logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. O'rta Osiyo hududidagi ilk davlatlar

O'rta Osiyo hududidagi ilk davlatlar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

32.4130859375 KB
Скачать
Reja 1. Kirish 2. Assosiy qism 3. Xorazm 4. Baqtriya 5. Xulosa 6. Foydalanilgan adabiyotlar  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. O'rta Osiyo hududidagi ilk davlat tuzilmalari to'g'risida qadimgi yozma tariximizning eng noyob manbasi hisoblangan «Avesto» kitobi, shuningdek, qadimshunos olimlarning o'lkamizning turli hududlarida olib borgan arxeologik - qidiruv ishlari, ularning natijalari muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, qadimgi Yunon, Rim va Eron manbalari asosida ham bu masalani oydiniashtirish, yetarli, asosli fikrlarni aytish mumkin bo'ladi. Bu o'rinda Yunon, Rim mualliflaridan Gerodot, Ktesiy, Strabon, Arrian va boshqa-larning asarlari, yodnomalari, forsiy mixxat yozuvlari, qolaversa, oMkamizda keng ko'lamli arxeologik tadqiqotlar olib borgan Ya.G'ulomov, S.Tolstov, V.Masson, A.Asqarov, E.Rtvaladze, A.SagdulIayevlarning ilmiy tadqiqotlari alohida ahamiyatga molik. Arxeolog olimlarimizning so'nggi tadqiqotlari asosida fikr yuritadigan bo'lsak, O'zbekiston hududida bronza davridayoq, 2- ming yillik o'rtalarida kichik shahar davlatlari shakllangan. Barcha daliliy ashyolar miloddan avvalgi so'nggi ming yillik boshlarida, aniqrog'i VII-VI asrlarda Vatanimiz hududlarida 3 ta: Katta Xorazm, Baqtriya hamda saklar va massagetlar konfederatsiyasi ko'rinishidagi dastlabki davlatlar shakllangan. Bu davlatlar o'ziga xos rivojlanish jarayonini bosib o'tgan. Ayniqsa, bu ilk davlatlar orasida Baqtriya nisbatan barqaror bo'lganligi bilan ajralib turadi. Katta Xorazm «ishlab chiqarishning Osiyo usuli»ga ega bo'lgan davlatlarning qadimgi sharq tipiga mansub edi. Saklar va massagetlarning konfederatsiyasi esa chorvador turlarning ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi qabilalarning harbiylashgan davlatidan iborat edi. Xorazm davlati egallagan hududlar ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki undan ancha janubga, ya'ni Murg'ob va Tajang daryolari atroflariga qadar ham yoyilgan.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. Miloddan avvalgi so'nggi ming yillikning boshlariga tegishli «Amirobod madaniyati», quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan o'ziga xos sun'iy sug'orish inshooti tizimi hamda dastlabki shaharsozlik timsoli bo'lgan shahar-qal'alar Qal'aliqir, Ko'zaliqir, Jonbosqal'a va boshqalar - bular Xorazm vohasida davlat tuzilmalari mavjudligidan daloiat beradi. Negaki, bu singari umumelatlar, qavm- qabilalar manfaatlariga xizmat qiladigan muhim o'zgarishlar davlat boshqaruvi yo'li bilangina amalga oshirilishi mumkin bo'lgan. /jfQadimshunos olim Ya.G'ulomov tomonidan Xorazmda aniqlangan 200 km uzunlikdagi, eni bir necha o'nlab metrdan iborat kana! o'zani, obod dehqonchilik madaniyati - Xorazm davlati qadimdan insoniyatning yirik madaniy maskanlaridan biri sifatida shuhrat topganligidan guvohlik beradi. «Avesto»da Xorazm Markaziy Osiyodagi rivoj topgan, o'z hududiy chegaralariga ega bo'lgan o'lkalardan, viloyat (davlat)lardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Gerodot ma'lumoticha, qadimda Oks (Amu) daryosi bo'ylab 360 dan ziyod sun'iy sug'orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho'lli, sahroli yerlarga suv chiqazilib dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib borilgan.f Gerodot taassurotlarida Xorazm o'lkasida yashagan aholi dehqonchilikda katta tajribaga ega boiib, ularning donli, dukkakli ekinlar, chunonchi, bug'doy, suli, arpa, meva-sabzavot-chilik mahsulotlarini mo'1- ko'l yetishtirganligi qayd etib o'tiladi. Xorazm shaharsozligida xom g'isht, paxsalardan keng foydalanilgan. Binolarning tashqi va ichki ko'rinishlariga maxsus ishlov berilib, ularning mustahkamligi, o'ziga xos ko'rkamligi ta'minlangan. Bu ko'hna hudud bag'rida ming yillar davomida zamonlar silsilasidan o'tib, saqlanib kelayotgan ko'plab osori atiqalar, shahar-qal'alar xarobalari, qoldiqlari ham buni isbot etadiJ Xorazm vohasida hunarmandchilik, tog'-kon ishlari ancha rivojlangan. Bu yerdan qazib olingan qimrnatbaho ma'danlar ishlov berilib, yuksak sifat ko'rsatkichiga yetganidan keyingina u tayyor mahsulot sifatida foydalanishga chiqarilgan.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. Xorazmda aholining bir qismi chorvachilik bilan shug'ullangan, ularning tuya, ot, qo'y-echkilardan iborat ko'plab suruvlari bo'lgan. Savdo bozorlarida g'alla, meva, chorvachilik mahsulotlari, hunar-mandchilik buyumlari ayirbosh qilingan. Afsuski, Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to'g'risida ma'lumotlar hozirgacha yetarli emas. Rivoyatlarga ko'ra, Xorazmning qadimiy siyosiy sulolasi - Siyovushiylar bo'lganlfgi zikr etiladi. «Aves-to»da ta'kidlanishicha, Siyovarshon Kavousning o'g'li bo'lgan. Siyo-varshon o'limidan so'ng lining nabirasi Kova Xisrav bobosi qotilidan o'ch olib, hokimiyatni egaliab, Xorazmda Siyovushiylar sulolasiga asos soladi. O'rta Osiyoning yana bir qadimgi davlati - Baqtriya podshohligi bo'lgan. Uning tarkibiga hozirgi O'zbekistonning Surxondaryo, Qash-qadaryo viloyatiari, Tojikistonning janubi, Afg'onistonning shimoli-sharqiy yerlari kirgan, Baqtriyadagi koLpdan-ko'p yirik shaharlar orasida Baqtra mashhur bo'lib, mamlakatning poytaxti hisoblangan. Baqtra baland va mustahkam mudofaa devorlari bilan o'ralgan, unda podshoh qal'asi alohida ajralib turgan. Rim tarixchisi Kursiy Rufning shahodat berishicha, «Baqtra daryosi nomidan shahar va viloyatning nomi kelib chiqqan». Umuman tarixiy ma'lumotlarga asoslanadigan bo'lsak, qadimgi davlatlar nomlari ko'pincha daryo, qabila, xalq yoki shaharlar nomiga qiyosan kelib chiqqan bo'ladi. Binobarin, «Baqtriyaliklar», «Baqtriya xalqi» iboralari juda qadimgi manbalarda tilga olinib, bitta xalqni yoki bir necha qarindosh qabilalarni birlashtirgan hududiy tushunchani anglatadi. «Avesto» kitobida ham Baqtriya «Eng yaxshi mamlakatlar va o'lkalardan bin bo'lgan, baland bayroqli, go'zal o'lka» sifatida ta'riflangan. Bu xildagi fikr- mulohazalar Baqtriya o'z davrining yirik davlatlaridan biri bo'lganligidan dalolat beradi.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. Ktesiy ma'lumoticha, Baqtriyaga qarashli Vaxsh vodiysi obi-hayotga mo'1- kolligi, unumdor yeriari ko'p boMganligidan, bu hududda dehqonchilik madaniyati taraqqiy topgan, aholi bog'dor-chilik, mevachilik mahsulotlari yetishtirishda omilkor bo'lgan. Qashqadaryo vohasining miloddan awalgi VIII-V1I asrlarga oid Sangirtepa, Yangitepa, Chiroqchitepa, Yerqo'rg’on singari aholi manzilgohlarini o'rganish shuni ko'rsatadiki, bu joylarda o'troq turmush kechirgan qavm, elatlar dehqonchilik bilan faol shug'ul-langanlar. Xuddi shunday fikrni So'g'diyona hududlariga nisbatan ham aytish mumkin. Qulay tabiiy-jug'rofiy sharoitga ega bo'lgan Omonqo'ton. Gurdara, Qo'tirbuloq, Zirabuloq makonlarida yashagan aholining madaniy hayoti ham ancha to'laqonli kechgan. Baqtriyada oltin, la'l kabi qimmatbaho ma'danlarko'plab miqdorda qazib olinib, ular tegishli ishlov berishdan so'ng yurt ehtiyoji uchun, qolaversa, xorijiy ellar uchun tayyor mahsulot holiga keltirilgan. Baqtriya la'ligauzoqXitoy, Misr, Hindiston singari mamlakatlarda ham talab-ehtiyoj katta bo'lgan. Baqtriyada qimmatbaho ma'danlar ishlab chiqarishning yo'lga qo'yilishi bu yurtda maxsus hunarmandchilik turi - zargarlik, badiiy hunar tarmog'ining rivoj topishiga olib kelgan. Buni 1877—yilda Vaxsh va Panj daryolarining Amudaryoga quyilish yerida topilgan «Amudaryo xazinasi» topilmasi timsolida ham kuzatish mumkin. Topilmalar orasidagi 179 ta oltin va 7 ta kumush zargarlik buyumlari qadimgi Baqtriyada nafis hunarmandchilikning o'sganligidan dalolat beradi. Bu xazina aslida Baqtriya hududiga qarashli Taxti Sangin shaharchasidagi ibodatxonaga tegishli bo'lgan. Ular Londondagi Britaniya muzeyiga (1897) oiib ketilgan. Shunday qilib, Xorazm va Baqtriya davlatlarida kechgan siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy jarayonlar ajdodlarimizning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot yo'lidan ilgarilab borib, o'z davlatchilik tuzilmalarini vujudga keltirib, boshqaruv usullarini takomillashtirib borganligidan guvohlik beradi. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, sha-harsozlik, mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish qurollarining tako-millashib borishi ulug' bobokalonlarimiz o'lmas dahosi, salohiyatining yorqin  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. ifodasidir. Bular O'zbekiston hududidagi dastlabki davlatchilik tarixiy tajribasining muhim jihatlari, namunalari sifatida alohida qimmatga egadir. Tallashqon yodgorligi to‘liq tadqiq qilingan. Bu yodgorlik doira shaklida bo‘lib, diametri 135 metr, 5 metrli devor bilan o‘ralgan, tashqi tomondan 15 ta burj bilan mustahkamlangan. Qal’a devori hamda burjlarda shaxmat kataklari tarzida qurilgan, ikki qator shinaklar joylashgan. Qal’a darvozasi uzun yo ‘lak shaklda bo‘lib, harbiy jihatdan juda mustahkam. Tallashqon qal’asining ichki qismidagi uylar qal’a devoriga taqab qurilgan, o‘rtasi hovli sifatida ochiq qoldirilgan. Bu erdan ko‘plab o‘q-yoy, temir bo‘laklari, sopol buyumlar va boshqa turdagi hunarmandchilik ashyolari topilgan. SHo‘rchi tumanida joylashgan Qizilcha, Muzrabotdagi Kuchuktepa, Pishaktepa yodgorliklari ham to‘liq o‘rganilgan. Bu obidalardan ham qadimgi Baqtriya madaniyatiga oid muhim ma’lumotlar olingan. Qadimgi Baqtriya madaniyatining Turon xalqlari tarixida tutgan o‘rni beqiyosdir, baqtriyaliklar nafaqat o‘zlari rivojlangan san’at, hunarmandchilik va shahar madaniyati sohibi bo‘lganlar, balki bu madaniyatni qo‘shni hududlarga ham tarqatgan. Qarshi vohasidagi Erqo‘rg‘on, Samarqanddagi Afrosiyob va boshqa shaharlar Baqtriya madaniyatining bevosita ta’siri ostida shakllangan. Bu yodgorliklardan Qadimgi Baqtriya madaniyatiga oid hunarmandchilik ashyolari topilgan, hatto shahar qurilish uslublari ham aynan Baqtriya me ’morchiligiga monand. Baqtriya madaniyati miloddan avvalgi IV asrning 30-yillarida boshlangan Aleksandr Makedonskiy istibdodi oqibatida inqirozga yuz tutadi. Makedoniyalik Aleksandr va uning lashkarboshilari voha aholisini birma-bir qilichdan o‘tkazgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Viloyatdagi qadimgi Baqtriya madaniyatiga oid 36 yodgorliqdan 33 tasi bosqinchilar hujumi tufayli yondirilgan va vayronaga aylantirilgan. Kushonlar davri O‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Pokiston va Hindiston xalqlari tarixidagina emas, balki butun dunyo madaniyatining taraqqiyotida  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. alohida o‘rin egallaydi. Bu davrda etnik madaniyati, tili va dinlari har xil bo‘lgan xalqlarningsiyosiyjihatdan birlashishi ayniqsa, muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Turli xalqlar madaniyatining chatishishi natijasida bu erda o‘ziga xos yangi madaniyat shakllandi va rivojlandi. Baktriyada hind madaniyatining, ayniqsa budda dini bilan bog‘liq bo‘lgan san’atning ta’siri orta bordi. Buning asosiy sababi taxminan to‘rt asr davomida Baqtriya va Hindistonningyagona saltanat — Kushonlar podsholigi tarkibiga kirganligi va Kanishka tomonidan budda dinining kushonlar saltanatining davlat dini deb e’lon qilinishidir. O‘rta Osiyo xalqlari, jumladan baqtriyaliklar orasida din erkinligi mavjud edi. SHuning uchun aholi har hil dinlarga topingan. Baqtriyaaholisi orasida ayniqsa, budda va zardushtiylar diniga e’tiqod qiluvchilar ko‘p bo‘lgan. Bu erda ko‘mish marosimi ham turlicha bo‘lgan. CHunki har bir din o‘ziga xos ko‘mish qoidalarini ishlab chiqqan. Dalvarzintepa yaqinidan tadqiqotchilar sag‘ana qoldig‘ini o‘rganishlari natijasida, uning eng pastki qatlamida odamlar yotgan holda xumga ko‘milganliklari aniqlangan. O‘rta qatlamda avval daxmada tozalangan odam suyaklari qayd qilingan va o‘rta qatlamda ko‘milgan odamlar zardushtiy diniga mansub kishilar ekanliklari ma’lum bo‘lgan. SHuning uchun ularni zardushtiylarning odatiga binoan ko‘mganlar. YUqori qatlamda odamlar bir-birlari ustiga ko‘milganlar. Mazkur sag‘ana miloddan oldingi II-I asrlarda qurilgan bo‘lib, undan kushonlar davrida ham foydalanganlar Kushon davlatida turli dinlarga e’tiqod qiluvchi xalqlarning birlashtirilishi natijasida Kushon shohlari diniy bag‘rikenglikka katta e’tibor beradilar, bu holat Kanishka va Xuvishka tangalarida Avestodagi xudolar, Baqtriya va hind aholisining e’tiqod qiluvchi boshqa xudolarining aks ettirilishida ko‘zga tashlanadi. Ular Otash, Oxsho, Mihra, Moh, Nana, Ardoxsho va boshqalardir. Vima Kadfiz va Vasudeva I tangalarida xindlar xudosi SHiva tasvirlangan. Kushonlar davrida  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. budda dini bilan birga O‘rta Osiyoga hinduizmnig elementlari xam kirib keldiki bular san’atda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Hinduizm Hindistonda I ming yillik o‘rtalarida vujudga kelgan bo‘lib, o‘zida muqaddas hayvonlarga, tabiat hodisalariga, ajdodlar ruhiga sig‘inish kabi ko‘plab ibtidoiy tasavvurlarni mujassamlashtirgan. Hinduizmning uch asosiy xudosi bo‘lib, ulardan eng oliy xudo SHiva, Brahma va Vishna bo‘lgan. Ularning o‘z vazifalari bo‘lib, SHiva urush xudosi sifatida tasvirlangan. Vaqtlar o‘tishi bilan Brahmaga sig‘inish deyarli yo‘qolib borib Braxma va SHivaning funksiyalari qo‘shilib ketadi. SHivaga sig‘inuvchilar uni barcha mavjudotlarning yaratuvchisi va vayron etuvchi, abadiy hayot va harakat manbai deb hisoblaydilar. Ko‘plab tadqiqotchilar SHivani chorvalar homiysi va qo‘riqlovchisi deb talqin etadilar. 1 SHivaga atab Hindistonda ibodatxonalar qurilgan, uning tasviri tushirilgan buyumlar ishlangan. Kushonlar davrida Baqtriya tasviriy san’atiga xam SHiva obrazi kirib keldi. Buni Dilberjindagi xona devorlarining biridagi rasmlardan ko‘rish mumkin. Unda hindlar xudosi SHiva va uning rafiqasi Parvatining ho‘kiz — Nandi ustida o‘tirgani tasvirlangan. Ho‘kiz SHivaning hayotbaxsh kuchini ifodalovchi hayvon bo‘lib, u oyoqlariniyig‘ib yotgan tarzda chizilgan va tanasi oq bo‘yoq bilan bo‘yalgan. SHiva va Parvati yarim yalang‘och holda tasvirlanganlar. Ularning ikki tomonida ikki odamning rasmi bo‘lgan. Odamlardan birining rasmi deyarli saqlanmagan, ikkinchi odamning tasviri juda yaxshi saqlanib qolgan. Uning egnida uzun oq kiyim. Ko‘ylakning old qismi yo‘l-yo‘l chiziqli bo‘lgan. Uning o‘ng qo‘li yuqoriga ko‘tarilgan. Ho‘kizning oyoqlari tagida yana bir necha odamlarning rasmi bor. I.T. Kruglikovaning taxminicha, bu rasmlar Kushon shohi Vima Kadfiz zamonida chizilgan.2 Ma’lumki, Kushon shohlaridan birinchi bo‘lib, Vima Kadfiz o‘z nomidan zarb qilingan tangalarning orqa tomoniga SHiva va Nandining rasmini  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. joylashtirgan. Kopincha SHiva xudosi ho‘kiz tasviri bilan birga ishlangan. Bunday tasvirlar O‘rta Osiyoning kushonlar davri yodgorliklaridan ko‘plab topilgan. SHiva kultining qadimiy CHoch hududida vujudga kelishi ham o‘z navbatida O‘rta Osiyoning kushonlar davlati tarkibiga kirishi bilan bog‘liq. Ma’lumki kushonlar davrida Hindistondan buddizmning kirib kelishi bilan birga SHiva e ’tiqodi xam kirib keladi. CHoch hududlarida yashagan chorvador qabilalar orasida SHivaning ho‘kiz bilan birga ishlangan tasviri chorvalar homiysi va qo‘riqlovchisi sifatida qabul qilingan.1 Qadimdan CHochda ho‘kiz muqaddas hayvonlar sirasiga kirgan. Toshkent vohasidan topilgan ko‘plab yodgorliklardan ho‘kizning shohli boshi tasvirlangan o‘choq tagliklari, dastasiga ho‘kizning boshi tasviri tushirilgan sopol idishlar ko‘plab topilgan. 2 CHochda SHiva e’tiqodining chorvador aholi orasida mavjud bo‘lganligini bu hududdan topilgan SHiva xudosi tasviri tushirilgan metall buyumdan xam yaqqol ko‘zga tashlanadi. Qadimiy Baqtriya va CHoch shaharlari antik davrlarda nafaqat ma’muriy va mafkuraviy markazlar bo‘lgan, balki savdo va hunarmandchilik markazlari hamdir. Mil.avv. II asrdayoq CHjan-Szyan Dax aholisi (Baqtriya) juda mohir savdogar bo‘lganliklarini, poytaxtda esa turli mamlakatlardan keltirilgan mollar sotiladigan bozor bo‘lganini ta’kidlaydi. Bu erda xalqaro savdoni rivojlanishining asosiy sababi, bu hududdan O‘rta Er dengizi mamlakatlarini Uzoq SHarq bilan bog‘lovchi Buyuk ipak yo‘lining o‘tganidir. Bu yo‘lning bir tarmog‘i Polien tomonidan tasvirlanishicha, Baqtriyadan shimolga Amudaryo orqali Tarmitaga o‘tilgan, so‘ng shimoliy-sharq tomonga burilib Surxondaryo voxasi bo‘ylab Qoratog‘ va Qorategin orqali komedlaryurtiga o‘tilgan Yo‘lning boshqa tarmog‘i Tarmitadan so‘ng SHeroboddaryo tomoniga o‘tgan va Temir Darvozadan chiqib So‘g‘dga o‘tgan. Buyo‘llar O‘rta Osiyoni markaziy va shimoliy hududlari bilan va  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. SHimoliy Baqtriyani Hindiston bilan bog‘lagan. 4 Bundan tashqari SHimoliy Baqtriyani Parfiya va Xorazm bilanbog‘lovchi Amudaryodan o‘tuvchi suvyo‘li ham bo‘lgan. CHjan — Szyan ma’lumotiga ko‘ra, Guy-shuy (Amudaryo) daryosi orqali savdogarlar o‘z mollarini, boshqa hududlarga olib o‘tganlar. SHu bilan birga Baqtriyani o‘zini ichki tumanlari bilan bog‘lab turuvchi va ichki savdoda muhim o‘rin tutuvchi yo‘llar ham mavjud bo‘lgan. Amudaryo bo‘ylab joylashgan qishloqlar (Kampirtepa, Xotinrabod, Ayvadj) o‘z navbatida savdo manzilgohlari yoki bojxona vazifasini ham o‘tagan bo‘lishlari mumkin. Bu hududlarning xalqaro savdo aloqalarining rivoji haqida ko‘plab arxeologik topilmalar guvohlik beradi. Bular Hindistondan keltirilgan buyumlar-taroq, shaxmat donalari, folbinllik buyumlari, oltin buyumlar, fil suyagidan ishlangan buyumlar (Dalvarzintepa), Rimdan — shisha (Xolchayon), marmardan tayyorlangan bosh tasviri (Ilontepa), maskaron (SHaxri Gul-gul), Neron sestersiyi (Xayrobodtepa); Misrdan- havorang misr pastasidan ishlangan taqinchoqlar va tumorlar (Boysun, Bandixon, Kampirtepa, To‘pxona), papirus (Kampirtepa), Xitoydan-ipak mato parchalari (Kampirtepa, Xolchayon) ko‘zgu (Ayrtom, Barattepa)dir. 1 CHoch shaharlaridan biri bo‘lgan Banokat shahri esa YU.F.Buryakovma’lumotiga ko‘ra milodiy II-III asrlarda So‘g‘ddan CHochga, undanXindiston va Xitoyga boradigan janubiy karvon yo‘lida joylashgan. Bundan ko‘rinadiki CHoch shaharlari kushonlar davrida SHimoliy Baqtriyakabi Hindiston bilan madaniy aloqalar olib borganliklari shubhasiz. Bu aloqalar CHochning qadimiy shaharlaridan bo‘lgan Ming- O‘rikdantopilgan buddaviylik san’atiga mansub bo‘lgan terrakota topilmasidanma’lum. Ming - O‘rikdan topilgan terrakotada buddaning dxayana — mudra holatida o‘tirgani tasvirlangan.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. Xorazm davlati egallagan hududlar hozirda Xorazm erlari chegaralanib qolmay, balki undan janubga, ya’ni Marv (Turkmaniston), Hirot (Avg’onistonning shimoli) atroflariga qadar ham yoyilgan. Miloddan avvalgi so’nggi ming yillikning boshlariga tegishli “Amirobod madaniyati”, Quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan o’ziga xos sun’iy sug’orish inshooti tizimi hamda dastlabki shaharsozlik timsoli bo’lgan shahar – qal’alar- Qal’aliqir, Ko’zaliqir va boshqalar bular Xorazm vohasida davlat tuzumlari mavjudligidan dalolat beradi – Umumelatlar, qavm – qabilalar manfaatlariga xizmat qiladigan muhim o’zgarishlar davlat boshqaruv yo’li bilangina amalga oshirilishi mumkin bo’ladi. Qadimshunos Ya.G’ulomov tomonidan Xorazmda aniqlangan 200 km uzunlikdagi, eni bir necha metrdan iborat bo’lgan kanal o’zagi, obod dehqonchilik madaniyati Xorazm davlati qadimdan insoniyatning yirik madaniy markazlaridan biri sifatida shuhrat topganligidan dalolat beradi. “Avesto” da Xorazm Markaziy Osiyoda rivoj topgan, o’z hududi, chegaralariga ega bo’lgan davlatlardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Geradot ma’lumotiga qaraganda, qadimgi Oks daryosi bo’yida 360 dan ziyod sun’iy sug’orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho’lni, sahroli hududlarga suv chiqarilib, dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib borilgan. Geradot taassurotlarida Xorazm o’lkasida yashagan aholi dehqonchilikdan katta tajribaga ega bo’lib, ular donli, dukkakli ekinlar, masalan, bug’doy, arpo, suli, meva – sabzavotchilik mahsulotlarini etishtirganliklarini qayd etib borganlar. Xorazm shaharsozligida xom g’isht, paxsalardan keng foydalanilgan, binolarning tashqi va ichki ko’rinishlariga maxsus ishlov berilib, ularning mustahkamligi, o’ziga xos ko’rkamligi ta’minlangan. Xorazm vohasida huranmandchilik, tog’ – kon ichlari ancha rivoj topgan. Bu erdan qazib olingan qimmatbaho zumrad toshlarga ishlov berilib, yuksak sifat ko’rsatgichiga eyganidan keyingina u muhim tayyor mahsulot  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. sifatida foydalanishga chiqarilgan. Xorazm zumradi, Sharqning bir qator, jumladan, Eron, Xitoy, Hindiston, Misr singari mamlakatlarga ham yuborilgan. Xorazmda aholining bir qismi chorvachilik bilan shug’ullangan, ularning tuya, ot, qo’y – echkilardan iborat suruvlari bo’lgan. Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to’g’risida ma’lumotlar hozirgacha aniq emas. Rivoyatlarga ko’ra, Xorazmning qadimiy siyosiy sulolasi Siyovushlar bo’lganligi zikr etiladi. “Avesto” da ta’kidlanishicha, Siyovush Kaykovusning o’g’li bo’lgan. Siyovushronning o’limidan so’ng uning nabirasi Kova Xisrav bobosi qotilidan o’ch olib, Xorazmda birinchi sulolaga asos soladi. Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida ta’kidlashicha, Xorazmga aholi miloddan avvalgi 1292- yilda kela boshlagan deb ko’rsatadi. Siyovushning Turonga kirib kelgan sanasi esa miloddan avvalgi 1200- yil belgilangan. Miloddan avvalgi III asrlarda Xitoyning shimoliy g’arbiy chegaralaridan Sirdaryoning o’rta oqimi havzalarigacha bo’lgan juda katta maydonda turkey tilda so’zlashuvchi ko’p sonli chorvador qabilalari yashab kelgan. Ular xunnlar, sak usunlar, yuechjilar va boshqa nomlar bilan mashhur bo’lganlar. Ular yaylovlar uchun doimo bir – birlari bilan to’qnash kelganlar. Ayni paytda siyosiy hukmronlik uchun ham kurash qizg’in edi. Shimoliy – G’arbiy Xitoy va Sharqiy Turkiston hududlaridan Markaziy Osiyoga ko’chmanchi chorvador qabilalarning kirib kelishi bu mintaqada muhim siyosiy o’zgarishlarga olib keldi. Hozirgi O’zbekiston hududida Qadimgi Xorazm davlatidan tashqari Choch, So’g’d hududlarini o’z ichiga olgan qudratli Qang’ podsholigi (Miloddan av. III asr) Parkana –Farg’ona davlati, Baqtriya, Yunon – Baqtriya davlati tashkil topdi.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. Yunon – Baqtriya davlatining asosini Baqtriya, So’g’diyona, Marg’iyona tashkil etadi. Qang’ davlatining joylashgan o’rni haqida olimlar o’rtasida yangicha qarashlar mavjud. A.Asqarovning fikricha, hozirgi Toshkent va Sirdaryo viloyatlari ham Janubiy Qozog’iston erlarida yashovchi sak qabilalarning makedoniyalik Iskandar qo’shinlari va Salavkiylarga qarshi kurashlari jarayonida miloddan avvalgi III asrda yarim o’troq Qang’ davlati tashkil topadi degan xulosaga keldi. A.Asqarovning fikricha, Qang’ davlatining asosiy erlarini Toshkent vodiysi, Talas vodiysi, Chu daryosining quyi oqimlaridan, daryosigacha bo’lgan joylarni tashkil etgan. Qadimgi Xorazm va So’g’d erlari ham Qang’ davlatiga tobe bo’lgan. Qang’ davlatining ikkita markazi – Qanxa (Qang’diz) va O’tror (Turband) shaharlari bo’lgan. Qanxa shahri Toshkent vohasida, O’tror shahri esa Aris daryosi quyi oqimida joylashgan. Qang’ davlati haqida Xitoy manbalarda ham ma’lumotlar bor. Xitoy tarixchisi Si – Ma- Syan’ miloddan avvalgi II asrning oxirlarida O’rta Osiyoga kelgan Xitoy elchisi va sayyohi Ijan’ – Syan’ ma’lumotlariga asoslanib, bu hududda ko’chmanchi Qang’yuy yoki Qandzyuy davlati mavjudligi haqida yozadi. Uning ta’kidlashicha, Qang’yuy davlati aholisining urf – odatlari yuechjilar urf– odatlariga o’xshash ekan. Xitoy manbalaridagi ma’lumotlarga ko’ra, Anvsi (Parfiya) shimolda Qang’yuy bilan chegaradosh bo’lgan. Bu ma’lumotlarga ko’ra, Qang’yuy yoki Qanha davlati tarkibiga qadimgi Xorazm, Choch va So’g’diyona ham kirgan. Miloddan av. II asrda Qang’yuy davlati o’z taraqqiyotining yuksak darajaga erishadi. Qang ’ davlati o ’ sha davrda vujudga kelgan ilk quldorlik davlatlardan biri edi.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. Miloddan avv. I ming yillikning I yarimida Xorazmda patrialxal quldorlik jamiyati shakllana borib, mil. avv. II asrda ham bu jarayon davom etadi. Bu jamiyat chorvador yarim o’troq jamiyati bo’lib, ularning asosiy mulki boyligi chorva, chorva mollari boqiladigan yaylovlarda bo’lgan. Boy chorvador toifasi chorvadorlar harbiy aristokratiyasini tashkil qilgan. Bunday hodisa chorvador zodagonlarga, patriarxal qullarga bo’linish ro’y bergan. Hunarmandchilikning qishloq xo’jalikdan ajralish jarayoni yuz berdi. Xorazmda patrialxal quldorlik jamiyati vujudga kelgan bo’lsada, urug’ - qabilachilik tartiblari saqlanib qoladi. Jamiyat negizini urug’ tashkil qilgan. Bir necha urug’ birlashmasi qabilani, bir necha qabilalar birlashmasi qabilalar ittifoqini tashkil qiladi. Urug’ qabila, qabilalar ittifoqi alohida saylangan oqsoqollar boshliqlari tomonidan saylangan. Qanha davlatida qurilgan shaharlarning ko’p bo’lishiga qaramay yangi shaharlar qurilishiga, sug’orish inshootlarini barpo etishga alohida e’tibor berilgan. Jonbos qal’a shular jumlasidandir. Qang’yuylar davrida Xorazmda pul munosabatlari vujudga kelib ular o’z tangalarini Kushon podsholari tangalariga taqlid qilib zarb qila boshlaganlar. Tanganing yuz tomonida shoh tasviri, orqasida esa Xorazmlik chavandoz tasviri solingan. 1940 – yilda Tuproqqal’adan topilgan “nomsiz podsho” tasviri tushirilgan tangalar o’sha davrda tanga zarb qilish texnikasi va tasviriy san’atni yuksak darajada bo’lganligidan darak beradi. Xorazmda miloddan avvalgi . II – I asrlarda va milodiy I yuz yilliklar davrida harbiy texnika sohasida ham katta yutuqqa erishilgan. S.P.Tolstovning fikricha, harbiy taktikaning yangi usuli qo’llannilgan va keyin butun O’rta Osiyoga yoyilgan. Bu yangi texnikaning mohiyati shundan iboratki, jang vaqtida og’ir sovut kiygan, o’q – yoy, uzun nayza, qilich va pichoq bilan qurollangan va zixrlangan otga mingan chacandoz zich saf tortib hujum qilganlar. O’q – yoy uchlari tez va  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. muvozanat saqlash uchun ularning ketiga burgut paridan ishlangan alohida moslama taqilgan. Arxeologik qazishmalar natijasida Ural hududidan topilgan ilk Xorazm tangalari kumush buyumlar, Xorazm davlati Volga bo’yi, Kavkaz oldi va janubiy Ural oldi hududlari bilan keng iqtisodiy va madaniy aloqada bo’lganligidan dalolat beradi. Milodiy I asr boshlarida Xorazm davlati Kushonlar imperiyasi tarkibiga kiradi. Xullas, Qanha davri Xorazm tarixida o’lkaning iqtisodiy, siyosiy, harbiy va madaniy jihatdan rivojlanishi bilan tasniflanadi. Xo’jalikning eng asosiy tarmog’i dehqonchilik va chorvachilik hisoblanadi. Bu davrda sug’orish inshootlari qal’a devorlari qurilgan, sug’orilgan maydonlar kengaytirilgan.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. Xulosa Surxondaryo viloyatida Qadimgi Baqtriya madaniyatining 36 ta yodgorligi aniqlangan. Bular qurilish uslubi, maydoni va vazifasiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: SHaharlar; Arkli qishloqlar; Arksiz qishloqlar; Harbiy istehkom- qal’alar; Ibodatxonalar; Qo‘rg‘onlar. Bu yodgorliklar uchta dehqonchilik vohasida joylashgan. SHerobod dehqonchilik vohasi O‘lanbuloqsoy va SHeroboddaryo havzalarini o‘z tarkibiga olgan. Bu erda Kuchuktepa, Pishaktepa, Tallashqon va Jondavlattepa kabi yodgorliklar joylashgan. O‘lkaning markaziy shahri Jondavlattepa hisoblangan. Boysun dehqonchilik vohasi Bandixon, Mirshodi, Sangardak, Topalang daryolari havzalarini o‘z ichiga olgan. Vohaning markaziy shahri Qiziltepa bilan bir qatorda Bandixontepa, G‘ozimulla kabi yodgorliklar mavjud. Surxon dehqonchilik vohasi Surxondaryoning o‘rta va quyi oqimlari atrofidagi hududlarni o‘z tarkibiga olgan. Bu o‘lkaning markazi Hayitobodtepa hisoblangan. Har bir dehqonchilik o‘lkasi o‘zining bosh shahriga, 5-12 ta qishloq va qo‘rg‘onlariga, harbiy istehkom va diniy markazi-ibodatxonaga ega bo‘lgan. Bu kichik hududiy davlatlarning shakllanish jarayonini ko‘rsatuvchi arxeologik dalildir. Hududiy davlatlarning konfederativ birlashtirilishi tufayli Markaziy Osiyodagi eng qadimgi va yirik davlatlardan biri hisoblangan Baqtriya podsholigi  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. shakllangan. Baqtriya yoki Baqtriana yunoncha, forsiyda Baqtrish. Otashparastlarning muqaddas kitobi ”Avesta da Baxdi nomi ostida tilga olingan. Bu podsholik tarkibiga hozirgi Surxondaryo viloyati, Janubiy Tojikiston va SHimoliy Afg‘oniston erlari kirgan. Qadimgi Baqtriya podshohligi miloddan avvalgi VI-IV asrlarda Ahamoniylar saltanati tarkibida bo‘lgan. Arxeologik manbalarga ko‘ra, Ahamoniylar baqtriyaliklar madaniyatiga va madaniy rivojlanishga aytarli ta’s . Bu madaniyat ilmiy adabiyotlarda ilk bor o‘rganilgan yodgorlikka nisbatan atalib, Kuchuktepa madaniyati deb nomlangan. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 2. Axmadjonov Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. T., 2003 3. Ismoilova J. Farg‘ona vodiysida milliy ozodlikkurashlari. T., 2003. 4. Istoriya Uzbekistana. - T.: Fan, 2012. 5. Sagdullayev A.S. Qadimgi O‘rta Osiyo tarixi. T., 2004. 6. Sagdullayev va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T., 2000.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987. 7. Tarix shohidligi va saboqlari: chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida O‘zbekiston milliy boyliklarining o‘zlashtirilishi. \ Loyiha rahbari, mas ’ul muharrir: D.A.Alimova. - T.: Sharq, 2001. 8. Murtazayeva R.H. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag‘rikenglik. - Toshkent: Universtitet, 2007. 9. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 13-jildlik. T.: O‘zME, 2000-2006. 10. O‘zbekiston tarixi. T.: Universitet, 1997.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987.

Reja 1. Kirish 2. Assosiy qism 3. Xorazm 4. Baqtriya 5. Xulosa 6. Foydalanilgan adabiyotlar  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987.

O'rta Osiyo hududidagi ilk davlat tuzilmalari to'g'risida qadimgi yozma tariximizning eng noyob manbasi hisoblangan «Avesto» kitobi, shuningdek, qadimshunos olimlarning o'lkamizning turli hududlarida olib borgan arxeologik - qidiruv ishlari, ularning natijalari muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, qadimgi Yunon, Rim va Eron manbalari asosida ham bu masalani oydiniashtirish, yetarli, asosli fikrlarni aytish mumkin bo'ladi. Bu o'rinda Yunon, Rim mualliflaridan Gerodot, Ktesiy, Strabon, Arrian va boshqa-larning asarlari, yodnomalari, forsiy mixxat yozuvlari, qolaversa, oMkamizda keng ko'lamli arxeologik tadqiqotlar olib borgan Ya.G'ulomov, S.Tolstov, V.Masson, A.Asqarov, E.Rtvaladze, A.SagdulIayevlarning ilmiy tadqiqotlari alohida ahamiyatga molik. Arxeolog olimlarimizning so'nggi tadqiqotlari asosida fikr yuritadigan bo'lsak, O'zbekiston hududida bronza davridayoq, 2- ming yillik o'rtalarida kichik shahar davlatlari shakllangan. Barcha daliliy ashyolar miloddan avvalgi so'nggi ming yillik boshlarida, aniqrog'i VII-VI asrlarda Vatanimiz hududlarida 3 ta: Katta Xorazm, Baqtriya hamda saklar va massagetlar konfederatsiyasi ko'rinishidagi dastlabki davlatlar shakllangan. Bu davlatlar o'ziga xos rivojlanish jarayonini bosib o'tgan. Ayniqsa, bu ilk davlatlar orasida Baqtriya nisbatan barqaror bo'lganligi bilan ajralib turadi. Katta Xorazm «ishlab chiqarishning Osiyo usuli»ga ega bo'lgan davlatlarning qadimgi sharq tipiga mansub edi. Saklar va massagetlarning konfederatsiyasi esa chorvador turlarning ko'chmanchi va yarim ko'chmanchi qabilalarning harbiylashgan davlatidan iborat edi. Xorazm davlati egallagan hududlar ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki undan ancha janubga, ya'ni Murg'ob va Tajang daryolari atroflariga qadar ham yoyilgan.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987.

Miloddan avvalgi so'nggi ming yillikning boshlariga tegishli «Amirobod madaniyati», quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan o'ziga xos sun'iy sug'orish inshooti tizimi hamda dastlabki shaharsozlik timsoli bo'lgan shahar-qal'alar Qal'aliqir, Ko'zaliqir, Jonbosqal'a va boshqalar - bular Xorazm vohasida davlat tuzilmalari mavjudligidan daloiat beradi. Negaki, bu singari umumelatlar, qavm- qabilalar manfaatlariga xizmat qiladigan muhim o'zgarishlar davlat boshqaruvi yo'li bilangina amalga oshirilishi mumkin bo'lgan. /jfQadimshunos olim Ya.G'ulomov tomonidan Xorazmda aniqlangan 200 km uzunlikdagi, eni bir necha o'nlab metrdan iborat kana! o'zani, obod dehqonchilik madaniyati - Xorazm davlati qadimdan insoniyatning yirik madaniy maskanlaridan biri sifatida shuhrat topganligidan guvohlik beradi. «Avesto»da Xorazm Markaziy Osiyodagi rivoj topgan, o'z hududiy chegaralariga ega bo'lgan o'lkalardan, viloyat (davlat)lardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Gerodot ma'lumoticha, qadimda Oks (Amu) daryosi bo'ylab 360 dan ziyod sun'iy sug'orish kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho'lli, sahroli yerlarga suv chiqazilib dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib borilgan.f Gerodot taassurotlarida Xorazm o'lkasida yashagan aholi dehqonchilikda katta tajribaga ega boiib, ularning donli, dukkakli ekinlar, chunonchi, bug'doy, suli, arpa, meva-sabzavot-chilik mahsulotlarini mo'1- ko'l yetishtirganligi qayd etib o'tiladi. Xorazm shaharsozligida xom g'isht, paxsalardan keng foydalanilgan. Binolarning tashqi va ichki ko'rinishlariga maxsus ishlov berilib, ularning mustahkamligi, o'ziga xos ko'rkamligi ta'minlangan. Bu ko'hna hudud bag'rida ming yillar davomida zamonlar silsilasidan o'tib, saqlanib kelayotgan ko'plab osori atiqalar, shahar-qal'alar xarobalari, qoldiqlari ham buni isbot etadiJ Xorazm vohasida hunarmandchilik, tog'-kon ishlari ancha rivojlangan. Bu yerdan qazib olingan qimrnatbaho ma'danlar ishlov berilib, yuksak sifat ko'rsatkichiga yetganidan keyingina u tayyor mahsulot sifatida foydalanishga chiqarilgan.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987.

Xorazmda aholining bir qismi chorvachilik bilan shug'ullangan, ularning tuya, ot, qo'y-echkilardan iborat ko'plab suruvlari bo'lgan. Savdo bozorlarida g'alla, meva, chorvachilik mahsulotlari, hunar-mandchilik buyumlari ayirbosh qilingan. Afsuski, Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to'g'risida ma'lumotlar hozirgacha yetarli emas. Rivoyatlarga ko'ra, Xorazmning qadimiy siyosiy sulolasi - Siyovushiylar bo'lganlfgi zikr etiladi. «Aves-to»da ta'kidlanishicha, Siyovarshon Kavousning o'g'li bo'lgan. Siyo-varshon o'limidan so'ng lining nabirasi Kova Xisrav bobosi qotilidan o'ch olib, hokimiyatni egaliab, Xorazmda Siyovushiylar sulolasiga asos soladi. O'rta Osiyoning yana bir qadimgi davlati - Baqtriya podshohligi bo'lgan. Uning tarkibiga hozirgi O'zbekistonning Surxondaryo, Qash-qadaryo viloyatiari, Tojikistonning janubi, Afg'onistonning shimoli-sharqiy yerlari kirgan, Baqtriyadagi koLpdan-ko'p yirik shaharlar orasida Baqtra mashhur bo'lib, mamlakatning poytaxti hisoblangan. Baqtra baland va mustahkam mudofaa devorlari bilan o'ralgan, unda podshoh qal'asi alohida ajralib turgan. Rim tarixchisi Kursiy Rufning shahodat berishicha, «Baqtra daryosi nomidan shahar va viloyatning nomi kelib chiqqan». Umuman tarixiy ma'lumotlarga asoslanadigan bo'lsak, qadimgi davlatlar nomlari ko'pincha daryo, qabila, xalq yoki shaharlar nomiga qiyosan kelib chiqqan bo'ladi. Binobarin, «Baqtriyaliklar», «Baqtriya xalqi» iboralari juda qadimgi manbalarda tilga olinib, bitta xalqni yoki bir necha qarindosh qabilalarni birlashtirgan hududiy tushunchani anglatadi. «Avesto» kitobida ham Baqtriya «Eng yaxshi mamlakatlar va o'lkalardan bin bo'lgan, baland bayroqli, go'zal o'lka» sifatida ta'riflangan. Bu xildagi fikr- mulohazalar Baqtriya o'z davrining yirik davlatlaridan biri bo'lganligidan dalolat beradi.  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987.

Ktesiy ma'lumoticha, Baqtriyaga qarashli Vaxsh vodiysi obi-hayotga mo'1- kolligi, unumdor yeriari ko'p boMganligidan, bu hududda dehqonchilik madaniyati taraqqiy topgan, aholi bog'dor-chilik, mevachilik mahsulotlari yetishtirishda omilkor bo'lgan. Qashqadaryo vohasining miloddan awalgi VIII-V1I asrlarga oid Sangirtepa, Yangitepa, Chiroqchitepa, Yerqo'rg’on singari aholi manzilgohlarini o'rganish shuni ko'rsatadiki, bu joylarda o'troq turmush kechirgan qavm, elatlar dehqonchilik bilan faol shug'ul-langanlar. Xuddi shunday fikrni So'g'diyona hududlariga nisbatan ham aytish mumkin. Qulay tabiiy-jug'rofiy sharoitga ega bo'lgan Omonqo'ton. Gurdara, Qo'tirbuloq, Zirabuloq makonlarida yashagan aholining madaniy hayoti ham ancha to'laqonli kechgan. Baqtriyada oltin, la'l kabi qimmatbaho ma'danlarko'plab miqdorda qazib olinib, ular tegishli ishlov berishdan so'ng yurt ehtiyoji uchun, qolaversa, xorijiy ellar uchun tayyor mahsulot holiga keltirilgan. Baqtriya la'ligauzoqXitoy, Misr, Hindiston singari mamlakatlarda ham talab-ehtiyoj katta bo'lgan. Baqtriyada qimmatbaho ma'danlar ishlab chiqarishning yo'lga qo'yilishi bu yurtda maxsus hunarmandchilik turi - zargarlik, badiiy hunar tarmog'ining rivoj topishiga olib kelgan. Buni 1877—yilda Vaxsh va Panj daryolarining Amudaryoga quyilish yerida topilgan «Amudaryo xazinasi» topilmasi timsolida ham kuzatish mumkin. Topilmalar orasidagi 179 ta oltin va 7 ta kumush zargarlik buyumlari qadimgi Baqtriyada nafis hunarmandchilikning o'sganligidan dalolat beradi. Bu xazina aslida Baqtriya hududiga qarashli Taxti Sangin shaharchasidagi ibodatxonaga tegishli bo'lgan. Ular Londondagi Britaniya muzeyiga (1897) oiib ketilgan. Shunday qilib, Xorazm va Baqtriya davlatlarida kechgan siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy, madaniy jarayonlar ajdodlarimizning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot yo'lidan ilgarilab borib, o'z davlatchilik tuzilmalarini vujudga keltirib, boshqaruv usullarini takomillashtirib borganligidan guvohlik beradi. Dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, sha-harsozlik, mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish qurollarining tako-millashib borishi ulug' bobokalonlarimiz o'lmas dahosi, salohiyatining yorqin  Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil  Древняя Бактрия, L., 1974;  Sagdullayev A. S, Usadbo drevney Baktrii, T.. ʻ 1987.

Похожие

Ilk o'rta asrlarda Xitoy madaniyati
QADIMGI O'RTA OSIYO SHAHARLARI TARIXI
Rivojlangan o'rta asrlarda markaziy Osiyo falsafasi
Ilk o'rta asrlarning ta'lim tarbiya maskanlari.Maktablar haqida
Ellin davri O'rta Osiyo arxeologiyasi umumiy xususiyatlari.