I L K O ' R T A A S R L A R D A X I T O Y M A D A N I Y A T I Reja: 1.         V - VI  asrlarda  Xitoyning       siyosiy  tarqoqligi. 2.       Xitoyning  birlashtirilishi.  So'ng  imperiyasi. 3.       Tan  imperiyasi. 4.       Xuan  Chao  Qo'zg'aloni.  Tan  dinastiyasining  tugashi. 5.       Sun  imperiyasi.  Xitoy  madaniyati  va  fani.

V - VI asrlarda Xitoyning siyosiy tarqoqligi V   -   VI   asrlardagi Xitoy  taraqqiyoti  G'arbiy  Yevropada  bo'lganidek varvarlaming  hujumi  bilan  bog'langan  edi.  Varvarlar  hisoblangan  hamda  Xitoydan Shimoliy  va  G'arbiy  rayonlarida  yashagan  ko'chmanchi  mo'g'ul  va  tiirk  qabilalari Xitoyga  doimiy  hujumlar  qilib  turdi.  Varvarlaming  bu  hujumlari  mamlakat iqtisodiy,  siyosiy  hayotiga  katta  zarba  bo'lib  tushdi  . Ular  ko'pdan  - ko'p qishloqlarni  taladilar,  shahaiiarni  yer  bilan  yakson  qildilar.  Xitoy  juda  ko'p  mayda- mayda  davlatlarga  bo'linib  siyosiy  jihatdan  tarqoq  bir  mamlakatga  aylanib  qoldi, Bu  davlailarning  ba'zilarining  teppasida  drujinalari  bilan  birga  varvarlaming boshliqlari  va  ba'zilarining       tepasida  esa  (Janubda)  mahaliy  Xitoy  zadagonlari turdi. Bunday  davlatchalar  orasida  eng  kattasi  Shimoliy  VEY  davlati  bo'lib,  lining poytaxti  Loyan  shahri  edi.  Bu  davlat  386  yildan  584  yilgacha  yashadi.  420  - 589 yilar  o'rtasidagi  davr  Xitoy  tarixiga  "Shimoliy  va  Janubiy  dinastiyalar  davri"  bo'lib kirdi.  Bu  davr  Xitoy  tarixida  qulchilk  tizimining  sekinlik  bilan  yoqolishi,  varvarlar orasida  ham,  Xitoylar  orasida  ham  feudal  munosabatlarning  o'ziga  xos  formasi rivojlanayotgan  edi.  Jumladan  Vey  davlatida  chek  yer  sistemasi  tartib  topa boshladi,  bu  sistemaga  ko'ra  davlat  boshlig'i  eng  oliy  darajadagi;  haqiqatda  esa  yer cheklariga  bo'linib,  dehqonlarga  ularning  oila  a'zolariga  mehnatga  layoqatli  ishlar soniga  qarab  taqsimlanar,  chek  yer  olish  uchun  dehqon  ko'proq  natura  bilan  (don, chorva  molari,  hunarmandchilik  buyumlari  va  hokazolar  bilan)  soliq  to'lash  kerak edi.  Xuddi  shu  vaqtda  Xitoyda  xususiy  pomisevlarni  (chjuanyuan)  ham  ahyon  - ahyonda  uchrab  turar  edi.  Pomesivlar     ayni  feodal  krepostnoylik  xarakteriga  ega edi. Xitoyda  urug'chilik  munosabatlarining  qoldiqlari  uzoq  vaqtgacha  saqlanib keldi.  Mali  Xva  XI  Asrlarda  ham  krepostnoy  dehqonlar  to'g'risida  fikr  yuritiladi. Xitoyda  feodal       egaligining  ilk  turi  budda  monastr     yer  egaligi  bo'lib,  yerga  egalik qiiishning  bu  turi  bu  yerda  V  - VI  asrlardayoq  ancha  keng  tarqalgan  edi  .

Xitoyni siyosiy jihatdan birlashtirish yo'lidagi birinchi urinishlar. Suy impcriyasi Ilk o'rta  asrlarda  Xitoyni  siyosiy  jihatdan  birlashtirishga  birinchi  bo'lib  Suy clinastiyasi  urundi.  Bu  dinastiyaning  asoschisi  Yatszyan  (yoki  Vendi)  harbiy drujina  boshlig'i  bo'lib.  Shimoliy  dinastiyalardan  birida  xizmat  qilar  edi. 589  yilda  Yanizyan  butun  Shimoliy  va  janubiy  Xitoyni  o'ziga  bo'ysundirdi.  Bu davrda  mamlakat  obodonchiligiga  alohida  e'tibor  berildi  . Sug'orish  sistemasi tiklandi  va  kengaytirildi.  Jumladan  VII  asrning  boshlarida  shu  dinastiyaning ikkinchi  imperatori  Yanguan  yoki  (Yan-di)  davrida  Xuanxe  daryosini  Yanzi daryosi  bilan  bog'laydigan  umumiy  uzunligi  1000  km  keladigan  Buyuk  kanal qazildi.  Kauai  qazilishida  bir  millionga  yaqin  kishi  ishtrok  etgan.  Ammo  Suy dinastiyasi  ko'p  uzoq  yashamadi.  Shimol  bilan  janub  birlashuvi  zaif  edi. Hokimiyat  viloyatlar  faoliyati  ustidan  nazorat  qila  olmadi,  G'arbdan  turkey qabilalarning  doimiy  hujumi,  ichki  qarama  - qarshiliklar,  ziddiyatlar  imperiyani holdan  toydirdi. 618  yilda  Shimoli  - G'arbiy  Xitoyning  inglizlaridan  biri  Li  Yuan  yoki  Gaonzu (u  kelib  chiqisbi  jihatidan  chala  turk  edi)  Imperiyada  hokimiyatni  bosib  olib  yangi dinastiya  Tan  dinastiyasiga  asos  soldi. Tan dinastiyasi Tan  imperiyasi  Xitoy  da  300  yil  ya'ni  618  yildan  907  yilgacha  yashadi. Uning  poytaxti  Chanan  (hozirgi  Sian)  shahri  edi.  VIII  asrda  Chanan  aholisi  1 mlndan  ko'p  edi.  Imperiyaning  ikkinchi  katta  shahri  Loyan  shahri  bo'lib  u savdo markazi  edi.  Tan  dinastiyasining  eng  kuchli  vakili  . Li  Yuanning  vorisi  Li-  Shi  - min  yoki  Tayizun  (626  - 649)  edi.  Li  - Shi  - Min  paytida  imperiya  chegarasi  ancha kengaydi.  O'sha  paytda  Xitoy  (chegarasi)  territoriyasi  Shimolda  amir  va Xinganchaga,  Janubda  Hindiston  va  Siyomgacha  Sharqda  Korelgacha  (Tayizun Korilni  ham  bosib  olishga  uringan  edi)  G'arbda  O'rta  Osiyoning  Sharqiy chegarasigacha  borar  edi.

Li - Shi  - Min  davrida  amaldorlar  uchun  unvonlar  joriyqilindi.  Ular  to'qqiz darajaga  bo'lindi,  har  birlariga  pomisitellar     belgilandi.  Markaziy  idora  6 ta     mahkama           palatasidan  yoki  ministrlikdan  amaldorlar,  ministrlik,  soliq ministrligi  Jiarbiy     ministrlik  jinoiy  ishlarni  ko'radigan  sud  ministrligi  jaraoat ishlari  ministrligi  marosim  ishlari  ministrligidan  iborat  bo'lib  uzul-kesil rasimiylashdi.  Oblastlarni  gubernatorlar  boshqaradigan  bo'ldi.  Tan  dinastiyasi davrida  feodal  chek  yer  sistemasi  uzil-kesil  qaror  topdi.  Bu  davrda  davlatga qarashli  yerlar  ko'paytirildi,  bu  yerlarda  davlat  dehqonlari  mehnat  qilib.  soliq  to'Iar va  turli  xil  majburiyatiarni  bajarar  cdi. VIII  asrning  20-30  yillarida  Tan  imperiyasi  qonunlarining  yagona  majmuasi uzildi  u ijtimoiy  hayot  va  davlat  hayotining  xilma-  xil  tamonlarining  o'z  ichiga olgan  6 ta  alohida  kodeksdan  iborat  edi.  VIII  va  IX  asrlarda  Tan  imperiyasining Krizisga  uchrashi.  VII  asrning       II  yarmida     asrda     Tayizun     vorislari  zamonida Osiyodagi  eng  katta  davlat  bo'lib  qolaverdi.  Bu  vorislar  ichida  eng  ko'zga ko'ringani  buddizm     homiysi  imperatorligiga  U  Sze  Tyanyoki  Uxoun  (656- 705)   b o ' l d i . VII  - VIII  xitoy  - arab  xalifaligi  yoki  Hindiston  Siyom  va  Vetnam bilan  qizg'in  tashqi  savdo  aloqalarini  olib  bordi  bir  qancha  katta  - katta  karvon yo'llari  bular  orasida  Chanandan  O'rta  Osiyoga  olib  boradigan  - "Ipak  yo'li" ayniqsa  katta  ahamiyatga  ega  bo'ldi)  Xitoyni  Shimoliy-G'arbiy  va  Janubiy Osiyoning  turli  mamlakatrlari  bilan  bog'lar  edi.  Bundan  tashqari  Xitoy  sohilaridan Janubiy  sharqiy  Osiyo  va  Hindistonga  boradigan  dengiz  yo'li  ham  muhim  rol o'ynar  edi.  Ammo  VIII  asrdan  boshlab  Tan  imperiyasi  chuqur  krizislarini  o'z boshlaridan   keehira  boshladi.  Turli  xil  soliqlar,  olchamlar,  har   x i l   majburuyatlar dehqonlar  ommasining   qashsshoqlashuviga  olib  keldi.  Ochlik  natijasida  tez-  tez bo'lib   turadigan   epidemyalaridan   yuz   minglab   dehqonlar   q i r i l i b   ketdi. Dehqonlarning  click  yerlari  kamayib  bordi,  ularni  yerlarini  "kuchli  xonadonlar" yuta  boshladi. Davlat  dehqonlarining  soni  kamayishi  oqibatida  davlat  xazinasi  bo'shashib qolgan  edi.  Shu  ahvolni  hisobga  olib  hukumat  780  yilda  soliq  sistemasini islohot   q i l d i .

Yangi (muallifi  Yan-van)  qonuniga  binoan  endi  soliqlar  chek  yeri  bo'lgan dehqonlardagina  olinib  qolmasdan  shu  bilan  birga  xususiy  yer  egalaridan  va  davlat yerini  ijoraga  olgan  shaxslardan  ham  yig'ib  olinadigan  bo'ldi. Feodallashuv  jarayoni  mahaliy  yerdorlarni  kuchaytirdi  va  imperatorlarning gubcrnalorlari  bilan  harbiy  boshliqlarning  o'zida  ham  tobe  bo'lmaslikda  intilish kayliyatini  tug'dirdi.  Bosh  qo'mondon  An           Li  Shan  qo'zgaloni  Tan dinastiyasi       tarixida  burilish  nuqtasi  bo'ldi. U  785  yilda  120  ming  kishilik  qo'shinni  o'ziga  ergashtirib,  imperatorga qarshi  bosh  ko'tardi.  U  786  ikkala  poytaxtni  - Chanan  va  Loyanni  ham  bosib olishga  muvaffaq  bo'ldi.  Fmperator  qochdi,  bu  qo'zg'olon  kelgusi  yildagina yollangan  varvarlar,     asosan,  uyg'urlar  yordami  bilan  bostirildi.  An           Lu  Shan qo'zg'olonidan  keyin  Janubiy  Xitoydagi  gubernatorlar  qo’zg'oloni  bo'ldi,  bu qo'zg'olonlarni  ham  imperator  juda  katta  kuch  sarfiab  qiyinchilik  bilan  bostirdi. Xuan Chao qo'zg'oloni XI  asrning  II  yarmida  dehqonlarning  iqtisodiy  ahvoli  haddan  tashqari o'g'irlashdi.  Xuan  Chao  boshchiligidagi  qo'zg'alon  875  yildan  884  yilgacha  davom etdi.  Qo'zg'alonga  ilgari  chakana  tuzfurish  va  keyin  imperator  gvardiyasida soldat   b o ' l i b   xizmat  qilgan.  Xuan  Chao  degan  kishi  boshchilik  qildi.  Bu  qo'zg'alon uzoq  vaqt  davom  etganligi,  ko'p  kishi  qatnashganligi  bilan  boshqa  qo'zg'alonlardan ajralib  turadi.  Qo'zg'olon  boshida  stixiyali  ravishda  boshlangan  bo'lsada, keyinchalik  uyushgan  holda  movaffaqiyatlarni  qo'lga  kirta  boshladi.  Qo'zg'alon Shandun  va  Xebiy  degan  Shimoliy  viloyatlardan  boshlandi.  Kevin  u Markaziy Xitoydagi  Xenan  viloyatiga  tarqaldi.  Qo'zg'alonning  birinchi  yilidayoq  Xuan  Chao qo'l  ostiga  100  mingga  yaqin  qurolangan  dehqon  bor  edi  . 879  yilda  Xuan  Chao  Janubiy  Xitoyga  yurish  qildi  va  u yerlami  talab savdogarlarni  ko'p  tavarlarini  bosib  oldi.  Epidemya  oqibatida  Xuan  Chao Shimolga,  yaqin  daryosi  ortiga  chekinishga  majbur  bo'ldi.  880  yilda  Xuan  Chao qo'shinlarining  soni  250  - 300  ming  kishiga  yetdi.