuman   olganda,   muallif,   ko chmanchilarda   davlatning   paydo   bo lishini	
ʻ ʻ
ko chmanchining   o troq-ziroatkor   «asos»   (bazis)   ustidan   qurilgan   «ustqurma»ga	
ʻ ʻ
o xshash bir shakl, deb biladi. 
ʻ
42
  Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории... – С.  23. 
43
  Бобоёров   Ғ.   Ғарбий   турк   хоқонлигининг   бошқарув   тузуми:   тарих   фанлари   доктори   автореферати.   –
Тошкент: 2012. – Б. 30.
44
  Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир... – С.  363. 
45
  Барфилд Т.Дж. Опасная граница... – С. 18-19. 
46
  Крадин   Н.Н.   Кочевые   общества.   Проблемы   формационной   характеристики.   –   Владивосток:   Дальнаука,
1992. – С. 38.
20 Biroq   shu   o rinda   boshqa   savol   tug iladi:   agar   ko chmanchilardagi   barchaʻ ʻ ʻ
davlatlar   faqat   tashqi   maqsadlarni   amalga   oshirish   uchungina   paydo   bo lgan	
ʻ
bo lsa,   unda   N.N.   Kradinning   imperiyalar   shakllanishini   quyidagicha   bir-biridan	
ʻ
farq qiluvchi 4 ta tasnifga taqsimlashini qanday izohlash mumkin: 1)  mo g ullarga	
ʻ ʻ
xos ;   2)   turkiylarga   xos ;   3)   xunlarga   xos ;   4)   xazarlarga   xos 47
.   Ushbu   tasnifga
asosan   Turk   xoqonligi   o z  	
ʻ mustaqilligi   uchun   kurash   natijasida   vujudga   kelgan
bo lib   chiqadi,   qaysiki   u   o zigacha   mavjud   bo lgan   ko chmanchi   imperiya	
ʻ ʻ ʻ ʻ
doirasida,   ya’ni   Juan-juan   xoqonligi   tarkibida   (periferiyasida)   siyosiy   uyushma
sifatida   shakllangan   edi.   Shuning   uchun   N.N.   Kradin   ko chmanchi   davlat   tashkil	
ʻ
topishining  bunday  usulini  shartli  ravishda   « turkiylarga   xos »,  deb  talqin  qilgan 48
.
Shu tariqa ushbu tadqiqotchi o z fikrlariga qarama-qarshi chiqmaydimi?	
ʻ
Qolaversa,   boshqa   ko chmanchi   va   o troq   jamiyatlarni   bo ysundirish   uchun	
ʻ ʻ ʻ
ko chmanchi   siyosiy   uyushma   o z   jamiyatini   yoki,   hatto,   bir   qancha   jamiyatlarni	
ʻ ʻ
dastlabki   konsolidasiya   (birikuv)   jarayonlariga   tortishi   kerakligini   ham   hisobga
olish   zarur.   Bu   esa   o z-o zidan   ularning   jamiyatida   ijtimoiy   tabaqalanishning	
ʻ ʻ
kuchayishiga   olib   keladi.   Shu   o rinda,   ko chmanchilarda   davlat   paydo   bo lishi	
ʻ ʻ ʻ
yo llariga   doir   yuqorida   keltirilgan   fikrlardan   tashqari,   boshqacha   talqinlar   ham	
ʻ
mavjudligini   aytib   o tmoq   lozim.   Jumladan,   A.Xazanov   talqinicha,	
ʻ
ko chmanchilarda   davlat  	
ʻ ichki   sedentari zisiya   (o troqlashuv)	ʻ   hisobiga   yoki   diniy
harakatlar   natijasida   hyech   bir   bosqinchiliklarsiz,   ya’ni   ularning   jamiyatida
ziroatchi   xo jalik   tarzining   paydo   bo lishi   natijasida   vujudga   kelishi   mumkin	
ʻ ʻ 49
.
Bundan   tashqari,   N.N.   Kradinning   o zi   ham   ta’kidlab   o tganidek,   garchi   bunday	
ʻ ʻ
davlatning   kelgusidagi   taqdiri   o troq   jamiyatlar   ustidan   qozoniladigan
ʻ
muvaffaqiyat   yoki   mag lubiyati   bilan   bog liq   bo lsa   ham,   ayrim   hollarda	
ʻ ʻ ʻ
ko chmanchilarda davlat o troq xalqlarni bosib olgunga qadar paydo bo lishi ham	
ʻ ʻ ʻ
mumkin.   Biroq   afsuski,   bu   masalada   aksariyat   tadqiqotchilar   ushbu   omilni
e’tiborsiz   qoldirishadi   hamda   faqat   ko chmanchilar   va  	
ʻ «tashqi   dunyo»,   aniqrog i,	ʻ
47
  Крадин Н.Н. Кочевники, мир-империи и социальная эволюция // Альтернативные пути к цивилизации. –
М., 2000. – С. 45-47
48
 Крадин Н.Н. Кочевники, мир-империи и социальная эволюция... – С. 319. 
49
  Хазанов   А.М.   Кочевники   и   внешний   мир...   –   С.   369;   369;   Яна   қаранг:   Крадин   Н.Н.   Кочевники   и
земледельческие цивилизации // Journal of Turkic Civilization Studies. – Bishkek, 2004. – No. 1. – С. 135 141. 
21 «ko chmanchilar va o troq dunyo»ʻ ʻ  konsepsiyasiga ko proq urg u berishadi. Bunga	ʻ ʻ
ko ra,   ko chmanchilarda   davlat   bo lgan-u,   biroq  	
ʻ ʻ ʻ davlat   g oyasi   o troq   xalqlardan	ʻ ʻ
olingan .   Shu   tariqa,   mazkur   tadqiqotchilar   masalaga   o troqlik   konsepsiyasidan
ʻ
kelib chiqib, bir yoqlama yondashishgan va noxolislikka yo l qo yishgan. 
ʻ ʻ
Xulosa   sifatida   aytish   mumkinki,   Markaziy   Osiyo   ko chmanchilarida	
ʻ
davlatchilikning   kelib   chiqishi   va   uning   o ziga   xos   xususiyatlarini   tahlil   qilish	
ʻ
shundan   darak   beradiki,   mintaqaning   ko chmanchi   chorvador   turmush   tarzi
ʻ
hukmron xalqlarida davlat uyushmalari yoki shunga yaqin siyosiy uyushmalarning
vujudga kelishi ham shaklan, ham mohiyatan o zaro birmuncha farq qilgan. 	
ʻ
–   birinchidan,   ba’zi   siyosiy   uyushmalar   kichik   bir   beklikdan   yirik   imperiya
darajasiga   o sib   chiqqan.   Xunlar,   Turk   xoqonligi   va   Mo g ul   (Chingizxon)	
ʻ ʻ ʻ
imperiyasi va Temuriylar saltanati yirik imperiyalarning yorqin namunalari bo lib,	
ʻ
ulardan deyarli barchasi Markaziy Yevroosiyo mintaqasining aksariyat qismida o z	
ʻ
hokimiyatini o rnatishi barobarida o z davrining dunyodagi eng qudratli davlatlari	
ʻ ʻ
darajasiga chiqishgan;
–   ikkinchidan,   mazkur   davlatlarning   paydo   bo lishida   mustaqillik   uchun	
ʻ
kurash va sulola asoschisi bo lmish shaxslarning dahosi kabi 2 ta omil umumiylik	
ʻ
kasb etganligi diqqatga sazovordir;
–   uchinchidan, kelib chiqishi ko chmanchi muhitga aloqador Kushon, Xionit,	
ʻ
Eftalit   kabi   davlatlar   esa,   garchi   ular   kuch-qudrat   va   egallagan   hudud   jihatidan
yuqorida keltirib o tilgan imperiyalar darajasiga chiqmagan bo lsalar-da, dastlabki	
ʻ ʻ
makonlaridagi   siyosiy   va   harbiy   tajribalarini   o troq   vohalar   ustidan   ustamonlik	
ʻ
bilan joriy qila olganlar;
–   to rtinchidan,   Markaziy   Osiyoning   chorvador   qabilalari   tomonidan   asos	
ʻ
solingan   ayrim   davlatlar   yo   siyosiy   va   madaniy   jihatdan   yuksak   saviyaga   chiqa
olmaganlar yoki bo lmasa bir muddatdan keyin o zlari tobe qilgan xalqlar orasida	
ʻ ʻ
singib ketganlar;
–   beshinchidan,   mintaqaning   ko chmanchi   asosli   boshqa   davlatlari   orasida	
ʻ
Uyg ur,   Xazar   va   Turgash   xoqonligi   kabi   yana   bir   necha   imperiya   darajasiga	
ʻ
chiqqan   siyosiy   uyushmalar   bo lsa   ham,   ularning   shakllanish   jarayoni	
ʻ
22 boshqacharoq kechgani, ya’ni mavjud saltanat zamirida, uning bir tarmog i sifatidaʻ
uncha   katta   bo lmagan   imperiyaga   aylangani   ko zga   tashlanadi.  	
ʻ ʻ Mintaqada
bulardan   tashqari   yana   bir   necha   o nlab   davlat   uyushmalari   hukm   surgan   bo lib,	
ʻ ʻ
ular asosan qabila ittifoqlari holatida kichikroq hududda hukm surgan va ularning
o troqlar bilan munosabati nisbatan zaif bo lgan;	
ʻ ʻ
–   oltinchidan,   davlatchilik   va   davlat   qurish   masalasida   Markaziy   Osiyoning
shimoli-sharqiy   qismlarida   istiqomat   qilgan   ayrim   etnoslar   yanada   ilgarilab
ketganligi,   ayrimlari   esa   ko p   asrlar   davomida   urug   yoki   qabila   boshqaruvi	
ʻ ʻ
holatida yashaganligi  ma’lum. Bu markaziy osiyolik etnoslarning yashash muhiti,
tabiiy-geografik   joylashuvi   va   boshqa   omillar   bilan   izohlanib,   ularning   mavjud
resurslardan   qay   darajada   foydalana   olganliklari   bilan   yaqin   aloqador   edi.   Shu
o rinda, resurslardan yuqori darajada foydalana olgan aholining nisbatan ijtimoiy-	
ʻ
siyosiy va madaniy sohada ancha yuqori saviyaga erisha olganliklarini ta’kidlagan
holda xulosa qilish mumkindir. 
23 2-BOB. SUG DDAGI DAVLATChILIK MASALALARINING  YOZMAʻ
MANBALARDA AKS ETISHI
2.1.§ - Arab xalifaligi yurishlari arafasida Sug ddagi davlatchiligi	
ʻ
manbalarining tavsifi
Arab   xalifaligi   kuchlarining   Markaziy   Osiyoga,   xususan,   Sug d   hududiga	
ʻ
yurishlari   turli   tillardagi   manbalarda   saqlanib   qolgan   bo lsa-da,   sug diy   hujjatlari	
ʻ ʻ
o zlarining  aslligi  bilan  bu  borada  ajralib  turadi.   Sug diy  hujjatlarning  mualliflari	
ʻ ʻ
bevosita   voqyealarning   ichida   turib,   ularni   kuzatga n   holda   ularni   yozib
qoldirishgan.   Shuni   hisobga   olgan   holda   aytish   mumkinki,   Mug   tog i   sug diy	
ʻ ʻ ʻ
hujjatlari muammoni tadqiq etishda birlamchi manba hisoblandi. 
Ilk   o rta   asrlarga   taalluqli   sug diy   tilli   yozma   yodgorliklar,   shu   jumladan	
ʻ ʻ
Mug   tog i   hujjatlari   nafaqat   Sug d   vohasi   siyosiy   munosabatlari,   balki,   O rta	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Osiyoning   bir   qator   o lka   va   viloyatlari   va   ular   orasida   o rnatilgan   siyosiy-	
ʻ ʻ
diplomatik   aloqalar   haqida   ham   muhim   ma’lumotlarni   o zida   aks   ettirgan.	
ʻ
Ahamiyatlisi   shundaki,   mazkur   hujjatlardagi   siyosiy   aloqalarga   doir
ma’lumotlarning   o sha   davrga   oid   xitoy   va   arab   manbalaridagi   ma’lumotlarga	
ʻ
hamohangligi ularning ahamiyatini yanada oshiradi.
Agar  mazkur  tillardagi  ma’lumotlarga diqqat   qilinsa,   VII  asrning  oxiri   -  VII
asrning boshlarida O rta Osiyoda quyidagicha siyosiy vaziyat hukmron edi. Ya’ni,
ʻ
704   yili   Xurosonga   arab   xalifaligining   Sharqqa   qaratilgan   harbiy-siyosiy
tayanchiga   noib   qilib   Qutayba   ibn   Muslim   tayinlangandan   keyin   arablarning
istilochilik   harakati   izchil   va   keng   ko lamli   yo nalishga   kirdi.   Qutayba   usta	
ʻ ʻ
siyosatchi sifatida O rta Osiyodagi siyosiy tarqoqlik, ichki   nizolardan foydalanib,	
ʻ
o lkani xalifalikka to la bo ysindirishga kirishdi. 	
ʻ ʻ ʻ
706  yili   arablar   Amudaryodan   o tib,   Buxoro  yaqinidagi   yirik   savdo   markazi	
ʻ
Poykent shahriga xujum qildi. Qutayba Balx va Chag oniyon (hozirgi Surxondaryo	
ʻ
va Janubi-G arbiy Tojikiston yerlaridagi  ilk o rta asr mulki) harbiy kuchlari bilan	
ʻ ʻ
birlashib  Poykentni   uzoq muddat   qamalda  saqladi.  Qutayba  mudofachilar   orasiga
24 nifoq solib, Poykentni olishga muvaffaq bo ldi. So ngra u Buxoroga qarshi hujumʻ ʻ
boshladi.   Romiton   yaqinida   turk   va   sug dlarning   katta   kuchi   arablarga   qarshilik	
ʻ
ko rsatdi.   Biroq   Qutayba   o z   diplomatik   ayyorligini   yana   ishga   solib,   turklarni	
ʻ ʻ
sug dlarga qarshi  qo ya bildi. Natijada ittifoqchilar ajralib ketdi. 708-709 yillarda
ʻ ʻ
qayta-qayta hujum oqibatida Buxoro va uning atrofidagi yerlar istilochilar qo liga	
ʻ
o tdi.   Qutayba   turklar   bilan   Sug d   podshosi   Tarxun   o rtasidagi   harbiy   ittifoqni	
ʻ ʻ ʻ
buzishga   erishdi 50
.   Arablar   Samarqand   va   Buxoro   Sug di	
ʻ ning   tayanch   ahvolidan
foydalanib Naxshabni (Nasafni) ham egalladi. 
Tarxunning   arablarga   qarshi   kurashdagi   qat’iyatsizligi   mamlakat   ichida
siyosiy   muxoliflar   harakatining   kuchayishiga   va   natijada   uning   taxtdan
tushirilishiga olib keldi. Uning o rniga 710 yilda Sug d taxtiga G urak keldi. 	
ʻ ʻ ʻ
Tabariy   ushbu   jarayonni   quyidagicha   tasvirlaydi:   «…Qutayba   Kissa   va
Nasafdan   o zining   ukasi   Abdurrahmonni   Sug dga   Tarxunnig   oldiga   jo natdi.	
ʻ ʻ ʻ
Abdurrahmon   Tarxundan   Qutayba   bilan   tuzilgan   tinchlik   sulhiga   asosan   to lashi	
ʻ
kerak   bo lgan   to lovni   olib,   unga   asirlarni   topshirdi.   Abdurrahmon   Buxoroda   uni	
ʻ ʻ
kutib   turgan   Qutayba   oldiga   keldi   va   ular   birga   Marvga   qaytib   ketdilar.   …
Sug dliklar   Tarxunni   arablarga   tovon   puli   to lagani   uchun   zindonga   tashlab,	
ʻ ʻ
G urakni  hukmdor etib tayinladilar. Shunda Tarxun taxt qo ldan ketgandan keyin	
ʻ ʻ
faqat o lim qolganligini anglab o zini-o zi o ldiradi»	
ʻ ʻ ʻ ʻ 51
.
Qutayba   712   yilda   Xorazmda   vujudga   kelgan   Hurzod   isyonini   bostirish
bahonasi   bilan   Xorazmga   yurish   qilib   Xorazmshoh   Chag onning   himoyachisi	
ʻ
sifatida   isyonni   bartaraf   etishga   muvaffaq   bo ldi.   Natijada   Xorazm   arablarga	
ʻ
tobelikni   tan   oldi   va   uning  qo shinlari   Buxoro   qo shinlari   bilan  birga  Samarqand	
ʻ ʻ
qamalida arablar tomonida turib jang qildi.  
712   yilda   Samarqand   mag lub   bo lgani   bilan   unga   tobe   mulklar,   ayniqsa,	
ʻ ʻ
Panjikent yana o n yil davomida arablar bilan kurash olib bordi. Devashtich Sug d	
ʻ ʻ
podshosi G urak bilan bir davrda o zining deyarli mustaqil siyosatini olib borishga	
ʻ ʻ
intildi.   U   bevosita   Turk   xoqoni,   unga   tobe   o lkalar   hukmdorlari,   jumladan,	
ʻ
50
  Табари.   История   Табари…   –   С.   50–70;     Б.Г.Гафуров.   Таджики   .   ...   –   С.   340;   О.И.Смирнова   Очерки   из
истории Согда. … – С.76.
51
 Ат–Табари. История / Проект «Виртуальный Самарканд». Раздел «История Самарканда».  web   site :  www . e –
samarkand . narod . ru .
25 Chochda   hokim   va   tudun   bilan   va   Farg ona   ixshidi   bilan   harbiy   ittifoq   tuzishgaʻ
yoki   mavjud   ittifoq   shartlarining   bajarilishi   bo yicha   elchilik   orqali   muzokaralar	
ʻ
olib bordi. 
Shu   ma’noda   Devashtichning   Chochga   yuborgan   elchisi   Fatufarn   nomidan
yozilgan maktub alohida diqqatga sazovardir. Bu maktub Panjikent hukmdorligini
devonida   tuzilgan   Mug   hujjatlari   orasida   A-14   raqami   bilan   ro yxatga   olingan	
ʻ ʻ
bo lib,   mazmunan   o sha   og ir   yillardagi   harbiy   siyosiy   ahvol   haqida   favqulodda	
ʻ ʻ ʻ
qiziq   ma’lumotlar   beradi 52
.   Maktub   V.A.Livshisning   fikricha   717-719   yillar
orasida   bitilgan   deb   taxmin   qilinadi.   Chunki,   tarixda   Sug d,   Choch,   Farg ona   va	
ʻ ʻ
Turk xoqonligi o rtasidagi ittifoq 715 yilgacha davom etgani ma’lum	
ʻ 53
. 
A-14   raqamli   hujjat   Sug d   podshosi   Samarqand   hokimi   Devashtichga	
ʻ
yo llangan   maktubdir	
ʻ 54
.   Yuqorida   ta’kidlanganidek,   maktub   muallifi   Sug d   pod	ʻ -
shosi   Devashtichning   Chochga   (Toshkent),   undan   turk   xoqoni   hamda   Farg ona	
ʻ
podshosi   huzuriga   maxsus   diplomatik   vazifa   bilan,   xususan,   arab   istilochilariga
qarshi birlashib kurashishni tashkil qilish maqsadida yuborgan elchisi Fatufarndir. 
Maktub   matni   tarkib   jihatdan   ikkiga   bo linadi:   birinchi   qism   Fatufarn	
ʻ
tomonidan   elchilik   vazifasining   ijrosi   haqida   Devashtichga   shaxsan   yetkazishi
lozim   bo lgan   xabar   mazmunidan   iborat.   Ikkinchi   qismda   esa,   Fatufarn   o zi	
ʻ ʻ
kuzatgan harbiy-siyosiy vaziyat tafsilotini bayon etadi. 
Maktubda qayd etilgan mas’ul shaxslar arab istilosi kunlaridagi Toshkentning
siyosiy   mavqyei,   uning   Turk   xoqonligi,   Farg ona   vodiysi   va   boshqa   yerlar   bilan	
ʻ
munosabati,   viloyat   boshqaruvining   xususiyatlari   kabilarni   aniqlashda   muhim
ahamiyatga ega. Jumladan, xoqon, Choch hokimi, tudun, uning yordamchisi (yoki
sug dcha   «nastig riv»   (yordamchi),   deb   rasman   atalgan   lavozim   egasi),   Farg ona	
ʻ ʻ ʻ
podshosi,   Farg ona   tutug i   (lashkarboshisi),   fors   lashkarboshisi,   Marvon   ismli	
ʻ ʻ
52
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 5–6.
53
 «Согдийские документы с горы Муг» / А.А.Фрейман. Описание публикаций. Вып.  I . - М.: Вост.лит., 1962.
–90   с.;   Юридические   документы   и   письма   /   Чтение,   перевод   и   комментарии   В.А.Лившица.   Вып.   I I .   -   М.:
Наука,   1962.   -   222   с;   Хозяйственные   документы   /   Чтение,   перевод   и   комментарии   М.Н.Боголюбова   и
О.И.Смирновой. Вып.  III . - М.: Наука, 1963.  –132 с. (Кейинги   ў ринлардан СДГМ  I , СДГМ  II , СДГМ  III  деб
келтирилади). СДГМ  II  – С. 90–91.
54
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 5.
26 shaxs   va   boshqalar   bu   hujjatda   aks   etgan   hodisalarning   qatnashchilari   bo lib,ʻ
murakkab tarixiy voqyealarda u yoki bu darajada rol o ynaganlar.	
ʻ
Fatufarn   Toshkentga   kelgan   vaqtda   –   717-719   yillar   davomida   viloyat
G arbiy   Turk   xoqonligi   tasarrufidagi   o lka   bo lib,   xoqon   (maktubda   -  	
ʻ ʻ ʻ qag an	ʻ )
tomonidan   tayinlangan   tudun   tomonidan   boshqarilgani   ma’lum.   Hujjat   nashrida
V.A.Livshis   sinolog   Iakinf   Bichurinning   xitoycha   «Tan   shu»   kitobidan   olgan
ma’lumoti   asosida   713   yildan   boshlab   Chochda   tudun   Moxedu   (Baxadur)
bo lganini ta’kidlaydi	
ʻ 55
. 
A-14 raqamli hujjatga asosan Farg ona mulki ixshid, ya’ni podsho tomonidan	
ʻ
boshqarilganligi   ma’lum   bo ladi.  	
ʻ At-Tabariy   712-723   yillar   voqyealari   bayonida
Farg ona podshosi nomini -   «at-Tor»ni keltirib o tadi	
ʻ ʻ 56
. Podshodan tashqari (VIII
asr   boshlarida)   tutuq   lavozimi   ham   bo lgani   ma’lum.   Tutuq   lavozimi   harbiy	
ʻ
ma’muriyat boshlig iga nisbatan qo llangan. Bu o rinda u «Farg ona tutug i» deb	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ta’kidlangan 57
. 
Sug dshunos  	
ʻ M.Is’hoqov   maktubning   22-satridagi   jamravaz   ti   xo   parsik
chapish   birikmasini   «Jamravaz   va   fors   lashkarboshisi»   deb   talqin   qiladi 58
.   Hujjat
nashridagi   izohlarda   V.A.   Livshis   «fors   lashkarboshisi»   iborasi   haqida   mulohaza
bildirgan.   Ya’ni,   Sosoniylar   sulolasining   oxirgi   vakili   (651   yilda   o ldirilgan)	
ʻ
Yazdigird   III   ning   avlodlari   uzoq   vaqt   davomida,   hatto   730-740   yillargacha   ham
arablarga qarshi kurashgan qo shinlar orasida ishtirok etgan. Yazdigirdning o g li	
ʻ ʻ ʻ
Feruz esa (678 yili vafot etgan) arablarga qarshi Eron hamda O rta Osiyo xalqlari	
ʻ
va turk xoqonligining kuchlarini birlashtirishga uringan 59
. 
Hujjat   tuzilishi   va   uning   ma’nosidan   devon   xodimining   mazkur   davr
voqyealaridan   anchayin   xabardorligidan   darak   beradi.   Xususan,   A-14   raqamli
hujjatda   Devashtichga   fors   lashkarboshisining   Chodrchik   yerlariga   ketganligi,
arablardan   tovon   undirib,   qo shinni   uzoqroqqa   olib   ketmoqchi   ekanligi,   haqida	
ʻ
xabar   yetkaziladi.   Bu   arablarga   qarshi   kurashgan   kuchlarning   tarkibi   haqida
55
 СДГМ  II ... – С.82.
56
 Табари. История Табари ... – С. 50–70.
57
 СДГМ  II ...  – С.35.
58
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б.32.
59
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б.33.
27 kengroq tasavvur beradi. Mazkur hujjat asosida M.Is’hoqov quyidagi fikrga keladi:
«718-719   yillarda   arab  istilochilari   O rta   Osiyoni   bosib  olish   va   u  orqali   Sharqiyʻ
Turkistonga   o tishni   rejalashtirganlar.   Shu   maqsadda   xalifalikning   Xuroson   noibi	
ʻ
al-Jarroh   bin   Abdulloh   qo shin   jo natgan.   Lekin   bu   urinish   davomida   arab	
ʻ ʻ
qo shinini   turklar   o rab   olgan.   Arablar   tovon   to lab   qutilgan   va   lashkarboshi	
ʻ ʻ ʻ
Abdulloh   bin   Ma’mar   al-Yashkuriy   boshchiligida   Chochga   qaytib   kelgan» 60
.
Shuning   asosida   «tudun   arablar   bilan   bitimga   asosan   chekindi.   Bitim   sharti
bo yicha Jamravaz va fors lashkarboshisi  pastga (quyi yoki janub) - Chodrchikka
ʻ
(hozirgi  Zomin, Mirzacho l,  Jizzax  yerlari)   tushib ketishdi,  ovozalarga  qaraganda	
ʻ
arablardan tovon undirishmoqchi va qo shinni ulardan nariga olib ketishmoqchi»	
ʻ 61
,
degan xabar 718 yil siyosiy voqyealari sifatida o z ma’no	
ʻ sini topadi. 
Biroq, maktub matnida turli xil ishoratlar orqali berilgan ko plab ma’lumotlar	
ʻ
haqida   atroflicha   o ylab   ko rmoq   va   asosli   manbalar   bilan   taqqoslab   yangi-yangi	
ʻ ʻ
ilmiy   xulosalar   qilish   imkoniyati   hali   oldinda   deb   hisoblash   maqsadga   muvofiq.
Xususan,   ushbu   hujjatda   uchraydigan   Chachinak   xvab   (“Choch   hukmdori”)   va
Choch   tuduni   haqida   tadqiqotchilar   tomonidan   bildirilgan   fikrlar   o zaro   mos	
ʻ
kelmaydi.   Hujjatni   birinchi   bo lib   tadqiq   qilgan   V.A.Livshis   hujjatdagi   “Choch	
ʻ
hukmdori” va “tudun” alohida-alohida shaxsligi  va tudun - Xitoy imperiyasi yoki
Sharqiy   Turk   xoqonligining   Chochdagi   noibi   ekanligini   ta’kidlasa,
S.G.Klyashtorn i y   ularning   bitta   shaxs   ekanligi,   A-14   hujjati   (maktub)ni   yozgan
Sug d   elchisi   Fatufarn   dastlab   Choch   hukmdorini   mavqyei   (darajasi)ga   ko ra   -	
ʻ ʻ
“Choch hukmdori”, keyinroq esa unvoniga qarab - “tudun” deb nomlaydi 62
. Keyin -
chalik, E.V.Rtveladze uning bu fikrini qo llab-quvvatlab, Choch tangalari bu fikrni	
ʻ
tasdiqlashini   keltiradi 63
.   Fransuz   olimlari   F.Grene   va   E.   de   la   Vesiyerlar   esa
V.A.Livshisning   fikriga   qo shilgan   holda   A-14   raqamli   hujjatda   Choch   bilan	
ʻ
bog liq   uch   shaxs;   ya’ni,   birinchisi   -   “Choch   hukmdori”,   ikkinchisi   -   “Choch	
ʻ
tuduni”   va   uchinchisi   -   naztig riv	
ʻ   -   “(Choch   hukmdori)   o rinbosari”   haqida   gap	ʻ
60
 Исҳоқов М.М. Ўша асар, –   Б. 10.
61
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 10 .
62
  Кляштрный   С.Г.   Древнетюркские   рунические   памятники   как   источник   по   истории   Средней   Азии.   М.,
1964 .  –  C.  160
63
  Ртвелдазе   Э.В.   История   и   нумизматика   Чача   (вторая   половина   III   –   середина   VIII   вв.   н.э.).   –   Ташкент:
2006. – С. 117–118.
28 borganligini ta’kidlab, uchinchisini xitoy yilnomalarida “Shi (Choch)ning ikkinchi
darajali hukmdori” tarzida tilga olingan shaxs bilan tenglashtirishadi. Biroq, ba’zi
tadiqotchilarning   fikricha,   mazkur   fikrlarning  birortasi   ham   yetarlicha  asosga   ega
emas.   Tadqiqotchining   fikriga   ko ra,   hujjatdagi   “Choch   hukmdori”   bilan   “tudun”ʻ
farqli   kishilar   ekanligi   ehtimoli   kuchli   bo lishi   bilan   birgalikda,   tudun   -xitoy	
ʻ
yilnomlaridagi “Choch hukmdorining muovini (o rinbosari) yoki ikkinchi darajali	
ʻ
hukmdori”   bilan   bitta   shaxsdir.   Chunki,   xitoy   yilnomlarida   “Choch   tegini”
vohaning   asosiy   hukmdori,   “Choch   tuduni”   esa   ikkinchi   darajali   hukmdori
(muovin)   sifatida   tilga   olinadi 64
.   Choch   tanga larida   “Bu   Choch   hukmdori
Teginning   tangasi”   jumlalari   bilan   VII-VIII   asrlarda   zarb   qilingan   tangalardagi
“Choch   hukmdori   Tegin”   iborasi   bilan   xitoy   yilnomalarida   740-yillarda   Xitoyga
elchi   yuborgan   Chochning   bosh   hukmdoriga   tegishli   o laroq   qayd   etilgan  	
ʻ Shi-go
Van   Dele   -   “Choch   hukmdori     Tegin”   iborasi   o zaro   mos   keladi	
ʻ 65
.   Bu   esa   A-14
hujjatidagi   “Choch   hukm dori”   va   “tudun”ning   farqli   shaxslar   ekanligi,   “Choch
hukmdori   Tegin”   vohaning   bosh   hukmdori,   tudun   esa   ikkinchi   darajali   hukmdor
yoki noib ekanligi ehtimolini kuchaytiradi.
Ilk o rta  asr  Panch devonida tuzilgan hujjatlarning tuzulishi  aksariyati  kirish	
ʻ
va   xulosa   formulasi   o xshashligi   bilan   diqqatga   sazovor   bo lib,   shuning   o ziyoq	
ʻ ʻ ʻ
ularning   devon   qoshida   tuzilganligi   bilan   bog liq   xulosalarni   kengaytirdi.   Mug	
ʻ ʻ
arxivi  A-14 raqamli  hujjati  ham  bundan mustasno  emas.  Mug  to plami  tarkibiga	
ʻ ʻ
kiruvchi   A-14   kabi   bir   qator   hujjatlar   arab   istilosi   vaqtida   Turk   xoqonligining
tayanchi   Choch-Toshkent   vohasi   va   Turk   xoqonligining   arab   istilosiga   qarshi
kurashni   tashkil   etishda   tutgan   o rnini   xolisona   yoritish   imkonini   beradi.	
ʻ
Vaholanki,   Turk   xoqonligi   va   uning   qo shinlarini   ilmiy   adabiyotlarda   go yo	
ʻ ʻ
yordamga   chaqirilgan   ikkinchi   darajali   kuchlar   sifatida   ko rsatishga   urinishlar	
ʻ
ko plab uchraydi	
ʻ 66
. Fatufarnga yuklatilgan vazifa Turk xoqonligini hamda qo shni	ʻ
hokimliklarni arablarga qarshi kurashda birlashishga da’vat qilish edi. 
64
 Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса. … – С. 57–58 .
65
 Бобоёров Ғ.  Ўзбек халқи давлатчилиги тарихида Чоч воҳасининг тутган ўрни  ( Илк ўрта асрлар мисолида )
//   Ўзбекистонда   миллий   давлатчилик   назариясининг   тарихий–фалсафий   ва   ҳуқуқий   асослари.   Илмий–
назарий мақолалар тўплами.  –  Тошкент., 2005.  – Б.  56–57.
66
 Гафуров   Б.Г. Таджики.   Древнейшая, древняя и средневековая история. – Душанбе: Ирфон, 1989. – С.  504. 
29 VI-VIII   asrlarda   Turk   xoqonligi   Sug d,   Choch,   Farg ona,   Toxaristonʻ ʻ
hududlarining himoyasini o z vazifasi deb hisoblagan. Jumladan, VIII asrning 40-	
ʻ
yillarigacha   arab   istilochilariga   qarshi   Toxariston   yabg ulari   turk   xoqonlari   bilan	
ʻ
birga   kurashganlar.   Ayni   paytda   turk   xoqonlari   ham   xoqonlikning   to   so nggi	
ʻ
yillarigacha o lkani o z tuprog i sifatida himoya qilganlar.	
ʻ ʻ ʻ
Mug   tog i   arxivining   A-14   raqamli   hujjatida   Devashtichning   xufiya   elchisi	
ʻ ʻ
Fatufarn Turk xoqonligining qo shinlari Panchni himoya qilishda bevosita ishtirok	
ʻ
etmayotgani sababli Chochga yuborilgani aks etgan. Elchi Chochga kelgan vaqtda
xoqonni   ko rishga   muvaffaq   bo lmaydi.   Arablar   esa   shu   kabi   vaziyatlardan	
ʻ ʻ
foydalangan   holda  o z   harbiy  harakatlarini   davom   ettirganlar.  Jumladan,   719-722	
ʻ
yillarda   Panch   viloyatini   qo lga   kiritishga   qaratilgan   harbiy   harakatlar   ham	
ʻ
xoqonlik qo shinlari bilan kelishuvlar natijasidir», deya ta’kidlaydi	
ʻ 67
. 
712-714   yillar   orasida   Yettisuvda   hukmronlik   qilgan   Turgash   xoqonligi
sug dlar bilan ittifoqda arablarga qarshi  janglarda ishtirok etgan. Ammo, 711-712	
ʻ
yillarda   ular   Sharqiy   Turk   xoqonligi   bilan   jangda   mag lub   bo lganlaridan   so ng	
ʻ ʻ ʻ
sug dlarga yordam bera olmaganlar	
ʻ 68
. Shu munosa bat bilan Sharqiy turk xoqonligi
Sug dning bevosita sharqiy, shimoliy tomonlardagi qo shnisi bo lib qolgan edi. A-
ʻ ʻ ʻ
14   hujjatidagi   xoqon   Sug dning   sharqiy   tomonidagi   Turk   xoqonligining   xoqoni	
ʻ
Inal xoqon bo lgan	
ʻ 69
. 712 yilda esa Inal xoqon Samarqandda Qutayba bilan jangda
mag lub bo lgan. Qolaversa, ushbu xoqonning qo shini Farg ona vodiysini himoya	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishda   ham   qatnashgan.     Bu   shundan   dalolat   beradiki,   Turk   xoqonligi   qo shini	
ʻ
O rta Osiyo mulklarini harbiy jihatdan himoya qilib kelgan. Chunki, Sug d, Choch	
ʻ ʻ
va   boshqa   hududlar   doimiy   qo shinga   ega   bo lmagan.   Faqat   zodagon-dehqonlar	
ʻ ʻ
kam   sonli   gvardiya-chokarlarga   ega   bo lgan	
ʻ 70
.   Bu   qo shin   katta   urush   harakatlari	ʻ
uchun yetarli emas edi. 
Bundan  tashqari,   Turk  xoqonligi  560-yilarda  O rta  Osiyoning   boshqa  kichik
ʻ
hukmdorliklari   qatorida   Sug dni   ham   o z   qo l   ostiga   olgan   va   shu   sanalardan	
ʻ ʻ ʻ
67
 Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари…  –   Б.   91.
68
 СДГМ  II  ...  –  С. 84.
69
 СДГМ  II  .. . – С. 85. 
70
  Отахўжаев   А.   Суғд   қурол–аслаҳаси   ва   чокарлар   //   Ўзбекистон   Қуролли   кучлари   ўтмиши,   бугуни   ва
келажаги. – Тошкент: 2005. – Б. 25–28. 
30 boshlab,   Sug d   xoqonlikning   tarkibiy   bir   qismi   bo lib   qolgandi.   Shu   jihatdanʻ ʻ
olganda   Turk   xoqonligi   arab   bosqini   arafasida   ham   Sug dni   o z   hududining   bir	
ʻ ʻ
parchasi   sifatida   ko rib,   unga   harbiy   yordam   bergan   bo lishi   kerak.   Shuningdek,	
ʻ ʻ
Sug d   hukmdorlari   ham   Turk   xoqonlariga   o zlarining   hukmdori   va   homiysi	
ʻ ʻ
sifatida   qaraganlar.   Tadqiqotchilarning   fikricha,   O rta   Osiyodagi   mavjud   kichik	
ʻ
davlatlar hukmdorlari xoqonlikka tobeligini “xoqonning quli sifatida bilishi” orqali
ifodalagan   bo lib,   Tabariyning   «Tarix   ar-rusul   va-l   muluk”   asarida   keltirilgan	
ʻ
ma’lumotda   buning   yaqqol   misolini   ko rish   mumkin	
ʻ 71
.   Ushbu   asarda   Sug d	ʻ
hukmdori   G urak   “o zini   turk   xoqonining   qullaridan   biri   sifatida   bilishini”   qayd	
ʻ ʻ
qilingan 72
.   Shunga   yaqinroq   ma’lumotlar   sug diy   hujjatlarda   ham   uchraydi.	
ʻ
Jumladan,   Mug   tog i   hujjatlaridan   V-17   raqamli   hujjatdan   ma’lum   bo lishicha,	
ʻ ʻ ʻ
Panjikent   (Panch)   hukmdori   Devashtich   (709-722)   o zini   turk   xoqonining   vassali	
ʻ
sifatida   bilib,   xoqondan   o ziga   “yuksak   unvon   va   martaba”   («visokiy   chin   i	
ʻ
pochet») kelganligini ta’kidlaydi 73
.
A-14   hujjati   mazmunidan   ayon   bo ldiki,   Fatufarnning   elchilik   tashrifi	
ʻ
muvaffaqiyatsiz   yakun   topgan 74
.   Lekin,   bu   voqyealar   ta’kidlagani mizdek,   vaqtin -
cha hol edi. Turk xoqonligining arab istilochilik harakatiga qarshi harakatlari yana
davom etgani haqida «Tarixi Tabariy»da ko plab ma’lumotlar keltirilgan
ʻ 75
.
Mug   to plamiga   kiruvchi   I.1.   raqamli   hujjat   Devashtich   nomi   bilan   uzviy	
ʻ ʻ
bog liq bo lib, arab istilosi kunlari haqida ma’lumot beradi. 720-721 yillarda o zini	
ʻ ʻ ʻ
“Sug d   podshosi,   Samarqand   hokimi”   deb   e’lon   qilgan  Devashtich   Abdurrahmon
ʻ
ibn Subh ismli kishidan maktub oladi.
Arablar   Devashtichning   Samarqand   taxtiga   bor   yo g i   da’vogarlik   qilganini	
ʻ ʻ
yaxshi   bilishgan.   Ayni   chog da   G urakning   taxtda   podsho   sifatida   o tirgani   ham	
ʻ ʻ ʻ
ularga   ma’lum   edi.   Biroq,   arablar   ayyorona   diplomatik   o yin   qilgan   holda,	
ʻ
Devashtich   podsho   sulolasidan   bo lmasa-da,   uning   podsholikka   qilgan   da’vosini	
ʻ
tan oladilar. 
71
 Бобоёров Ғ. Турк хоқонлиги даврида Суғд (бошқарув тизими). ... – Б. 127–129.
72
 История ат – Табари. Избранные отрывки. …  – С . 225.
73
 СДГМ  II  ...  –  С . 115, 117.
74
 СДГМ II ... – С. 77–91.
75
 Табари. История Табари.  719 –  722 йил воқеалари. 
31 Hujjat   matniga   diqqat   qilinsa,   Sug d   podshosi   Tarxunning   o rniga   G urakʻ ʻ ʻ
kelgach,   ko p   o tmay   Tarxun   o zini   o ldirgan   (Yoqubiy   ma’lumotlariga   ko ra	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o ldirilgan).   Bundan   foydalangan   Qutayba   bin   Muslim   Tarxunning   bolalari	
ʻ
Panjikent   hokimi   Devashtichning   homiyligida   qolganligini   bahona   qilib,
Devashtichni   Sug d   podshosi   deb   tan   oladi.   Bu   o z   navbatida   arablarning	
ʻ ʻ
dushmani G urakning qarshiligini qirqishga xizmat qilishi mumkin edi	
ʻ 76
. 
Panjikent   devonida   tuzilgan   mazkur   hujjat   (I.1),   manbani   uning   ilk   noshiri
hisoblangan V.A.Livshis  alohida tahlil  etmagan 77
. M.Is’hoqov I.1 hujjatini  sug d	
ʻ -
chadan   o zbek   tiliga   tarjima   qilib   nashr   etgan.   Arablarning   Sug dda   yuritgan	
ʻ ʻ
munofiqona siyosatini ishonchli tarzda yoritib bergan 78
. 
Abdurrahmon ibn Subh xalifalik noibi Said bin Abd ul-Azizning sug dlar va	
ʻ
turklar   ustiga   yurishida   ishtirok   etganligi,   keyinroq   esa   Asad   bin   Abdulloh   al-
Qasriy   Xurosonda   noib   bo lgach,   Balx   viloyatining   omili   etib   tayinlanganligi	
ʻ
haqida   720-721   yillar   voqyealari   bilan   bog liq   yozma   manbalarda   ma’lumotlar	
ʻ
uchraydi 79
.   Tabariyning   yozishicha,   Abdurrahmon   ibn   Subh   Xuroson   noibining
maslahatchisi-«sohibi ra’y» degan unvonga ega bo lgan	
ʻ 80
.
Abdurrahmonning   xatida   bevosita   u   bayon   etgan   mazmundan   tashqari
Devashtichning   xalifa   noibiga   yo llagan   maktubi   haqida   gap   boradi.   Orada	
ʻ
shunday   vaziyat   tug ilganki,   Devashtich   Sug d   ustidan   xalifalikning   noziri   bo lib	
ʻ ʻ ʻ
turgan   Abdurrahmonga   bildirmagan   holda   o z   xolicha   xalifa   noibiga   maktub	
ʻ
yo llagan.   O rnatilgan   tartibga   ko ra   Devashtich   noibga   har   qanday   shakldagi	
ʻ ʻ ʻ
murojaatini   nozir   Abdurrahmonga   ma’lum   qilishi   lozim   bo lgan.   Abdurrahmon	
ʻ
Devashtichning xati to g risidagi xalifalik noibidan kelgan xat orqali xabar topadi.	
ʻ ʻ
Devashtichning   bu   ishini   o zboshimchalik   deb   baholab,   I.1   hujjatida   unga   o z	
ʻ ʻ
noroziligini   ifodalaydi.   Fikrining   isboti   uchun   esa   xalifa   noibining   maktubidan
keltirilgan parchani ham I.1 hujjati tarkibiga kiritgan. Shuning asosida V.A.Livshis
76
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 36.
77
 СДГМ  II  ... – С. 108–114.
78
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – С. 33–36.
79
 Ўша жойда.
80
 Табари. История Табари…. – С. 43.
32 I.1   raqamli   hujjatni   qismlarga   ajratib,   Abdurrahmonni   Devashtichning   xatti-
harakatlaridan noroziligi mazmunini ham ochib bergan. 
Mazkur I.1 raqamli hujjatda 720-721 yillarda siyosiy vaziyatning og irlashibʻ
borayotganligi,   mahalliy   zodagonlar   va   arab   istilochilari   o rtasidagi   munosa	
ʻ -
batlarning   keskinlashib,   kun   sayin   xalqning   sabr   kosasi   to lib   borayotganligi
ʻ
ifodalangan. Shu jarayonda Abdurrahmon ibn Subh Devashtichni amir buyrug idan	
ʻ
ogohlantirib,   buyruq   ado   etilmagan   taqdirda,   oqibati   yaxshi   bo lmasligini	
ʻ
ta’kidlagan.   Lekin   Amirning   ko rsatmasi   hujjatda   o z   aksini   topmagan.   Keyingi	
ʻ ʻ
tarixiy   jarayonlar   shundan   dalolat   beradiki,   Devashtich   unga   amal   qilmay,   bir
guruh   qo zg olonchi   sug dlarning   boshlig i   sifatida   harakat   qiladi.   M.Is’hoqov	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Devashtichning arablar tomonidan qatl etilishini ham shu bilan izohlaydi 81
. 
Yuqorida   nomi   zikr   etilgan   15   yildan   ziyod   Panjikent   shahri   va   viloyatini
boshqargan Chakin Chur Bilganing 82
  hukmronlik davri Sug d hayoti	
ʻ dagi tahlikali
davrlarga   to g ri   keladi.   Chunki   arab   istilochilari   bu   paytda   Sug dning   janubiy	
ʻ ʻ ʻ
hududlarini   egallab,   Samarqand   ostonalarida   paydo   bo la   boshlagan   edi.   710-711	
ʻ
yilda podsho Tarxunning fojiali o limidan so ng G urak va Devashtich o rtasidagi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Samarqand   taxti   uchun   kurash   Panchga   ham   o z   ta’sirini   o tkazar   edi.   Bunday	
ʻ ʻ
qaltis   vaziyatda,   ya’ni   708   yilda   Chakin   Chur   Bilganing   Panchdagi   o rniga	
ʻ
Devashtichning   kelishi   ozgina   izoh   talab   qiladi.   Bu   o rinda   tadqiqotchi	
ʻ
A.Otaxo jayev ikki xil farazni ilgari suradi: «Birinchidan, Chakin Chur Bilga yoshi	
ʻ
o tib   qolgan   keksa   kishi   bo lgan   va   endilikda   Vatan   himoyasi   uchun   o z   o rniga	
ʻ ʻ ʻ ʻ
serg ayrat va yosh Devashtichning o tirishini ma’qul topib, markaz bilan kelishgan	
ʻ ʻ
holda   iste’fo   bergan.   Ikkinchi   faraz,   708   yilda   Chakin   Chur   Bilga   vafot   etgach,
bo shab   qolgan   Panch   taxtiga   Samarqandni   qo ldan   chiqargan   Devashtich   kelib
ʻ ʻ
o tirgan. Chunki Devashtich saroy ahliga yaqin shaxslardan biri bo lgan ko rinadi.
ʻ ʻ ʻ
Aks holda u Samarqand taxtini da’vo qilmagan bo lardi»	
ʻ 83
.
81
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 37.
82
 Исҳоқов М.М. Ўша асар,  – Б. 13.
83
 Отахўжаев А. Суғд шаҳрининг турк ҳокими... – Б. 41. 
33 Bu   fikrga   bir   jihatdan   qo shilib   bo lmaydi.   Ya’ni   Devashtichningʻ ʻ
«Samarqanddan Panchga hokim bo lib kelishi» haqiqatga ziddir. Zero, Tarxun 708
ʻ
yilda Sug d taxtida hali hayot edi. 	
ʻ
Ilk o rta asrlar siyosiy munosabatlariga oid yana bir hujjat qo shni hokimliklar
ʻ ʻ
(Pargar, Ustrushon, Xo jand)dagi ahvol to g risida Devashtichga uning ayg oqchisi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yozgan   maktub   (A-9   raqamli   hujjat)   hisoblanadi 84
.   Shuni   alohida   ta’kidlash
lozimki,   Sug ddagi   devon   xizmati   yuzasidan   asosiy   ma’lumotlar   Sug dning	
ʻ ʻ
viloyatlaridan   biri   bo lgan   Panchdagi   Mug   tog idan   topilgan   bo lib,   vohaning	
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqa   hukmdorliklardan   bunga   o xshash   hujjatlar   topilmagan.   Sug d	
ʻ ʻ
konfederasiyasida   sug diy   til   va   shu   til   asosidagi   yozuvdan   foydalanilganligini	
ʻ
hisobga   oladigan   bo lsak,   barcha   hukmdorliklarda   devonlar   mamlakat	
ʻ
boshqaruvining asosiy  bo g inlaridan biri  sifatida faoliyat  ko rsatganligini  taxmin
ʻ ʻ ʻ
qilish mumkin.
Panch   devonxonasidan   chiqqan   A-9   raqamli   hujjat   xat   janriga   xos   deb
hisoblansa-da,   sug d   maktublariga   xos   kirish   va   yakunlovchi   formulalar   yo q.	
ʻ ʻ
Shuning   uchun   maktubning   adresati   aniq   ko rsatilmagan.   Biroq   unda   keltirilgan	
ʻ
Sug d   davlati   siyosiy,   harbiy   ahvoliga   aloqador   ma’lumotlar   xatning   hukmdor	
ʻ
Devashtichga   yozilganligini   tasdiqlaydi.   Qolaversa,   maktub   matnida   MARAY   –
“hokim” unvoni uchraydi. Bu unvon bir nechta hujjatlarda Devashtichga nisbatan
qo llanilgan.
ʻ
V.A.Livshisning fikricha, hujjatda adresat va maktub yo llovchi kishi nomlari	
ʻ
harbiy-siyosiy   vaziyat   taqozosi   bilan   ataylab   tushirib   qoldirilgan 85
.   Buni   M.Is’h -
oqov   ham   tasdiqlaydi:   «Aftidan   Devashtich   o z   kishilarini   qo shni   yerlarga	
ʻ ʻ
yuborar ekan, ularning maqsad va vazifalari hamda sharoit taqozosi bilan maktub
va   ma’lumotlardagi   rasmiy   an’anaviy   uslub   formulalaridan   ataylab
foydalanmasligi   tabiiy   edi» 86
.   Hujjatda   aks   etgan   voqyealar   ko lami,   xabar	
ʻ
mazmunining  arab  istilosi  bilan  aloqadorligi   xatni   siyosiy   va  harbiy  jihatdan   oliy
martabali hukmdor bilan, xususan, Devashtich bilan bog lashga imkon beradi.	
ʻ
84
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 47.
85
 СДГМ  II ... – С. 92. 
86
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б.48.
34 A-9   raqamli   hujjatning   muallifi   Ustrushonaa,   Pargar,   Xo jand   kabi   qatorʻ
shahar va viloyatlardagi ahvolni bayon etib, arablar bilan tuzilishi mumkin bo lgan	
ʻ
bitim   haqida   gapiradi.   Pargar   yerlarini   tashlab   ketmaslik   lozimligini   ta’kidlaydi.
Chunki   bu   yerlarda   yaqin   kelajakda   muayyan   xavf-xatar   yo q   deydi.   Muallif	
ʻ
adresatni   tinchlantirish   maqsadida   quyidagilarni   yozadi:   «Pargardagi   yaxshi
yerlarni unga (lashkarboshiga) tashlab ketmagin, chunki bu lashkarboshi sengacha
yetib   bormaydi» 87
.   Qola versa,   muallif   xati   davomida   Shovkat   degan   joyda
(Ustrushona   bilan   Xo jand   oralig ida)   xat   adresatiga   qarshi   lashkarboshi	
ʻ ʻ
boshchiligida kuchlar borligi haqida yozadi. Ya’ni xat mazmuniga ko ra, Sug dga	
ʻ ʻ
dushman bo lgan qo shin qandaydir lashkarboshi  boshchiligida Shovkatga kelgan	
ʻ ʻ
va ularga qarshi Sug d askarlari jo natilgan.  	
ʻ ʻ
A-9 raqamli hujjat arab istilosi bilan bog liq voqyealarni tushunishda muhim	
ʻ
manba   bo lishiga   qaramay,   uning   talqini   ancha   munozaralar   uyg otgan.   Masalan,	
ʻ ʻ
V.A.Livshis   hujjatning   1-2   satrlari   mazmunini   «shunday   xabar   borki,   kuchaliklar
va   barcha   xalq   brahman   diniga   o tdi»	
ʻ 88
,   deb   tushuntiradi.   Lekin   diqqat   bilan
qaralsa,   mazmun   boshqacha   ekan ligini   tushunish   mumkin.   Jumladan,   ushbu   2-
satrda V.A.Livshis ko rsatgan «baxshi», «ruhoniy otalar» so zi yo q. Unda avvalo	
ʻ ʻ ʻ
Kuchan  emas   Xo jand  haqida  gap  ketayotgani,  qolaversa   bu  shaharning  mudofaa	
ʻ
devorlari   ustiga   o n   ming   ruhoniy   baxshi   emas,   balki   o n   to rt   ming   posbon,
ʻ ʻ ʻ
qo riqchi chiqib shaharni dushmandan himoya qilayotgani ayon bo ladi	
ʻ ʻ 89
. 
Mazkur   hujjatning   mazmuniga   ko ra,   ayg oqchi   Devashtichga   bir   qator	
ʻ ʻ
Panchga qarashli yerlarni dushmanga bermay saqlab turish mumkinligini uqtiradi.
Istilo   voqyealarining   oqibatida   paydo   bo lgan   iqtisodiy   tanglik   oziq-ovqat	
ʻ
yetishmasligi   va   bu   ishga   Panch   hokimligining   aralashuvi   kabi   mazmun
ifodalangan   bir   qator   hujjatlar   mavjud.   Panch   devonxonasida   tuzilgan   A-18
raqamli   hujjat   buning   yaqqol   misolidir.   Birinchi   marta   bu   hujjat   V.A.   Livshis
tomonidan   e’lon   qilingan 90
.   Hujjatning   mazmuni   Zrunb   qishlo g ida   qamal   tufayli	
ʻ
och qolgan aholiga davlat omboridan don berish haqida buyruqdir. Xuddi shu kabi
87
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар… – Б. 47. 
88
 СДГМ  II ... – С. 103. 
89
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 48–49.
90
 Лившиц В.А. Согдийский документ А–18 с горы Муг //  ВДИ. – 1960, – №2. – С.82–88.
35 aholini urush sharoitida ijtimoiy himoyalash maqsadini ko zlab berilgan farmonlarʻ
Mug  tog i hujjatlaridan A-2, A-3, A-16 kabilarda aks etgan.	
ʻ ʻ
Hujjatlar   orasida   manzili   va   murojjat   bitilgan   qismi   saqlanmagan   B-19
raqamli   hujjat   saqlangan.   Tadqiqotchi   V.A.   Livshisning   ta’kidla shicha,   bu   hujjat
Espadak   tomonidan   framandar   Uttga   yo llangan	
ʻ 91
.   Huj jatda   Espadak   framandar -
ning   shahardagi   vazifasini   bajarib   turuvchi   sifatida   Devashtichning   Uttga   don   va
boshqa   mahsulotlarni   «olib   borib,   saqlash   to g risida   qayg urish,   ularni   panada	
ʻ ʻ ʻ
saqlash   zarur»ligi   haqida   yozadi.   Sug dshunos   A.Otaxo jayev   o zining   «Sug d	
ʻ ʻ ʻ ʻ
mahalliy   ma’muriy-boshqaruv   tizimida   turkiylar»   nomli   maqolasida   ushbu   hujjat
tahlili   asosida,   arablarning   Panjikentga   yaqinlashib   kelganligi,   mahsulotlar
dushman qo liga tushib qolmasligini oldini olish, qolaversa hujjatda don bilan bir	
ʻ
qatorda   yuborilayotgan   harbiy   aslaha   va   anjomlar   vaziyatning   tinch   emasligi,
qurollanib chora ko rish zaruratidan dalolat beradi, deya ta’kidlaydi	
ʻ 92
. 
Devashtichning   Mug   to plamidagi   maktublari   orasida   V-17   raqamli   hujjat	
ʻ ʻ
VIII   asr   birinchi   yarmi   Sug d   siyosiy   va   diplomatik   tarixi   borasida   qiziqarli	
ʻ
ma’lumotlar   beradi.   Bu   maktubda   Devashtich   o zini   Turk   xoqonligining   vassali	
ʻ
deb   ataydi 93
.   Shuningdek,   maktubda   Farg ona   podshosi   qo shin   boshlig ining	
ʻ ʻ ʻ
tashrifi   haqidagi   ma’lumot   diqqatga   sazovor.   Devashtich   ushbu   harbiy   boshliqni
o z  ittifoqchisi  deb hisoblamay,  balki  unga dushman  sifatida qaragan. Agar  A-14	
ʻ
hujjatida Devashtich Farg ona podshosini ittifoqchi sifatida qarab, o z choparidan	
ʻ ʻ
xat yuborganligini nazarda tutsak, A-14 va V-17 maktublari oralig ida Devashtich	
ʻ
va   Farg ona   shohi   o rtasidagi   munosabat   keskin   o zgarganligi   namoyon   bo ladi.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Hujjatda   Devashtich   huzuriga   yetib   kelgan   turklar   va   xitoylarning   harbiy
qo shinlari haqidagi ma’lumot yana ham qiziqarlidir. Ma’lumki, bu Xitoyning VIII	
ʻ
asr   boshlarida   Sug d   hukmdorlariga   harbiy   yordami   haqidagi   yagona   ma’lumot	
ʻ
hisoblanadi 94
. 
91
 СДГМ  II … – С. 152.
92
 Отахўжаев А.М. Суғд маҳаллий маъмурий–бошқарув тизимида туркийлар//Ўзбекистон тарихи. –2004. №1.
– Б.49.
93
 СДГМ  II ... – Б. 115.
94
  Чин–бу   ўринда   айнан   хитойликлар   эмас,   шарқий   турклар   ёки   уйғурлар   ҳам   бўлиши   мумкин   ( Қаранг:
М.М.Исҳоқов. Унутилган подшоликдан хатлар.  –  Т ошкент:  Фан. 1992.  – Б. 22).
36 Mug   to plamining   bir   qator   diplomatik   maktublari   singari   V-17   raqamliʻ ʻ
hujjatning   ham   sanasi   ko rsatilmagan.   Devashtich   bu   maktubda   o zini   «Sug d	
ʻ ʻ ʻ
podshosi»,   yoki   «Sug d   podshosi,   Samarqand   hukmdori»   deb   emas,   balki   oddiy	
ʻ
hukmdor   ( xvabu )   deb   ataydi.   Maktub   Devashtich   uchun   og ir   damlarda,   o z	
ʻ ʻ
vassallariga,   jumladan,   Xaxsar   hokimligining   hukmdori   Afarunga   buyruq   berish
o rniga,   ularni   sodiqlikka   chaqirgan   holda   ittifoqchilar   bilan   munosabatlar	
ʻ
borasidagi   xabarlar   bilan   tinchlan tirib,   kelajakda   harbiy   muvaffaqiyatlar   va’da
qilish mazmunida yozilgan. 
Maktubda   keltirilgan   Xaxsar   qishlog i   (Samarqanddan   ikki   farsax   uzoqda	
ʻ
joylashgan) Devashtich vassallarining g arbdagi tayanch istehkomi sifatida alohida	
ʻ
ahamiyatga ega bo lgan. Shu sababdan Devashtichning Xaxsar hukmdori Afarunni	
ʻ
o z tomonida ushlab qolish uchun harakati ajablanarli emas. «Xaxsar hokimi» o z	
ʻ ʻ
hukmdorining   kuchiga   ishonmagan   holda   ba’zida   uning   buyruqlarini   bajarmagan
(bu   haqda   V-18   raqamli   hujjatda   ma’lumot   beriladi),   biroq   Panjikent   hukmdori
bilan   orani   ochiq   qilishga   jur’at   eta   olmagan.   Aksincha,   Afarun   722   yilda
Devashtich bilan yonma-yon Qum qishlog idagi jangda ishtirok etgan, so ngra esa	
ʻ ʻ
Devashtich   bilan   Mug   tog idagi   qal’aga   chekingan	
ʻ ʻ 95
.   V-17   hujjati   boshqa   mak -
tublar   (Devashtichning   vassallariga   jo natilgan)   singari   ko chirilgan   nusxa	
ʻ ʻ
hisoblanmaydi,   sababi   hujjatga   muhr   bosilgan.   Bundan   tashqari,   devonxonada
hujjatdan   nusxa   ko chirishga   imkon   bo lmaganligini   VIII   asr   boshlarida   Sug dda	
ʻ ʻ ʻ
qog ozning juda qimmat bo lganligi bilan ham izohlash mumkin	
ʻ ʻ 96
. 
Keltirilgan   ma’lumotlar   shuni   ko rsatadiki,   arablar   istilosi   arafasida   Sug d	
ʻ ʻ
konfederasiyasi,   bir   tomondan   Turk   xoqonligi   bilan   uzviy   aloqada,   ikkinchi
tomondan   o z   an’anaviy   siyosiy   munosabatlari   doirasida   nisbiy   mustaqil   harakat	
ʻ
qilish   imkoniyatiga   ega   bo lgan.  	
ʻ Ammo   arab   istilosi   birin-ketin   konfederasiya
subyektlarini   bir-biridan   ajratish   yo li   bilan   Sug dning   asosiy   hududlarini   o z	
ʻ ʻ ʻ
domiga tortdi. Sug dning so nggi viloyati Panch ham 722 yilda bosib olindi. 	
ʻ ʻ
95
 СДГМ II... – С.123.
96
  Хитой   қоғозининг   қиммат   бўлганлигини,   қоғоз   орқа   томонининг   хўжалик   ҳужжатларини   ёзиш   учун
ишлатилганлиги   билан   ҳам   изоҳлаш   мумкин   (Қаранг:   Согдийский   сборник.   ...   –   С.51,   116).   Қоғоз   сотиб
олиш учун пул ҳаражатлари А–5 рақамли ҳужжатда (12–қатор) келтирилган. 
37 V-18   hujjati   ham   Devashtichni   Afarunga   yozgan   maktubidir.   27x18   sm
hajmga   ega   bo lgan   20   qatorli   bu   hujjatda   Devashtichni   Afarunga   mutlaqoʻ
boshqacha muomala tarzida bitilgan munosabati kuzatiladi.
Maktubda   Devashtich   Afarunni   Farg ona   podshosi   huzuriga   elchi   sifatida	
ʻ
yuborgani,   Afarun   esa   qo rqoqlik   qilib   bormagani   uchun   Devashtich   tomonidan	
ʻ
unga nisbatan tanbeh bayon etilgan. Shuningdek, qaysarlik qilmasdan unga quloq
solishi va sodiq bo lishi uqtirilgan.	
ʻ
Mug   tog i   to plamiga   kiruvchi   V-16   raqamli   hujjat   yuqa   qog ozga   bitilgan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
30x17 sm  hajmli   maktub bo lib,  Xaxsar   hukmdori   Afarunga  uning eng  e’tiborsiz	
ʻ
(millioninchi   darajali)   quli   Revak   tomonidan   yozilganligi   aniqlangan.   V-14
hujjatida  esa   huddi   shu  Revak   Afarunga  siyosiy  voqyea,   hodisalarni   bayon  etadi.
Hujjat ikki qismdan iborat bo lib, o rtasida kamida 2 qator, matn va yakuniy qismi
ʻ ʻ
yetishmaydi. Maktubda Revak Afarunga o z harbiy kuchlari yordamida arablardan	
ʻ
qutulib qolganliklari va million dirxamga rozilik bermaganliklarini bayon etadi. Bu
matnga   V.A.Livshis   o z   fikrini   bildirib,   bunday   katta   hajmdagi   pul   qiymati	
ʻ
arablarning Sug dga yuklangan tovoni haqida gap borgan, deb xulosa qilgan	
ʻ 97
. 
A-16,   A-18   va   boshqa   shu   kabi   hujjatlar   Devashtich   saroyi   xo jaligi   bilan	
ʻ
bog liq   bo lsa	
ʻ ʻ - da,   ularda   ba’zi   siyosiy   masalalarni   ilg ash   mumkin	ʻ 98
.   Masalan,
mazkur   ikki   matnda   Devashtich   framandar   Uttga   och   qolgan   aholiga   tezlik   bilan
bug doy   berilishi   lozimligini   uqtirgan.   «Och   aholiga»   iborasiga   diqqat   qilinsa   bu	
ʻ
yerda arablarning hujumi oqibatida qurshovda qolgan Aski Razr aholisi haqida gap
borayotganini   payqash   mumkin.   Bu   qishloqning   nomi   hanuzgacha   o zgarmagan.	
ʻ
Matnda   bug doy   uchun   to lanishi   kerak   bo lgan   to lov   miqdori   haqida   hyech	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qanday   gap   yo q.   Yuqorida   keltirilgan   hujjatlarni   jamiyatning   ijtimoiy   ta’minoti	
ʻ
masalalariga oidligini qayd etsak bizning nazarimizda to g riroq bo ladi.	
ʻ ʻ ʻ
Mug   hujjatlari   VII   asr   oxiri	
ʻ   –   VIII   asrning   722   yili   bilan   cheklanganiga
qaramay, shu yillarda bo lib o tgan arab istilolarining, bu munosabat bilan yuzaga	
ʻ ʻ
kelgan   siyosiy   vaziyatning   jonli   va   yorqin   ifodachilaridir.   Panch   devonxonasida
tuzilgan  hujjatlar nafaqat arablar istilosi jarayoni va uning real siyosiy oqibatlarini,
97
 СДГМ II... – С. 129–131.
98
 СДГМ II... – С. 132–134, 139–140. 
38 balki   Sug dning   ichki   an’anaviy   siyosiy   vaziyatining   hamda   tashqi   siyosatʻ
vositasida   istilo chilarga   qarshi   kurash   choralarini   izlash   bilan   bog liq   siyosiy	
ʻ
munosa batlarni ham tushunish imkonini beradi.  
2.2.§ - Ilk o rta asrlar Sug d boshqaruvining ma’naviy-huquqiy asoslar	
ʻ ʻ
Mug   tog i   qasri   xarobalaridan   topilgan   sug d   yozma   manbalari   asosida	
ʻ ʻ ʻ
Sug dning   ilk   o rta   asrlardagi   davlatchilik   tarixi,   xususan,   davlatning   ijtimoiy,	
ʻ ʻ
xo jalik, tashqi va ichki munosabatlari haqida ma’lumot olish bilan bir qatorda, ilk
ʻ
o rta   asr   Sug dida   boshqaruvning   huquqiy-ma’naviy   asoslari   bilan   bog liq
ʻ ʻ ʻ
munosabatlar borasidagi bilimlarimizni yanada kengaytrishimiz mumkin. 
Ilk   o rta   asr   Sug d   tarixi   doirasida   turib   Mug   tog i   hujjatlarini   o rganishga	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bevosita tegishli  manbashunoslik  muammosi  ham  bugungi  kunda alohida  dolzarb
masala bo lib turibdi. Zero bu noyob yozma yodgorliklarning tariximizni obyektiv
ʻ
yoritishdagi o rni g oyat kattadir. 	
ʻ ʻ
O zbek   xalqi   va   davlatchilik   ildizlari   shakllangan   o lkalardan   sanalmish	
ʻ ʻ
Sug d ilk o rta asrlarda yurtimizdagi jadal ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va	
ʻ ʻ
etnik   aloqalarning   markazlaridan   bo lgan.   Sug d   ilk   o rta   asrlarda   konfederativ	
ʻ ʻ ʻ
davlat uyushmasiga ega edi. Uning tarkibidagi viloyatlar o z ichki boshqaruvlarini	
ʻ
deyarli   mustaqil   markazdan   holi   amalga   oshira   olganlar.   Mazkur   holat
devonxonada   tuzilgan   sug diy   hujjatlarda   keltirilgan   ma’lumotlar   asosida   o z	
ʻ ʻ
tasdig iga ega.	
ʻ
Sug dning yirik markazi  bo lgan Samarqand Afrosiyobidan  topilgan  devoriy	
ʻ ʻ
suratlardagi   yozuvlar   orqali   biz   VII   asr   ikkinchi   yarmiga   oid   muhim
ma’lumotlardan boxabar bo lamiz	
ʻ 99
. Yuqorida ta’kidlanganidek, bu yozuvlar usti da
dastlab   V.A.Livshis   tadqiqot   olib   borgan   va   16   qatordan   iborat   bu   matnni   o qib	
ʻ
izohlashga   uringan 100
.   Bu   yozuvlarda   V.A.Livshis   Avarxuman   degan   ismni
o qigan. V.A.Livshis va O.I.Smirnovalar bu ismni Samarqand podshosi Varxuman	
ʻ
bilan bog laydilar. 	
ʻ
99
 Шишкин В.А. Афрасиаб –  сокровишница древней культуры. …  – С. 21.
100
 Лившиц В.А. Надписи на фресках Афрасиаба. … – С. 13–17.
39 Keyinchalik   V.A.Livshis   matnning   birinchi   qatoridagi   unash   so zida   sulolaʻ
atamasi   «Unash»ni   aniqladi.   1965   yili   bu   yozuvlar   V.A.Livshis   va   boshqa
tadqiqotchilar tomonidan turlicha izohlandi va ularni o qishda ba’zi xatolarga yo l	
ʻ ʻ
qo yildi. Hujjatda bir so zning noaniqligi bu hujjatning ahamiyatini ochib berishga	
ʻ ʻ
to sqinlik   qildi.   Biroq,   1972   yilda   V.A.Livshis   bu   so zni   o qib,   VII   asr   ikkinchi
ʻ ʻ ʻ
yarmida   Sug d   (Samarqand)   podshosi   hisoblangan   Avarxuman   (Varxuman)	
ʻ
«Unash»   sulolasiga   mansubligi   to g risidagi   fikrni   ilgari   surdi	
ʻ ʻ 101
.   Shuningdek,   u
o zining   keyingi   «Afro	
ʻ siyob   saroyi   sug d   devoriy   yozuvlari»   nomli   maqolasida	ʻ
ham   ilk   o rta   asrlarda   Sug d   taxtida   o tirgan   hukmdorlar   alohida   «Unash»   deb	
ʻ ʻ ʻ
nomlangan   sulola   vakillari   hisoblanganlar,   deya   ta’kidlaydi.   Biroq,   V.A.Livshis -
ning «Unash” etnonimi haqida bildirgan fikrlarining yetarli asosga ega emasligini
G .Boboyorov   o zining   Afrosiyob   bitiklarining   yangicha   talqini   va   islomdan	
ʻ ʻ
avvalgi   Samarqand   ixshidlari   tangalarining   o qilishiga   bag ishlangan   maxsus	
ʻ ʻ
maqolasida dalillar asosida ko rsatib berishi	
ʻ 102
 bu ma sa la ning yana bir bor tekshirib
ko rilishini   talab   qilmoqda.   Tadqiqotchining   fikricha,   Afrosiyob   bitigidagi	
ʻ
Avarxuman   mansub   bo lgan   urug   nomi   “Unash”   emas   “O n   O q   (o n   qabila)”	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lib,   bu   etnonim   G arbiy   Turk   xoqonligiga   aloqador   ravishda   O rxun   bitik	
ʻ ʻ ʻ -
toshlari   va   xitoy   yilnomlarida   uchraydi.   Shuningdek,   G .Boboyorov   V.A.Livshis	
ʻ
tomonidan   “sar   Mastich   (iz   roda)   Unash”   (Unash   (urug idan)   podsho   Mastich)
ʻ
o qilgan Samarqand ixshidlari tangalaridagi yozuvning bir qismini ham “O n O q	
ʻ ʻ ʻ
(o n qabila)” tarzida o qishni lozim topdi
ʻ ʻ 103
. Bizning fikrimizcha, agar “O n O q”	ʻ ʻ
tarzida talqin qilish boshqa manabalardagi ma’lumotlar asosida yanada o z isbotini	
ʻ
topadigan   bo lsa,   Samarqand   ixshidlari   va   G arbiy   Turk   xoqonligi   hukmdorlari	
ʻ ʻ
orasida qarindoshlik aloqalari borligi o z tasdig ini topishi mumkin.	
ʻ ʻ
Sug d   hujjatlarida   yer   mulkchiligi   tipidagi   rivojlangan   iyerarxiya   mavjud	
ʻ
bo lgan   deb   taxmin   qilishga   asos   bo luvchi   keng   ko lamdagi   ijtimoiy	
ʻ ʻ ʻ
101
 Лившиц В.А. Надписи на фресках Афрасиаба. …  –  С . 18.
102
  Бабаяров   Г.,   Кубатин   А.В.   К   новой   интерпретации   имени   правяўего   рода   Самарканда   из   надписей   в
росписях   Афрасиаба   //   Самарқанд   шаҳрининг   умумбашарий   маданий   тараққиёт   тарихида   тутган   ўрни.
Самарқанд   шаҳрининг   2750   йиллик   юбилейига   бағишланган   халқаро   илмий   семпозиум   материаллари.
Тошкент–Самарқанд ,  2007. –  Б.  216 – 220 .
103
  Бабаяров   Г.,   Кубатин   А.В.   К   новой   интерпретации   имени   правяўего   рода   Самарканда   из   надписей   в
росписях . – С. 219.
40 terminologiya aks etgan. Oqsuyaklarning asosiy toifasini hukmron xonadonlarning
vakillari   (xitoy   manbalarida   chjao-u)   va   yer   egalari   bo lgan   zodagon   dehqonlarʻ
(arab va fors manbalarida azimlar va oddiy dehqonlar) tashkil qilar, ulardan so ng	
ʻ
ko p   sonli   ozodlar   (sug d   tilli   hujjatlarda   azadkar-xalq,   odamlar)   turar,   ularning	
ʻ ʻ
eng   oliy   tabaqasi   yuqori   unvonli   zodagonlardan   iborat   edi.   Yuqorida
ta’kidlaganimizdek,   ozodlar   doimiy   ravishda   hukmdor   xizmatida   bo lar   va	
ʻ
soliqlardan ozod etilgan edi. Aholining asosiy soliq to laydigan qismini korikorlar-	
ʻ
hunarmandlar   va   dehqonlar   tashkil   etardi.   Ijtimoiy   zinapoyaning   eng   quyi
pog onasida   qullar   (bantak)   -   umrbod   va   vaqtincha   qul   bo lganlar   hamda   turli	
ʻ ʻ
toifadagi xizmatkorlar turar edi.
Kadivarning   farovon   hayot   kechirishining   asosida   yerga   egalik   qilish
(oilaning, urug ning) yotar edi. Bu haqda Mug  to plamiga kiruvchi yer oldi-sotdisi	
ʻ ʻ ʻ
haqidagi   V-8   raqamli   hujjat   guvohlik   beradi.   Mazkur   huquqiy   hujjat   aka-ukalar
o rtasida   yarim   aksok   (sug dcha   yer   o lchovi)   yoki   bo ltak   (M.Is’hoqov	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarjimasi) 104
  yer   maydonini   sotish   va   harid   qilishga   kelishib   tuzilgan   shartnoma
bo lib,   yer   maydonini   sotayotgan   aka-ukalar-
ʻ Farnxud   o g illari  	ʻ ʻ Shirvag ch	ʻ   va
Satafsarak ,   xaridorlar   Osmanch   o g illari  	
ʻ ʻ Mahch   va   Xshumvandak larning   o zaro	ʻ
kelishuvini guvohlar   Vag varz	
ʻ   o g li  	ʻ ʻ Nanefarn ,   Faryon   o g li  	ʻ ʻ Shovch ,   Jima   o g li	ʻ ʻ
To sax	
ʻ lar   ishtirokida   tuzganlar.   Mazmunidan   yana   shuni   bilsa   bo ladiki,	ʻ
shartnomani kotib  Vanenok  uch nusxada: ya’ni tomonlarga bir nusxadan, mahkama
uchun bir nusxa yozgan.  Aynan mana shu mahkama nusxasi bizgacha yetib kelgan
bo lsa kerak. 	
ʻ
Mazkur   hujjat   huquqiy   asosga   ega   bo lgan   va   taraflar   tomonidan   undagi	
ʻ
shartlar so zsiz bajarilgan. Huquqiy hujjatni tuzishda aka-ukalarning ishtiroki VII-	
ʻ
VIII   asrlarda   Sug dda   yer-mulkka   bo lgan   munosabatda   oila   a’zolarning   ayniqsa	
ʻ ʻ
erkaklarning   umumiy   ishtiroki   nazarda   tutilgan.   Bu   omil   ba’zi   kutilmagan
vaziyatlarda   ota   o rniga   bolaning,   aka   o rniga   ukaning   sotib   olingan   yer-mulkka
ʻ ʻ
to g ridan-to g ri   merosxo r   bo lib   qolishini   ta’minlagan.   Boshqacha   qilib	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aytganda,   ijtimoiy   munosabatlarda   patriarxal   oila   mulkchiligi   amalda   bo lgan	
ʻ 105
.
104
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 13. 
105
 Исҳоқов М.М. Ўша асар.
41 Bunday odat hatto milodiy I asrga oid  Avroman III  hujjati – parfiyon matnida ham
uchraydi. Bu esa bizga ilk o rta asrlarda amal qilingan xo jalik yuritishʻ ʻ dagi o ziga	ʻ
xos qirralarni ochib beradi. Shartnomaga ko ra sotuvchilar oluvchilarga favqulodda	
ʻ
holatlarda   yordam   berishlari   shart   bo lgan.   Agar   yer   maydonini   e’tiborga   olsak,	
ʻ
mabodo   uchinchi   bir   tomon   sotilgan   yerga   da’vogar   bo lsa,   sotgan   taraf   xarid	
ʻ
qilgan tarafni o z himoyasiga olib mazkur hujjatni asos sifatida ko rsatgan. Sababi,	
ʻ ʻ
sug dlarning   Zardushtiylik   dini   an’analariga   ko ra   alohida   oilaviy   xilxonalarga	
ʻ ʻ
zarurati bo lgan.	
ʻ
Dehqonlarning boshqa bir daromad manbai tegirmonlar bo lib, ular eng yirik	
ʻ
dehqonlarga, birinchi  navbatda ixshidlarga tegishli  edi. Mug  to plamiga kiruvchi	
ʻ ʻ
tegirmon   ijarasi   haqidagi   V-4   raqamli   hujjatda   ilk   o rta   asrlar   mulkchilik	
ʻ
munosabatlariga   oid   ajoyib   bir   fakt   keltiriladi 106
.   Suv   tegirmonlariga   oid   ijara
masalasida kelishayotgan tomonlardan biri 709-722 yillarda Panjikent viloyatining
hokimi,   orada   bir   necha   yil   Sug dda   podsholik   qilgan   shaxs   -   Devashtich	
ʻ
Yodaxshetak   o g lidir.   Shartnomada   ikkinchi   tomon  	
ʻ ʻ Moxyon   Dopotshir   o g li	ʻ ʻ
Devashtichga qarashli uch suv tegirmonini bir yil muddatga Devashtichdan ijaraga
olayotgani   haqida   gap   boradi.   Devashtich   bu   o rinda   podsho   bo lishiga   qaramay,	
ʻ ʻ
zamonasining   yirik   mulkdor   vakili   sifatida   ish   ko radi	
ʻ 107
.   Bundan   ko rinadiki,   ilk	ʻ
o rta   asrlarda   tegirmondan  foydalanishning   ikki   xil   shakli   mavjud  bo lgan:   ijraga	
ʻ ʻ
berish, egasining o zi foydalanishi. 	
ʻ
Ijaraga berilgan tegirmon haqidagi ushbu hujjat matnida ijara haqi 460 kafch
unni o z vaqtida to lamasa, qalloblik, yolg on va adolatsizlik Moxyon tomonidan	
ʻ ʻ ʻ
sodir etilgan deb hisoblanishi va Devashtich bu ish yuzasidan o sha zamon huquq	
ʻ
organiga-o rnikomga   murojaat   etishi   mumkinligi,   bu   amaldor   yoki   ijtimoiy	
ʻ
funksiyaga ega bo lgan organ ijara to lovi sifatida berilishi kerak bo lgan unni to la	
ʻ ʻ ʻ ʻ
undirib berish huquqiga egaligi haqida so z boradi	
ʻ 108
. 
Xitoy tilidagi tarixiy asrlardan biri «Bey shi»da VI  asrga oid, yurtimizdagi bu
boradagi ahvol haqida shunday ma’lumot bor: «Ularda ibodatxonada saqlanadigan
106
 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... – Б. 18.
107
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 17–19.
108
  Тиллабоев   С.,   Бобоёров   Ғ.   Ўрта   Осиё   қонунчилиги   саҳифаларидан   //   Мозий дан   садо.   web   site:
www.supcourt.gov.uz .  
42 turkiy   tuzuklar   to plami   bor.   Jazo   belgilashda   mazkur   tuzuklar   to plamini   olib,ʻ ʻ
(unga   suyangan   holda)   hukm   chiqaradilar» 109
.   Boshqacha   aytganda,   qilingan
jinoyat   uchun   jazoni   biron-bir   shaxs   emas,   balki   mauyyan   huquqiy   normalar
belgilagan   va   u   barcha   uchun   birday   kuchga   ega   bo lgan.   V.A.Livshisning	
ʻ
ta’kidlashicha,   Uttegin   bilan   Dug dg uncha   o rtasi	
ʻ ʻ ʻ dagi   nikoh   shartnomasi
rasmiylashtirilgan «Qonunlar uyi» ushbu ibodatxona bilan bir joydir 110
. 
Panjikent   devonxonasida   tuzilgan   h ujjatlardan   hukmdor   saroyida   xizmat
qilgan   a’yonlar,   turli   lavozimdagi   kishilar,   xatto   podshoh   yoki   hokim   uchun
qilingan pul  sarflari  ro yxati  aks  etgan A-5 raqamli  hujjatda  biz  ilk o rta asrlarda	
ʻ ʻ
Sug d   pul   muomalasi,   iqtisodiy   ahvoliga   oid   ma’lumotlarni   olishimiz   mumkin.	
ʻ
Ushbu   hujjat   VIII   asr   boshlarida   Sug dda   amal   qilgan   pul   muomalasi   va   draxm	
ʻ
haqida   qiziqarli   ma’lumotlar   beradi.   Qolaversa,   hujjatda   ayrim   shaxs   nomlaridan
tashqari   parvonak   kirok   (hujjatlar   tuzuvchi) ,   shpanchyux   (cho pon)	
ʻ ,   patxvanak
(jallod) ,   magupat   (bosh   kohin) ,   jut-pat   (bosh   may   quyuvchi) ,   durutpat   (bosh
tabib) ,   abvozipan   (teri   ishlab   chiqarishga   javobgar   amaldor),   pardizpan   (bog	
ʻ
boshlig i),  	
ʻ vidpat   (sug orish   arig i   boshlig i)   va   boshqalar   kabi   qator   kasb   va	ʻ ʻ ʻ
lavozimlar qayd etilgan 111
.
Masalan,   parvonak   kirok   (hujjatlar   tuzuvchi)   uchinchi   darajali   amaldorlik
lavozimi bo lib, bu shaxs oliy hokimiyat nomidan beriladigan mukofotlar haqidagi	
ʻ
buyruqlarni amalga oshirgan. 
    Hujjat   matnida   G	
ʻ upat   lavozimi   uchraydi.   B u   lavozim   egasiga   50   draxm
berilgan.   V.A.Livshis   «Avesto»dagi   gav   o zagi   bilan   bog lab,   bu   so zni   «foyda,	
ʻ ʻ ʻ
daromad»   deb   izohlaydi 112
.   Shu   asosda   g upatni   «daromadlar   noziri»,   moliya
ʻ
ishlariga mas’ul shaxs deb izohlash mumkin. 
Xullas, mulk va undan foydalanish masalalari yer mulkchiligi zamonida turli
ko rinishda bo lgan. Sug d yozma yodgorliklaridan shu narsa ma’lum bo ldiki, ilk	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rta   asrlarda   Sug dda   yer   mulkchiligi   munosabatlari   shakllangan   bir   bosqich
ʻ ʻ
109
  Бичурин   Н.Я.   (Иакинф).   Собрание   сведений   о   народах   обитавших   в   Средней   Азии   в   древние   времена.
Т. II . М.–Л., 1950. –   С.271, 281; Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихини ўрганиш манбашунослиги // Ўзбекистон
тарихи. 1999, –   №1. –   Б.42;  Зиё А.  Ўзбек давлатчилиги тарихи.  –  Т., 2000. –   Б.   85.
110
 СДГМ  II … –   С. 38; Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба… –   С. 35.
111
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар… –   Б. 51.
112
 СДГМ,  II ... –   С. 84. 
43 bo lgan va bu jarayonda sug d zodagonlari -  ozodlar ijtimoiy qatlami muhim o rinʻ ʻ ʻ
tutgan.   Ozod lar   deb   nom   olgan   aslzoda   zodagonlar   ijtimoiy   qatlami   boshida   turli
darajada   Samarqand   Sug di   podsholigiga   tobe   bo lgan   mahalliy   hokimlar   turgan.	
ʻ ʻ
Eng   katta   mulkdor   sifatida   podshoh   va   hokimlar   o z   tasarrufida   umumdavlat	
ʻ
mulkidan   tashqari   xususiy   mulkka   ham   ega   bo lgan.   Har   bir   hokim   o z
ʻ ʻ
tasarrufidagi xususiy mulkdan mulkdor sifatida foydalangan. 
Mug   to plamidagi   A-13   raqamli   hujjat   mazmuniga   ko ra   ko prikdan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
foydalangani uchun to lanadigan soliqni to lash haqidagi pul to lovi topshirig ida,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
xususan,   1,2-satrlarida   xatning   kimdan   kimga   yozilgani   aks   etgan.   Xatni
jo natuvchi   tomon   Panjikent   hokimligining   soliq   yig uvchisi   (bozkirom)   va	
ʻ ʻ
Panjikent   xalqi   jamoasi   (naf)   ko rsatilgan	
ʻ 113
.   Bu   hol   ilk   o rta   asrlarda   jamoaning	ʻ
ijtimoiy roli hali kuchli ekanligidan dalolat beradi.
Sug cha «naf» o z tarkibi va funksiyalariga ko ra «mahalla» institutiga to g ri	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
keladi.   Jamoa   (naf)   ilk   o rta   asr   shaharlarida   fuqaroviy   jamoa   tarkibiga   kirgan	
ʻ
bo lib,   o zida   hunarmandlar,   savdogarlar,   qisman   zodagonlarni   birlashtirgan.	
ʻ ʻ
Qishloq jamoasi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug ullanuvchi aholini o zida	
ʻ ʻ
jamlagan 114
.   
Yuqorida nomi zikr etilgan Nov.3 va Nov.4 raqamlari bilan belgilangan nikoh
shartnomalari   qadim   va   ilk   o rta   asrlardagi   oila-nikoh   jarayonlari   bilan   bog liq	
ʻ ʻ
qimmatli   ma’lumotlarni   o zida   jamlagan.   Nov.3   raqamli   shartnomada   turk	
ʻ
zodagoni   Uttakin ning   sug d   ayoli  
ʻ Dug dg uncha	ʻ ʻ ga   uylanishi   rasmiylashtirilgan.
Nov.4   raqamli   shartnomada   esa   kuyov   Uttakin ning   Dug dg uncha	
ʻ ʻ ni   turmushga
berayotgan   homiy   otaxoni   Navekat   shahrining   (Yettisuv   viloyatidagi   qadimgi
shahar)   hokimi   Cher   oldidagi   majburiyatlari   aks   etgan.   Bu   esa   ikki   hujjatning
o zaro uzviy bog liqligini ko rsatadi	
ʻ ʻ ʻ 115
. 
Tuzilishidan   kelib   chiqqan   holda,   V.A.Livshis   nikoh   shartnomasida
ko rsatilgan   tomonlarning   o zaro   majburiyatlariga   taalluqli   bo lgan   jihatlarini
ʻ ʻ ʻ
ajratib   berdi.   Bular   quyidagicha:   1.   Birga   yashash   shart-sharoitlari:   erning
113
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 26. 
114
  Филанович   М.   О   некоторых   аспектах   истории   общины   в   древности   и   происхождении   «махалла»   //
Ўзбекистон тарихи. –   2003. –   №2. –   Б. 16.
115
 Исҳоқов М.М.  Унутилган подшоликдан хатлар. ...  –   Б.   37–46.
44 majburiyatlari;   2.   Birga   yashash   shart-sharoitlari:   xotinning   majburiyatlari;   3.
Erning   xotini   oldida   birga   yashash   shart-sharoitlarining   buzilishi   uchun
javobgarligi;   4.   Erning   tashabbusi   bilan   nikohning   bekor   qilinishi,   bu   holda
xotinning   mulkiy   ta’minlanganligi   va   erning   yangi   turmush   qurishga   huquqi;   5.
Xotinning   tashabbusi   bilan   nikohning   bekor   qilinishi,   xotinning   bu   holda   mulkiy
ta’minlanishi   va   xotinning   yangi   turmush   qurishga   huquqi;   6.   Nikoh   bekor
qilingandan so ng xotini va uning bolalari eri tomonidan amalga oshirilgan jinoyatʻ
va   uning   qullikka   o tish   majburiyatlaridan   ozodligi;   7.   Nikoh   bekor   qilingandan	
ʻ
so ng   eri   va   uning   bolalari   xotini   tomonidan   amalga   oshirilgan   jinoiy,   yoki	
ʻ
qullikka   o tishdagi   javobgarlikdan   ozodligi;   8.   Nikoh   bekor   qilingandan   so ng	
ʻ ʻ
tomonlardan biri boshqasining taqdiriga javob garlikdan ozodligi 116
.
Mazkur   shartnomaning   matnidan   ma’lum   bo lishicha,   nikohning   uch   shakli	
ʻ
mavjud bo lgan: to la huquqli, vasiylikdagi ayol bilan nikoh va qo shimcha nikoh.	
ʻ ʻ ʻ
Qonuniy,   «to la   huquqli»   azat   xotini   eri   bilan   teng   holda   yuridik   javobgar	
ʻ
shaxs   sifatida   qaralgan.   Eri   faqatgina   «to la   huquqli»   xotinining   roziligi   bilan	
ʻ
qo shimcha turmush qura olgan. Shu bilan birga eri-azat, oila boshlig i oila a’zolari	
ʻ ʻ
va urug i ustidan to la huquqli hukmdor hisoblanib, o zining «to la huquqli» xotini	
ʻ ʻ ʻ ʻ
va bolalarini qul qilib sotishgacha haq-huquqi bor edi 117
.
Sug d   nikoh   hujjatlari   jamiyatdagi   ijtimoiy   tabaqalar   haqida   anchagina
ʻ
ma’lumot  beradi. Jumladan, qadimiy sug d tilida ixshid-podsho,  	
ʻ xvatov -hukmdor,
podsho,   xvabu -viloyat   xokimi,   vazikrom -soliq   yig uvchi,  	
ʻ ag ushmarik	ʻ -hisobchi,
tarxon -turklardan   o zlashtirilgan   amaldorlik   nomi,  	
ʻ azatkor -erkin   jamoachi,
korikor -ishchi 118
,   g uvokor	
ʻ -savdogar,   vag npat	ʻ -kohin   kabi 119
  atamalar   majud.   Bu
tabaqa vakillari ichida zodagonlar qatlamining ijtimoiy asosini ozodlar, ya’ni erkin
jamoachilar tashkil etgan.
Nov.3 va Nov.4 yuridik nikoh hujjati mazmunidan ko rinib turibdiki, turmush	
ʻ
qurayotgan   ikkala   tomon   ham   ijtimoiy   mavqyeiga   ko ra   imtiyozli   tabaqa	
ʻ
116
 СДГМ  II ... –   С.19.
117
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 30,   34,   36.
118
  Холматов   А.   Суғд   ёзма   ёдгорликларида   ижтимоий   ҳаёт   муносабатларининг   акс   этиши   //   Ўзбекистон
тарихи. –   1999, –   №2. –   Б. 41.
119
 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида...  – 35 б. 
45 vakillaridir.   Shunga   ko ra   sug d   rasmiy   nikohida   imtiyozli   tabaqa   xonadonidanʻ ʻ
chiqqan   ayolga   to la   huquqli   bosh   xotin   «podshohona   xotin»   sifatida   qaralgan.	
ʻ
Sug dda   qabul   qilingan   rasmiy   «poligamiya»da   bosh   xotin   huquqiy   ma’noda	
ʻ
yuridik  shaxs  hisoblangan  ko rinadi.  Nov.3  hujjatining  kirish   bandida  bu  haqda	
ʻ   -
«Uttakin   bu   Chatani   sevikli   xotin   sifati   hurmat   va   ehtirom   bilan   oziq-ovqatlar,
kiyim-kechak,   bezak   taqinchoqlar   bilan   ta’minlagan   holda   e’zozlab,   muhabbat
bilan o z uyida podshohoyim xotin sifatida saqlasin, toki, zodagon erkak zodagon	
ʻ
ayolni xotin tutgani kabi»,-deyiladi 120
. Sug d ijtiomiy hayotidagi oilada bosh xotin	
ʻ
rasmiy   nikohda,   yuridik   shaxs   sifatida   o zida   ma’lum   shaxsiy   huquqlarini   saqlab
ʻ
qolgan.
Imtiyozli   tabaqa   vakillariga   tegishli   bo lgan,   rasmiy   nikoh   hujjatining	
ʻ
huquqiy   tuzilishi,   ikkala   tomon   kelgusida   oilaviy   munosabatlarining   yuridik
tomonlarini ko rsatib bergan.	
ʻ
Sug dshunos   olim   V.A.Livshis,   hujjatdagi   sug d   nikoh   munosabatlarini	
ʻ ʻ
Sosoniylar   Eronida   amal   qilgan   nikohning   oliy   shakliga   o xshashligini   va   unda	
ʻ
ham ayol kishiga ma’lum huquqlar berilganligini ta’kidlaydi 121
. 
Mazkur   hujjat   ma’lumotlariga   tayanib,   V.A.Livshis   VI-VIII   asrlarda
jamiyatda   aralash   nikohlar   orqali   yuzaga   kelgan   etnik   jarayonlar,   oila   va   mulk
munosabatlari   bilan   bog liq   masalalarni   ilmiy   muhokama   doirasiga   kiritdi.	
ʻ
M.Is’hoqov esa mazkur hujjat ustida ish olib borib, uni o zbek tilida ilmiy izohlar	
ʻ
bilan nashr etdi 122
.
Ushbu   hujjatlarning   V.A.Livshis   tomonidan   amalga   oshirilgan   nashrlarida
Cher   Dug dg unchani   uzatayotgan   homiy   sifatida   ham,   uning   eri   sifatida   ham	
ʻ ʻ
talqin   etiladi.     Bu   yerda   birorta   holda   ham   «zin»   o zagidan   yasalgan   so zlar	
ʻ ʻ
«asralayotgan   himoyadagi   narsalar»ning   dahlsizligini   inkor   etmaydi.   Biroq,
Dug dg uncha Cherning qarindoshi yoki boqib olgan qizi bo lishi ham mumkin	
ʻ ʻ ʻ 123
.
Masalan,  Sug dcha  «Vesantara   Jataka»   asarida  chol  qiyofasidagi  ulug   xudo	
ʻ ʻ
bosh   qahramon   Sudashanning   xotinini   hayru   ehsonga   so rab   olgach,   uning	
ʻ
120
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 35.
121
 СДГМ  II ... –   С.19.
122
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 37–46.
123
 Исҳоқов М.М. Ўша асар, –   Б. 44.
46 sa x ovati   cheksiz   ekanligiga   ishonch   hosil   qiladi   va   ayolni   omonat   sifatida   asrab
turish   uchun   Sudashanning   yonida   qoldira   turib:   «bu   ayolni   sening   huzuringda,
himoyatingda   qoldiraman»   deydi 124
.   Yana   bir   Sug d   budda   matnida   «Zinix»,ʻ
«xvali» so zi borki, bu omonatga hiyonat qiluvchi, omonatni yeb qo yuvchi, degan	
ʻ ʻ
ma’noni   anglatadi.   Demak,   Zinbaranch   -   «himoyatdagi   ayol»ni   Cher ning   xotini
bo lgan deyish qiyin. 	
ʻ
Nikoh   kelishuvining   an’anaviy   musulmoncha   shaklida   ishtirok   etuvchilar
odatda guvoh bo luvchilar, qizning vakil otasi sifatidagi shaxs, yigitning qiz uchun	
ʻ
vakil   otasi   sifatidagi   shaxs,   yigitning   qiz   uchun   ajratadigan   mulklarini   shahodat
qiluvchi   vakil,   nikoh   rasmiyatini   bajo   keltiruvchi   diniy   shaxslar   ishtirok   etadilar.
Mazkur   holatda,   qizning   vakil   otasi   qiz   tomondan   nikoh   kelishuvi   va   uning
kelgusidagi   holati   uchun   javobgar   deb   hisoblanadi.   Yigit   tomon   vakili   esa   kuyov
tomonidan beriladigan mulk va boshqa shartlar uchun javobgar hisoblanadi 125
.
Ushbu   holatni   Nov.3,   Nov.4   hujjatlariga   qiyoslansa,   M.Is’hoqovning   « Cher
bu o qishda 	
ʻ Chata ning otasi  Viyus  tomonidan belgilangan otadir» 126
 deya keltirgan
fikrlari   va   boshqa   sug d   yozma   yodgorliklari   bilan   qiyoslash   asosidagi   xulosalari	
ʻ
o z isbotini topadi.  	
ʻ
Yuqoridagi   fikrlardan   ma’lum   bo ldiki,   ushbu   hujjat   ozodlar   tabaqasiga	
ʻ
mansub   bo lgan  	
ʻ O ttagin	ʻ   va   Navekat   hokimi   Cher ning   vasiyligidagi   ayol
o rtasidagi   nikoh   vaqtida   tuzilgan.   V.A.Livshis   mazkur   hujjatning   tuzilishi   bilan	
ʻ
muvofiq ravishda,  tomonlarning o zaro majburiyatlariga dahldor  bo lgan sakkizta	
ʻ ʻ
bandni   ajratib   ko rsatgan	
ʻ 127
.   Jum ladan,   kuyovning   kelin   tomon   oldidagi   majbu -
riyatlari   yoritilgan  Nov.4  raqamli  hujjatda  quyidagilar   keltiriladi:  «  ...  agar  Chata
(kelin)  men bilan qolishni  ixtiyor  qilmasa,  yoki  men o zim  uni  qo yib yuborsam,	
ʻ ʻ
uni   senga   va   sening   o g illaringga   hamda   urug ingga   sog lom,   ziyon-zahmatsiz	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yetkazib   beraman.   Agar   uni   ziyon-zahmatsiz   topshirmasam,   u   holda   100   dinoriy
draxm   kumush,   muomalada   amal   qilishi   tasdiqlangan   xilidan,   yaxshi   salangan
(toza,   sifatli)   pul   qarz   bo laman,   (qarzni)   uzaman   va   senga   to layman.   Shu   pulni	
ʻ ʻ
124
 Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари … –   Б. 83.
125
 Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари … –   Б. 84.
126
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 45–46. 
127
 СДГМ  II ... –   С. 17–45.
47 senga to lamasam, u holda 10 dirxamiga 2 dirxamdan ustama to lash evaziga qarzʻ ʻ
sifatida saqlayman» 128
. Uttakin (kuyov) o g illari va urug i bilan Cher	
ʻ ʻ ʻ ning (kelin -
ning   homiy   otaxoni)   o ziga   va   o g illariga   shu   shartlar   va   100   dirxam   yuzasidan	
ʻ ʻ ʻ
laqabi   Nivudak   Vurz   o g lini   javobgar   sifatida   tayinladi   (ya’ni   agar   Uttakin	
ʻ ʻ
shartlarni   bajarmasa   Nivudak-Nipak   Vurz   o g li   Cher   va   uning   o g illari   oldida	
ʻ ʻ ʻ ʻ
javobgar   bo ladi,   Uttakinni   shartlarni   bajarishga   majbur   qiladi).   «Cher   hamda	
ʻ
uning urug i xohlagan kishisidan bu ayolni ziyon-zahmatsiz, pulini ustamasi bilan
ʻ
yetkazib   berishni   talab   qilaversin.   Va   bu   noma   barcha   xalqqa-shu   uyda   muqim
yashovchilarga va honadon mehmonlariga birdek taalluqlidir» 129
.
Xulosa   o rnida   shuni   aytib   o tish   kerakki,   ilk   o rta   asrlarda   er   tomonidan	
ʻ ʻ ʻ
xotingga   yetkaziladigan   ziyon-zahmatga   javobgarlik   nafaqat   er,   balki   uning   oila
a’zolari,   qarindosh-urug i   va   nikohda   ishtirok   etayotgan   vakili   zimmasiga	
ʻ
yuklatilgan.   Mazkur   holat   devonxonada   ma’sul   shaxs   tomonidan   ro yxatga	
ʻ
olingan.   Nov.3   va   Nov.4   raqamli   hujjat   Sug dda   rivojlangan   fuqarolik	
ʻ
yurisprudensiyasi mavjud bo lganligidan dalolat beradi.	
ʻ
Ushbu   faktga   qo shimcha   sifatida   to plamga   kiruvchi   tegirmon   ijarasi	
ʻ ʻ
haqidagi V-4 raqamli hujjatni keltirish mumkin. Bu hujjatda tegirmon ijarasi uchun
to lanadigan   haq   uchun   javobgar   shaxsdan   tashqari   uning   bolalari   va   urug -	
ʻ ʻ
aymog i   ham   shu   masala   yuzasidan   javobgar   deb   ko rsatilgan	
ʻ ʻ 130
.   Bu   hol   aftidan
muhim   ehtiyot   chorasi   hisoblanib,   kelishuvchi   tomonlardan   birontasining   o limi	
ʻ
ham bitim shartlarini buzolmasligini ta’minlagan.
Bundan   tashqari   nikoh   shartnomasi   ijtimoiy   munosabatlarga   oid   yana   bir
faktni, ya’ni xotinning er oldidagi noteng mavqyeini ko rsatib beradi: «Uttakinning	
ʻ
buyruqlarini   xotini   (o ziga)   qonun   deb   hisoblab,   amal   qilsin»	
ʻ 131
.   Bu   hol   ayolning
nafaqat   oilada,   balki   jamiyatda   tutgan   o rni   erkak   kishiga   nisbatan   quyiroq	
ʻ
darajada bo lganligiga ishoradir.	
ʻ
Qolaversa,   shartnomada   aks   etgan   guvohlardan   biri   Nivudak   Vurz   o g li,	
ʻ ʻ
ikkinchisi   esa   Chakushak   Nanich   o g li  	
ʻ ʻ Uttakin   vakillari.   Bu   ikki   shaxs   Nov.4
128
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 39.
129
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар ...  –   Б. 40.
130
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар...   –   Б. 18. 
131
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 43. 
48 dagina   mas’ul   holda   ishtirok   etgan,   qolganlari   esa   kelin   Dug dg unchaning   vakilʻ ʻ
guvohlari   -   Skatch   Shishich   o g li,  	
ʻ ʻ Chaxren   Romich   o g li,  	ʻ ʻ Shav   Maxak   o g li	ʻ ʻ 132
.
Ko rinadiki,   O rta   Osiyo   xalqlari   oila-nikoh   huquqlarining   amalda   hozirgacha	
ʻ ʻ
davom   etib   kelayotgan   shakllarining   tarixan   ildizi   juda   qadimiy   davrlarga   borib
taqaladi.   Xususan,   Nov.3-4   hujjatlarida   aks   etgan   nikoh   ahdnomasi   uzoq
an’ananing,   oila-nikoh   amaliyoti   tajribasining   bir   bo g ini   sifatida   tarixiy   ma’no	
ʻ ʻ
kasb etadi. Bu hujjatlar o zbek xalqi tarixida etnografik hodisaning, ilk o rta asrlar	
ʻ ʻ
ijtimoiy hayotining yorqin manzarasini ochib beradi.
Yuqorida   ta’kidlanganidek,   sug d   nikoh   shartnomasida   qullik   va   ijtimoiy	
ʻ
qaramlik   masalalari   alohida   o rin   egallagan.   Nov.4   raqamli   hujjatda   Uttakin	
ʻ
Chatani   homiy   otaxoni   oldida   yuridik   javobgar   sifatida   uni   qullikka
tushurmaslikka va’da beradi. Ushbu hujjatda -   «( Chata ni)  men sotmayman, qarz
evaziga   qullikka   ham   bermayman,   biror   kimsaning   homiyligidagi   o z   mulkiga	
ʻ
aylanishiga   ham   (yo l   qo ymayman)»	
ʻ ʻ 133
,   -   deyiladi.   Nov.3   raqamli   hujjatda   esa
Uttakin ning o zi huddi shunday holatga tushib qolishi mumkinligi bayon qilingan.	
ʻ
VII-VIII   asr   boshlarida   muklchilik   munosabatlarining   ma’lum   darajada
rivojlanganligidan  qat’i   nazar  qulchilik  ko rinishlari   ham  uzoq  davom  etgan   va  u	
ʻ
«xo jalik qulchiligi» deb izohlanmog i kerak	
ʻ ʻ 134
. 
O.I.Smirnova   Nov-3,   Nov-4   hujjatlarining   ilmiy   izohlarida   ijtimoiy   qaram
huquqiy   holatlar   haqida   fikr   yuritib,   quyidagicha   yozadi:   «Rabstvo   kak   uklad
su щ yestvovalo,   i   kolichestvo   rabov   bilo   dostatochno   veliko.   Ob   etom   govoryat
prejde   vsego   massoviye   postavki   sogdiysami   rabov   arabam   po   mirnim
dogovoram» 135
.     Biroq,   sug d   hujjatlaridagi   «bantak»   ata	
ʻ masi   quyiroq   ijtimoiy
qatlam   vakilini   bildiradi.   Ma’lumki,   Markaziy   Osiyoda   qul   ijtimoiy   toifa   sifatida
aholining katta qismini  tashkil  etmagan. Bu davrda jamoa dehqonchilik va jamoa
chorva   xo jaligi   ishlab   chiqaruvchi   kuchlarning   asosini   tashkil   etgan.   Qaram	
ʻ
xoldagi   odamlar   jamoa   vakillari   xonadonlarining   xizmatida   bo lgan   va	
ʻ
132
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 40.
133
 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... –   Б. 39.
134
  Холматов   А.   Суғд   ёзма   ёдгорликларида   ижтимоий   ҳаёт   муносабатларининг   акс   этиши   //   Ўзбекистон
тарихи. –   1999. –   №2. –   Б.40–41. 
135
 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... –   С. 84.
49 dehqonchilik   hamda   chorvachilikda   mulkiy   notenglik   asosidagi   chorakorlik
munosabatlarida yetakchi o rin tutganʻ 136
. 
Yuqoridagi   fikrlardan   ko rinib   turibdiki,   sug d   arxivi   ilk   o rta   asrlardagi	
ʻ ʻ ʻ
Sug d   jamiyati   ijtimoiy   tarkibini   o rganishda   ham   muhim   manbalardan	
ʻ ʻ
hisoblanadi. 
Panch hokimligiga qarashli barcha xo jalik tarmoqlaridan markazga keladigan	
ʻ
hamda   markazdan   viloyat   bo ylab   tarqatiladigan   mahsulotlar   taqsimoti   ustidan	
ʻ
framandar-oliy   tabaqa   vakili,   saroyning   maxsus   mulozimi   nazorat   qilgan.
Devonxonada   tuzilgan   hujjatlardan   katta   bir   qismi   hukmdor   saroyidagi   xo jalik	
ʻ
masalalarini   o zida   aks   ettirgan.   Masalan,   Panch   hukmdorining   xo jalik   ishlari	
ʻ ʻ
bo yicha   ma’sul   amaldori   framandar   lavozimida   ishlagan   Utt   turkiy   xalq   vakili	
ʻ
bo lib, bir qator hujjatlar (A-1, A-2, A-3, A-6, A-16, A-18, B-11, B-13, B-15, B-
ʻ
18, B-19) mazmuniga qaraganda uning faoliyat doirasi g oyat keng bo lgan. A-18	
ʻ ʻ
raqamli   hujjatda   iqtisodiy   nochor   ahvolda   qolgan   Ezrovadk   qishlog i   aholisiga	
ʻ
markaz   omborxonasidan   don   berish   haqida   buyruq   berilgan 137
.   Podsho   bu   xatni
jo natgan vaqtida framandar 	
ʻ Utt  markazdan uzoqda bo lgan. Bu shuni ko rsatadiki,	ʻ ʻ
framandar   xo jalik   faoliyatini   viloyat   bo ylab   shaxsan   boshqarib   turgan.   Unga	
ʻ ʻ
devonxona   boshlig i  	
ʻ dapirpat -kotiblar   boshlig i,   keyin  	ʻ arspanlar   -   «uy
boshqaruvchilari   (?)»   yoki   qishloq   oqsoqollari   va   ularning   noiblari- apsarspanlar
bo ysunganlar. 	
ʻ
Qishloqlar   Panch   viloyatining   markazga   bo ysunuvchi   ma’muriy   tizimi	
ʻ
sifatida   qaralgan.   Ularni   boshqargan   lavozim   egalari   arspan   nomi   bilan   atalgan.
Bular qishloq oqsoqollari demakdir.  Arspanlar  zimmasida o z qishlog i xo jaligini	
ʻ ʻ ʻ
boshqarish, ulardan tushadigan mahsulotlar va soliq yig imlarini ta’minlash, harbiy	
ʻ
holatda   askar   yetkazib   berish,   harbiy   anjomlar   va   oziq-ovqat   bilan   ta’minlash
vazifalari   bo lgan.   Arspanlar   anjumani   markaziy   boshqaruvda   maslahat   ovoziga	
ʻ
ega bo lgan. 	
ʻ
Mug   hujjatlarida  	
ʻ Qum   va   Ezrovadk   arspanlari   haqida   gapiriladi:   birinchisi
arqon   va   turli   anjomlarni   yetkazishga   farmon   bergan   (B-12).   Ikkinchisi
136
 Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари… –   Б. 86–87.
137
 СДГМ  II ... –   С. 132.
50 framandarga asbob-anjomlarning yetkazib berilishi ustidan nazorat qilib turgan (B-
18) 138
. Qishloq hududiy hokimliklari tizimi Panch viloyatining ichki tarkibiy qism -
lari   bo lib,  ʻ arspanlar   boshqargan   alohida   ushbu   hududiy   ma’muriyat   doirasiga
kirgan. 
Tadqiqotchi   B.Mamarahimova   esa   o zining   «Sug dning   Panch   hokimligida	
ʻ ʻ
lavozim egalari va mahkamaviy hujjatchilik masalasiga doir (VII-VIII asr)» nomli
maqolasida   «Arspanlar   o z   vazifalariga   ko ra   qishloq   xo jaligi   boshqaruvchilari	
ʻ ʻ ʻ
bo lishgan,   lekin   oqsoqol   vazifasini   bajarishmagan.   Ular   o z   qishloqlaridan	
ʻ ʻ
tushadigan   mahsulotlarni   va   soliq   yig imlarini   ta’minlaganlar,   markazni   harbiy	
ʻ
anjom   va   oziq-ovqat   bilan   ta’min   etish   ham   ular   zimmasida   bo lgan»,   deya	
ʻ
ta’kidlaydi 139
.  Arspan lar  framandar  Uttga bo ysungan holda, hisob-kitoblarni unga	
ʻ
yetkazib   turganlar   va   Sug d   ma’muriy   boshqaruv   tizimida   o ziga   xos   tarkibiy	
ʻ ʻ
qismni tashkil etganlar 140
.  
Arxiv   tarkibidagi   B-17   raqamli   hujjatda   bir   qator   lavozim   egalari   sanab
o tilgan	
ʻ 141
.   Jumladan,   VIII   asr   boshlarida   Sug dda   qishloq   ma’muriy   boshqaruv	ʻ
tarkibiga   quyidagi   shaxslar   kirgan:   1)   «hukmdor»   -   qishloq   hokimi;   2)   «qishloq
oqsoqoli»; 3) arspan; 4) «boshliq» - V.A.Livshisning fikricha, ma’muriy yoki diniy
unvon 142
. 
Rust   hokimi   Afarunning   maktubida   (V-9)   axvirpat   degan   lavozim   nomi
uchraydi. Bu lavozim podsho otxonasining noziri degan ma’noni beradi. So zning	
ʻ
axvir   qismi   hozirgi   o zbekcha  	
ʻ oxur   so zida   saqlangan,  	ʻ pat   esa   qarovchi,   egalik
qiluvchi, nozir degan ma’nolarni anglatadi 143
. 
Shuningdek,   V-7   hujjatida   sh raman   so zi   uchraydi.   Bu   so z   budda   dini	
ʻ ʻ ning
rohibini   anglatadi.   Bu   esa   ilk   o rta   asrlarda   sug d   jamiyatida   budda   diniy	
ʻ ʻ
jamoalarining muayyan o rin egallaganliga ishoratdir	
ʻ 144
. 
138
 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда...   – С. 32.
139
  Мамараҳимова   Б.И.   Суғднинг   Панч   ҳокимлигида   лавозим   эгалари   ва   маҳкамавий   ҳужжатчилик
масаласига доир ( VII – VIII  аср) / Ўрта Осий тарихи манбашунослиги масалалари. –   Т ошкент : Фан, 2002. –Б.
46.
140
 Отахўжаев А.М. Суғд маҳаллий маъмурий–бошқарув тизимида… –   Б.   49.
141
 СДГМ  II ... –   С. 176.
142
  СДГМ  II ...
143
 СДГМ  II … –   С. 31.
144
 СДГМ  II … –   С. 55.
51 Xulosa   qilib   shuni   aytib   o tish   kerakki,   ilk   o rta   asrlarda   Sug dda   shahar   vaʻ ʻ ʻ
qishloq   aholisi   nap   (naf)   deb   atalgan.   Ijtimoiy   jihatdan   u   bir   necha   tabaqaga
bo lingan.   Zodagonlar-ozod,   shahar   hunarmandlari-ozodkor,   savdogarlar-g uvo	
ʻ ʻ -
kor,   ziroatkorlar-kashovarz,   xizmatkorlar-chorikor,   mute   qo shchilar-kadivar,   qul	
ʻ
va   cho rilar-bantak   va   doya   deb   yuritilgan.   Aslzoda   zodagonlar-ozod   tabaqasiga	
ʻ
podsho,   mahalliy   hukmdorlar   va   mulkdor   dehqonlar   kirgan.   Bu   ijtimoiy   bo g in	
ʻ ʻ
tepasida podsho turgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, uning tasarrufida umumdavlat
mulkidan tashqari o z xususiy mulki ham bo lgan. Undan podshoning shaxsan o zi	
ʻ ʻ ʻ
mulkdor   sifatida   foydalangan.   Dehqonchilik   maydonlarining   kattagina   qismi
mahalliy   hokimlar   va   zodagon   dehqonlarning   mulki   hisoblangan.   Kadivarlar
ularning yerlarida chorakor sifatida qo shchilik qilganlar. Kadivarlarning mutlaqo	
ʻ
yeri   bo lmagan,   ekin   yerlarining   bir   qismi   erkin   kashovarzlarning   mulki   bo lib,	
ʻ ʻ
ular   davlatga   soliq   to lab   turganlar.   Bulardan  tashqari   Sug dda   ibodatxonalarning	
ʻ ʻ
tasarrufida   mulk   va   yerlar   bo lgan.   Ibodatxonalar	
ʻ   vagn ,   uning   bosh   ruhoniy
mulozimi,   ya’ni   kohini   vagnpat   deb   yuritilgan.   Kohinlar   tasarrufidagi   yerlar   esa
vagnze   deb   atalgan.   Bunday   yerlardan   olinadigan   daromad   ibodatxonalar
ehtiyojiga hamda hayriya ishlariga sarflangan.
Ilk   o rta   asrlarda   Markaziy   Osiyoda   hukm   surgan   mayda   davlatlarda   va	
ʻ
ularning   viloyat   hokimliklarida   ma’lum   tartibdagi   boshqaruv   ma’muriyati   tashkil
topgan.   Uning   pog onalarida   saroy   xo jaligining   boshqaruvchisi  	
ʻ ʻ framandar   va
bosh   kotib   dapirpatdan   tortib   soliq   yig uvchi   bozkirom-miroxo r,   jallod,   bosh	
ʻ ʻ
novvoy,   bosh   soqiy   va   sarkardagacha   munosib   o rin   egallagan.   Yirik   shaharlarni	
ʻ
boshqargan   viloyat   hokimlari   xvabu   va   xvatav   deb   yuritilgan.   O z   mulklarini	
ʻ
boshqarishda   ular   asosan   chokarlarga   suyanardi.   Yer   mulkchiligi   munosabatlari
harbiy   qo shin   tuzulishiga   ham   ta’sir   qilgan.   Otliq-askar   suvoriylar   dehqonzo	
ʻ -
dalardan, piyodalar esa mehnatkash aholidan va qullardan tuzilgan.
Mug   tog idan   topilgan   sug d   yozma   manbalarida   o z   lavozim   egalari   va
ʻ ʻ ʻ ʻ
daromadiga   ega   bo lgan   «Panjikent   xalqi»   haqida   ma’lumot   uchraydi	
ʻ 145
.   Hukm -
dorlarning  hokimiyatini   chegaralagan   fuqaroviy  shahar   jamoasi   shaklidagi   shahar
145
 СДГМ  II ... –   С. 69 –  70.
52 patrisiatining   ijtimoiy   o z-o zini   anglashining   rivojlanishi   haqidagi   fikrga,   bizgaʻ ʻ
ma’lum   Panjikent   hukmdorlaridan   hyech   biri   o zining   o tmishdoshi   bilan	
ʻ ʻ
qarindosh   aloqada   bo lmaganligi	
ʻ 146
,   Sug d  	ʻ ixshidi   Tarxunni   esa   xalq   tayinla -
ganligi 147
  va   arablarga   yon   bosganligi   uchun   taxtdan   tushurilganligi,   haqidagi
ma’lumotlar  devonxonada qayd etilganligi e’tiborga molik.  
Yuqorida   keltirilgan   ma’lumotlar   asosida   quyidagi   xulosalarni   ilgari   surish
mumkin:
- VI-VIII  asrlar  Sug dning tarixiy geografik jihatdan  uchta bir  biridan tabiiy	
ʻ
chegaralar orqali ajralgan hududlarida (Buxoro vohasi, Zarafshon daryosining o rta	
ʻ
va   yuqori   oqimlari,   Qashqadaryo   vohasi)   o ziga   xos   konfederativ   Sug d   davlat	
ʻ ʻ
uyushmasi   shakllanish,   takomil   topish,   arab   istilosi   tufayli   so nish   davrlarini	
ʻ
boshdan kechirdi. Bu jarayonlar devonxonada tuzilgan hujjatlarda o z aksini topdi;
ʻ
-   VI-VIII   asrlarda   Samarqand   markaziy   hokimiyati   va   Panch   (Panjikent)
o rtasidagi   munosabatlarning   siyosiy   mazmuni   e’tiborga   loyiqdir.   Panch	
ʻ
hukmdorlari haqidagi aniq ma’lumotlar Chakin Chur Bilga va Devashtichlar davri
bilan  bog liq.  Shuning  o ziyoq  aniq  ko rsatadiki,  Panchda   hukmdorlar   oqsoqollar	
ʻ ʻ ʻ
«oliy»   kengash   tomonidan   saylanishi,   ya’ni   aristokratik   demokratiya   tamoyiliga
tayangan. Saroyda mavjud mahkama va devon ishlari buni yaqqol ko rsatadi; 	
ʻ
-VII   asr   o rtalarida   Farg ona,   Choch,   Iloq,   Ustrushonaa,   Samarqand,	
ʻ ʻ
Chag oniyon,   Buxoro,   Kesh   kabi   hududlar   qariyib   ikki   asr   davomida   Turk	
ʻ
xoqonligiga   siyosiy   jihatdan   qaram   bo lib   kelgan   edilar.   Shu   sababli   VII   asrning	
ʻ
ikkinchi yarmidan boshlab Turk xoqonligi avtonom hukmdorlar bilan birga asosiy
harbiy-siyosiy kuch sifatida istilochi arablarga qarshi harakat qildi;  
-VI-VIII asrlarda Markaziy Osiyoda qadim-qadimdan turkiy va eroniy oilaga
mansub   tillarda   so zlashuvchi   turkiy   va   eroniy   xalqlar   yonma-yon   yashab	
ʻ
kelganlar.   Bular   asrlar   davomida   birgalikda   shaharlar   barpo   qilganlar,   kanallar
qazib   suv   chiqarganlar,   dehqonchilik   qilganlar,   boy   madaniyat   yaratib   avlodlarga
qoldirganlar. Shuni ham ta’kidlab o tish joizki, bu ikki til vakillari asrlar davomida	
ʻ
146
  Беленицкий   А.М.,   Маршак   С.И.,   Распопова   В.И.   Согдийский   город   в   начале   средних   веков   (итоги   и
методы исследования древнего Пенджикента) // Советская археология. –1981. –   №2. –   С. 105.
147
 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... –   С. 170.
53 birga yashab kelishlari natijasida turklashish yoki uning aksi bo lgan jarayonlargaʻ
tortilganlar. 
Xulosa o rnida shuni aytib o tish kerakki, ilk o rta asr Sug d davlatida jiddiy	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ravishda   tartibga   solingan   va   uzoq   an’anaga   ega   bo lgan   ma’muriy   boshqaruv	
ʻ
tizimi,   mahkama   va   devon   xizmati   amal   qilgan.   Bu   manzara   O zbekiston	
ʻ
hududidagi   davlatchilik   tarixining   muhim   bir   bosqichini   belgilab   beradi   va   uning
qadimiy boshqaruv asoslarini ko rsatadi.	
ʻ
3-BOB. ILK O RTA ASRLAR SUG D AN’ANAVIY BOShQARUVIDA	
ʻ ʻ
MAHKAMA VA DEVON XIZMATI
3.1.§ - Sug ddagi boshqaruvda qonunchilik va ijro: davlatchilikdagi	
ʻ
unvonlarning nazorat vazifalari 
Ilk o rta asrlar Sug ddagi mahkama va devon ishlari tarixi, hujjatlar tuzulishi,	
ʻ ʻ
ularning   tasnifini   belgilashda   asosiy   manbalar   Mug   tog i   sug diy   hujjatlari	
ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi.   Ularda   davlat   boshqaruvida   amal   qilgan   mahkamachilik   tizimi,
mamlakatdagi   qonunchilik   va   ijro   masalallari,   davlat   boshqaruvida   amal   qilgan
nazorat   vazifalari   kabi   masalalarni   bilish   mumkin.   Ushbu   masalalarni   tadqiq
etishdan   oldin   devon   tushunchasi   va   uning   mohiyatiga   to xtalib   o tish   lozim	
ʻ ʻ
bo ladi.	
ʻ
Devon davlatning bosh idorasi  hisoblanib, turli davrlarda turlicha vazifalarni
bajargan.   Masalan,   Sosoniylardan   Xusrav   I   Anushirvon   davrida   shohga   hisobot
beruvchi amaldorlar va ularning idorasi, Arab  xalifasi Umar davri (634-644)da esa
davlat   daromadlarining   turli   hukmron   doiralar   o rtasidagi   taqsimoti   va   qo shinga	
ʻ ʻ
maosh to lash ro yxatlari, shuningdek, ana shu ro yxatlar saqlanadigan joy devon	
ʻ ʻ ʻ
deb   atlgan   bo lsa,   Ummaviylar   va   abbosiylar   davrida   esa   xalifalik   hamda   o rta	
ʻ ʻ
asrlarga   mansub   qator   boshqa   islom   mamlakatlarida   devon   al-xiroj   -   soliq-
moliyaviy   idora   hisoblangan.   Devon   alohida   hukumat   muassasalariga   nisbatan
ham qo llanilgan. Masalan, o rta asr tarixchisi Narshaxiy keltirgan ma’lumotlarga	
ʻ ʻ
ko ra,   Somoniylar   davlati,   asosan,   o nta   devon   yordamida   idora   etilgan;   bular   -	
ʻ ʻ
54 vazir   devoni   (devoni   vazir),   moliya   ishlari   devoni   (devoni   mustavfiy),   davlat
hujjatlari   devoni   (devoni   rasoil   yoki   devoni   insho),   soqchilar   boshlig i   devoniʻ
(devoni sohib shurat), xat-xabarlar mutasaddisi devoni (devoni sohib barid), saroy
ish   boshqaruvchisi   devoni   (devoni   mushrif),   davlat   xos   mulklari   devoni   (devoni
amiyd   ul-mulk),   muhtasib   devoni,   vaqflar   devoni   (devoni   vaqf),   adliya   ishlari
devoni   (devoni   qozi).   Bulardan   vazir   devoni   bosh   boshqaruv   mahkamasi   bo lib,	
ʻ
davlatning   ma’muriy,   siyosiy   va   xo jalik   tartiboti   uning   bevosita   nazorati   ostida	
ʻ
tutib turilgan. Mazkur davrda barcha devon boshliqlari vazirga itoat etgan.
Sug dda hali klassik davlatchilik mavjud bo lmaganligini hisobga olgan holda	
ʻ ʻ
aytish   mumkinki,   davlat   tashkilotlari,   jumladan,   devon   xizmatida   ham   ayrim
keyingi o rta asr devonlaridan farqli jihatlari ko zga tashlanadi. Mug  tog i sug diy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hujjatlariga   asoslanadigan   bo lsak,   Panch   hokimligi   devoni   hukmdor   saroyida	
ʻ
joylashgan   bo lib,   devonxonada   maxsus   xattotlar   faoliyat   olib   borishgan.   Ular	
ʻ
hukmdorga   itoat   etishgan.   Buni   Mug   tog i   sug diy   hujjatlarni   tadqiq   etish	
ʻ ʻ ʻ
asnosida ko rish mumkin.	
ʻ
Mug   tog i   hujjatlari   Devashtich   va   uning   atrofidagi   a’yonlari   hamda   davlat	
ʻ ʻ
mansabdorlarining o zaro yozishmalari, xo jalik hisobotlari, sarflangan oziq-ovqat	
ʻ ʻ
va pul harajatlarining reyestr-ro yxatlari, soliq yig imlari va sarflari, dehqonchilik,	
ʻ ʻ
chorva va hunarmandchilik mahsulotlarining kirim  va chiqimlari  haqidagi  dalolat
guvohnomalari hamda tilxatlarini o zida jamlagan. Hujjatlar orasida Panch hokimi	
ʻ
Devashtich   nomi   bilan   bog liq   farmonlar,   turli   shaxslarga   ko rsatmalar   davlat	
ʻ ʻ
boshqaruv tamoyillarini tahlil qilishda muhim manbadir.
Hujjatlar   mazmuni   va   amalda   tatbiq   sohalari   bo yicha   bir   necha   turlarga	
ʻ
bo linib,   ularni   quyidagicha   tasniflash   mumkin:   huquqiy   hujjatlar,   farmoyishlar,	
ʻ
moliyaviy   hisobotlar,   vasiqalar   (tilxatlar),   maktublar   (turli   shaxslar   o rtasidagi	
ʻ
o zaro   yozishmalar),   diplomatik   hujjatlar,   xabarnomalar   (bildiruv   hujjatlari),	
ʻ
xo jalik kirim-chiqim qaydlari.
ʻ
Mug  hujjatlari VII-VIII  asrlar  boshlaridagi  Panch hokimligi saroyi  xo jaligi	
ʻ ʻ
va   uni   boshqarish   bilan   bog liq   asosiy   lavozimlarni   egallagan   shaxslar   haqida	
ʻ
qiziqarli   ma’lumotlar   beradi.   Masalan,   yuqorida   qayd   qilingan   framandar
55 lavozimida ishlagan Utt ismli shaxs faoliyat doirasi g oyat keng bo lgan. Bu shaxsʻ ʻ
ismiga ko ra turkiy xalq vakili bo lib, saroy xo jaligini boshqargan. A-1, A-2, A-3,	
ʻ ʻ ʻ
A-6,   A-16,   A-18,   B-11,   B-13,   B-15,   B-18,   B-19   raqamli   hujjatlardan   ma’lum
bo lishicha,   Utt   zimmasiga   Panch   hokimligiga   qarashli   barcha   qishloq   xo jalik	
ʻ ʻ
tarmoqlaridan   markazga   keladigan   hamda   markazdan   viloyat   bo ylab	
ʻ
tarqatiladigan mahsulotlar taqsimoti ustidan nazorat qilish vazifasi yuklatilgan 148
. 
Framandar   nomiga   bitilgan   A-2,   A-3,   A-16   raqamli   hujjatlar   asosan
maktubot-xat janri ko rinishida rasmiylashtirilgan. Aslida esa bu hujjatlar vazifasi	
ʻ
nuqtai   nazaridan   farmonlar   edi.   Shu   bilan   birga   ular   buyurilgan   vazifani   bajarish
to g risida hisobot hujjati deb hisoblangan: «va bu nomani (xatni) sen oqlov hujjati	
ʻ ʻ
sifatida   o zingda   saqla»,   ya’ni   hujjatda   mayning   qolgan   qismi   muhrlanishi   va	
ʻ
buyruqnomaning shu nusxasi tilxat o rnida saqlanishi  lozimligi uqtirilgan	
ʻ 149
. Ayni
shu   tarzdagi   holat   V-3,   A-10,   A-7   va   boshqa   hujjatlarda   ham   uchrab,   bu   guruh
sug dshunoslikda «tilxatlar» deb nomlangan.	
ʻ
Hujjatchilik an’anasida u yoki bu hujjatlarni, ayniqsa tilxatlarning sanasi-yili,
oyi   va   kunlarini   belgilash   qat’iy   amal   qilgan.   Sana   hujjatning   boshi   yoki   oxirida
ko rsatilib, birinchi yoki uchinchi shaxs tomonidan yozilgan. Ba’zan hujjat oxirida
ʻ
«Bu   xat   ikki   nusxada   tayyorlandi.   Ularning   birini   sen   hisobot   uchun   saqla»,   deb
ta’kidlanadi. Matnda bu so z sug dcha «	
ʻ ʻ patsaxv », ya’ni «keyin beriladigan javob»
ma’nosidagi atama bilan belgilangan. Jumladan, A-16 hujjatining sanasi nisbiy era
sanasi   bo lib,   bu   o rinda   matnning   oxirida   «Devashtich   podsholigining   ikkinchi	
ʻ ʻ
yilidir.   Oyi- xvareznich ,   kuni- naxran   ruch .   Ushbu   buyruqnoma   muhrlandi   podsho
Devashtich   tomonidan   va   yozildi   ikkinchi   nusxa   podsho   farmoniga   ko ra»,   deb	
ʻ
qayd   etilgan.   Mug   hujjatlarida   har   bir   podsho   o zi   taxtga   kelishidan   boshlab   yil	
ʻ ʻ
hisobi yuritgani qayd etilgan. Oy va kun kalendar hisobi esa asosan  zardushtiylik
kalendar sistemasini davom ettirgan 150
.
Arab istilosiga qadar Sug dda o ziga xos ko rinishdagi yil hisobi amal qilgan.	
ʻ ʻ ʻ
Jumladan,   Sug dda,   umuman   eroniy   va   turkiy   solnomalarda   yil   hisoblari   ma’lum	
ʻ
148
 СДГМ  III … –  С.  132.
149
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 26.
150
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 26.
56 hokim   yoki   podshoning   taxtga   chiqishidan   boshlangan.   Bunday   holatni   sug d-ʻ
buddaviy   matnlarida   ham   uchratamiz.   Podsholar   yoki   hukmdorlar   biror   bir
favqulodda   hodisa   yuz   bermasa,   yangi   yil   boshida   Navro z   kunlarida,   ya’ni   mart	
ʻ
oxiridan   aprel   oyi   o rtalarigacha   taxtga   o tirganlar.   Bu   o z   navbatida   yil	
ʻ ʻ ʻ
hisoblaridagi muayyan aniqlik uchun ham xizmat qilgan 151
. 
Mug   arxivi   orasida   Sug d   podshosi   Tarxun   erasining   10-yiliga   oid   hujjat	
ʻ ʻ
saqlangan (Nov.3, Nov.4), shuningdek, Devashtich hokimligi bilan bog liq 14 yilni	
ʻ
(708-722   yy.)   qamrab   olgan   xatlar   guruhi   ma’lum 152
.   Huj jatlarning   boshlov   va
yakunlov qismlari an’anaviy ko rinishda, ayniqsa Devashtichga murojaat qiluvchi	
ʻ
xatlarda   dabdabali   jumlalar   ishlatiladi:   «Janobi   hukmdor,   buyuk   tayanchimiz»ga.
Ba’zi   hollarda   yuqori   lavozimli   shaxs lar   nomidan   tuzilgan   hujjatlarda   qisqa
murojaat shakllari uchraydi 153
. 
Hujjatchilikda   bu   qadar   aniq   hisobchilik   an’anasi   boshqaruv   mahkamachi -
ligining   tashkiliy   pishiqligini   ko rsatadi.   Hujjatlarning   hisobotli   deb   qaralishi   ilk
ʻ
o rta   asr   huquqiy   munosabatlarining   takomilligiga   ham   ishorat   qiladi.   Shundan	
ʻ
xulosa  qilib aytganda,  ko pgina farmon  mazmunidagi   hujjatlar   hokim  Devashtich	
ʻ
xatlarining   nusxasidir.   Ularning   asl   nusxalari   Devashtich   tomonidan   tasdiqlangan
va ba’zan loy muxr bilan mustahkamlangan. Podshoga tegishli muhr izi tushirilgan
bulla (loyga bosilgan muhr izi, ya’ni naycha qilib o ralgan hujjatni chizimcha bilan	
ʻ
o rab,   ustiga   loy   yopishtirilgan   va   shu   loyga   muhr   bosilgan)   yetib   kelgan.   Unda	
ʻ
tog   ho kizi   tasviri   va   «ushbu   hujjat   ishonchli»   («ishonch   ramzi»,   «asl»)   degan	
ʻ ʻ
mazmunda   sug dcha   yozuv   saqlangan	
ʻ 154
.   Ikki,   uch   nusxada   tuzilgan   hujjat   mah -
sulotni   qabul   qiluvchi   shaxs,   uni   topshiruvchi   va   framandar   uchun   bittadan
nusxada bitilgan va mazmuniga ko ra «teng ma’noli», «bir xil» deb atalgan. Tilxat,	
ʻ
ko rsatma,   buyruq   hujjatlari   ilk   o rta   asr   Sug dida   xo jalikni   boshqarishda   va	
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqa hukmdorlar  bilan  olib borilgan siyosiy  muloqotlarda, ayniqsa  arab istilosi
davrida, o ziga xos diplomatik munosabatlar mavjud bo lganligini ko rsatadi.	
ʻ ʻ ʻ
151
 Отахўжаев А. Суғд шаҳрининг турк ҳокими … –   Б. 41.
152
  Согдийские   документы   с   горы   Муг.   Вып.   III .   –   С.   57 - 67;   Ставиский   С.Я.   Дворцовое   хозяйство
пенджикентского владетеля // Советское востоковедение. 1957. –   С.   93 - 94. 
153
 Ставиский С.Я. Дворцовое хозяйство пенджикентского владетеля…. –   С.   93 - 94.
154
Согдийские документы с горы Муг. Выпуск  II ... –   С. 72 - 185.
57 Panch saroyida Devashtichga va bevosita framandarga bo ysunuvchi lavozimʻ
egalari   haqida   ham   yetarli   ma’lumotlar   mavjud.   Masalan,   davlat   mahkamasining
boshlig i   dapirpat   lavozimi.   Bu   lavozim   atamasi   ikki   qismdan   iborat:  	
ʻ dapir   -
«yozmoq,   yozish»,   pat   -   «boshliq»,   ya’ni   kotiblarning   boshlig i   degan   ma’noni	
ʻ
anglatadi.   A-5   raqamli   hujjatda  bu   lavozim   egasiga   to langan   ish   haqi   to g risida	
ʻ ʻ ʻ
ma’lumot berilgan 155
. 
A-6   raqamli   hujjatda   parvonak   kirok   lavozimi   qayd   etilgan.   Uni   nashrlarda
«hujjat   tuzuvchi»   deb   izohlashgan.   Lekin   bu   shunchaki   hujjat   tuzuvchi   lavozimi
emas,   bu   vazifani   kotibiyat   -   dapirpat   boshchiligidagi   mahkama   bajargan.
Parvonak   kirok   esa   maxsus   hollarda   podsholarning   yoki   hokimlarning
mukofotlarini   va   hayru   ehsonlarini   amalga   oshirish   bilan   bog liq   hujjatlar   guruhi	
ʻ
bilan shug ullangan	
ʻ 156
. 
Devashtich   saroyida   mahkamaviy   hisobchilik   va   qayd   hujjatlarining   yuksak
darajasi   amal   qilgan.   Saqlangan   hujjatlar   puxta   darajada   ishlab   chiqilgan   idora
yozishma   uslubidan   darak   beradi.   Bir   tomonlama   va   ikki   tomonlama   hujjatlarni
tayyorlagan   kotiblarning   savodxonligi,   yozish   malakasi   yuqori   darajada   bo lgan.	
ʻ
Etnik jihatdan ular asosan sug d va turklar bo lib, Devashtich saroyida har ikki til	
ʻ ʻ
amal   qilgan.   V-13   raqamli   qadimgi   turkiy   yozuvda   bitilgan   hujjatning   Mug	
ʻ
arxivida mavjudligi shundan dalolat  beradi 157
. Devashtich  nomi bilan bog liq ikki	
ʻ
dona arab tilidagi xat ham yetib kelgan. Lekin bu matnlar sug dlarning arab tilini	
ʻ
bilgani haqida xulosa qilish uchun yetarli emas. Ehtimol, arab istilosi  davri talabi
bilan Devashtich saroyda arab tiliga ega kotib xizmatidan foydalangan. 
Farmonlar   turkumiga   kiruvchi   A-18,   A-1,   A-3,   A-16,   A-13   hujjatlari
Devashtichning   framandar   Uttga   maktub   tarzida   yuborgan   buyruqnoma laridir.
Matnlar   mazmunidan   ko rinadiki,   mamlakat   bo ylab   oziq-ovqat   taqsimlanishi	
ʻ ʻ
Devashtich buyrug i bilan framandar tomonidan amalga oshirilgan. Maktub tarzida	
ʻ
jo natilgan   bu   hujjatlar   shuni   ko rsatadiki,   framandarning   ish   joyi   (omborxona)	
ʻ ʻ
Devashtich   saroyidan   ancha   uzoqda   bo lgan.   framandar   asosan   ichki   ehtiyojlar	
ʻ
155
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 25 - 55.
156
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... –   Б. 53.
157
 СДГМ  III  ...   – С. 67 - 68.
58 uchun   zarur   mahsulotlar,   jumladan   bug doy   mahsulotlari   hamda   may   (ichimlik)ʻ
bilan   ish   olib   borgan.   Undan   tashqari   go sht   va   boshqa   mahsulotlar   ham   qisman
ʻ
uning qo lida bo lgani hujjatlarda keltiriladi.	
ʻ ʻ
Framandar  Utt  shaxsini  o rganishda  V.A.Livshis o z fikrini  bildirgan. Uning	
ʻ ʻ
fikricha,   «Utt»   bu   turkiy   tilda   «olov»   ma’nosini   anglatadi.   Shuning   uchun   u
framandarni   turkiy   xalq   vakili   deb   izohlaydi.   Lekin   Nov.3   va   Nov.4   hujjatida
keltirilgan   O ttakin   bilan   framandar   Utt   qiyofalarida   bir   shaxsni   ko rish   mumkin	
ʻ ʻ
emas 158
.   Shubhasiz   framandar   Utt   Devashtich   saroyining   mansabdor   shaxslaridan
biri   bo lgan.   U   Panjikent   hukmdor	
ʻ ligiga   qarashli   hududlar,   shuningdek   Yuqori
Zrafshon   qishloqlaridan   (Fatmev,   Iskodar,   Qum,   Madm   va   boshqalar) 159
  saroy
xazinasiga   qishloq   xo	
ʻ ja lik   mahsulotlari,   harbiy   qurol-aslaha   va   hunarmandchilik
buyumlarini   kelib   tushishini   nazorat   qilgan.   B-11   raqamli   hujjat   esa   mazkur
qishloqlardan   kelgan   don   va   chorva   mahsulotlari   bo yicha   framandar   tomonidan	
ʻ
tuzilgan qaydnomalarni o zida aks ettirgan. 	
ʻ
Framandar   Devashtich   ko rsatmalari   asosida   ba’zi   shaxslarga   qishloqlardan	
ʻ
oziq-ovqat   mahsulotlarini   yetkazib   berishni   nazorat   qilgan   (B-13,   B-15
hujjatlari) 160
. Shuningdek, boshqa qishloqlarga ishlash uchun yuboriladigan jamo -
achi   dehqonlarga   oziq   ovqat   mahsulotlarni   (masalan   donni,   A-18,   A-2   hujjatlari)
taqsimlagan 161
.   Nov.1   va   B-1   hujjatlarida   framandar   tomonidan   bir   qator   shaxs -
larga   qurol   aslahalarni   tarqatilishi   haqida   gap   boradi.   Qolaversa,   Devashtichning
o zi   ham   shaxsan   oziq-ovqat   mahsulotlari,   qurol   aslahalarni   kelib   tushishi   va	
ʻ
tarqatilishini nazorat qilgan. 
A-5   (hisobot)   hujjatida   Devashtich   saroyi   ahliga   berilgan   pul   miqdori,
ularning barchasi nomma-nom keltirilgan 162
. Lekin u yerda framan dar Uttning ismi
biror marta uchramaydi.
Shunisi   qiziqki,   framandar   Utt   asosiy   vaqtini   Panjikentdan   tashqarida
o tkazgan. Bunga Devashtichning  ko rsatmalari  haqidagi xatlar misol  bo la oladi.
ʻ ʻ ʻ
158
 СДГМ  II  ... –   С. 132 - 136.
159
  Смирнова О.И. Карта верховий Зеравшана по мугским документам... –   С. 6; Яна қаранг: Ставиский С.Я.
Дворцовое хозя й ство пянджикентского владетеля … –   С. 86 - 94. 
160
 СДГМ  II ... –   С. 144, 150.
161
 СДГМ  II ... –   Б. 132, 136.
162
 СДГМ  II ... –   Б. 181.
59 Framandarning   shahar   tashqarisida   qarorgohlari   mavjud   bo lib,   ulardan   biriʻ
Mag iyon   daryosi   vodiysida   joylashgan   Filmandar   qishlog i   edi.   Ehtimol,   shu	
ʻ ʻ
sababli qishloq nomi Filmandar-farmandar deb nomlangan.
A-18   raqamli   hujjat   10x8,5   sm   hajmli.   10-12   qatordan   iborat,   yuqa   ochiq
kulrang   qog ozga   bitilgan   sug dcha   hujjat   bo lib,   unda   Devashtich   oziq-ovqat	
ʻ ʻ ʻ
mahsulotlari   bilan   ish   yurituvchi   framandar   Uttga   bajarilmagan   buyrug i   tufayli	
ʻ
undan   noroziligi   ifodalangan 163
.   Devashtich   farmoniga   framandarning   bo yin   eg
ʻ -
ma yot gani   ta’kidlab   o tilib,   Zrunb   aholisi   holiga   befarq   bo lmasligi   va   ular	
ʻ ʻ
ochlikdan qiynalmasliklari uchun 200 kapch un berishi lozimligi uqtirilgan. Hujjat
yakunida «va bu ishni paysalga solma» iborasi ishlatilgan.
A-2   raqamli   tekst   12x11   sm   hajmli   sug dcha   hujjat   bo lib,   Devash	
ʻ ʻ tichning
framandar   Uttga   maktub   tarzida   yo llangan   buyruqnomasi   hisob	
ʻ lanadi.   Mazkur
hujjatda   ham   Devashtich   Aski   Razrning   och   aholisiga   300   kapch   un   berilishi
lozimligi va bu ishni paysalga solish kerak emasligini uqtirgan.
Teriga   bitilgan   14,5x10,7   sm   hajmli   A-3   hujjatida   ham   Devashtich ning
Xufarn va Xutachan ismli kishilarga 200 kapch un berish haqidagi buyruqnomasi
keltirilgan. 
12-12,5x17   sm   yuzali   qog ozga   bitilgan   A-16   hujjatida   Devashtichning	
ʻ
xo jalik ishlari bo yicha amaldori framandar Uttga ushbu xatni olishi bilan Litfirga	
ʻ ʻ
may   berishi   lozimligi   ko rsatilgan.   Qizig i   shundaki,   may   toza   sifatli   bo lishi	
ʻ ʻ ʻ
lozimligini   ta’kidlash   uchun   Devashtich   «kanizaklar   ichadigan   maydan»   deb
uqtirgan. Hujjat ikki nusxada Devashtich buyrug i bilan yozilgan bo lib, mayning	
ʻ ʻ
qolgan qismi muhrlanishi va buyruqnomaning shu nusxasi tilxat o rnida saqlanishi	
ʻ
lozimligi uqtirilgan 164
. 
Hujjatlarning   boshlov   va   yakunlov   qismlari   an’anaviy   ko rinishda,   ayniqsa
ʻ
Devashtichga   murojaat   qiluvchi   xatlarda   dabdabali   jumlalar   ishlatiladi:   «Janobi
hukmdor,   buyuk   tayanchimiz»ga.   Ba’zi   hollarda   yuqori   lavozimli   shaxslar
nomidan tuzilgan hujjatlarda qisqa murojaat shakllari uchraydi 165
.
163
 СДГМ  II ... –   С. 181.
164
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар… –   Б.   25.
165
 СДГМ  II … –   С. 133.
60 Mug  hujjatlari orasida charm mahsuloti, mo yna tayyorlash, ularni aholidanʻ ʻ
yig ish,   xazinaga   topshirish   va   saqlash   ishlarini   boshqaruvchi   shaxs   lavozimi   -	
ʻ
abvozipat  degan atama uchraydi. Bu amaldorning ismi ham ma’ lum - Vgashmarik.
Uning zimmasiga Panch hokimligida chorva mahsulotlari, xususan, teri («pustak»,
«pust»)   tayyorlash  vazifasi  yuklangan.   Demak,  xo jalik  sohalari   Panch  viloyatida	
ʻ
aniq taqsimlangan ko rinishda bo lgan.	
ʻ ʻ
Yana   bir   yuqori   lavozim   bazkrom   nomi   bilan   yuritilgan.   Bu   vazifani
bajaruvchi   shaxsning   nomi   qayd   etilmagan.   A-10   raqamli   hujjatda   ko prikdan	
ʻ
foydalanish   uchun   olinadigan   to lov   munosabati   bilan  	
ʻ bazkrom   lavozimi   haqida
gap   boradi   va   150   draxm   (kumush   pul   birligi)   miqdorida   pul     to lash     lozimligi	
ʻ
ko rsatiladi. Bu   hujjatni   to lov   xabarnomasi   deb qabul qilish mumkin. Mazkur	
ʻ ʻ
xat   mulk   munosabatlari   va   ulardan   foydalanishning   huquqiy   jihatlarini   ko rsatib,	
ʻ
davlat hisobotchilik darajasining yuksakligidan dalolat beradi. 
Yuqorida   ta’kidlanganidek,   hokimlik   tarkibidagi   hududiy   qismlar   ba’zan
xvabu   lavozimidagi   shaxslar   tomonidan   boshqarilgan.   Lekin   bu   o rinda   Panch	
ʻ
hokimi   ham   xvabu   deb   atalganini   unutmaslik   lozim.   Bu   hol   hududiy   hokimliklar
ba’zan   ichki   avtonomiyaga   o xshash   maqomga   ega   bo lgan   yoki   shunday   da’vo	
ʻ ʻ
bilan   chiqqan   bo lishi   mumkinligini   ko rsatadi.   Buni   Devashtichning   Xaxsor	
ʻ ʻ
hokimi   Afarunga   yozgan   maktublarida   ko rishimiz   mumkin.   Hujjatlarda	
ʻ
uchraydigan «Qishloq ulug i» -   	
ʻ katiabshivsning  ijtimoiy maqomi haqida aniq fikr
yo q. Lekin bu so z tarkibidagi 	
ʻ ʻ kati  qismi asosida qishloq tarkibiga kiruvchi urug -	ʻ
xonadon (qarindosh-urug lar jamoasi) ko zda tutilgan bo lishi mumkin	
ʻ ʻ ʻ 166
. 
V-4 raqamli «tegirmon ijarasi» haqidagi hujjatning muhim jihatlaridan biri-bu
hujjatning muhrlanganligidir. Muhr matnda «g iroymitr» iborasi bilan ifodalangan.	
ʻ
«G iroy» so zi  «loy» degan ma’noni  beradi. «Mitr» esa  qadimgi  Markaziy  Osiyo	
ʻ ʻ
xalqlari   orasida   bitm   va   ishonch   ma’budi   sifatida   (Mitra   xudosining   epitetlari)
ma’lum 167
.   Shuning   uchun   Uttakin   ham   Cher   va   uning   farzandlari   oldida
majburiyatlar olar ekan, Nov. 4 raqamli hujjatda (nikoh shartnomasida) Mitraning
166
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар… –   Б.   32.
167
 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... –   Б. 19.
61 nomini tilga oladi: «Sening va Mitraning ishtirokida (guvohligida)» 168
. Tadqiqotchi
olim M.Is’hoqov muhr so zining etimologiyasini, ya’ni kelib chiqish tarixini xudoʻ
Mitraning   nomi   bilan   bog liq   deb   qaraydi.   Muhr   hujjat   naycha   qilib   o ralgach,
ʻ ʻ
ustki   chok   ustidan   bosilgan.   Uning   izlarida   ham   yozuv   qoldig i   bo lib,   sug dcha	
ʻ ʻ ʻ
ekani aniqlangan. Hujjatda muhr bo lishi sug d muhrshunosligi-sfragistikasi uchun	
ʻ ʻ
ham   qimmatli   material   bo lib   xizmat   qiladi.   Bundan   tashqari   hujjatlar   loy   muhr	
ʻ
bilan   shahodatlangani   to g risida   A-13   va   A-16   raqamli   hujjatlarning   matnlarida	
ʻ ʻ
ham   qayd   etilgan.   A-2,   A-3   kabi   Devashtichning   buyruqlari   qayd   etilgan
hujjatlarda uning shaxsiy muhri-uzuk muhri izlari saqlangan. Devashtich muhrida
esa zebu (qoramolning yovvoyi turi) tasviri bo lgan. 	
ʻ
Arxivdagi   hujjatning   oxirida   «Devashtich   podsholigining   ikkinchi   yili,
xvariznich   oyi,   nag ran   ruch   kuni   bu   xat   Devashtich   tomonidan   muhrlandi   va	
ʻ
uning (podshoning) buyrug i bilan (ikkinchi) nusxa tayyorlandi», deb ta’kidlangan.	
ʻ
Mug  tog i  qo lyozmalari  orasidagi  qator  hujjatlar  arab istilosi  tufayli  paydo	
ʻ ʻ ʻ
bo lgan iqtisodiy tanglik, xo jalik qiyinchiliklariga ishora qiladi. Ularda odamlarni	
ʻ ʻ
don   mahsulotlari   bilan   ta’minlash   masalalari   tez-tez   tilga   olinadi.   Bu   muhim   ish
bilan   podshoning   o zi   ham   shaxsan   shug ullangani   alohida   diqqatga   sazovardir.	
ʻ ʻ
Yuqorida   ta’kidlanganidek,   hujjatlardan   birida   Devashtich   framandar   Uttga   Aski
Razrdagi   och   odamlarga   300   kafch   donni   hyech   qanday   paysalga   solmasdan
bergin, degan lo nda va talabchan ohangda buyruq bergan. 	
ʻ
A-18   raqamli   hujjat   ham   shu   ma’noga   yaqin   bo lib,   ayrim   jihatlari   odatdagi	
ʻ
rasmiy   ohangdan   farq   qiladi 169
.   Ushbu   xat   mazmunidan   ko rinib   turibdiki,	
ʻ
Devashtich   Zrunb   qishlog i   aholisiga   don   berish   to g risidagi   buyruqni   ikkinchi	
ʻ ʻ ʻ
marta   takrorlashga   majbur   bo lgan.   Shuning   uchun   framandar   Uttga   «qil   degan	
ʻ
ishni qilmaysan, balki qilma deganimni qilarsan?» 170
 qabilida kinoya qilayapti. 
V-14  va  V-16  kabi  Afarun nomiga  yozilgan maktublar   uslubiy jihatdan  oliy
hukmdor   Devashtichga   yozilgan   maktublardan   deyarli   farq   qilmaydi 171
.   Bu   esa
168
 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... –   Б.   16.
169
 СДГМ  II  ...   – С. 132.
170
 СДГМ  II  ...   – С. 133.
171
 Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари… –   Б. 96.
62 Sug d   mahkamachiligida   munshaot   uslubining   uzoq   an’anaga   ega   bo lganligidanʻ ʻ
dalolat beradi.
Tarkibiy jihatdan yuqorida sanab o tilgan Mug  tog i sug d hujjatlari ilk o rta	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
asrlarda   Sug dda   davlat   mahkamachiligi,   boshqaruv   tizimida   qat’iy   hujjatchilik	
ʻ
an’anasining yuksak darajasini ko rsatadi.	
ʻ
 
3.2.§ - Ilk o rta asr Sug dda devon xizmati: hujjatlar tuzulishi, mazmun	
ʻ ʻ
mohiyati, sarfiyot va soliq tizimi masalasi
VI asrning 60-yillarida O rta Osiyoda turklardan yengilgan eftalitlar hukmiga	
ʻ
chek   qo yildi.   Shu   davrdan   boshlab,   bu   hududlar   turklarning   hukmronligini   tan	
ʻ
olgan   holda,   xoqonga   o lpon   to lay   boshladilar.   O z   navbatida   Xitoy   ham   O rta	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Osiyo   bozoriga   egalik   qilishga   intila   boshladi.   VII   asr   boshlarida   Sug d   nomi	
ʻ
ostida   Suyob   va   Kesh   oralig idagi   barcha   hududlar   tushunilgan.   Samarqand   ham	
ʻ
siyosiy,   ham   iqtisodiy   munosabatlar   doirasida   hukmron   mavqyeni   egallay
boshladi.   Uning   podsholari   o lkaning   qadimiy   urug iga   tegishli   hisoblangan.	
ʻ ʻ
Manbalarda ularning nomlari keltirilgan. Tangalarda o qilgan ismlar manbalardagi	
ʻ
ma’lumotlarning   aniqligini   tasdiqlaydi.   VII-VIII   asrlarda   Samarqand   podsholari
(Shishpir,   Varxuman,   Tukaspadak,   Mastan-Avyan,   Tarxun,   G urak,   Turgar)	
ʻ
tangalarda berilgan ixshid unvoniga ega bo lganlar.	
ʻ
Sug dga   kirgan   O rta   Osiyoning   asosiy   hududlari   ma’lum   bir   darajada   o z	
ʻ ʻ ʻ
muxtoriyatini saqlaganligini, asosan VII asrda jonlangan Xitoy bilan savdo-siyosiy
aloqalari (savdo karvonlari, elchilik aloqalari) tasdiqlaydi. Oxirgi tadqiqotlar shuni
ko rsatdiki,   sug diylar   Xitoyda   eramizdan   avvalgi   IV-III   asrlardan   faoliyat   yurita	
ʻ ʻ
boshlaganlar. Sug diylarning jahon savdosidagi ishtiroki bizga ma’lum.	
ʻ
VII asr o rtalarida Xitoy Turk hoqonligini mag lub etib, yana O rta Osiyoga	
ʻ ʻ ʻ
o z ta’sirini o tkazishga harakat qiladi.	
ʻ ʻ
651   yilda   arablar   Eronni   bosib   olib,   Marvda   mustahkam   o rnashib   oldilar.	
ʻ
Marvdan ular Amudaryo ortiga qarab yuradilar. 
63 709   yilda   Qutayba   ibn   Muslim   Buxoroni,   712   yilda   esa   Samarqandni   bosib
oldi.   Arab   bosqinchiligi   Sug dni   mahalliy   savdogarlar   uchun   yangi   bozorlarniʻ
ochgan keng xalifalik davlatiga qo shib oldi. Ular to g ridan-to g ri nafaqat Xitoy	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bilan, balki Hindiston, Eron, Suriya va Yaqin Sharqning boshqa mamlakatlari bilan
ham   savdo   qiladilar.   Samarqand   o lkada   siyosiy   va   iqtisodiy   markaz   sifatidagi
ʻ
mavqyeini saqlab qoldi. 
Samarqand pul muomalasiga oid manzara VII asr boshlariga kelib yana ham
yaqqolroq   ko zga   tashlanadi.   M.Ye.Massonning   ta’kidlashicha,   V   asr   ikkinchi	
ʻ
yarmidan VIII asr boshlarigacha bo lgan davr Markaziy Osiyo pul muomalasining	
ʻ
ikkinchi   bosqichi   bo lsa,   VIII   asr   boshidan   boshlab   to   XI   asrgacha   (kumush	
ʻ
inqirozigacha) bo lgan davr uchinchi bosqich hisoblanadi	
ʻ 172
. O.I.Smirnova boshqa
bir xulosaga kelib, Sug d pul muomalasidagi yangi bosqichning boshlanishi VI-VII	
ʻ
asrlarga to g ri keladi va VII asr ikkinchi yarmi -   VIII asrlarni qamrab oladi, deb	
ʻ ʻ
hisoblaydi.
O.I.Smirnovaning   tadqiqotlarida   ko rsatilishicha,   VII   asr   birinchi   yarmida	
ʻ
Samarqand podsholari Xitoy tangalariga taqlid qilgan holda bronza tangalarini zarb
qilganlar 173
.   Dastlab   Tan   sulolasi   tangasini   bu tun ligicha   zarb   qilgan   bo lsalar,	
ʻ
keyinchalik ularning orqa tomonida sug d yozuvi asosida alohida belgi va yozuvlar	
ʻ
paydo bo ldi. Biroq old tomoni Xitoy tangasini takrorlar edi. Keyinchalik mahalliy	
ʻ
elementlar   Xitoy   yozuvini   siqib   chiqardi.   Shu   asosda,   Samarqand   podsholarining
ismi va unvonlari yozilgan Sug d-Samarqand bronza tangalarining navbatdagi turi	
ʻ
vujudga   keladi.   Samarqanddan   topilgan   bu   kabi   tangalar   asosiy   guruhni   tashkil
qiladi.   Tangalardagi   ismlarning   o qilishi   A.A.Freymanga   (Tarxun,   G urak)   va	
ʻ ʻ
O.I.Smirnovaga   (Shishpir,   Avarxuman   yoki   Varxuman,   Mastan-Avyan,
Tukaspadak, Turgar) tegishlidir.
Samarqand   ixshidlari   tangalari   orasida   soni   jihatidan   Shishpir,   Tarxun   va
Turgar   tangalari   alohida   o rin   egallaydi.   Samarqanddan   topilgan   ixshidlar	
ʻ
172
 Массон М.Е. К вопросу о взаимоотношениях Византии и Средней Азии по данным нумизматики // Труды
САГУ. – Ташкент: 1951. – Вып.  XXIII . – С. 99-101.
173
 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда… – С. 155.
64 tangalarining   son   jihatdan   ko pligi   ularning   VII   asr-VIII   asr   birinchi   yarmidaʻ
mahalliy bozor savdosini ta’minlashga yo naltirilgan	
ʻ ligidan dalolat beradi 174
.
O rta Osiyoga arablarning kirib kelishi bilan mamlakatda arab kumushi paydo	
ʻ
bo ladi.   O rta   Osiyodan   topilgan   turli   tangalardan   iborat   xazina	
ʻ ʻ larning
ma’lumotlariga ko ra, arab dirxamlari VIII asr 50-yillari, yoki undan ilgariroq, VIII	
ʻ
asr   birinchi   choragi   pul   muomalasida   alohida   rol   o ynagan.   Hozirda   bizning	
ʻ
ixtiyorimizda   uchta   aralash   dirxamlar   xazinasi   mavjud.   Ulardan   biri   1915   yilda
Guzar   bekati   yaqinida   topilgan.   Bu   xazinaning   tarkibidagi   dirxamlardan   bittasi
86/705 yilgi bo lib, qolgan uchtasi 793-799 yillarga oid abbosiy dirxamlaridir	
ʻ 175
.
VIII asrda O rta Osiyo pul muomalasida, Varaxran V tangalari shaklida zarb	
ʻ
qilingan tangalar asosiy o rinni egallagan. 	
ʻ
Samarqand  mis  tangalari  topilmalari  topografiyasi  ilk  o rta  asrlarda  ularning	
ʻ
keng   miqyosda   tarqalganligidan   dalolat   beradi.   Shishpir   va   Varxuman   tangalari
Panjikent va Chelakdan, Tukaspadak tangalari Panjikent va Varaxshadan, Mastan-
Avyan   tangalari   Panjikent   va   Chelak   shaharchalaridan   topilgan.   Ayniqsa   Tarxun
tangalarining   tarqalish   doirasi   kengdir.   Uning   tangalari   Panjikentdagi   Mug   tog i	
ʻ ʻ
qasridan,   Shaxriston,   Munchoqtepa,   Oqtepa,   Varaxsha,   Suza,   Qumsulton   va
Poykand, Ajinatepa va Tokqal’a shaharchalaridan topilgan.
G urak   tangalari   Panjikent   va   Varaxsha   shaharchalaridan   topilgan.   Uning	
ʻ
o g li Turgarning tangalari ham ushbu shaharchalardan topilgan. Noma’lum ixshid	
ʻ ʻ
tangalari   esa   Panjikentdan   tashqari,   Mug   tog i,   Chelak,   Varaxsha,   Ming-O rik,	
ʻ ʻ ʻ
Xayrabod-tepa,   Xisor   vodiysi   va   Tokqal’dan   topilgan.   VIII   asr   ikkinchi   yarmida
abbosiy   amaldorlari   tomonidan   zarb   qilingan   Samarqand  fulslarining  tarqalganlik
doirasi   ham   kengdir.   Samarqandning   VIII   asr   ikkinchi   yarmiga   oid   mis   tangalari
Panjikent, Ming-O rik va Julay-Taudan ko plab topilgan. 	
ʻ ʻ
Tangalarda   Samarqand   hukmdor   sulolasi   vakillari   Shishpir,   Varxuman,
Maston,   Tukaspadak,   Tarxun,   G urak,   Turgarlarning   nomi   uchraydi.   Bu   sug d	
ʻ ʻ
174
 Смирнова О.И. Монеты древнего Пенджикента / Труды Таджикской археологической экспедиции. – М., –
Л., 1958. – Т.  III . – С. 269-270.
175
  Лунин   С.В.   К   топографии   и   описанию   древних   монетных   кладов   и   отдельных   монетных   находок   на
территории  Узбекистана // История материальной   культуры Узбекистана. – Ташкент, 1965. – Вып. 6. – С.
191. 
65 ixshidlarining   ismlari   (Mastondan   tashqari)   yozma   manbalarda   ham   uchraydi.
Jumladan,   Tarxun   podsholigi   davriga   oid   Mug   tog i   arxivining   Nov.3   va   Nov.4ʻ ʻ
raqamli hujjatlari qimmatli ma’lumotlarni jamlagan. Qizig i shundaki, Mug  tog i	
ʻ ʻ ʻ
hujjatlarida   hukmdorlar   sulolasi   vakillaridan   bo lmagan   Devashtich   bir   qator	
ʻ
hujjatlarda   Sug d   podshosi   deb   tilga   olingan.   Ayni   paytda   Devashtich   Sug d	
ʻ ʻ
podsholigiga tobe Panjikent viloyatining hokimi bo lgan. 	
ʻ
Masalaning nozik tomoni ham bor. Devashtich chindan ham Sug d podshosi	
ʻ
bo lgan bo lsa, uning nomidan chiqarilgan bironta tanga topilmagan. Ayni paytda	
ʻ ʻ
G urak nomidan chiqarilgan 2 guruh tangalar  topilgan. Birinchi  guruhda topilgan
ʻ
tangalar   sanoqli   bo lib,   holatiga   qaraganda   ular   muomalada   kam   yurgan   yoki	
ʻ
umuman   muomalaga   kirmagan   desa   bo ladi.   G urak   nomidan   quyilgan   ikkinchi	
ʻ ʻ
guruh   tangalar   esa   ko plab   topilgan   bo lib,   sifati   past   tangalardir.   Tanganing	
ʻ ʻ
o rtasidagi   an’anaviy   to rtburchak   teshik   oddiy   to rtburchak   shaklidagi   bo rtiq	
ʻ ʻ ʻ ʻ
chiziqlar   bilan   almashgan,   tanganing   yozma   rivoyati   chetroqqa   surilib   tushgan,
vazni keskin pasaygan 176
.  
Devashtich nafaqat Sug d podshosi sifatida balki, Panch hokimi sifatida ham	
ʻ
tangalar   chiqarishga   haqli   bo lgan.   Panch   hukmdorlaridan   uch   hokimning:	
ʻ
Gamaukyan,   Chakin   Chur   Bilga   va   ayol   kishi   nomidan   chiqarilgan   tangalar
topilgan. 
M.Is’hoqovning   fikricha,   Devashtich   Yodaxshetak   o g li   podsholar	
ʻ ʻ
sulolasidan   bo lmasada,   podsholar   xonadoni   bilan   qarindoshlik   rishtasi   bo lgan.	
ʻ ʻ
Yuqorida   ta’kidlanganidek,   uning   xotini   710   yilgacha   Sug d   taxtida   o tirgan	
ʻ ʻ
Tarxun   podshoning   qizi   yoki   singlisi   bo lgan.   Devashtich   qaramog ida   qolgan	
ʻ ʻ
Tarxunning   o g illari,   xotinining   ukalari   yoki   jiyanlari   bo lgan.   710   yili   Tarxun	
ʻ ʻ ʻ
o limidan   so ng   taxtga   G urak   o tirganda   Tarxunning   o g illari   quvg inda   qolgan	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va   opasi   yoki   ammasi   Nana   (Nandmanpan   tangalari   asosida)   va   pochchasi
Devashtich   saroyidan   panoh   topgan.   Devashtich   o z   o rnida   o zining   nomidan	
ʻ ʻ ʻ
emas,   to g ridan-to g ri   podsholar   avlodiga   tegishli   bo lgan   xotini   nomidan	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tangalar chiqaradi. Shu bilan u o z siyosiy hokimiyatini mustah	
ʻ kamlashga urinadi.
176
 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 69.
66 Aks   holda   G urak   tomonidan   Devashtichning   o z   nomi   bilan   chiqargan   Sug dʻ ʻ ʻ
podshosi tangalari tanqidga olinishi turgan gap edi.
Sug d   hukmron   doiralari   tomonidan   taxtdan   chetlashtirilgan   G urak   siyosiy	
ʻ ʻ
hokimiyatini   mustahkamlash   maqsadida   Xitoydan   yordam   so rashi,   qo ldan	
ʻ ʻ
chiqargan   o z   siyosiy   mavqyeini   saqlab   qolish   maqsadida   sifatsiz   bo lsa   ham	
ʻ ʻ
tangalar  chiqarishga  majbur  bo lgani, 712  yildan so ng  saroy  zarbxonasida  emas,	
ʻ ʻ
boshqa yerda bu tangalarni ishlangani bilan izohlanishi mumkin. Devashtichni esa
bu   davrda   Sug d   taxtida   o tirib,   mamlakat   siyosiy   hayotida   o z   o rniga   ega	
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lganiga hyech shubha yo q. 	
ʻ ʻ
Yuqorida ta’kidlanganidek, Mug  to plamiga kiruvchi A-5 raqamli  hujjatda	
ʻ ʻ
podsho   Devashtich   saroyi   a’yonlari   va   bir   qancha   boshqa   shaxslar   uchun   sarf
etilgan turli  buyumlar  va  ularga xarj  etilgan  pulning reyestr   ro yxati  aks   etgan	
ʻ 177
.
Ushbu   hujjat   zaminida   bir   qator   iqtisodiy   masalalar   yuzasidan   ham   ma’lumotlar
topish   mumkin.   Jumladan,   draxm   pul   birligi   va   uning   kursi   masalasi   diqqatga
sazovardir. Ma’lumki, Mug  hujjatlaridan bir qanchasida (V-8, Nov.3-4, V-14, V-	
ʻ
9, A-15, V-7, A-11)   draxm   so zi pul birligi ma’nosida uchraydi. Bundan tashqari	
ʻ
draxm ning ayrim sifatlari ham uchraydiki, bular sug d matnlarida  	
ʻ draxmi dinoriy,
nimi   (yarim)   draxma,   nokirticha   draxma   (kumush   draxma)   tarzida   qo llangan.	
ʻ
Draxma   tangalar   zarb   etishning   ayrim   shahar   nomlari   bilan   bog liqligi   ham	
ʻ
matnlarda   uchraydi.   Masalan,   «puxar   draxma»   iborasi   VII   asr   oxirlari   va   VIII
asrlarda   Buxoro   hokimlari-buxorxudotlar   tomonidan   zarb   qilingan   tangalarni
ko zda tutadi. 	
ʻ Draxmi dinori,  deb nomlangan turdagi tanga pullar  dinor  birligining
ham   ilk   o rta   asr   pul   muomalasida   ishlatilganidan   dalolat   beradi.   Bu   o rinda	
ʻ ʻ
dinoriy   so zining   draxmaga   nisbatan   aniqlovchi   sifat   holatida   qo llanilgani
ʻ ʻ
qiziqdir. Muomaladagi  dinor  so zi sug dchaga tarjima qilingan xristian matnlarida,	
ʻ ʻ
moniy   dini   matnlarida   oltin   tanga   ma’nosida   ishlatilgan.   Lekin   Sug dda   VII-VIII	
ʻ
asrlarda oltin tanga zarb qilinmagan. Shu sababli sug dshunoslikda 	
ʻ draxmi dinoriy
sug d pul tizimida eng to liq vaznli, sifatli kumush tanga ma’nosida qo llanganligi	
ʻ ʻ ʻ
qayd etilgan. Umuman tangalarning sifati haqida matnlarda ko pincha qo shimcha	
ʻ ʻ
177
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 51-52.
67 izohlar   uchraydi.   Masalan,   shir   (a)-yaxshi   sifatli,   kirana -toza,   patsincha -
tasdiqlangan,   amalda   ishonchli   (pul)   kabilar   shular   jumlasidandir 178
.   Mugʻ
hujjatlarida mis, bronzadan chiqarilgan   pani , deb atalgan mayda chaqa pullar ham
ishlatilganligi   haqida   ma’lumotlar   uchraydi.   Ular   chakana   savdoda   amal   qilib,
keng   hududga-janubiy   Turkmaniston,   O zbekistonning   barcha   rayonlari-	
ʻ
Samarqand,   Buxoro,   Toshkent   vohasi,   Farg ona   vodiysi,   hozirgi   Qirg iziston   va
ʻ ʻ
Sharqiy Turkiston bo ylab tarqalgan.	
ʻ
Ilk   o rta   asrlarda   Sug dda   pul   muomalasining   keng   yoyilganligi   ichki	
ʻ ʻ
savdoning ahvoli qanday bo lganligini yaqqol ko rsatadi	
ʻ ʻ 179
. O rta Osiyoning ayrim	ʻ
hududlarida   VIII   asr   boshlarida   kelib   chiqishi   turkiy   bo lgan   hukmdorlar	
ʻ
tomonidan   chiqarilgan   tangalarning   zarb   etilishi   ham   an’analar   ta’siri   ostida   yuz
bergan   edi.   Tangalarda   turkiy   unvonlarni   bildiruvchi   sug d   tilidagi   yozuvlar	
ʻ
mavjud. Qadimgi turkiy tangalar Sug d, Choch va Farg onaning ayrim hududlarida	
ʻ ʻ
zarb   etilgan,   biroq   ularning   miqdori   va   hududining   cheklanganligiga   qarab   fikr
yuritadigan   bo lsak,   mazkur   tangalar   faqat   ma’lum   bir   joylardagina   muomalada	
ʻ
bo lgan	
ʻ 180
. 
Arxivda   yaxshi   saqlagan   A-2,   A-3,   A-18   kabi   hujjatlar   bilan   bog liq	
ʻ
metrologik   o lchov   tushunchasi   A.A.Freyman   tomonidan   o qilgan,   lekin   shu	
ʻ ʻ
so zning   ma’nosi   ochib   berilmagan.   Bu   so z  	
ʻ ʻ Kafch   deb   o qiladi.   Uni   keyingi	ʻ
nashrlarda V.A.Livshis V-4, B-10, A-2, A-18 va boshqa bir qator hujjatlarda donli
va suyuqlik mahsulotlarining o lchovi ekanini ko rsatgan va bir 	
ʻ ʻ kafch  miqdori 8-10
kg   don   yoki   8-10   litr   suyuqlik   deb   izohlangan 181
.   Keyinroq   kafch   o lchov   birligi	
ʻ
haqida M.Is’hoqov qo shimcha mulohaza bildirgan. Unning fikriga ko ra  	
ʻ ʻ kafch  va
uning   kichraytirilgan   shakli   kafchak   so zlari   turkiy	
ʻ   kepchik   so zi   bilan   aloqador	ʻ
bo lib,   yog och   gardishiga   tortilgan   teri   ko rinishidagi   o lchov   birligi   deb	
ʻ ʻ ʻ ʻ
izohlagan 182
.
178
 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... – Б. 29. 
179
 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 127-139. 
180
  Баратова   Л.С.  Древнетюркские   монеты   Средней   Азии   VI - X   вв.   (Типология,   иконография,  историческая
интерпретация): Автореф. дис... канд. ист. наук.  – Т., 1995. – 21 с.
181
 СДГМ  II  ... – С. 59-60.
182
 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида… –  Б. 28 .
68 Ma’lumki   tarixning   har   qaysi   bosqichida   jamiyat   hayotining   moddiy   asosini
belgilovchi   omil   sifatida   iqtisodiy   xo jalik   munosabatlari   katta   ahamiyatga   egaʻ
bo lgan.   Sug d   jamiyatining   tadqiq   etilayotgan   davridagi   iqtisodiy,   xo jalik	
ʻ ʻ ʻ
munosabatlari  ham  bevosita  Sug d konfederativ davlati  hayotining asosini  tashkil	
ʻ
etgan. 
Ilk   o rta   asrlarda   Sug dning   xo jalik   munosabatlari   Mug   tog i   Sug d	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hujjatlari   topilishi  bilan  bog liq  holda, XX  asr   davomida bir  qadar   o rganildi. Bu	
ʻ ʻ
ishga chuqur manbashunoslik tadqiqotlari asosida V.A.Liv shis, M.N.Bogolyubov,
O.I.Smirnova kabi olimlar katta hissa qo shdilar. 	
ʻ
Mug   tog i   hujjatlari   fanda   kengroq   ma’lum   bo la   boshlagan   davrga   (1934-	
ʻ ʻ ʻ
1963 yillar) oid nashrlarda Sug d xo jalik hayoti masalalarining ba’zi qirralari aks	
ʻ ʻ
eta boshladi. Masalan, SDGMning II va III kitoblarida xo jalik mazmunidagi fikr-	
ʻ
mulohazalar   bayon   etilgan.   Xususan,   mazkur   nashrning   III   kitobi   Mug   tog i	
ʻ ʻ
hujjatlarining   xo jalikka   oid   qatlamiga   maxsus   bag ishlangan	
ʻ ʻ 183
.   Ammo   ushbu
kitobga   kiritilgan   hujjatlarning   o qilish   aniqligi,   ularning   ilmiy   asosda	
ʻ
izohlanganligi   masalasida   kamchiliklar   mavjud.   Bu   farqlar   ushbu   nashrning   II
kitobida   berilgan   parallel   o qish   va   izoh   variantlari   bilan   qiyoslanganda   yaqqol	
ʻ
ko zga tashlanadi	
ʻ 184
.
Sug d   xo jaligida   mulk   yer   maydonidan   tashqari   turli   xil   inshootlar,	
ʻ ʻ
qurilishlar   ko rinishida   ham   qayd   etilgan.   M.N.Bogolyubov   va   O.I.Smirnova	
ʻ -
larning   «Xozyaystvenniye   dokumenti»,   deb   nomlangan   tadqi qotlarida,   ba’zan
butun   mahallalari   yer   bo ltaklari   (M.Is’hoqov   tarjimasi)   sifatida   daromad	
ʻ
keltiruvchi xususiy mulk bo lishini, hamda uning maydonida joylashgan ustaxona,
ʻ
suv  xavzalari, ariq,  jamoat  foydalanishi   uchun mo ljallangan  imoratlar  kabi   mulk	
ʻ
turlari ham xususiy daromad manbaini tashkil etganini ko rsatadi. 	
ʻ
Qishloq sharoitida ham oddiy yer mulkchiligidan tashqari uning maydonidagi
inshoot   va   qurilmalarga   nisbatan   ham   mulk   huquqi   keng   amal   qilgan.   Bu
masalalarni   biz   Mug   tog i   hujjatlari   asosida,   jumladan   Panch   hokimi	
ʻ ʻ
Devashtichga   tegishli   tegirmonlarning   ijaraga   berilishi   va   buning   iqtisodiy   hisob
183
 СДГМ.  III  …  – С. 132.
184
 СДГМ.  II …  – 222 с.
69 kitoblari,   huquqiy   jihatlari   to g risidagi   fikrlarini   misol   qilsak   bo ladi.   Buʻ ʻ ʻ
hujjatning   dastlabki   ilmiy   nashri   V.A.Livshis   tomonidan   amalga   oshirilgan.
Buning o zbekcha ilmiy izohli nashri M.Is’hoqov tomonidan bajarilgan	
ʻ 185
. 
V-4   raqamli   hujjatda   ijara   obyekti   sifatida   uchta   tegirmon   dov   dastgoxlari
bilan   birga,   ularga   qo shimcha   holda   suv   keltiruvchi   ariq   va   novlar   ham   sanab	
ʻ
o tilgan. Har uch tegirmonning haqi sifatida ijaraga oluvchi Maxyan bir yilda 460	
ʻ
kafch   (3680   kg)   un   to lashi   lozim   bo lgan	
ʻ ʻ 186
.   Ijara   haqi   oy   sari   to lab   turilishi	ʻ
shartlar qatorida ko rsatilgan. 	
ʻ
Mug  hujjatlaridan yana biri (V-8 raqamli hujjat-xilxona uchun joy) yer oldi-	
ʻ
sotdisi to g risida bo lib, bu muomalada o rtaga qo yilgan mulk, uning xususiyati,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
joylashgan   o rni,   oldi-sotdini   maqsadi,   mulkning   turli   o zga   da’volardan   himoya	
ʻ ʻ
qilish   masalasi,   nihoyat,   mulkni   narxi   kabi   xo jalik   ma’lumotlarini   mujassam	
ʻ
etgan 187
.
Mazkur hujjatda yer bo lagi sotilishi haqida gap boradi. U sug dcha 	
ʻ ʻ aksok  deb
ataladi.   Bu   atamaning   izohi   aniqlangan   emas.   Hujjatda   savdo   muomalasiga
qo yilgan yerning nomi atalgach, ilk o rta asrlarda Sug d hujjatchiligiga xos qism	
ʻ ʻ ʻ
boshlanadi. Unda savdoga kirishuvchi tomon larning vakillari nomma-nom ataladi:
xaridorlar   Maxch   va   Xshumvand,   sotuvchilar   Shirvag ch   va   Satafsarak.   Shu	
ʻ
o rinda   ta’kidlash   lozimki,   hujjatning   avvalgi   nashrlarida   yerga   nisbatan	
ʻ
mulkchilik   munosabatlari,   oila   shajarasining   davomiyligi,   ya’ni   mulkning   otadan
bolaga   va   keyingi   avlodga   qolishi,   nazariy   jihatdan   ko zda   tutilganligi   alohida	
ʻ
ta’kidlanmagan. Shu jihatdan M.   Is’hoqovning quyidagi fikri diqqatga sazovardir:
«Sug dda   yerga   munosabat   (balki   umuman   mulkka   munosabat)   oila   a’zolarining,	
ʻ
xususan,   ota-bobolarning   umumiy   ishi   bo lgan.   Boshqacha   qilib   aytganda,	
ʻ
patriarxal oila mulkchilik munosabatlariga amal qilingan» 188
.
Sug d   xo jalik   hujjatlari   tahlili   masalasiga   alohida   mavzu   sifatida   maxsus	
ʻ ʻ
murojaat qilingan emas edi. Lekin bu masala turli nashrlarda, ularning maqsad va
vazifa talablari darajasida tilga olingan. 
185
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 17-24.
186
 Исҳоқов М.М. Ўша асар, -Б. 19.
187
 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 108-111.
188
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 22.
70 Mug   to plami   tarkibidagi   A-6   raqamli   hujjat   Xamir   (yoki   Amir)   ismliʻ ʻ
shaxsdan   framandarga   yuborilgan   maktub   hisoblanib,   mazmuniga   ko ra   Xamir	
ʻ
framandar   tomonidan   hasharga   jalb   qilingan   odamlar   ustidan   nazoratchi   sifatida
tayinlangan   shaxs.   Xatda   Xamirning   odamlar   unga   bo ysunmayotgani   to g risida	
ʻ ʻ ʻ
shikoyati va uning vakolatini tasdiqlashni so rab yozgan murojaati aks etgan. 	
ʻ
Shu   kabi   maktublardan   biri   B-13   raqamli   hujjat   framandarga   undan   quyiroq
mansabni egallab turgan Spadak ismli shaxs nomidan yozilganligi aniqlangan. Bu
holat   maktubda   «buyuk   tayanchimiz»ga   so z   birikmasi   orqali   ifodalangan.	
ʻ
Maktubda   framandardan   olingan   kiyim-kechak,   Devashtich   nomidan   ajratilgan
oziq-ovqat, meva, Litfir ismli shaxsga 200 kafch don va Spadak ixtiyorida turgan
50   bosh   qo yni   berish   to g risida   Devashtich   buyruq   bergani   haqida   yoziladi.	
ʻ ʻ ʻ
Ko rinib   turibdiki,   hujjat   framandarning   vakili   Spadak   tomonidan   xo jalik   sarf-	
ʻ ʻ
harajatlari haqida yuborilgan hisobot ma’lumotidir 189
.
Spadak   tomonidan   framandarga   yozilgan   B-11   va   B-15   raqamli   hujjatlarda
ham     xazinaga   kelib   tushgan   oziq-ovqat   va   ularning   taqsimoti   bilan   bog liq	
ʻ
iqtisodiy vaziyat haqida axborot berilgan 190
.
Mug   to plamiga   kiruvchi   B-18   raqamli   hujjatda   Izrovadk   qishlog ining	
ʻ ʻ ʻ
Arspan   lavozimida   turgan   Xufarn   ismli   kishi   framandarga       hunar mandchilik
mahsulotlarini   topshirish   evaziga   don   va   ot   sovuti   kabi   zarur   narsalar   olinishi
lozim   bo lgani   holda   ushbu   almashuv   amalga   oshmagani   to g risida   xabar
ʻ ʻ ʻ
beradi 191
.
Sug d xo jaligiga oid Mug  hujjatlari orasida bir turkum charm tayyorlash va
ʻ ʻ ʻ
uning  saroy  omboriga   topshirilishi   haqida  yozilgan  tilxatlar   mavjud  bo lib,  uning	
ʻ
nashrlari asosan M.N.Bogolyubov, O.I.Smirnovalar tomonidan amalga oshirilgan.
Charm   haqidagi   hujjatlarning   ko pida   (A-4,   A-8,   A-7,   A-10,   V-3,   V-5)   saroy	
ʻ
omboriga   topshirilgan   charm   va   uning   turlari   to g risida   yozilgan.   Masalan,	
ʻ ʻ
Govcharm (mol charmi), g irocharm (eshak charmi) kabilar. Oshlanmagan teri esa	
ʻ
po stak	
ʻ  deb ataladi 192
. 
189
  C ДГМ  III ... – С. 97.
190
  C ДГМ  III ... – С. 65.
191
  C ДГМ  III ... – С. 84.
192
 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... – Б. 24.
71 Charmgarlik sohasiga tegishli mavjud barcha hujjatlarda «Vgashmarik» ismi
uchraydi.   V-3   hujjatidagi   jumlani   V.A.Livshis   «Matrushskomu   nachalniku
vodoyema   Vgashmariku»,   deb   izohlagan.   Bu   yerda   V.A.Livshis   «nachal nik
vodoyema» iborasida teri oshlash jarayonida kerak bo ladigan suv havzasi haqidaʻ
gap   borsa   kerak,   deb   hisoblaydi 193
.   Mazkur   hujjatlar   aso sida   Sug d   jamiyati	
ʻ
iqtisodiy   hayotida   charmgarlik   alohida   o rin   egallaganligini   ko rish   mumkin.	
ʻ ʻ
Jumladan,   Mug   hujjatlarining   bir   qismi   teriga   bitilganligi   ham   buning   yorqin	
ʻ
dalilidir.   Shuningdek,   teriga   bitilgan   matnlarning   egalari   obro -e’tiborli   kishilar	
ʻ
bo lishi, teri mahsulotlariga alohida e’tibor berilganligi va maxsus saroy ishlariga	
ʻ
tegishli  bo lganligi  alohida diqqatga sazovardir. Bunday  xulosa  chiqarishga  saroy	
ʻ
oliy nasab kishilariga atalgan teridan ishlangan kiyim-kechaklar borasida tuzilgan
hisobot haqidagi hujjat asos bo la oladi	
ʻ 194
.
Vgashmarik   terini   qayta   ishlab   Panjikent   saroy   omborxonasining   boshlig i	
ʻ
framandar Uttga jo natib turgan. Teri oshlanmagan holda Martush	
ʻ katga keltirilgan.
Bu  yerda  esa  uni   qayta  ishlab  saroy omborxonasiga  jo natilgan. V.A.Livshis  V-3	
ʻ
hujjatining   4-5-qatoriga   quyidagicha   izoh   beradi:   «Ot   framandara   Utt-skomu
nachalniku   vodoyoma   Vgashmariku».   Keyingi   qatorlarda:   «I   poluchil   ot   tebya,
Vgashmarik,   Martishskogo   nachalnika   vodoyoma,   koj   otbornix,   i   chetire   koji
gornogo   kozla,   i   iz   nix   odna   svetnaya   koja,   a   tri   nevidelanniye   (skruchenniye)
shkuri,   i   trinadsat   lisix   shkur».   V.A.Livshis   mazkur   qatorlardagi   qayta   ishlangan
terining   sifat   darajasi,   xolatining   turlicha   ekanligiga   e’tibor   qaratib,   bu   ishlab
chiqaruvchi   tarmoq  kattagina   hajmda   ishlab   chiqarish   bilan   shug ullangan,   degan	
ʻ
xulosa berib o tgan. 	
ʻ
Mug   hujjatlaridan   birida   (Nov.1   hujjati)   teridan   ishlangan   turli   mahsulotlar	
ʻ
haqida ma’lumot beriladi: qo zi va qo y terisidan yopqich va plash   tayyorlangan.	
ʻ ʻ
Devashtichning   xazinasiga   charm   yetkazib   beradigan   teriga   ishlov   beruvchi
ustaxonalar   Zarafshonning  yuqori   oqimidagi   Martushkat     atrofida  joylashgan   edi.
Framandarning   ikkita   yozishmasi   saqlangan   bo lib,   ulardan   birida   unga   qo l	
ʻ ʻ
qo ygan shaxs qandaydir bir Vgashmarik Martushkat hisobchisidan bitta bo yalgan	
ʻ ʻ
193
 СДГМ  II ... – С. 71-72.
194
 СДГМ  III ... – С. 87.
72 va   ikkita   tulki   terisi   olganligi   haqida   yozilgan 195
.   Boshqa   bir   yozishmada   (B-5
hujjati)   ishlov   berilgan   qo y   terisi   Devashtichning   xazinachisidan   olinganligiʻ
haqida   yozilgan.   Ma’lumki,   keyinchalik   terining   katta   qismi   ko chmanchi	
ʻ
turklardan   o troq   rayonlarga   kelib   turgan.   Turklar   terini   ishlov   berilmagan   holda	
ʻ
olib   kelar,   keyin   esa   joylarda   ular   o troq   aholi   tomonidan   qayta   ishlanar   edi.	
ʻ
Shuningdek, ushbu hududlar aholisi davlatga teri ko rinishida soliq to lagan	
ʻ ʻ 196
. 
Zarafshon   qishloqlaridan   biri   hisoblangan,   tog li   rayonda   joylashgan	
ʻ
Martushkat ko chmanchi chorvadorlarga yaqin joylashgani sababli, bu yerda teriga	
ʻ
ishlov   berish   yaxshi   rivojlangan.   Georaflarning   ma’lumotlariga   qaraganda,
Shoshda ham huddi shunday teriga ishlov beruvchi ustaxonalar mavjud bo lgan	
ʻ 197
. 
Teriga   ishlov   beruvchilarning   barcha   mahsulotlari   davlat   xazinasiga   kelib
tushgan.   Devashtichning   o zi   terilarning   kirim   va   chiqimini   nazorat   qilgan.	
ʻ
Xo jalikka   oid   barcha   yozishmalar   ikki,   uch   nusxada   tuzilgan:   Devashtichga,	
ʻ
framandar   Uttga,   Vgashmarikka,   ya’ni   qat’iy   hisob-kitob   amal   qilgan 198
.
Vgashmarik,   framandar   qo l   ostida   hamda   podsho   saroyida   teri   saq	
ʻ lash   uchun
mo ljallangan   omborxonlar   ham   mavjud   bo lgan.   Arxiv   tarki	
ʻ ʻ bidagi   A-7   raqamli
hujjatda   shu   jarayon   bilan   bog liq   ma’lumot   saqlangan   :   «I   poluchil   ya   u   tebya	
ʻ
shest koj iz chisla koj xoroshey soxrannosti» 199
. 
Shu   alohida   ta’kidlash   kerakki,   framandar   terilarning   hisob-kitobida   nafaqat
o z   xo jaligi   haqida,   balki   uning   qul   ostidagilarga   qancha   teri   kelib   tushganligi	
ʻ ʻ
haqidagi ma’lumotga ham ega bo lgan	
ʻ 200
.      
Bundan   tashqari   xo jalik   hujjatlari   orasida   hisobot   (kirim,   sarf   harajat)	
ʻ
qaydlari matnlari, pul sarf-harjatlari matnlari mavjud. Devashtich saroyining oziq-
ovqat   harajatlari   izchil   olib   borilgani   huj jat larda   ko rinadi.   Nov.6   hujjatida	
ʻ
Devashtichning   to rt   yillik   hukm	
ʻ ronlik   davrining   hisoboti   saqlanib   qolgan.   Unda
saroy xazinasiga kelib tushgan pullar bayoni aks etgan. Moliyaviy masalalarga doir
195
 СДГМ  II ... – С. 71; СДГМ  III . – С. 62. 
196
 Бобокулова Б. Документы связанные с кожевенным делом в Согде // Ўзбекистон тарихи. – 1999. – №2. –Б.
43.
197
 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 113-123. 
198
 Бобокулова Б. Документы связанные с кожевенным делом…  – Б. 43-44.
199
 СДГМ  II … – С. 74.
200
 Бобокулова Б. Документы связанные с кожевенным делом… – Б. 45.
73 yana   A-5,   A-11,   V-9   kabi   hujjatlarda   pul   birligi   sifatida   amal   qilgan   draxmlar
haqida   qimmatli   ma’lumotlar   qayd   etilgan.   Numizmat   olimlarning   fikriga   ko ra,ʻ
Sug dda   muomalada   bo lgan   draxm   pullari   kumushdan   bo lib,   kundalik   sarf	
ʻ ʻ ʻ
harajatlarida ishlatilmagan. Har kungi sarf harajatlarda bronzadan ishlangan tanga
pullar   bilan   muomala   qilingan.   Bunga   Sug d   hududidan   topilgan   ko plab   bronza	
ʻ ʻ
tangalar guvohlik beradi 201
. 
Qishloqlarda   soliq   va   o lponlar   natura   (mahsulot)   ko rinishida   olingan.	
ʻ ʻ
Xo jalik   hujjatlari   orasida   bug doy,   o rik,   may   va   boshqa   mahsu	
ʻ ʻ ʻ lotlarga   oid
daromad   va   kirim-chiqim   rasmiy   yozishmalari   saqlangan.   Shuningdek,   qo ylarni,	
ʻ
terini, unni va mayni yetkazib berishga oid hujjatlar ham uchraydi 202
. Hujjatlardan
bug doy,   qo y,   may   Panjikent   hokimiga   Yuqori   Zarafshon   qishloqlaridan   olib	
ʻ ʻ
kelinganligi ma’lum bo ldi. 	
ʻ
Yuqorida  ta’kidlanganidek, Mug  hujjatlaridan biri  - A-13 mazmuniga ko ra	
ʻ ʻ
ko prikdan foydalanganlik uchun to lanadigan soliqni undirish haqidagi pul to lovi	
ʻ ʻ ʻ
topshirig ida,   xususan,   1,2-satrlarida   xatning   kimdan   kimga   yozilgani   aks   etgan.	
ʻ
Xatni jo natuvchi  tomon Panjikent  hokim
ʻ ligining soliq yig uvchisi  (bozkirom) va	ʻ
Panjikent   xalqi   jamoasi   (naf)   deb   ko rsatilgan	
ʻ 203
.   Xat   tegishi   lozim   bo lgan	ʻ
kishining   nomi   emas,   faqat   lavozimi   aytilgan   bo lib,  	
ʻ tarxon   deb   o qiladi.  	ʻ Tarxon
so zi   amal,   lavozim   nomi   sifatida   keng   ma’lum.   Bundan   tashqari,   o rta   asrlarda	
ʻ ʻ
soliq va boshqa majburiyatlardan ozod qilingan ijtimoiy tabaqa ham shu nom bilan
atalgani ma’lum. Abu Rayhon Beruniyning «Osor ul-boqiya» (O tmish xalqlardan	
ʻ
qolgan   yodgorliklar)   asarida   Samarqand   hukmdorlari   «tarxun»   unvoniga   ega
bo lganligi   qayd   etiladi	
ʻ 204
.   VII-VIII     asrlarga   oid   kumush   idishda   ham   sug dcha	ʻ
tarxun   so zni   o qish   mumkin	
ʻ ʻ 205
.   Tadqiqotchi   A.Freyman   Panji kent   hukmdori
Devashtich «tarxon» unvoniga ega bo lgan, deya ta’kidlaydi	
ʻ 206
. 
201
 Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет… – 548 с. 
202
 СДГМ  III … – С. 118-123.
203
 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 27-28. 
204
 Абу Райҳон Беруний Танланган асарлар. 1-жилд. – Тошкент: 1968. – Б. 129.
205
  Лившиц   В.А.,   Луконин   В.Г.   Среднеперсидские   и   согдийские   надписи   на   серебрянных   сосудах   //   ВДИ.
1964. – №3. – С.172.
206
  СДГМ  I… –  С . 67.
74 Umuman   olganda,   mazkur   xat   mulk   munosabatlari   va   ulardan
foydalanishning   huquqiy   jihatlarini   ko rsatib,   davlat   hisobotchilik   darajasiningʻ
yuksakligidan dalolat beradi.
Xo jalik   hujjatlarining   tarkibidagi   saroy   hisoboti   matnlari   (ki	
ʻ rim,   chiqim)
kattagina hajmdagi  ma’lumotlarni  o z ichiga olgan. Bularga B-2, B-8, B-9, B-10,	
ʻ
B-5, V-11 R, Nov.1, V-2, B-6, V-11 V, A-1V, B-1, B-12, Nov.6, A-5, A-11, V-9
V, B-27 raqamli hujjatlar misol bo la oladi. Ularda Panji
ʻ kent saroyining kundalik,
oylik,   yillik   sarf   harajatlari,   kirim   (tushim)   haqidagi   ma’lumotlar   zikr   etilgan.
Masalan,   ular   orasida   pul   sarf   harajatlari   yoki   pul   tushumi   bilan   bog liq   matnlar	
ʻ
alohida e’tiborga ega. Bularga, Nov.6, A-5, A-11, V-9V raqamli hujjatlarni misol
qilsa bo ladi.	
ʻ
Nov.6   hujjatida   Panch   hokimi   Devashtich   hukmdorligining   10,12,13chi
yillarida xazinaga mansabdor shaxslardan olingan pul tushumi hisoboti berilgan 207
.
Birinchi tushum pullari bug doy o rniga olinganligi (3-5 qator	
ʻ ʻ lar), bu holatda soliq
natura   (mahsulot)   o rniga   pul   bilan   to langanligini   ko rsatadi.   Hujjatda   qolgan	
ʻ ʻ ʻ
tushum xususiyatlari aks etmagan. 
Podsho Devashtich saroyi a’yonlari va bir qancha boshqa shaxslar uchun sarf
etilgan turli buyumlar va ularga xarj etilgan pulning reyestr ro yxati aks etgan A-5	
ʻ
raqamli   hujjatda   ko pgina   shaxslar-turli   kasbdagi   kishilar,   lavozim   egalari,	
ʻ
jumladan,   bog bon,   kohin   kabilar   haqida   gap   boradi	
ʻ 208
.   Shuningdek,
Devashtichning   shaxsan   buyrug i   bilan   xazinadan   turli   shaxs	
ʻ larga   pul   berilgani
ham   (buxorolik,   frametonlik   ayol   uchun)   qayd   etilgan.   Shunisi   qiziqki,   sarfiyot
haqidagi bu yozuvlar saroy va davlat xizmatida ko pgina to lanadigan pul bevosita	
ʻ ʻ
hokim  nazoratida bo lganini  ko rsatadi.  Ikkinchi  tomondan  esa, shunchalik  qat’iy	
ʻ ʻ
hisobot   hujjati   bilan   ish   ko rilganiga   qaramay   to lovlar   bir   me’yorga   solingani	
ʻ ʻ
haqida xulosa qilish qiyin. 
Masalan,   Devashtich   topshiriq   bilan   biror   kishini   jo nata   turib,   unga   10	
ʻ
draxma   berishni   xazinachiga   buyurishi   mumkin   yoki   yozgi   qarorgohiga   ketgach,
Devashtich   o sha   yerdan   turib   chopar   orqali   buyruq   yuborishi   va   shu   asosda	
ʻ
207
  СДГМ  II... –  С . 185.
208
  Исҳоқов   М . М .  Унутилган   подшоликдан   хатлар ... –  Б . 51.
75 G uncha, Futchakka 3 draxmdan pul berilishi mumkin. Shu jumladan, bosh kohinʻ
50,   Vishak   (qishloqining)   hokimi   10,   Mit-4,   Chitchit-4,   Xumdot-4,   G upat-50,	
ʻ
Avdmaxch (bog bonboshi) - 10 draxm va hokazo pul olganligi ro yxatga tushgan.	
ʻ ʻ
A-5   hujjatdagi   qator   shaxslarning   nomi   boshqa   hujjatlarda   ham   uchraydi.   Bu   hol
ularning saroydagi aktiv faoliyati bilan bog liq.	
ʻ
Sarf   harajatlar   turkumiga   kiruvchi   B-1,   B-12   hujjatlari   ham   diqqatga
sazovardir.  Ularda   harbiy   harajatlar,  kiyim-bosh,   harbiy   aslahalar   turli   shaxslarga
berilganligi   qayd   etilgan.   Arablar   bosqini   munosabati   bilan   VIII   asrning   birinchi
choragida ko pgina korxonalar harbiy ehtiyojlar uchun xizmat qilgani manbalarda	
ʻ
uchraydi.   Matnda   berilgan   harbiy   anjomlar   uchun   to lanishi   lozim   bo lgan   pul	
ʻ ʻ
miqdori   ko rsatilmagan.   Mamlakatda   favqulodda   vaziyat   bu   anjomlar	
ʻ
tarqatilganiga sabab bo lishi mumkin.	
ʻ
Arxivda yuqorida nomi zikr etilgan don bilan bog liq hujjatlar bo lib, ularda	
ʻ ʻ
Xufarn   va   Xutachanlarga   yoki   bo lmasa   Zrunb   qishlog i   aholisiga   200   kafchdan	
ʻ ʻ
don berish haqida gap boradi (1 kafch 8-10 kg). Bu hujjatlardagi don miqdori har
gal   qariyib   2-3   tonnaga   yaqin.   Omborlardan   bu   donning   nima   asosda   iste’molga
tarqatilishi   haqida   biror   narsa   deyish   qiyin.   Har   holda   bu   oldi-sotdi   munosabati
emas.   Don   evaziga   biror   narsa   undirilishi   ham   hujjatlarda   qayd   etilgan   emas.   Bu
borada   M.Is’hoqovning   ta’kidlashicha,   don   tarqatilishi   an’anaviy   qishloq
jamoachiligi   daraja sidagi   ijtimoiy   munosabatlarning   bir   ko rinishi   deb   qaralishi	
ʻ
mumkin 209
.
209
  Исҳоқов   М . М .  Суғдиёна   тарих   чорраҳасида ... –  Б . 23. 
76 XULOSA
Tarixdan ma’lumki, har bir davlat mustaqil bo lgach, davlatdagi mafkuradanʻ
kelib   chiqqan   holda   o z   tarixini   yaratishga   harakat   qiladi.   Markaziy   Osiyo	
ʻ
davlatlari   ham   mustaqillikdan   so ng   o zlarining   mustaqil   davlatchilik   tarixlarini	
ʻ ʻ
yaratishga   harakat   qildilar.   Lekin   ular   yaratmoqchi   bo lgan   davlatchilik   tarixini	
ʻ
vujudga   keltirgan   asoslar,   madaniyatlar   uyg unligi,   davlatchilik   jarayonlaridagi	
ʻ
jambarchas   bog liqlik,   qolaversa   til   jihatdan   yaqinlik   kabi   bir   qator   masalalar	
ʻ
mavjudki,   ularni   hisobga   olmay   turib   tarixni   yozish   hamda   talqin   qilish   tarixiy
haqiqatni   buzishi   mumkin.   Qolaversa   bunday   holat   tarixiy   metodologiyaga   ham
to g ri kelmaydi.	
ʻ ʻ
Ilk o rta asrlar, xususan  VI asr  oxirlari - VIII asr birinchi yarmi Sug d tarixi	
ʻ ʻ
O zbekiston   hududlarida   kechgan   davlatchilik   tarixining   ajralmas   qismidir.	
ʻ
Davlatchilik   tarixining   rivoj   bosqichlarida   Zarafshon   vodiysi   va   Qashqadaryo
vohasi   bo ylab,   Samarqand,   Buxoro,   Kesh   (Shahrisabz),   Naxshab   (Qarshi)	
ʻ
vohalarida   miloddan   avvalgi   birinchi   ming   yillik   va   milodiy   birinchi   ming
yillikning   so nggi   choragiga   qadar   Sug uda-Sug d   nomi   bilan   ma’lum   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ ʻ
davlatchilik jarayonlari kechgan. 
Ilk   o rta   asrlar,   ayniqsa   o rganilayotgan   VI-VIII   asrlarda   Sug dning   tarixini	
ʻ ʻ ʻ
yorituvchi   manbalar   bilan   tanishish   natijasida   aksariyat   tadqiqotchilar   sug diy	
ʻ
yozma   yodgorliklarning   o rni   beqiyos   ekanligini   ta’kidlaydilar.   Garchi,   bu	
ʻ
masalada   xitoy   yilnomalari   o zining   yanada   tadrijiy   va   uzluksiz   ma’lumotlarga	
ʻ
boyligi   bilan   qiymati   yuqori   bo lsa-da,   ularda   keltirilgan   turli   atamalar;   kishi	
ʻ
ismlari,   unvonlar,   joy   nomlari   va   boshqalar   xitoy   tili   va   yozuviga   moslashtirilib
berilganligi   sababli   asliyatdan   ancha   uzoqlashgan   va   ularni   tiklash   tadqiqotchilar
uchun hanuzgacha muammo bo lib qolmoqda. 	
ʻ
Sug dning   Markaziy   Osiyo   ijtimoiy-siyosiy   va   iqtisodiy-madaniy   hayotidagi	
ʻ
mavqyei   qay   darajada   bo lganligi   haqida   sug diy   hujjatlar   muayyan   tasavvurlar	
ʻ ʻ
beradi. Jumaladan, bir necha xat va hujjatlarning tahlili, ayniqsa undagi Devashtich
ismi bilan bog liq izlanishlar  shu kabi qator tarixiy voqyealarning oydinlashuviga	
ʻ
77 sabab   bo ldi   va   o tmishda   turk   va   sug d   xalqining   arab   istilochilariga   qarshiʻ ʻ ʻ
birgalikda olib borgan kurashi faktlarini ochib berdi. 
VI–VIII   asrlar   Sug dning   tarixiy   geografik   jihatdan   uchta   bir   biridan   tabiiy	
ʻ
chegaralar orqali ajralgan hududlarida (Buxoro vohasi, Zarafshon daryosining o rta	
ʻ
va   yuqori   oqimlari,   Qashqadaryo   vohasi)   o ziga   xos   konfederativ   Sug d   davlat	
ʻ ʻ
uyushmasi   shakllanish,   takomil   topish,   arab   istilosi   tufayli   so nish   davrlarini	
ʻ
boshdan kechirdi.
Sug d   konfederasiyasi   subyektlari   dastlab   har   uch   mintaqada   ma’lum   o zaro	
ʻ ʻ
avtonom   holatda   bo lgan   bo lsa,   VII   asr   o rtalaridan   boshlab   Samarqand	
ʻ ʻ ʻ
Sug dining   gegemonligi   asosida   yagona   davlat   atrofida   birlashish   tendensiyasini	
ʻ
namoyon   qildi.   Ammo   bu   tendensiya   amalda   Samarqand   Sug di   va   Qashqadaryo	
ʻ
Sug dini   o zaro   yaqinlashtirish   darajasida   to xtab   qoldi.   Buxoroda   esa   mahalliy	
ʻ ʻ ʻ
hokimiyat nisbiy mustaqilligini saqlagan holda faoliyat ko rsatdi.	
ʻ
Qashqadaryo   Sug didagi   ichki   siyosiy   munosabatlar   Kesh   bilan   Naxshab	
ʻ
o rtasida   nisbiy   avtonom   xususiyat   bo lganini   ko rsatadi.   Naxshabda   va   Keshda	
ʻ ʻ ʻ
tanga   zarblari   mustaqil   an’analarga   ega   ekani   buning   yaqqol   dalilidir.   Kesh
masalasida yana shu narsa ma’lumki, bu viloyat VIII asr o rtalarigacha umumsug d	
ʻ ʻ
podsholigining poytaxti roliga da’vogar bo lgan. Nihoyat bu da’vo Kesh hukmdori	
ʻ
Sug d   podshosi   Shishpirdan   keyin   654-655   yillarda   Samarqandning   ustun   kelishi	
ʻ
yangi sulola qo lida hokimiyat to planishi bilan barham topdi;	
ʻ ʻ
VI-VIII   asrlarda   Samarqand   markaziy   hokimiyati   va   Panch   (Panjikent)
o rtasidagi   munosabatlarning   siyosiy   mazmuni   e’tiborga   loyiqdir.   Panch	
ʻ
hukmdorlari haqidagi aniq ma’lumotlar Chakin Chur Bilga va Devashtichlar davri
bilan  bog liq.  Shuning  o ziyoq  aniq  ko rsatadiki,  Panchda   hukmdorlar   oqsoqollar	
ʻ ʻ ʻ
«oliy»   kengash   tomonidan   saylanishi,   ya’ni   aristokratik   demokratiya   tamoyiliga
tayangan; 
VI-VIII   asrlarda   yer   mulkchiligining   iqtisodiy-ijtimoiy   asoslari   yirik   yer
egalari,   zamindorlar   manfaati   tomon   o zgaradi.   Xazinaning   to lishi,   tashqi   xafga	
ʻ ʻ
qarshi   harbiy   kuch   to plash   kabi   muhim   masalalarni   hal   qilishda   markaziy	
ʻ
podsholik hokimiyati zamindorlar bilan hisoblashishga majbur bo lgan;	
ʻ
78 Ilk   o rta   asrlar,   xususan,   VI-VIII   asr   birinchi   choragida   Turk   xoqonligiʻ
tarkibida avtonom holda amal  qilgan Sug d podsholigining markaziy va mahalliy	
ʻ
hokimiyati tarkibi, ya’ni, asos e’tibori bilan Sug dning ichki siyosiy munosabatlari	
ʻ
masalasi   tahlil   etildi.   Masalaning   qo yilishi   Sug d   konfederativ   tuzilmasining	
ʻ ʻ
subyektlari o rtasidagi ichki munosabatlarga qaratilgani sababli biz Turk xoqonligi	
ʻ
himoyatida   turgan   Sug d   tarixining   ayrim   jihatlariga   maxsus   e’tibor   ajratmadik.	
ʻ
Zero,   Turk   xoqonligi   va   Sug d   munosabatlari   masalalari   alohida   tadqiqot   uchun	
ʻ
muammo   bo lishi   mumkin.   Lekin   shunga   qaramay,   mavzuimiz   talab   etgan	
ʻ
darajada   ishimizda   turk-sug d   munosabatlariga   oid   ba’zi   masalalarga   e’tibor	
ʻ
qaratishga harakat qildik. Masalan, Sug d konfederasiyasi o z siyosiy hayoti bilan	
ʻ ʻ
yashash   imkoniyatiga   ega   bo lganiga   qaramay   doimo   Turk   xoqonligining   siyosiy	
ʻ
hukmronligi   bilan   hisoblashgan.   Binobarin,   Turk   xoqonligining   o z   davri   uchun	
ʻ
jahoniy saltanat sifatida Sug dga himoyachilik qilishi tarixan maqbul hodisa edi.	
ʻ
VII   asr   o rtalarida   Farg ona,   Choch,   Iloq,   Ustrushonaa,   Samarqand,	
ʻ ʻ
Chag oniyon,   Buxoro,   Kesh   kabi   hududlar   qariyib   ikki   asr   davomida   Turk	
ʻ
xoqonligiga   siyosiy   jihatdan   qaram   bo lib   kelgan   edilar.   Shu   sababli   VII   asrning	
ʻ
ikkinchi yarmidan boshlab Turk xoqonligi avtonom hukmdorlar bilan birga asosiy
harbiy-siyosiy kuch sifatida istilochi arablarga qarshi harakat qildi.
VI-VIII  asrlarda  Markaziy  Osiyoda  qadim-qadimdan turkiy va  eroniy oilaga
mansub   tillarda   so zlashuvchi   turkiy   va   eroniy   xalqlar   yonma-yon   yashab	
ʻ
kelganlar.   Bular   asrlar   davomida   birgalikda   shaharlar   barpo   qilganlar,   kanallar
qazib   suv   chiqarganlar,   dehqonchilik   qilganlar,   boy   madaniyat   yaratib   avlodlarga
qoldirganlar. Shuni ham ta’kidlab o tish joizki, bu ikki til vakillari asrlar davomida	
ʻ
birga yashab kelishlari natijasida turklashish yoki uning aksi bo lgan jarayonlarga	
ʻ
tortilganlar.   Shuningdek,   mahalliy   xalqning   katta   qismi,   ham   sug diylar,   ham	
ʻ
turkiylar   arablar   bilan   kirib   kelgan   va   musulmon   ma’nosini   angalata   boshlagan
“tojik»   nomini   qabul   qilib,   “arab   bo ldi”   ma’nosida   “tojik”   deb   atala   boshlagan	
ʻ
bo lsa,   xuddi   shu   asrlarda   sug diylarning   katta   bir   qismi   turklashib   ketganlar.	
ʻ ʻ
Demak, etnoslarning o zaro yaqinlashishi, aralashishi  va qorishib borishi  jarayoni	
ʻ
har ikki til vakillari orasida ham kechgan.
79 O rta   Osiyo   nafaqat   sug d-turk   munosabatlari,   shuningdek,   Xorazm,   Choch,ʻ ʻ
Boxtar,   Farg ona   hududiy   etnik   munosabatlari   uchun   ham   yagona   makon	
ʻ
vazifasini   o tagan.   Bu   o lkada   turk   va   sug d   aholisi   o rtasidagi   munosabatlar
ʻ ʻ ʻ ʻ
doirasi   ildizi   chuqur   bo lib,   o zaro   munosabatlar   nafaqat   ijtimoiy,   balki   siyosiy	
ʻ ʻ
darajada   ham   yuksak   maqomda   bo lgan.   Qolaversa,   yuqorida   keltirilgan   Mug	
ʻ ʻ
to plami   hujjatlari   ilk   o rta   asrlarda   Sug dda   turk   va   sug dlarning   o rtasidagi	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
serqirra   ijtimoiy-siyosiy   munosabatlarning   qay   darajada   chambarchas   bog liq	
ʻ
bo lganligidan   dalolat   beradi.   Jumladan,   ushbu   hujjatlar   qadim   zamonlardan	
ʻ
boshlangan   o zbek   va   tojik   xalqlarining   etnogenetik   va   madaniy   umumiyligi	
ʻ
haqida   bebaho   material   beradi.   Ya’ni,   bular   o zbek   xalqining   kelib   chiqishi   va	
ʻ
shakllanishi,   davlatchilik   tarixi   ildizlarini   yanada   chuqurroq   o rganishga   xizmat	
ʻ
qiladi. 
Mug  tog i sug diy hujjatlarining tarkibi va xususiyatlari  yuzasidan quyidagi	
ʻ ʻ ʻ
fikrlarni ilgari surish mumkin: 
Tarkibiy jihatdan Mug  tog i sug d hujjatlari ilk o rta asrlarda Sug dda davlat	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
mahkamachiligi,   boshqaruv   tizimida   qat’iy   hujjatchilik   an’anasining   yuksak
darajasini ko rsatdi. Xususan, hujjatchilik an’anasida u yoki bu hujjatlarni, ayniqsa	
ʻ
tilxatlarning   sanasi-yili,   oyi   va   kunlarini   belgilash   qat’iy   amal   qilgan.   Sana
hujjatning   boshi   yoki   oxirida   ko rsatilib,   birinchi   yoki   uchinchi   shaxs   tomonidan	
ʻ
yozilgan. Ba’zan hujjat  oxirida «Bu xat  ikki  nusxada  tayyorlandi. Ularning birini
sen hisobot uchun saqla», deb ta’kidlanadi.
Hujjatchilikda   bu   qadar   aniq   hisobchilik   an’anasi   boshqaruv
mahkamachiligining   tashkiliy   pishiqligini   ko rsatdi.   Hujjatlarning   hisobotli   deb	
ʻ
qaralishi  ilk o rta asr  huquqiy munosabatlarining takomilligiga ham  ishorat  etadi.	
ʻ
Masalan,   ko pgina   farmon   mazmunidagi   hujjatlar   hokim   Devashtich   xatlarining
ʻ
nusxasidir.   Ularning   asli   Devashtich   tomonidan   tasdiqlangan   va   ba’zan   loy   muhr
bilan mustahkamlangan.
Mug  tog i hujjatlarining tarkibidagi farmoyishlar, hisobotlar, tilxat-vasiqalar	
ʻ ʻ
jamiyat   hayotining   turli   sohalarini   qamrab   olgan.   Ular   davlatning   boshqaruv
tizimlari   naqadar   aniq   va   pog onalashgan   tuzilmaga   asoslanganini,   qonun   va   ijro	
ʻ
80 munosabatlarini   namoyish   etadi.   Xususan,   tilxat,   ko rsatma,   buyruq   hujjatlari   ilkʻ
o rta   asr   Sug dida   xo jalikni   boshqarishda   va   boshqa   hukmdorlar   bilan   olib	
ʻ ʻ ʻ
borilgan siyosiy muloqotlarda, ayniqsa arab istilosi davrida, o ziga xos diplomatik	
ʻ
munosabatlar mavjud bo lganligini ko rsatdi.	
ʻ ʻ
Sug diy hujjatlarning birlamchi ilmiy nashrlari masalasi  deyarli hal qilingani	
ʻ
holda,   ularning   tarixiy   manba   sifatidagi   tahlili   yetarli   darajada   emas.   Xususan,
Mug   tog i   hujjatlarining   tadqiqotlarini   qiyosiy   o rganib,   turli   nashrlardagi   farqli,	
ʻ ʻ ʻ
qarama-qarshi   fikrlarni   xolisona   bir   nuqtaga   keltirish   va   ulardan   zarur
umumlashmalar,   akademik   barqaror   ilmiy   xulosalar   qilish   sug dshunoslikning	
ʻ
dolzarb   vazifasidir.   Ular   orasidagi   mavjud   kamchiliklar   tadqiqotlarni   hali   davom
ettirish   kerakligini   ko rsatdi.   Hozirga   qadar   yuzaga   kelgan   nashrlarda   barqaror	
ʻ
uyg unlik va yakdillik yetarli emasligi, manbaviy materiallarni turlicha talqin etish	
ʻ
hollari   sug d  yozma   yodgorliklari   manbashunosligi   sohasida   tadqiqotlarni   yanada	
ʻ
chuqurlashtirish zarurligini ko rsatdi.  	
ʻ
VI–VIII   asrlar   Markaziy   Osiyo   siyosiy   tarixida   Sug dning   tutgan   o rnini	
ʻ ʻ
asosan   sug diy  yozma   yodgorliklar   asosida   tahlil   qilish   shundan   dalolat   beradiki,	
ʻ
bu davrda voha konfederativ tipdagi alohida davlat tuzilmasi bo lib, o nlab katta-	
ʻ ʻ
kichik   hukmdorlik   va   hokimliklardan   iborat   edi.   Sug dda   o ziga   xos   davlatchilik	
ʻ ʻ
an’analari   bo lib,   takomillashgan   ma’muriy-hududiy   boshqaruv,   qonunchilik   va	
ʻ
mahkamachilik apparati  mavjud edi. Bunga asosan  o sha davrga oid “Mug  tog i	
ʻ ʻ ʻ
sug diy   hujjatlari”   deb   nomlanuvchi   manbalardan   hamda   turli   epigrafik	
ʻ
yodgorliklar   va   numizmatik   materiallar   orqali   guvoh   bo lish   mumkin.   Bu   esa	
ʻ
Sug dning mintaqa ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy hayotida mavqyei yuqori	
ʻ
bo lganligini ta’kidlab xulosa qilish mumkindir.
ʻ
Davlat shakli mohiyatan imperiya bo lgan G arbiy Turk xoqonligi syuzeren	
ʻ ʻ
va   vassallardan   iborat   bo lib,	
ʻ   markaz   (metropoliya)   –   “davlat   ulusi”   (Yettisuv   -
Jung oriya) hamda unga	
ʻ  tobe -   qabila uyushmalari (Qora dengiz shimoli, Shimoliy
Kavkaz, Volga - Ural, Sirdaryoning quyi va o rta havzalari, G arbiy Sibir, Janubi-	
ʻ ʻ
G arbiy Oltoy) va voha hukmdorliklari (Sharqiy Turkiston, Amudaryo - Sirdaryo	
ʻ
oralig i,   Xuroson,   Shimoliy   Hindiston)ni   o z   tarkibiga   olgan.   Xoqonlikning	
ʻ ʻ
81 “davlat ulusi” muayyan bir ma’muriy birlik o larok 10 ta qabiladan iborat bo lib,ʻ ʻ
“O n   O q”   deb   atalgan  	
ʻ ʻ Dulu va Nushibi   kabi   so l   va   o ng   qanotga   bo lingan.   O z	ʻ ʻ ʻ ʻ
navbatida ikkala qanot 5 tadan qabilani o z ichiga olib, har bir qabila tepasida biror	
ʻ
boshliq turgan. Mazkur qanotlarning birinchisida 5 nafar  chur  va ikkinchisida esa 5
nafar  erkin  unvonli amaldorlar xoqonlar nomidan boshqaruvni amalga oshirishgan.
Xoqonlar boshqaruv va harbiy safarlarda ularga suyangan.
Nihoyatda   kengaygan   hudud   va   turmush   tarzi   turlicha,   farqli   ijtimoiy-
siyosiy   vasfga   ega   qabila   va   urug   uyushmalari   hamda   voha   hukmdorliklaridan	
ʻ
tarkib topgan davlatni boshqarish zaruriyati xoqonlikni nafakat o z o tmishdoshlari	
ʻ ʻ
an’analaridan unumli foydalanishga, balki ulardan farqli vositalarga ham murojaat
qilishga undagan. Bu asosan, bir-biridan farqli jamiyatlar boshqarilishining barcha
ikir-chikirlarini   qamrab   olgan   unvonlar   tizimining   joriy   kilinishida,   ish   yuritish
vositasi   sifatida   yozuvdan   foydalanilishida,   iqtisodiy   manfaatlar   nazarda   tutilib,
shuningdek,   o troqlarga   siyosiy   murojaat   sifatida   tanga-pul   zarb   qildirilishida	
ʻ
namoyon bo ladi. Ya’ni, o troq; vohalar bilan yaqin munosabatda bo lish xoqonlik	
ʻ ʻ ʻ
uchun   boshqa   ko chmanchi   asosli   davlat   uyushmalaridan   farqli   bir   xususiyat	
ʻ
qozondiradi.   Xususan,   Sharqiy   Turkistondan   tashqari   yana   Amudaryo   -   Sirdaryo
oralig i,   Xuroson   va   Shimoliy   Hindiston   kabi   qadimdan   o troq   hayot   ustuvor	
ʻ ʻ
hududlardagi   o nlab   voha   hukmdorliklar   boshqaruvchilari   va   xoqonlar   orasida	
ʻ
yaqin munosabatlar o rnatilgan edi. Bu holat, ayniqsa, xoqonlik tomonidan barcha	
ʻ
vassal  voha hukmdorlariga  eltabar  unvoni berilib, ular nazorati uchun biror vakil -
tudun   yuborilganida,   xoqonlar   o z   qizlarini   vassal   (Gaochan,   Kucha,   Koshg ar,	
ʻ ʻ
Xo tan,   Samarqand,   Mapv)   boshqaruvchilariga   uzatgani,   ya’ni   “ko ragonlik	
ʻ ʻ
tizimi”ning   yo lga   qo yilishida,   ba’zi   vohalar   (Choch,   Farg ona,   Toxariston,	
ʻ ʻ ʻ
Kobuliston)da   esa   boshqaruv   bevosita   Ashina   xonadoni   vakillariga   o tganida   o z	
ʻ ʻ
tasdig ini   topadi.   Sug d   (Samarqand,   Panch,   Naxshab)   boshqaruvchi   toifasining	
ʻ ʻ
sug diy-turkiy   aralash   amaldorlardan   iborat   bo lgani   ham   xoqonlikning   o troqlar	
ʻ ʻ ʻ
bilan yaqin munosabatga kirishganining bir ifodasi edi.
Shuningdek,   20   ga   yaqin   tobe   (vassal)   hukmdorliklarni   boshqarish   uchun
unumli   usul   va   vositalar   ishlab   chiqilgan   (noib   yuborish   -   tudun;   mahalliy
82 hukmdorlarga   unvon   berish   -   eltabar;   nikoh   aloqalarini   yo lga   qo yish   (mahalliyʻ ʻ
hukmdorlarni   kuyov   qilish);   xoqonlik   xonadoniga   mansub   vakil   tayinlash   orqali
biror voha hukmdorligida yangi sulola joriy qilish),  2)  rasmiy til va yozuv sifatida
qadimgi   turkiy   va   sug diy   tildan   foydalanilgan   bo lib,   xoqonlik   ular   vositasida	
ʻ ʻ
ma’muriy   ishlar,   tanga   zarbini   amalga   oshirgan,   3)   ikonografik   va   paleografik
jihatdan   ancha   mukammallik   tanga-pul   zarbi   mavjud   bo lgan,	
ʻ   4)   harbiy   jihatdan
ilg or   bo lgan.   Buning   tasdig i   o nlik   tizimga   asoslangan   har   biri   10   ming   nafar	
ʻ ʻ ʻ ʻ
jangchi bilan ta’minlovchi “O n O q” tuzilmasi va unga aloqador ravishda doimiy	
ʻ ʻ
jangga shay turuvchi 100 minglik qo shin mavjud bo lganida ko rinadi. Xoqonlik	
ʻ ʻ ʻ
o z   davrining   qudratli   davlatlaridan   biriga   aylanishi   zamirida   ham   uning   ko p	
ʻ ʻ
sonli, intizomli va tezkor otliq qo shinga ega bo lishi yotadi.	
ʻ ʻ
Bu   kabi   omillar   xoqonlikka   doir   muqimlashib   qolgan   quyidagicha   nuqtai
nazarlarning biryoqlama ekanidan darak beradi:
- avvalo,   “xoqonlik   sof   ko chmanchi   davlat   bo lgan,   uning   vohalar   bilan
ʻ ʻ
aloqasi   tadrijiylik   kasb   etmagan.   Shu  bois,   uning  o troqlarga   siyosiy   va   madaniy	
ʻ
ta’siri   sezilarli   emas”   mazmundagi   fikrlar   asossizdir.   Chunki   G arbiy   Turk	
ʻ
xoqonligi   Yettisuvdek   o troq   va   ko chmanchi   aholi   chuqur   munosabatlarga	
ʻ ʻ
kirishgan   hududda   o z   “davlat   ulusi”ni   barpo   etibgina   qolmay,   balki   boshqaruv	
ʻ
markazi   -   qarorgoh   sifatida   aynan   shaharlar   (Suyab,   Beshbalik,   Ek-tog ,	
ʻ
Jabg ukat)ni tanlashi uning “sof ko chmanchi davlat” bo lmaganidan darak beradi.	
ʻ ʻ ʻ
Voha hukmdorliklarida turkiy unvonlarning keng tarqalishi, ularning bir nechasida
qadimgi turk tanga zarbining yo lga qo yilishi, sug diy va baqtriy tilli hujjatlarda	
ʻ ʻ ʻ
xoqonlik   boshqaruviga   aloqador   atamalar   o rin   olishi   esa   xoqonlikning   o troq	
ʻ ʻ
hududlardagi   siyosiy   va   madaniy   jarayonlarga   qanchalik   darajada   ta’sir
ko rsatganini   tasdiqlaydi.   Sug d   (Afrosiyob   /   Samarqand,   Panjikent),   Ustrushona	
ʻ ʻ
(Shahriston)   va   Toxariston   (Bolaliktepa,   Tavkatepa,   Ajinatepa)   devoriy
rasmlarining   aksariyat   tasvirlarida   “siyosiy   akt”   sifatida   qadimgi   turklarga   xos
an’analarning   aks   etishi,   Chochda   zarb   etilgan   tangalarda   qadimgi   turkiy
davlatchilik   an’analariga   xos   alomatlarning   ketma-ketlik   va   uzviylik   kasb   etgan
holda tasvirlanishi kabi dalillar xam buni tasdiqlaydi.
83 Mug   arxivi   hujjatlarida   aks   etgan   tarixiy   jarayonlar   Sug dning   o z   yaqinʻ ʻ ʻ
qo shnilari   bilan   yaxshi   munosabatda   bo lganligidan   dalolat   beradi.   Mazkur	
ʻ ʻ
hujjatlarda   uchraydigan   hujjat   va   dalilli   diplomatik   aloqalar   O zbekiston	
ʻ
hududidagi davlatchilik an’analari tarixiy ildizlarining muhim va kam o rganilgan
ʻ
qirralarini ochishga xizmat qildi.
Umuman,   Mug   tog i   cug diy   hujjatlari   asosida   nafaqat   ilk   o rta   asr   Sug d	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jamiyatidagi   siyosiy   voqyeliklar   balki   mazkur   davrda   mintaqa   boshqaruv   tizimi
bilan   bog liq   lavozimlar   pog onalarini   quyidagicha   tasvirlash   mumkin:   ixshid-	
ʻ ʻ
mamlakat podshosi, oliy hukmdor. Devashtich o zining o n to rt yillik hukmronligi	
ʻ ʻ ʻ
davrida podsho G urak bilan qo shhokimiyatchilik munosabatlariga kirishib, 719-	
ʻ ʻ
721 yillarda Sug d podshosi darajasiga ham da’vo qilgan. Ikkinchi darajada turgan
ʻ
ma’muriy   lavozim-xvabu,   yoki   xutav   deb   atalib,   «o z   o zidan   sodir   (zot)»,   «o z	
ʻ ʻ ʻ
o zidan   qudratga   ega   (zot)»   hukmdorlik   martabasini   ifoda   etgan.   Pog onaning	
ʻ ʻ
uchinchi   bo g inida   framandar   lavozimi   turgan.   Uning   zimmasiga   Panch	
ʻ ʻ
hokimligiga   qarashli   barcha   xo jalik   tarmoqlaridan   markazga   keladigan   hamda	
ʻ
markazdan   viloyat   bo ylab   tarqatiladigan   mahsulotlar   taqsimoti,   kirim-chiqim,	
ʻ
qishloq   ustidan   nazorat   qilish   vazifasi   yuklangan.   Dapirpat   («kotiblar   boshlig i»)	
ʻ
lavozimi   esa   davlat   mahkama   ishlarini   boshqargan.   Bozkirom   lavozimi   ham
muhim   bo lib,   boj   to lovlarini   undirish   ishiga   xizmat   qilgan.   Shu   kabi   iqtisodiy-	
ʻ ʻ
moliyaviy ishlarni g upat lavozimidagi shaxslar bajargan. Axvirpat lavozimi saroy	
ʻ
ko lamida   ot-ulov   transport   masalalarini   boshqargan.   Bulardan   tashqari   bir   qator	
ʻ
xizmat   lavozimlari   bo lib,   ular   saroy   va   mamlakat   miqyosida   turli   sohalarga	
ʻ
javobgar   hisoblangan:   abvozipan   (terini   qayta   ishlash,   oshlash   ishlariga   javobgar
amaldor),   pardizpan   (bog   boshlig i),   mag upat   (bosh   kohin),   jutpat   (bosh   may	
ʻ ʻ ʻ
quyuvchi),   drutpat   («sog liqni   saqlovchi»,   ya’ni   bosh   tabib),   vidpat   (sug orish
ʻ ʻ
arig i   boshlig i)   va   sug oruvchilar,   xshupan   (cho pon),   patxvanak   (jallod)   va	
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqalar,   arspan   (qishloq   oqsoqoli),   parvonak   kirok   (podsho   va   hokimlarning
mukofotlarini   va   hayru   ehsonlarini   amalga   oshirish   bilan   bog liq   buyruqlar   ijrosi	
ʻ
bilan   shug ullangan   lavozim   egasi).   Panch   saroyi   devonxona   mahkamasida	
ʻ
84 mamlakat   boshqaruviga   daxldor   masalalarning   qayd   etib   borilganligi   muhim
holatdir. 
Devonxona hujjatlari arab istilosi arafasida Sug dning ichki va tashqi siyosiyʻ
hayotini,  markaziy   hokimiyat   va   hududiy  hokimliklar   o rtasidagi   munosabatlarni,	
ʻ
rasman Turk xoqonligi tarkibida turib avtonomiyani saqlash tamoyillarini bevosita
aks   ettiruvchi   noyob   yozma   manbalar   majmuidir.   Jumladan,   VII   asr   o rtalarida	
ʻ
yurtimiz   hududlarida   mavjud   bo lgan   Farg ona,   Choch,   Ustrushona,   Sug d	
ʻ ʻ ʻ
(Samarqand,   Kushoniya,   Ishtixon,   Kabudon,   Panjikent,   Kesh,   Naxshab),   Buxoro,
Toxariston,   Xorazm   kabi   tarixiy-madaniy   hududlar   qariyib   ikki   asr   davomida
G arbiy Turk xoqonligiga siyosiy jihatdan qaram bo lib kelgan edilar. Shu sababli,	
ʻ ʻ
VII   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   Xuroson,   Toxariston,   Sug d   va   boshqa	
ʻ
yerlarni arab istilosidan himoya qilishda Turk xoqonligi avtonom hukmdorlar bilan
birga asosiy harbiy-siyosiy kuch sifatida harakat qilgan. Mug  tog i arxividagi bir	
ʻ ʻ
qator   hujjatlar   arab   istilosi   davom   etayotgan   xatarli   yillarda   Turk   xoqonligining
asosiy tayanch manzili  bo lmish Choch (Toshkent  vohasi)  va Turk xoqonligining	
ʻ
arab   istilosiga   qarshi   kurashni   tashkil   etishda   tutgan   tarixiy   o rni   masalasini	
ʻ
xolisona yoritish imkonini berdi. 
Mug   tog i   sug d   hujjatlari   ilk   o rta   asrlarda   turk-sug d   munosabatlarining	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tarixiy   mohiyatini   ochib   berishga   xizmat   qildi.   Jumladan,   Mug   tog i   sug d	
ʻ ʻ ʻ
hujjatlarining o zbek xalqi tarixini yoritishdagi o rni benihoya ahamiyatga ega. Bu	
ʻ ʻ
sohada   qadimgi   Sug d   yerlari   asosan   bugungi   O zbekistonning   markaziy	
ʻ ʻ
viloyatlariga to g ri kelishi, Buyuk ipak yo li bo ylab qadimgi turklar va sug dlar	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o rtasida   o ta   zich   va   yaqin   siyosiy,   iqtisodiy-ijtimoiy   va   madaniy   munosabatlar	
ʻ ʻ
bo lganini   hisobga   olish   muhimdir.   Jumladan,   Movarounnahrda   qadim-qadimdan
ʻ
turkiy   va   eroniy   oilaga   mansub   tillarda   so zlashuvchi   turkiy   va   eroniy   xalqlar	
ʻ
yonma-yon   yashab   kelganlar.   Demak,   etnoslarning   o zaro   yaqinlashishi,	
ʻ
aralashishi va qorishib borishi jarayoni har ikki til vakillari orasida ham kechgan.
Sug d   konfederasiyasi   boshqaruvida   nafaqat   sug d   aholisi,   balki   turklarning   ham	
ʻ ʻ
faol ishtiroki borligini Mug  tog idan topilgan qator hujjatlar tasdiqladi.	
ʻ ʻ
85 Ilk   o rta   asrlarda   Sug dda   davlat   boshqaruv   tizimining   o ziga   xos   huquqiyʻ ʻ ʻ
asoslari   shakllanganligini   ko rish   mumkin.   Jumladan,   ilk   o rta   asrlarda   Sug d	
ʻ ʻ ʻ
taxtida   o tirgan   hukmdorlar   shajarasi   xitoy   manbalarining   ko rsatishicha,   Kan	
ʻ ʻ
hukmdorlariga   taqaladi   va   taxt   egalarining   urug   mansubligi   «Ven»   urug i   deb	
ʻ ʻ
atalgan.   Faqat   Varxumandan   boshlab   to   Turg argacha   bo lgan   Samarqand
ʻ ʻ
hukmdorlari ushbu urug ga mansub yoki aksincha ekanligi ma’lum emas.  	
ʻ
Sug dda ilk o rta asr yer mulkchiligi munosabatlari shakllangan bir bosqichda	
ʻ ʻ
mulk   va   uni   istifoda   qilish   masalalari   turli   ko rinishda   bo lgan   va   bu   jarayonda	
ʻ ʻ
sug d zodagonlari-ozodlar ijtimoiy qatlami muhim o rin tutgan. Ozodlar deb nom	
ʻ ʻ
olgan   aslzoda   zodagonlar   ijtimoiy   qatlami   boshida   turli   darajada   Samarqand
Sug di   podsholigiga   tobe   bo lgan   mahalliy   hokimlar   turgan.   Podsho   esa   bu
ʻ ʻ
ijtimoiy   zinapoyaning   yuqori   pog onasini   egallagan.   Eng   katta   mulkdor   sifatida	
ʻ
podsho   va   hokimlar   o z   tasarrufida   umumdavlat   mulkidan   tashqari   xususiy	
ʻ
mulkiga ham ega bo lgan. Har bir hokim (xatto podshoning o zi ham) tasarrufidagi	
ʻ ʻ
xususiy mulkdan mulkdor sifatida foydalangan.
Tarkibiy   jihatdan   Mug   tog idagi   qal’adan   topilgan   sug diy   devonxona	
ʻ ʻ ʻ
hujjatlari   ilk   o rta   asrlarda   Sug dda   davlat   mahkamachiligi,   boshqaruv   tizimida	
ʻ ʻ
qat’iy   hujjatchilik   an’anasining   yuksak   darajasini   ko rsatdi.   Xususan,   hujjatchilik	
ʻ
an’anasida u yoki bu hujjatlarni, ayniqsa tilxatlarning sanasi-yili, oyi va kunlarini
belgilash qat’iy amal qilgan. Sana hujjatning boshi yoki oxirida ko rsatilib, birinchi	
ʻ
yoki   uchinchi   shaxs   tomonidan   yozilgan.   Ba’zan   hujjat   oxirida   «Bu   xat   ikki
nusxada   tayyorlandi.   Ularning   birini   sen   hisobot   uchun   saqla»,   deb   ta’kidlanadi.
Hujjatchilikda   bu   qadar   aniq   hisobchilik   an’anasi   boshqaruv   mahkamachiligining
tashkiliy   pishiqligini   ko rsatdi.   Hujjatlarning   hisobotli   deb   qaralishi   ilk   o rta   asr	
ʻ ʻ
huquqiy   munosabatlarining   takomilligiga   ham   ishorat   etadi.   Masalan,   ko pgina	
ʻ
farmon mazmunidagi hujjatlar hokim  Devashtich xatlarining nusxasidir. Ularning
asli   Devashtich   tomonidan   tasdiqlangan   va   ba’zan   loy   muhr   bilan
mustahkamlangan. 
Mug  tog i hujjatlarining tarkibidagi farmoyishlar, hisobotlar, tilxat-vasiqalar	
ʻ ʻ
jamiyat   hayotining   turli   sohalarini   qamrab   olgan.   Ular   davlatning   boshqaruv
86 tizimlari   naqadar   aniq   va   pog onalashgan   tuzilmaga   asoslanganini,   qonun   va   ijroʻ
munosabatlarini   namoyish   etadi.   Xususan,   tilxat,   ko rsatma,   buyruq   hujjatlari   ilk	
ʻ
o rta   asr   Sug dida   xo jalikni   boshqarishda   va   boshqa   hukmdorlar   bilan   olib	
ʻ ʻ ʻ
borilgan siyosiy muloqotlarda, ayniqsa arab istilosi davrida, o ziga xos diplomatik	
ʻ
munosabatlar mavjud bo lganligini ko rsatdi.	
ʻ ʻ
Sug diy hujjatlarining birlamchi ilmiy nashrlari masalasi deyarli hal qilingani	
ʻ
holda,   ularning   tarixiy   manba   sifatidagi   tahlili   yetarli   darajada   emas.   Xususan,
Mug   tog i   hujjatlarining   tadqiqotlarini   qiyosiy   o rganib,   turli   nashrlardagi   farqli,	
ʻ ʻ ʻ
qarama-qarshi   fikrlarni   xolisona   bir   nuqtaga   keltirish   va   ulardan   zarur
umumlashmalar,   akademik   barqaror   ilmiy   xulosalar   qilish   sug dshunoslikning	
ʻ
dolzarb   vazifasidir.   Ular   orasidagi   mavjud   kamchiliklar   tadqiqotlarni   hali   davom
ettirish   kerakligini   ko rsatdi.   Hozirga   qadar   yuzaga   kelgan   nashrlarda   barqaror	
ʻ
uyg unlik va yakdillik yetarli emasligi, manbaviy materiallarni turlicha talqin etish	
ʻ
hollari   sug d  yozma   yodgorliklari   manbashunosligi   sohasida   tadqiqotlarni   yanada	
ʻ
chuqurlashtirish zarurligini ko rsatdi. 	
ʻ
87 FOYDALA NILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
Prezident asarlari va hukumat qarorlari
1. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Toшкент: Шарқ, 1998.
– Б. 24–25.
2. Ўзбекистон   Республикаси   Вазирлар   Маҳкамасининг   Фанлар
Академияси   Тарих   институти   фаолиятини   такомиллаштириш   тўғрисидаги
қарори // Халқ ўзи. 1998, 28 июл.
Manbalar
3. Абу   Бакр   Муҳаммад   ибн   Жаъфар   Наршахий .   Бухоро   тарихи   /
А.Расулев таржимаси. -Т.: Фан, 1966. –120 б.
4. Абу   Исҳоқ   Иброҳим   ибн   Маҳмуд   ал-Фараси   ал-Истахрий.   Китоб
Масалик ал-Мемалик  /  перевод с арабского С.Волина. МИТТ. Т. I . –Л., 1939. –
С. 16-181.
5. Белазури.   Извлечения   из   книги   «Китоб   футух   ал-Булдон»   /   Перевод
извлечений С.Волина в кн. Туркмены. Т. I .  –Ашгабад: ЫЛЫМ, 1950.  –126 с.
6. Беруний Абу Райҳон. Танланган асарлар. 1-жилд. – Тошкент:  1968. –
Б. 129.
7. Бичурин   Н.Я.   (Иакинф).   Собрание   сведений   о   народах   обитавших   в
Средней   Азии   в   древние   времена.   -   М.-Л.:   АН   СССР,   1950-1953:   Т. I .   1950.-
382 б.; Т. II . 1950.  –335 б.; Т. III . 1953.  –327 б.
8. История   ат-Табари.   Перевод   с   арабского   В.И.Беляева   с   дополнением
О.Г.Большакова, А.Б.Халидова. -Т.: Фан. 1987. –С.189.
9. Маҳмуд Қошғарий. Девони луғат ат-турк. Т. I . - Т.: Фан, 1960.–499с. 
10. Насафи.   Кандия   Малая   /   Перевод   В.Л.Вяткина   (справочная   книга
Самаркандской области). –1906. –Вып.8. –С.110.
88 11. Смирнова   О.И.   Сводный   каталог   согдийских   монет/   Бронза.   –   М.:
Наука, 1981.  – 548 с.
12. «Согдийские   документы   с   горы   Муг»   /   А.А.Фрейман.   Описание
публикаций. Вып.  I . - М.: Вост.лит., 1962.  –90 с.; Юридические документы и
письма / Чтение, перевод и комментарии В.А.Лившица. Вып. I I . - М.: Наука,
1962.   -   222   с;   Хозяйственные   документы   /   Чтение,   перевод   и   комментарии
М.Н.Боголюбова и О.И.Смирновой. Вып.  III . - М.: Наука, 1963.  –132 с.
Monografiya, risola va maqolalar
13. Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба . – Ташкент: Фан, 1975.  –   С. 35.
14. Бабаяров   Г.   Древнетюркские   монеты   Чачского   оазиса.   –   Ташкент:
2008.  – С. 57–58 .
15. Бабаяров Г., Кубатин А.В. К новой интерпретации имени правяўего
рода Самарканда из надписей в росписях Афрасиаба  //  Самарқанд шаҳрининг
умумбашарий   маданий   тараққиёт   тарихида   тутган   ўрни.   Самарқанд
шаҳрининг   2750   йиллик   юбилейига   бағишланган   халқаро   илмий   семпозиум
материаллари. Тошкент–Самарқанд ,  2007. –  Б.  216 – 220 .
16. Баратова   Л.С.   Древнетюркские   монеты   Средней   Азии   VI - X   вв.
(Типология,   иконография,   историческая   интерпретация):   Автореф.   дис...
канд. ист. наук.  – Т., 1995. – 21 с.
17. Беленицкий А.М., Маршак С.И., Распопова В.И. Согдийский город
в   начале   средних   веков   (итоги   и   методы   исследования   древнего
Пенджикента) // Советская археология. –1981. –   №2. –   С. 105.
18. Бобоёров   Ғ.   Ўзбек   халқи   давлатчилиги   тарихида   Чоч   воҳасининг
тутган ўрни  ( Илк ўрта асрлар мисолида )  //  Ўзбекистонда миллий давлатчилик
назариясининг   тарихий–фалсафий   ва   ҳуқуқий   асослари.   Илмий–назарий
мақолалар тўплами. – Тошкент., 2005. – Б. 56–57.
89 19. Бобоёров   Ғ.   Турк   хоқонлиги   даврида   Суғд   (бошқарув   тизими).   –
Тошкент: 2004. - №1. 2004. – Б. 127–129.
20. Бобокулова Б. Документы связанные с кожевенным делом в Согде //
Ўзбекистон тарихи. – 1999. – №2. –Б. 43.
21. Г афуров   Б.Г .   Таджики .   Древнейшая,   древняя   и   средневековая
история. – Душанбе: Ирфон, 1989.  – С. 340
22. Зиё   А.   Ўзбек   давлатчилиги   тарихини   ўрганиш   манбашунослиги   //
Ўзбекистон тарихи.  1999, –   №1. –   Б.42;
23. Зиё А.  Ўзбек давлатчилиги тарихи.  –  Т., 2000. –   Б.   85.
24. Исҳоқов   М.М.   Унутилган   подшоликдан   хатлар.   –   Тошкент:   Фан,
1992. – Б. 5–6.
25. Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида. – Тошкент: Фан, 1990.
– Б. 18.
26. Кляштрный   С.Г.   Древнетюркские   рунические   памятники   как
источник по истории Средней Азии. М., 1964 .  –  C.  160
27. Лившиц   В.А.   Согдийский   документ   А–18   с   горы   Муг   //     ВДИ.   –
1960, – №2. – С.82–88.
28. Лившиц   В.А.,   Луконин   В.Г.   Среднеперсидские   и   согдийские
надписи на серебрянных сосудах // ВДИ. 1964. – №3. – С.172.
29. Лунин С.В. К топографии и описанию древних монетных кладов и
отдельных   монетных   находок   на   территории   Узбекистана   //   История
материальной  культуры Узбекистана. – Ташкент, 1965. – Вып. 6. – С. 191.
30. Мамараҳимова   Б.И.   Суғднинг   Панч   ҳокимлигида   лавозим   эгалари
ва   маҳкамавий   ҳужжатчилик   масаласига   доир   (VII–VIII   аср)   /   Ўрта   Осий
тарихи манбашунослиги масалалари. – Тошкент: Фан, 2002. –Б. 46.
31. Мансуров   Ў.Н.   Суғд   ёзма   ёдгорликлари   манбашунослиги
масалалари.  Тарих фанлари номзоди дис.  –Т., - 2003.  –137 б.    –   Б.   91.
32. Массон   М.Е.   К   вопросу   о   взаимоотношениях   Византии   и   Средней
Азии   по   данным   нумизматики   //   Труды   САГУ.   –   Ташкент:   1951.   –   Вып.
XXIII . – С. 99-101.
90 33. Отахўжаев   А.   Суғд   қурол–аслаҳаси   ва   чокарлар   //   Ўзбекистон
Қуролли кучлари ўтмиши, бугуни ва келажаги. – Тошкент: 2005. – Б. 25–28.
34. Отахўжаев   А.   Суғд   шаҳрининг   турк   ҳокими.   (В-8   Муғ   тоғи
ҳужжати асосида)// Шарқшунослик. - Т., 2001. -№2.  –Б.40-42.  – Б. 41.
35. Отахўжаев   А.М.   Суғд   маҳаллий   маъмурий–бошқарув   тизимида
туркийлар//Ўзбекистон тарихи. –2004.  №1. – Б.49.
36. Ртвелдазе Э.В. История и нумизматика Чача (вторая половина   III   –
середина  VIII  вв. н.э.). –   Ташкент: 2006. – С. 117–118.
37. С мирнова  О.И.  Очерки из истории Согда.  – М.: Наука, 1970.  – С.76.
38. Смирнова   О.И.   Карта   верховьев   Зарафшана   по   документам   с   горы
Муг // Народы и страны Востока. - М., 1971. –С. 5-11.
39. Смирнова   О.И.   Монеты   древнего   Пенджикента   /   Труды
Таджикской археологической экспедиции. – М., – Л., 1958. – Т.   III . – С. 269-
270.
40. Ставиский С.Я. Дворцовое хозяйство пенджикентского владетеля //
Советское востоковедение. 1957. –   С.   93 - 94.
41. Тиллабоев С., Бобоёров Ғ. Ўрта Осиё қонунчилиги саҳифаларидан //
Мозий дан садо.  web sыte:  www.supcourt.gov.uz .
42. Филанович М. О некоторых аспектах истории общины в древности и
происхождении «махалла» // Ўзбекистон тарихи. –   2003. –   №2. –   Б. 16.
43. Холматов   А.   Суғд   ёзма   ёдгорликларида   ижтимоий   ҳаёт
муносабатларининг акс этиши // Ўзбекистон тарихи. – 1999, – №2. – Б. 41.
44. Шишкин В.А. Афрасиаб-сокровишница древней культуры.  –Т.: Фан,
1966.  –35 с.
91 Ilovalar:
1-ilova
Varaxsha releflardan na’muna 
92 2-ilova
Xitoy yilnomalari asosidagi Sug d konfederasiyasi xaritasiʻ
Etiyen de la Vessiyer  materiallari asosida
93 3-ilova
94 4-ilova
G arbiy-Sug d Buxoro hukmdorlari ʻ ʻ
1 Bidun (?-673)
2 Xo tak xotun (673-692)	
ʻ
3 Tug shoda I (692-724)
ʻ
4 Tug shoda II (724-738)
ʻ
5 Qutayba ibn Tug shoda (738-753)	
ʻ
6 Noma’lum hukmdor   (Tug shoda 	
ʻ III ) (753-768)
7 Sukon (768-775)
8 Bunyod (775-782)
95 5-ilova
96 Ilk o rta asrlarda Amudaryo – Sirdaryo oralig i voha hukmdorliklarida bosilganʻ ʻ
sug diy (1-21, 25, 29), qadimgi turk (7),  baqtriy (28), pahlaviy (24, 29) va
ʻ
xorazmiy yozuvli (31-33) tangalardan ayrim namunalar
6-ilova
№ Hukmdorliklar 
nomi Sulola
nomlari Tamg a	
ʻ
shakllari Tangalarda
o rin olgan	
ʻ
unvonlar  Boshqaruv
  Yillari
1 Sug d	
ʻ :
1) Samarqand
2) Panch
3) Kesh
4) Naxshab Ixshidlar xoqon‚ ML
K’ VII-VIII a sr .
Afshinlar
  (   
  ) MR’Y VII-VIII a sr .
Ixridlar Axurpat VII-VIII a sr .
Ispahbodlar? Xuv VII-VIII a sr .
2 Buxoro Buxorxudotla
r puxar xuv
kava VI-VIII a sr .
Buxoro va Samarqand Sug di tangalarida o rin olgan unvonlar va tamg alar	
ʻ ʻ ʻ
97 7-ilova
№ Mulk nomi
1 Tavovis
2 Quyi   Xarqana
3 Hitfar
4 Qoxushtivon
5 Yuqori   Samjon
6 Quyi   Samjon
7 Yuqori   Faraviz
8 Quyi   Faraviz
9 Zar
10 Farg idatʻ
11 Farob
12 Poykent
98 8-ilova
99 9-ilova
100 101 10-ilova
102 1 1-ilova
Afrosiyob devoriy suratlaridan lav ha
103 12-ilova
Yerqo rg ondan topilgan sug diy yozuvʻ ʻ ʻ
M. Is’hoqov tomonidan o qilgan	
ʻ
104 13-ilova
Sug d konfederasiyasining Naxshab hukmdorligi tangasiʻ
( www.zeno.ru  sayti asosida )
105 14-ilova
106 15-ilova
107 16-ilova
Turfon lavhasi. Sug diylarning Sharqiy Turkistonga tashrifiʻ
108

ILK O’RTA ASRLAR SUG’DDA AN’ANAVIY DAVLATCHILIK: HUQUQIY ASOSLARI, MAHKAMA, SOLIQ, QONUNCHILIK VA IJRO MUNDARIJA: Kirish ....................................................................................................................... 1-BOB. «DAVLAT» TUSHUNChASI VA MARKAZIY OSIYO XALQLARIDA DAVLATCHILIKNING S H AKLLANISHI 1.1.§ - «Davlat», «davlatchilik» va «davlat tuzumi» tushunchalari hamda ularning Markaziy Osiyo xalqlari davlatchiligida aks etishi ............................... 1.2.§ - Markaziy Osiyo hududidagi ko chmanchi qabilalardaʻ davlatchilikning kelib chiqishi va uning o ziga xos xususiyatlari ........................ ʻ 2-BOB. SUG DDAGI DAVLATChILIK MASALALARINING YOZMA ʻ MANBALARDA AKS ETISHI 2.1.§ - Arab xalifaligi yurishlari arafasida Sug ddagi davlatchili ʻ gi manbalarining tavsifi ....................................................................................... 2.2.§ - Ilk o rta asrlar Sug d boshqaruvining ma’naviy-huquqiy ʻ ʻ asoslar ........................................................................................................................ ............ 3-BOB. ILK O RTA ASRLAR SUG D AN’ANAVIY BOShQARUVIDA ʻ ʻ MAHKAMA VA DEVON XIZMATI 3.1.§ - Sug ddagi boshqaruvda qonunchilik va ijro: davlatchilikdagi ʻ unvonlarning nazorat vazifalari .............................................................................. 3.2.§ - Ilk o rta asr Sug dda devon xizmati: hujjatlar tuzulishi, mazmun ʻ ʻ mohiyati, sarfiyot va soliq tizimi masalasi ............................................................. XULOSA ................................................................................................................... ILOVA ....................................................................................................................... FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR ............................................ 1

KIRISh Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandanʻ so ng fanning barcha sohalariga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Shu j ʻ umladan, tarix fani va uning rivojiga katta ham e’tibor berildi. Bu borada 1998 yilda O zbekiston Prezidentining Fanlar Akademiyasi qoshidaga Tarix instituti ʻ faoliyatini takomil lashtirish to g risidagi farmoni bu yo ldagi dastlabki qadam ʻ ʻ ʻ bo ldi ʻ 1 . Bundan tashqari, O zbekiston Respublikasining birinchi ʻ Prezident I.A. Karimovning o sha yili bir guruh tarixchi olimlar bilan ʻ uchrashuvi chog ida ʻ O zbekistonning yangi tarixini yaratish borasidagi fikrlari va ko rsatmalari ʻ ʻ tarixchilar zimmasiga asl tarixni yaratishdek mashaqqatli hamda sharafli vazifani ko ndalang qo yd ʻ ʻ i 2 . Bugungi kunda tarix faniga bo lgan munosabat va talablardan kelib chiqqan ʻ holda O zbekiston tarixining ilk o rta asrlar davrini tadqiq etish muhim va ʻ ʻ dolzarbdir. Bu davrda davlatchiligimiz tarixining muhim tarixiy jarayonlari sodir bo lgan. Albatta bu tarixiy jarayonlar va ular bilan bog liq voqyeliklar siyosiy ʻ ʻ munosabatlar bilan jambarchas bog liq bo lgan. Shuning bilan birga davlatchi ʻ ʻ - likning turli tarixiy bosqichlarida O zbekiston hududida yashagan xalqlarning, ʻ ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlarini qamrab olgan tadqiqotlar yuzaga keldi. Bunday tadqiqotlar jumlasiga Sug d konfederasiyasi tarixiga doir ʻ tadiqotlarni misol tariqasida ko rsatish mumkin. O rta Osiyo, xususan, O zbekiston ʻ ʻ ʻ xalqlari tarixida qadimiy va ilk o rta asr Sug dning o rni va ahamiyatini belgi ʻ ʻ ʻ - lovchi ma’lumotlar mavjud. Ilk o rta asrlar davriga kelib mulkka bo lgan ʻ ʻ munosabatlarning o zgarib borishi natijasida bu yerdagi davlat boshqaruvi va ʻ mahkama ishlari rivojiga ham sezilarli ta’sir ko rsatdi. ʻ Bu davrga kelib Sug diyonada sug orma dehqonchilik va hunarmand ʻ ʻ - chilikning yuksak darajada rivojlanishi ushbu mintaqada shaharsozlik madaniyati - ning shakllanishi hamda taraqqiy yetishiga olib keldi. Buning natijasida 1 Ўзбекистон Республикаси ФА қошидаги Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида Вазирлар маҳкамасининг қарори / Халқ сўзи. 1998 йил. 28 июль. 2 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т ошкент: Ў збекистон , 1998. – Б. 3-4. 2

Sug diyonada Sarazm, Samarqand, Ko ktepa, Qarshi, Shahrisabz va Buxoro kabiʻ ʻ qadimiy shaharlar paydo bo lgan. Bu shaharlarning tarixiy taraqqiyoti natijasida ʻ Sug d zaminida shaharsozlik madaniyati va davlat boshqaruvi asoslarining rivoj ʻ - lanishiga sabab bo lgan va mazkur holat qo shni mintaqalarga ham yoyilgandir. ʻ ʻ Bu esa ilk o rta asrlarga kelib Zarafshon va Qashqadaryo vohalarining ʻ egallagan Sug dda an’anaviy davlat boshqaruvining huquqiy asoslari va bunga ʻ xizmat qilgan mahkama hamda devon ishlarining taraqqiyoti masalasini yozma manbalarning nashrlari asosida yoritib berish muhim va dolzarb masala ekanligini ko rsatmoqda. ʻ Tadqiqot obyektini ilk o rta asrlar (V-VIII asrlar) Sug d boshqaruvi tashkil ʻ ʻ etadi. Ilk o rta asrlar Sug ddagi davlat boshqaruvining an’anaviy xususiyatlari ʻ ʻ (qonunchilik, ijro, mahakama, devon) dissertasiyaning predmeti hisoblanadi. Dissertasiya ning maqsadi yozma manbalarning nashrlari asosida ilk o rta ʻ asrlar Sug ddagi davlat boshqaruv tizimi o rganishdan iborat. ʻ ʻ Mazkur bosh maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilandi: - “Davlat”, “davlatchilik”, “davlat tuzumi” tushunchalarining mohiya tini ochib berish va ilk o rta asr Markaziy Osiyo davlatlari boshqaruvining ʻ xususiyatlarini ochib berish; - Sug ddagi davlat boshqaruv tizimining ma’naviy-huquqiy asoslari va ʻ ularning omillarini ko rsatish; ʻ - Zarafshon va Qashqadaryo vohalaridagi Sug dning arablar bosqini ʻ arafasidagi siyosiy holatini o rganish; ʻ - Turk xoqonligi hukmronligi davrida Sug ddagi davlat boshqaruvining o ziga ʻ ʻ xos xususiyatlari va boshqaruvda amal qilgan mahkamachilik tizimining mohiyatini yozma manbalarning nashrlari asosida aniqlash; - Davlat boshqaruvidagi hujjatchilik tizimining mohiyati va buning qonunchilikdagi o rnini ochib berish. ʻ Dissertasiyaning ilmiy yangiligi. Ushbu magistrlik dissertasiyasida ilk o rta ʻ asrlar Sug d ʻ davlatchiligining an’anaviy xususiyatlarining qadim mahalliy 3

madaniyatga asoslanilganligi va Sug dʻ ustidan hukmron bo lgan ʻ sulolalar boshqaruvining mahalliy boshqaruv tizimiga moslashtiril ganligi manbalar asosida ochib berilganligi ishning yangiligi hisoblanadi . Tadqiqotning asosiy vazifalari va farazlari . Mazkur magistrlik disserta - siyasida zamonaviy tadqiqot yondashuvlariga asoslangan holda umumjahon tarixiy jarayonlari doirasida ilk o rta asrlar Sug ddagi davlat boshqaruvining an’anaviy ʻ ʻ xususiyatlari o rganiladi. Dissertasiya vazifalarining amalga oshirilishi Markaziy ʻ Osiyo, xususan, ilk o rta asrlar Turk xoqonligi tarkibidagi va arablar bosqini ʻ davrida Sug d boshqaruv tarixi va siyosiy jarayonlarini tadqiq etishda muayyan ʻ darajada xizmat qiladi. Dissertasiya mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi. ʻ Bugungi O zbekiston ʻ hududining markaziy mintaqasini tashkil etgan tarixiy Sug d ʻ tarixi yuz yildan ko proq ʻ vaqt davomida o rganib ʻ kelinmoqda . XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa fanga ma’lum manbalarni (asosan arabiy, forsiy va xitoy manbalari) umumlashtirish asosida bir qator tadqiqotlar yuzaga kela boshlaganligi ma’lum. Ayni mana shu davrdan boshlab Sug d tarixi ʻ o rganish boshlangan deyish asoslidir. 1877 yilda V.Tomashek xitoy va arab-fors ʻ manbalari asosida qadimgi Sug d va o rta asr Sug dining tarixiy-geografik va ʻ ʻ ʻ siyosiy xaritasini tiklash maqsadida birinchi monografik tadqiqotni chop ettirdi 3 hamda xitoy yilnomalari asosida Sug dning boshqaruviga oid bir qator xulosalarini ʻ ilgari surgan. Sug ddagi boshqaruv va mazkur boshqaruvning huquqiy asoslari va sug diy ʻ ʻ hukmdorlarning tanga zarbi to g risida muhim fikrlar numizmat olima ʻ ʻ O.I.Smirnova tomonidan ilgari surildi. Ushbu tadqiqotlarning qiyosiy tahlil asosida olima o zining qator ilmiy qarashlarini ilgari surdi ʻ 4 . Olima V.V. Bartoldning Sug d ʻ boshqaruvining mohiyatiga doir firklarini rad etib 5 , olimning Syuan-Szanning Chu daryosidan Sug dlar mamlakati boshlanadi degan fikriga izoh berib o tdi. 1970 ʻ ʻ 3 Tomaschek W. Sogdiana. Central Asiatische Studian I. (Sitzungsber, der Phil - hist. Classe der Kais - Kön. Akad. Der Wissensch. LXXXVIII. – Wien, 1877. – 187 р. 4 Смирнова О.И. Каталог монет с городища Пенджикент. –М.: Наука, 1963. -С. 24-26; Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. – Москва: Наука, 1970. – С. 10-12; Смирнова О.И. С водный каталог согдийских монет. Бронза. – Москва: Наука, 1981. – С. 18. 5 Бартольд В.В. Согд // Собрание сочинений. Т. III . -М.: Наука, 1965. -С. 487-488. 4

yilda chop etilgan «Sug d tarixidan lavhalar» kitobida O.I.Smirnova Sug dning ilkʻ ʻ o rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hamda hukmdorliklarning ma’muriy ʻ tuzulishini sug d, arab, fors va xitoy tilli manbalar asosida tahlil qildi ʻ 6 . Mazkur kitobda turli mazmundagi hujjatlar, epigrafik yodgorliklar, sug d tangalari ʻ tadqiqotlari o z aksini topdi. Tadqiqotda Sug d jamiyati tarkibi, davlatning ʻ ʻ boshqaruv tizimi pog onalari, ichki iqtisodiy hayoti va mamlakatning arablar ʻ tomonidan bosib olinishi kabi masalalarga alohida e’tibor qaratildi. O.I. Smirnova o zining yuqorida qayd etilgan «Katalog»ida Sug d bronza tangalari tadqiqotlari ʻ ʻ asosida o lkaning ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy hayotiga oid bebaho ʻ ma’lumotlar berdi 7 . Xususan, davlatning boshqaruv tizimi, uning pog onalari, ʻ jamiyatning tabaqalari, Sug d konfederativ davlati tizimi doirasida viloyatlarning ʻ davlat bilan va o zaro munosabatlari, ichki bozorning ahvoli, mamlakatning ʻ xo jaligiga oid ko plab faktik materiallar o z aksini topdi. ʻ ʻ ʻ O tgan asrning boshlariga kelib V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy va ʻ Afrosiyobda ish olib borgan tadqiqotchilarning Samarqand tarixi va shu asnoda Sug d tarixiga oid asarlari vujudga keldi. Xususan, sharqshunos V.V.Bartold o z ʻ ʻ asarlarida ulkan miqdordagi manbalarni jalb etish orqali Turonzamin bo yicha ʻ boshqaruv tarixiga oid bir qatorda Markaziy Osiyoning ijtimoiy va etno-siyosiy tarixini davrlashtirish hamda hududiy aloqadorligini ko rsatish yuzasidan o z ʻ ʻ xulosalarini ilgari surdi 8 . Sug d boshqaruvi va mahalliy hukmdorlarning tanga zarblariga doir qimmatli ʻ tadqiqotlar E.V.Rtveladze tomonidan ham amalga oshirilgan bo lib ʻ 9 , olimning ishlari turli tillardagi manbalarni o zida jamlaganligi bilan anchayin originallik ʻ kasb etadi. XX asr o rtalaridan buyon chop etib kelingan akademik nashrlarda, jumladan, ʻ 1950 yilda nashr etilgan «O zbekiston xalqlarining tarixi» nomli tadqiqotda biz ʻ o rganayotgan davr bo yicha yozma manbalar tahlili asosida bir qator qimmatli ʻ ʻ 6 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. –М.: Наука, 1970. –288 с. 7 Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет. –М: Наука, 1970. –548 с. 8 Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья. Сочинения. Т. II . –М.: Наука, 1963. -С. 104. 9 Ртвеладзе Э.В. Монеты Тунуканда (Тунката) и других владений // Нумизматика Центральной Азии. Сборник статей. – Ташкент, 2002. – Вып. IV. - С.208; Ртвеладзе Э.В. Цивилизации, государства, культуры Центральной Азии. – Ташкент,2005. – С. 22. 5