logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Общий
  4. Ilk o'rta asrlar so'g'dda davlatchilik asoslari

Ilk o'rta asrlar so'g'dda davlatchilik asoslari

Загружено в:

15.08.2023

Скачано:

0

Размер:

524.189453125 KB
Скачать
Mavzu :Ilk o'rta asrlar so'g'dda davlatchilik asoslari Reja: 1. Ilk o ‘ rta asrlarda So ‘ g ‘ d shaharlari me’morchiligi na ‘ munalari 2. Ilk o'rta asrlar So'g'd shaharlari 3..So'g'd mudofaa inshootlari SU G ʻD , So ʻg ʻd , S u gʻ ud O ʻrta O s iy o da g i q a d. Ta ri xiy -m ad a ni y vil oy a t. Ilk m ar ta a xo m a n iyl ar su lo la si v ak ill ar in in g q oy a to sh x o ti ro t b it ik la ri da Su g ud a s ha k lid a q ad . Er o n sa lt an a tig a to b e qi lin g an s a tra p lik la rd a n b iri , m a m lak at n o m i sif at id a q ay d e til ga n . Y u no n m a n ba la rid a — So g di an o y i. So ‘ g ‘ d atamasining ma ‘ nolari Bu shak l y unonlar t om onida n so z t ark ibidagi ʻ — anak a — t egishlil ik , mansubl ik ma nosini ʼ bi ldi ruv chi nisbat qo shimchasini so z o zagiga ʻ ʻ ʻ qo shib y ubori shda n pay do ʻ bo lgan. X it oy ma nbalarida ʻ — Suli. S. y ozuv i y odgorl ik la ri m amlak at nomi ni Sug d y ok i Sg ud ʻ ʻ shak lida k o rsa t adi. Sug dik ʻ ʻ y ok i Sg udi k , Sug diy onak — ʻ ʻ Sg udiy onak shak llari ʻ « Sug dga t egishli» , ʻ « Sug diy » k a bi m a nol arda ʻ ʼ qo llanadi. Urt a asrlarda ʻ arabiy, forsiy, t urk iy manbalar mamla k at nomini « Sug d» sha k li da qo lla y di ʻ ʻ Sug d» so zining ʻ ʻ ma nosi fanda ʼ turlicha talqin qilib kelinadi. Mac, So ch — G G So z — ʻ ʻ ʻ ʻ «kuymoq, yonmoq, porlamoq» deb izohlangan • Bundan Sugʻdni «Muqaddas ilohiy olov (Zardushtiylik tasavvuriga koʻra) bilan poklangan yer» kabi maʼnoda talqin etishga harakat qilingan (V. Tomashek). Yana bir izohga koʻra, «Sugʻd» soʻzi sernam, unumdor yer deb tushuniladi. Bunga hozirga qadar pastlik, suv yigʻiladigan yer «S, Sugʻut» deb atalishini dalil qilib koʻrsatiladi. Avestola Sugʻd mamlakat nomi sifatida bir marta uchraydi. «Ardvisura Yashti» —(«Obon Yasht») va Ardvi (Amudaryo) Ishkata, Paruta, Mouri, Suguda va Xvarazm tomon hayotbaxsh suvlarini eltadi, deya taʼkidlanadi. Avestoning Videvdat naskida esa Axuramazda yaratgan ezgu yurtlardan biri Gava deyiladi va u yerda sugdlar yashaydi deb koʻrsatiladi. Sug'd mamlakati (poytaxti — Samarqand, 645—654 yillarda Kesh) 3 ta tarixiy- geografik hududni birlashtirgan. Samarqand Si, Buxoro Si va Kesh-Naxshab Si. Har 3 qism oʻzaro tabiiy chegaraga ham ega edi: Zarafshon togʻ tizmalari Samarqand va Kesh-Naxshab oʻrtasini Karmanadan keyin Malik choʻli Buxoro va Samarqand Sini ajratib turgan. Buyuk ipak yo lining markaziy ʻ tarmoqlari Sug d orqali o tgan. ʻ ʻ Natijada Sug d xalqaro savdo ʻ munosabatlarida muhim o rin tuta ʻ boshlagan. Buyuk ipak yo li bo ylab ʻ ʻ Sug'd savdogarlarining qishloqlari, shaharlarida esa ularning mahallalari paydo bo lgan. Sug diy tili ʻ ʻ xalqaro til rolini o ynagan. Bu hol ʻ Xitoy sayyohlari tomonidan Sug d ʻ chegaralari haqida noto g ri ʻ ʻ tasavvurlar hosil qilgan (Syuan Szan). Sug'd miloddan avval VI-IV asrlarda avval ahamoniylarga, so ngra ʻ miloddan avval 329-yilda Iskandar Maqduniy saltanatga, uning davomchisi Salavk davlatiga, Yunon- Baqtriyaga tobe bo lgan. ʻ Mil od dan a vva l I I-I asr lar da n b os hla b Su g d ʻ o z m ust aq illi gin i t ikla sh ga ki ris hga n. Un in g ʻ ma rk azi y v a m aha lliy ta ng ala ri za rb qil ina bos hla ga n. Su g d a sta -se ki n h ar 3 qis m ni o z ʻ ʻ atr ofi ga to pla ga n kon fe der at iv dav lat ʻ uyu sh m asi ga ay lan ib bo rga n. Mil od iy I -V as rla rda S ug d k us ho nla r, ʻ xio niy lar , a bda lla r, k id arl ar ta sir ida b o la ʼ ʻ tur ib, o z n isb iy mu st aqi llig ini sa qla b kel di. ʻ Sug 'd ko nfe de ra tsi yas i m ilodi y V I a sr o rt ala ri dan V III asr b osh la rig ach a siy osi y ʻ jiha td an ku ch ayi b b or ga n. A ra b i sti los ini ng bos hla ng ic h d av rid an (V III asr 1- ch ora k), to ʻ Sug 'd po ds hoh i T ur g a r d av ri o xir iga ch a ( 73 8 ʻ —7 59 yil lar ) S ug 'd o zinin g ko nfe de rat iv ʻ xus us iya tin i s aq las hg a h ar ak at qilg an . Tur g a rd an ke yin S ug' dda ix sh idl ik s iy osi y ʻ hok im iya t tug ab , m am la ka t x ali fal ik tar kib iga s ing dir ilg an .   Sug‘d konfederatsiyasi tarixiga bevosita aloqador manbalarni aniqlash va ma’lumotlarning ishonchlilik darajasini belgilashda ularning qanday muhitda yaratilganligi ham muhimdir. Sug‘d konfederatsiyasi tarixiga oid nisbatan keng ma’lumot keltirilgan sug‘diy, xitoy, arab-fors, qadimgi turkiy tilidagi manbalar tahliliga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan. Boshqa tillar, xususan, baqtriy (“Baqtriya” iborasi geografik ma’noni ifodalash uchun ishlatilgan. Geografik ma’nodan farqli bo‘lishi uchun yozuv va tilni ifodalash maqsadida “baqtriy” atamasini ishlatish ma’qul deb topildi) tilidagi manbalar tahlili tadqiqotchilar nazaridan birmuncha chetda qolgan. Ushbu manbalarni tadqiq etish Sug‘d konfederatsiyasi tarixining ba’zi xususiyatlarini o‘rganishda muhim ahamiyatga ega. Chunki shu asosda Sug‘d tarixining birlamchi va yordamchi manbalari aniqlanadi hamda ma’lumotlarning real tarixiy jarayonlarga bog‘liqligi qay darajada ekanligi o‘z aksini topadi. Sug‘d k onfederat siy asi t arix ini ng ba’zi qirralari ak s et t iri lgan baqt riy t ill ardagi manbalarning rus t ili dagi nashrlari asosi da muammoni t adqi q et ishga harak at qi lish ham muhim hisobl anib, ushbu manbal arda Sug‘d k onfederat siy asi t ari xiga max sus bob y ok i bo‘li m aj rat ilmagan bo‘l sa-da, ulardan muammoni ng ba’zi qi rralarini y orit ishda unumli foy dal anish mumk in. Baqt riy t ili v a ushbu t i l asosidagi y unon y ozuv i (k ey inchali k mil. av v. I I -I asrl arda y unon alifbosi asosi da baqt riy ali k lar o‘z y ozuv lari ni ishlab chiqqanlar), sug‘diy t il t arqalgan hududga qo‘shni bo‘lgan mi nt aqalardan bi ri hisobl anadi. Geografi k joy lashuv iga k o‘ra, Sug‘dning j anubiy hududlari ilk o‘rt a asrlarda Toxari st on (t arixi y Baqt riy a) bilan chegaradosh bo‘lib, ushbu mint aqal ar t arixi bi r-bi ri bilan bog‘liq. A mmo Sug‘d t arix i bilan bog‘l iq ma’l umot l ar k o‘pgina baqt riy manbalarda uchramay di. Masalan, 1905-y il A. fon Le Kok t omoni dan Tuy ok dary osi (Turfon / Sharqiy Turk ist on) v ohasidan t opilgan “ Berl in eft al it parchalari ” deb nomlanuv chi baqt riy cha hujj at lar, A ndre Marik t omonidan 1957 – 1959-y ill arda Surx -Kot al dan t opil gan k ushonlar dav ri ga oid baqt riy cha diniy huj jat lar, 1962-y il Esk i Termizning Qorat epa ibodat xonasi x arobalaridan t opilgan diniy mazmundagi hujj at lar, sov et -afg‘on ek spedit siy asi t omonidan 1973 – 1974-y ilda Shi moliy Afg‘oni st ondagi Dil berji n shahar xarobasidan t opilgan baqt riy cha y ozuv mashqi namunalarida Sug‘d k onfederat siy asi x ususidagi ma’lumot lar uchramay di. Ularning ak sariy at i di niy mazmunda. Tari xiy Tox arist on hududidan X X asrning 90-y illari dav omida t opi lgan baqt riy t il idagi, mut axassi sl ar t omonidan asosan milodiy I II -VI I asrlarga oid deb t axmin qili ngan hujj at l arning t opi lishi muhim v oqea bo‘l di Masalan, M.Is’hoqovning fikriga ko‘ra, ilk o‘rta asrlarda Toxariston hukmdorlari unvoni sifatida ixrid deb tushunib kelingan unvon paleografik jihatdan manbalarda chindan ham shunday o‘qiladi. Biroq, bu unvonning tarkibidagi -r- harfi Janubiy Sug‘d mintaqasida -sh- deb o‘qilishi lozim. Bunday noyob paleografik hodisa Janubiy Sug‘dga qo‘shni Toxariston (Baqtriya)da amal qilgan yunon-baqtriy yozuvidagi me’yor ta’sirida yuzaga kelgan. Baqtriy yunon yozuvida resh harfi shin uchun ishlatilgan. Buning fonologik ma’nosi ushbu tovushlarning o‘zgarishi o‘rni birligi, talaffuzda esa, biri tor oraliq shovqinli, ikkinchisining talaffuzi titroqligi bilan belgilanadi. Baqtriy yunon yozuvida esa shin uchun resh dan foydalanish kabi qabul qilingan paleografik usul bir muddat “milliy” sug‘diy yozuvning janubiy mintaqa amaliyotiga ta’sir qilgan ko‘rinadi. Biroq, bu amaliyot keng tarqalmagan. Shu sababli, ixrid atamasi tarixan ixshid atamasining mahalliy varianti deb hisoblanishi lozi m Eronshunos N. SimsVillyams tomonidan o‘rganilgan mazkur manbalar‚ asosan ingliz, qisman rus tillariga tarjima qilingan baqtriy hujjatlari boshqa tillarga to‘liq tarjima qilinmagan. Baqtriy tilli hujjatlarning ingliz tili tarjimalarining ayrimlari o‘zbek tilida ham e’lon qilindi. Mutaxassislar mazkur baqtriy hujjatlar 639, 678, 681, 702-yillarda tuzilganligini keltirib o‘tishadi. Hujjatlar oldi-sotdi, ijaraga berish, majburiyat, kafolat xati kabi huquqiy masalalarni qamrab olgan. Baqtriy tilli hujjatlarning tuzulishi ham Mug‘ tog‘i sug‘diy hujjatlariga o‘xshashligi bilan diqqatni tortadi. Ularda ham hujjatning kirish formulasi, maqsadi, hujjat tuzilganda guvohlik qilganlar, tuzilgan sanasi kabi tarkibiy qismlari mavjud. Balki, xoqonlik tasarrufidagi devon va mahkama ishlarining bir xilda yuritilishi markaziy hokimiyat tomonidan nazorat qilinganidir. Baqtriya hujjatlaridan Sug‘d konfederatsiyasi hukmdorlari unvoni bilan aloqador ba’zi ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, hujjatlarda keltirilgan xar yoki xār unvoni qadimgi eroniy tildagi xšā riya – “hukmdor” ma’nosini berib, sug‘diy tilda θ [ xšē ] deb talaffuz etiladigan “ixshid” so‘ziga ә θ o‘xshash. Bu ikki atama yozilishiga qaramay bir xil ma'no anglatadi Baqtriya hujjatlarida bir necha mahalliy hukmdorlarga Turk xoqonlari tomonidan unvonlar taqdim qilinishi bilan bog‘liq ma’lumotlar o‘rin olgan. Ushbu hujjatlarda Turk xoqonlari tomonidan xoqonlik tasarrufida bo‘lgan hukmdorlarga taqdim qilingan eltabar unvoni‚ bundan tashqari, xoqonlikning joylardagi nazoratchi noiblari bo‘lgan tudun kabi, xoqon, tarxon va boshqa o‘nlab qadimgi turkiycha unvonlar aks etgan. Manbada ushbu unvonlarning xoqonlik boshqaruvida ishlatilganligi tilga olinadi. Bu esa mazkur unvonlarning Sug‘d konfederatsiyasi tarixi bilan bog‘liqligi masalasini kuchaytiradi. Baqtriy tilida yozilgan bir necha hujjatlar Sug‘dning o‘zidan ham topilgan. Xususan, Panjikent xarobalaridan yorliq va bir qancha sopol parchalarda bitilgan so‘zlar, Afrosiyob devoriy suratlaridagi baqtriycha yozuv namunalari topib o‘rganilgan. Mazkur baqtriycha manbalarning aksariyat qismi xo‘jalik va oldi-sotdi mazmunida bo‘lib, ularda faqat konfederatsiya tarixini yoritishda yordamchi ma’lumot sifatida foydalanish mumkin Baqtriya hujjatlarida bir necha mahalliy hukmdorlarga Turk xoqonlari tomonidan unvonlar taqdim qilinishi bilan bog‘liq ma’lumotlar o‘rin olgan.. Xullas, Sug‘d tarixi aloqador baqtriy tilidagi yozma yodgorliklarning manbashunoslikdagi ahamiyati yuqori. Ularning mualliflari voqealar jarayonini yoritish asnosida Eftaliylar, Turk xoqonligi kabi davlatlarning tasarrufida bo‘lgan xalqlar va mamlakatlarni sanash asnosida Sug‘d tarixiga to‘xtalishgan. Ularda konfederatsiyaning shakllanishi, undagi tanga zarbi, davlat ramzlari kabi asoslar xususida so‘z yuritilmaydi. Baqtriy tilida biror tarixiy asar yetib kelmagan. Baqtriya hujjatlari hali ilmiy jamoatchilikka kam tanish bo‘lib, ularning rus, ingliz va boshqa dunyoviy tillarga to‘liq tarjima qilinishi natijasidagina o‘rganilayotgan muammoning ba’zi xususiyatlarini tadqiq etish mumkin. So ‘ g ‘ d y ozuviSugʻd t ili — eroniy t illarnin g shimo liy sharqi y guruhi ga mans ub oʻlik t il. Suʼgd t ili X IV as rgacha Sugʻdiy on a hudud ida, yaʼn i, hozirgi Oʻzbek is t on, Tojik ist on, Q ozogʻist o n v a Qirg ʻizist on h ududlar ida yashagan v a hozir gi oʻzbek v a t ojik larning a sosiy t ar k ibiy qis mi hisob lanmish t arixiy xa lq - sug'diyla rning t ili hisoblan gan. Key inchalik sug'diy la rning t u rk iylashi shi v a for siy lashis hi nat ija sida sugʻd t ili oʻlik t ilga aylanga n. Sugʻd t ilida qa dimgi X it oydagi a yrim soʻg ʻd muho jir jamoa lari ham soʻzlashg an. Soʻgʻd t ili baq t riy a, X oʻ t an sak t ili, fors v a parfi y a t illari bi lan bir qa t orda oʻ rt a asr Er oniy t illarinin g eng mu him boʻg 'inlarida n biridir. U k at t a adabiy k o rpusga e ga. Qad imiy fors y ozuv lar ida Sugʻd t ili alohida t ilga olin adi v a ma shhur S oʻgʻd t ili A hamoni y lar salt a nat i dav ridan (m iloddan a v v al 559–323) mav jud b oʻlgan. X oʻt an t il iga oʻxsh ab, soʻg'd t ili ham fors t ilig a qaraga nda anc ha k onse rv at iv gr ammat ik a v a morfolog iy aga eg a boʻlgan . Zamon av iy Shar qiy Eron iy t illarda n biri - Y agʻnob t ili Soʻg'dn ing janu bida joy lashga n Ust rus hona hu dudida 8 -asr at ro fi da gapi rilgan so ʻg'd t ili la hjasinin g av lodid ir. Zarafsho n dary os i v odiy si (hozirgi O ʻzbek ist on v a Toj ik ist on h ududi)da joy lashg an Sugʻd (Sugʻdiy ona) dav lat ini ng rasmi y t ili hiso blangan . " Sugʻd" t oponim i qadimiy y ozma manbala rdan "A v est o"da uchray di . X it oy m anbalarin ing guv ohlik ber ishicha, 8 — 9-asrl ar (Sugʻd t ilining asosiy y o zma yodgorlik lari y ara t ilgan da v r)da Su g'd t ili as osiy yozm a v a og ʻzak i aloq a t ili his oblangan . X it oy n ing Tan sulolasi d av rida (t axminan milodiy 7-asr) so ʻgʻd t ili M ark aziy O siy oda a sosiy mu loqot t il i boʻlgan v a boshqa t illarga ha m t a'sir o't k azga n, xususa n, Sug'd iy chada t im (“meh monxon a” ) soʻzi xit oy t ilig a k irib borgan (x it oy cha: 店 /t em/). Arablar is t ilosidan soʻng, S ugʻd t ili a rab, k las sik fors t illari ha mda t urk iy t illar t omonida n assimily a t siyaga u chragan . Sugʻd t ilining uz il-k esil y oʻqolishi 12—13 a srlarga t o ʻgʻri k ela di. Bu t i lning baʼzi (aso san lugʻa v iy) unsu rlari hoz irgi oʻzb ek v a t oj ik t illarig a singib k et gan. Sugʻd t ili bir nech a shev a v a lahjala rga boʻlin gan. Sug ʻdiyona v a Uygʻu rist onda t opilgan yodgorli k lar t ili sugʻdiy sh ev alarn ing gʻarb iy guruh ini ak s et t iradi.

Mavzu :Ilk o'rta asrlar so'g'dda davlatchilik asoslari Reja: 1. Ilk o ‘ rta asrlarda So ‘ g ‘ d shaharlari me’morchiligi na ‘ munalari 2. Ilk o'rta asrlar So'g'd shaharlari 3..So'g'd mudofaa inshootlari

SU G ʻD , So ʻg ʻd , S u gʻ ud O ʻrta O s iy o da g i q a d. Ta ri xiy -m ad a ni y vil oy a t. Ilk m ar ta a xo m a n iyl ar su lo la si v ak ill ar in in g q oy a to sh x o ti ro t b it ik la ri da Su g ud a s ha k lid a q ad . Er o n sa lt an a tig a to b e qi lin g an s a tra p lik la rd a n b iri , m a m lak at n o m i sif at id a q ay d e til ga n . Y u no n m a n ba la rid a — So g di an o y

i. So ‘ g ‘ d atamasining ma ‘ nolari Bu shak l y unonlar t om onida n so z t ark ibidagi ʻ — anak a — t egishlil ik , mansubl ik ma nosini ʼ bi ldi ruv chi nisbat qo shimchasini so z o zagiga ʻ ʻ ʻ qo shib y ubori shda n pay do ʻ bo lgan. X it oy ma nbalarida ʻ — Suli. S. y ozuv i y odgorl ik la ri m amlak at nomi ni Sug d y ok i Sg ud ʻ ʻ shak lida k o rsa t adi. Sug dik ʻ ʻ y ok i Sg udi k , Sug diy onak — ʻ ʻ Sg udiy onak shak llari ʻ « Sug dga t egishli» , ʻ « Sug diy » k a bi m a nol arda ʻ ʼ qo llanadi. Urt a asrlarda ʻ arabiy, forsiy, t urk iy manbalar mamla k at nomini « Sug d» sha k li da qo lla y di ʻ ʻ

Sug d» so zining ʻ ʻ ma nosi fanda ʼ turlicha talqin qilib kelinadi. Mac, So ch — G G So z — ʻ ʻ ʻ ʻ «kuymoq, yonmoq, porlamoq» deb izohlangan • Bundan Sugʻdni «Muqaddas ilohiy olov (Zardushtiylik tasavvuriga koʻra) bilan poklangan yer» kabi maʼnoda talqin etishga harakat qilingan (V. Tomashek). Yana bir izohga koʻra, «Sugʻd» soʻzi sernam, unumdor yer deb tushuniladi. Bunga hozirga qadar pastlik, suv yigʻiladigan yer «S, Sugʻut» deb atalishini dalil qilib koʻrsatiladi. Avestola Sugʻd mamlakat nomi sifatida bir marta uchraydi. «Ardvisura Yashti» —(«Obon Yasht») va Ardvi (Amudaryo) Ishkata, Paruta, Mouri, Suguda va Xvarazm tomon hayotbaxsh suvlarini eltadi, deya taʼkidlanadi. Avestoning Videvdat naskida esa Axuramazda yaratgan ezgu yurtlardan biri Gava deyiladi va u yerda sugdlar yashaydi deb koʻrsatiladi.

Sug'd mamlakati (poytaxti — Samarqand, 645—654 yillarda Kesh) 3 ta tarixiy- geografik hududni birlashtirgan. Samarqand Si, Buxoro Si va Kesh-Naxshab Si. Har 3 qism oʻzaro tabiiy chegaraga ham ega edi: Zarafshon togʻ tizmalari Samarqand va Kesh-Naxshab oʻrtasini Karmanadan keyin Malik choʻli Buxoro va Samarqand Sini ajratib turgan. Buyuk ipak yo lining markaziy ʻ tarmoqlari Sug d orqali o tgan. ʻ ʻ Natijada Sug d xalqaro savdo ʻ munosabatlarida muhim o rin tuta ʻ boshlagan. Buyuk ipak yo li bo ylab ʻ ʻ Sug'd savdogarlarining qishloqlari, shaharlarida esa ularning mahallalari paydo bo lgan. Sug diy tili ʻ ʻ xalqaro til rolini o ynagan. Bu hol ʻ Xitoy sayyohlari tomonidan Sug d ʻ chegaralari haqida noto g ri ʻ ʻ tasavvurlar hosil qilgan (Syuan Szan). Sug'd miloddan avval VI-IV asrlarda avval ahamoniylarga, so ngra ʻ miloddan avval 329-yilda Iskandar Maqduniy saltanatga, uning davomchisi Salavk davlatiga, Yunon- Baqtriyaga tobe bo lgan. ʻ

Похожие

O’lkamizda ilk o’rta asrlar davrishaharlari me’moriy obidalari
O'rta Osiyoda ilk shaharlarning vujudga kelishi borasida olib borilgan tadqiqotlar
O'RTA OSIYO O'SIMLIKLARI
O'rta asrlarda Italiya shaharlari
O'RTA OSIYO XALQLARIDA HAJ ZIYORATI