TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI
![« TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI » mavzusidagi
MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………………………. 4
I BOB TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK
SHAKLIDIR ............………………………………………………. 6
1.1 Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli……………………………… 6
1.2 Tafakkur jarayonlari va fikir yuritish operatsiyalari ……….…..…. 11
II OB L.S.VYGOTSKIYNING PSIXOLOGIYAGA QO’SHGAN
HISSASI …..………………………………………………………. 18
2.1 L.S.Vygotskiy va uning maktabi ………………………… ……… 18
2.2 L.S.Vygotskiy ilmiy ishlari. Egosentrik nutq …...………………… 21
XULOSA ……………………………………………………………………... 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAT RO’YXATI .................................... 33
1KURS ISHI](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_1.png)
![KIRISH
Har qanday jamiyatning ravnaqi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy barqarorligini
uning fuqarolarining ijodiy-ahloqiy salohiyatini yuksak darajada rivojlanganligiga
bog’liq. Zero jamiyatning ma’naviy yangilanishida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor
iqtisodiyotini shakllantirishda jahon hamjamiyatiga qo’shilishini ta’minlaydigan,
demakratik xuquqiy davlat qurish kadrlar tayyorlashning milliy masalasi ham
O’zbekiston Respublikasining prezidenti SH.M.Mirziyoev «inson uning har
tomonlama kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro’yobga
chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish eskirgan tafakkur
va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o’zgartirish respublikada amalga
oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir» deb
juda to’g’ri aytgan. «Maqsadlarimizga erishish - deydi O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti SH.M.Mirziyoev, - yangi demokratik jamiyatni qurish, islohatlarning
taqdiri qanday ijodiy kuchlarga egaligimizga yoshlarimiz qanday madaniy va
professional saviyaga erishganligiga qanday ideallarga e’tiqod qilishga ma’naviy
jihatdan qanchalik boyishiga bog’liqdir».
Bu maqsadga erishish umumiy demokratik intilishlar jarayoni jamiyatni
erkinlashtirish mamlakatda yangi ijtimoiy - siyosiy muhitni shakllantirish bilan
uzviy bog’liqdir. Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturni amaliyotga tadbiq
etish deyiladi: «ma’ruzada hech bir mubolag’asiz strategik maqsadlarimiz farovon
qudratli demokratik davlat erkin fuqarolik jamiyatni barpo etishimizning asosi
bo’lmog’i lozim».
Barkamol avlodni tarbiyalash deganda nafaqat ijodiy balki jismoniy va
ruhiy salomatlikni mustahkamlash ham tushuniladi. Yoshlarni hayotda o’z o’rnini
topishda axloqiy e’tiqodlarini shakllantirishda ularda olijanoblik va insonparvarlik
2](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_2.png)
![yuksak sifatlarni tarbiyalashda sog’lom turmush tarzini tashkil qilish lozim.
Bolalarning qobiliyatlari va iqtidorini har jihatdan namoyon etish milliy va
umuminsoniy idealar va qadriyatlarning ustivorligini ta’minlash shaxs jamiyat va
atrof muhitning o’zaro munosabatlarida uyg’unlikka erishuv bola va o’qituvchi
o’rtasidagi munosabatni yuqori darajaga olib chiqishga sabab bo’ladi.
Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda
psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar
hisoblanadi. F.A.Soxin va O.S.Ushakovlarning tasnifidan foydalangan holda
bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga ajratish
mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy darajalarini: fonetik, leksik,
grammatik darajalarini shakllanirish), funksional (kommunikativ faoliyatda tilni
egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til va nutq hodisalarini oddiy
anglashni shakllantirish).
“Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish jarayonini
tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash
uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani keltirib
chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu “u yaxlit
bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki munosabatlar”
(B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til tizimi ko`plab
aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va
his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot apparati, psixofizik
hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul
qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari
ularning asosiylari hisoblanadilar.
Kurs ishi asosiy maqsadi : Tafakkur va nutq genetik ildizlari. Bolalarda tafakkur va
nutqning rivojlanishida genetikaning ta’sirini o’rganish.
Kurs ishining obyekti : Maktabgacha yosh davridagi bolalar.
Kurs ishining vazifalari:
1. Mavzuga oid adabiyot, manbalarni o’rganish, tahlil qilish va umumlashtirish.
3](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_3.png)
![2. Tafakkur va nutqning genetik ildizini o’rganish va ilmiy-amaliy jihatdan tahlil
qilish.
3. Bolalarda tafakkur va nutqiy rivojlanishga qaratilgan metodikalarni chuqur tahlil
etish va ular asosida tadbiqiy tizim ishlab chiqish.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, 4 ta paragraf, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Hajmi 33 bet.
I BOB TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK
SHAKLIDIR
1.1. Tafakkurning bilish faoliyatidagi ro’li
Insonda tafakkur bo’lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo’lganligi
tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o’z
atrofidagi olamda bo’lgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi.
Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi.
Tafakkur atrofdagi olarnni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga
kelishi uchun shartdir. Biron narsa to’g’risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo
bo’ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi.
Bola tug‘ilishidanoq tafakkur qilish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Tafakkur
bolaning o‘sib, bilim va tajribalarining ortib borishi jarayonida rivojlanadi. Bola
(chaqaloq) dastlab tashqi olamni va undagi narsalami sezish, idrok qilish
orqaligina biladi. Bunday bilish bolaning ana shu narsalar bilan bo‘lgan aktiv
faoliyati davomida tobora takomillashib boradi. Kichik yoshdagi bolalar
atroflaridagi narsalar bilan qanchalik ko‘p munosabatda bo‘lsalar bu narsalar
o‘rtasidagi o‘xshash tomonlarni shunchalik ko‘proq payqay boshlaydilar.
Keyinchalik bolalar o‘xshash narsalami umumlashtira boshlaydilar. Masalan, 6-7
oylik bola uyda yolg‘iz qolgan paytida stol oldiga emaklab kelib, dasturxonni
tortib o‘ziga kerakli narsalarni olishga muvaffaq bo‘lar ekan, xuddi shunday yo‘l
bilan karavotning ustidagi narsalami ham olishga harakat qiladi. U dasturxonni
tortgan kabi choyshab yoki ashyoni tortib karavot ustidagi narsalami olishga urinib
ko‘radi. Ilk bolalik yoshidagi bolalaming tafakkuri o‘z-o‘zicha, ya’ni stixiyali
ravishda emas, balki katta odamlaming rahbarligida rivojlana boshlaydi. Katta
4](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_4.png)
![odamlar bolalarning shu paytgacha orttirgan bilimlariga asoslanib, ulaming o‘zlari
mustaqil egallay olmaydigan tushuncha va bilimlarni o’zlashtirib olishlarida
yordamlashadilar. Ana shu tariqa bolalar o‘zlarining individual faoliyatlari orqali
bilish mumkin bo‘lgan ayrim narsalami va ayrim tushunchalamigina emas, balki
butun insoniyat tomonidan yaratilgan tushunchalami hamda mantiqiy fikr qilish
shakllarini ham egallab ola boshlaydilar. Bolalarda tafakkur bir yoshga to‘lib, ikki
yoshga qadam qo‘ygan davrdan boshlab namoyon bo‘la boshlaydi. Ana shu davr
mobaynida, birinchidan bolalar anchagina turmush tajribasiga ega bo‘ladilar,
ikkinchidan ulaming tili chiqa boshlaydi. Bolalar bir yoshdan oshgach, o‘zlariga
yaqin narsalaming nima uchun kerakligini tushunadigan bo‘lib qoladilar (masalan,
uydagi idish-tovoqlar, piyola va qoshiqlaming nimaga kerakligini bilib oladilar).
Ikki yoshli bolalar tafakkurining eng ko‘zga tashlanib turadigan xususiyati
shundan iboratki, ular ayni shu chog‘da ko‘rib, idrok qilib turgan narsalari haqida
tafakkur qiladilar. Tafakkuming asosiy jarayonlari, ya’ni analiz, sintez,
umumlashtirish bolalaming narsalar bilan bo‘lgan amaliy faoliyatlari jarayonida
sodir bo‘ladi. Ana shuning uchun ulaming tafakkurlari bevosita harakatlari bilan
bog‘liq bo‘ladi, tafakkur harakatlarida namoyon bo‘ladi Tafakkurning bilish
faoliyatidagi roli avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka
qanchalik muvofiq bo’lishini, bular haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg’on
ekanligini belgilashda o’z ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy
amaliy voqelikda namoyon bo’ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi
inikosning o’zi chinakam bilim bo’ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni
sharqdan chiqib, g’arbga botayotganini hammamiz ko’ramiz (idrok qilarniz). Biz
yerni qimirlarnay turganini, asrlar davomida qilgan fikriy faoliyatimiz
natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar o’tkazish va matematika yo’li bilan
tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh yer atrofida aylanmasdan, balki
yer о’ z о’ qi atrofi va quyosh atrofida aylanayotganligini aniqladik. Demak,
quyoshning harakati to’g’risidagi bizning bevosita idrokimiz voqelikka to’g’ri
kelmas ekan. Voqelikni to’g’ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. Yuqoriroq
bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo’lgan hukmlar va
5](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_5.png)
![tushunchalarning chinligini yoki chin emasligini aniqlashda ifodalanadi. Tafakkur
deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o’rtasidagi bog’lanishlarni fikran,
umumlashtirib, vositali yo’l bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok
va tasavvurga nisbatan chuqurroq va to’laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi
bilan bilib olishimiz mumkin bo’lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki
hodisalarning xususiyatlarini, ularning bog’lanish va munosabatlarini tafakkur
vositasi bilan bilib olarniz. Masalan: bizga ma’lumki, agar yorug’lik nuri shisha
prizma orqali o’tkazilsa bu nur spektorni yetti rangiga ajralib ketadi. Bu ranglarni
biz idrok qilarniz (ko’zimiz bilan ko’ramiz). Lekin fizikadan bizga shu narsa
aniqki, bu nurlardan bo’lak yana boshqa nurlar ham bor. Bu nurlar infraqizil,
ultrabinafsha nurlar deb ataladi. Bu nurlarni biz ko’rmaymiz. Bunday nurlarni
borligi tafakkur yordami bilan kashf qilingan. Biz tasavvur qilishimiz mumkin
bo’lgan ko’pgina hodisalar bor. Biz bu hodisalar to’g’risida faqat fikr yurita
olarniz. Tafakkur voqelikni umumlashtirib aks ettirishdir. Biz ayrim narsalarni va
hodisalarni, masalan, alohida stolni yoki stulni idrok qilarniz, tasavvur qilarniz,
ammo umuman stol va stul to’g’risida fikrlashimiz mumkin. Umumlashtirish
natijasida bir hukmning o’zida ayni vaqtda yakka bir narsa to’g’risidagina fikr
qilib qolmasdan, balki shu narsa bilan birga narsalarning butun bir turkumi
to’g’risida ham fikr qilish mumkin. Masalan, “O’zbekistonning hamma fuqarolari
qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim bir kishi to’g’risida hukm qilmasdan,
balki O’zbekistonning hamma fuqarolari to’g’risida fikr yuritamiz. Narsa yoki
hodisalar to’g’risidagi eng muhim bog’lanishlar va munosabatlar tafakkur yordami
bilan ochiladi. Siz qalarnni barmoqlaringiz bilan 20 sm balandda ushlab turibsiz.
Barmoqlaringizni ochib yuborsangiz qalarn stol ustiga to’shadi, uning taqillagani
eshitiladi. Biz bu hodisalarni birin-ketin idrok qilarniz va ularni xuddi shu tartibda
tasavvur qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda hodisalarni ma’lum vaqt ichida birin
- ketin sodir bo’lishini idrok qilarniz, holos. Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami
bilan bu hodisalarning bir - biriga qonuniy bog’lanishdagi chuqurroq sabablar va
bundan kelib chiqadigan natijalar ochiladi.
6](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_6.png)
![Biz hodisalarning birin - ketin o’tayotganligini qayd qilib qolavermaymiz,
balki birinchi hodisa bo’lgani uchun ikkinchi hodisa ro’y berdi, undan keyingina
hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro’y berganligi uchun
(qalarn stolga urilgani uchun) sodir bo’ladi, deb aniq qilib aytamiz va oldingi
hodisaning ro’y berganligi keyingi hodisaning muqarrar keltirib chiqarganligini
anglaymiz. Bu hodisalar ularning ma’lum bir vaqt ichida birin - ketin sodir
bo’lganligini idrok qilganimizdan tashqari ular o’rtasida sabab - natija tariqasida
bog’lanishi, ya’ni qonuniy bog’lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab -
natija tariqasidagi bog’lanishning o’zini bevosita idrok qila olmaymiz. Uni sezgi
organlarimiz vositasi bilan his qilolmaymiz, (ko’rmaymiz, ushlab ko’rmaymiz,
eshita olmaymiz) balki shu bog’lanish borligini idrokimizga asoslanib turib filtr
qilish yo’li bilan topamiz. So’ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog’lanishlari
ochilganligiga asoslanib, umumiylashtirish yo’li bilan voqelikning umumiy
qonuniyatlarini topib olarniz. Masalan, bir holda suvning yaxlab qolganligi
haroratning pasayganligi (0 dan pastda tushib ketganligi) sabab bo’lgani
aniqlangan bo’lsa va bu hodisa boshqa bir qancha hollarni ham aniqlagan bo’lsa,
yana shu hollarni umumiylashtirish natijasida “harorat 0 dan past bo’lgani suv
hamisha muzlaydi”, degan hukmda ifodalangan qonun topilgan. Hodisalar
o’rtasidagi mavjud sabab - natija bog’lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi
paytda bizning oldimizda ro’y bermagan hodisalarning yuz berishini oldindan
aytib berishimiz mumkin. Masalan: termometrda haroratning 0 dan past
tushganligini ko’rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta olarniz.
Oldindan bilish muayyan maqsadni qo’yishga va ana shu maqsadga muvofiq
harakat qilishga imkon beradi. Odamlarning hozirgi amaliyoti bizning xilma - xil
mehnatimiz natijasini oldindan bilish tufayli mumkin bo’lmoqda. Mehnat faoliyati
ayni vaqtda fikrlash faoliyati hamdir. Tafakkur yo’li bilan aniqlangan abstrakt -
nazariy qoidalar inson amaliyotida sinovdan o’tkaziladi, (tasdiqlanadi yoki rad
qilinadi), voqelikni xuddi shu yo’l bilan eng to’g’ri va aniq bilib olinadi. Tafakkur
ongning voqelikni eng aniq, chuqur, to’liq, umumiylashtirib va bevosita aks
ettirishga (bilishga) qaratilgan faoliyatdir, asosan narsalarni bevosita sezishimiz va
7](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_7.png)
![idrok qilishimiz mumkin bo’lmagan bog’lanishlar va munosabatlarning aks
etishidir. Fikrlar, hukmlar va tushunchalar dastlab idrok va tasavvur asosida
vujudga keladi. Bu fikrlar xotirada mustahkamlanadi va so’ngra tafakkuring
yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material (asos) bo’lib qoladi. Har bir
kishi tevarak - atrofdagi olarnni bevosita bilish bilan mashg’ul bo’lganida fikr
yuritmay, balki shu bilan birga u harakat qilayotganida ham boshqa kishilar nutq
orqali aloqa qilayotganida, o’z fikrini boshqa kishilarga bildirayotganida hamda
boshqa kishilardan tayyor fikr va bilimlarni olayotganida ham fikr qiladi.
Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog’langandir. Fikr va muhokamalar, bilish
va tajriba til yordami bilan shakllanadi. Insoniyat jamiyatida odamlar bir - birlari
bilan til vositasi orqali fikr almashadilar. T afakkur va nutq munosabatlarini tahlil
qilishning asosiy yondashuvlari. Fikrlash va nutqning genetik ildizlari. So'zning
ma'nosi aloqa va umumlashtirishning birligi sifatida. Fikrlash va nutqning
ontogenetik rivojlanishi.
1 yondashuv Behaviorizm- fikrlash (nutq minus tovush);
2 yondashuv - tafakkur jarayon, nutq esa tafakkur qobig‘i xolos;
- Vygotskiy ikkala yondashuvni ham tanqid qildi 1 va 2 - fikrni, fikrlashni nutq
jarayonlariga olib borish; Vygotskiy nutq va fikrlash, nutq va fikrlash jarayonlari,
so'z va fikr bir-biriga mos kelmaydi, degan nuqtai nazarni ishlab chiqdi. U bu
pozitsiyani juda jiddiy dalillar bilan bahslashdi. Ular, go'yo ikki guruhni tashkil
qiladi: birinchisi, genetik dalillar; ikkinchisi - tizimli tahlilning argumentlari.
Birinchisining manbai rivojlanishni o'rganishdir. Ikkinchisining manbai tizimli
tahlil, tahliliy tadqiqotdir.
1. Tafakkur va nutq turli genetik ildizlarga ega.
2. Tafakkur va nutqning rivojlanishi turli yo'nalishlarda va bir-biridan mustaqil
ravishda boradi.
3. Tafakkur va nutq o‘rtasidagi bog‘liqlik butun filogenetik rivojlanish davomida
umuman doimiy bo‘lmaydi.
4. Antropoidlar insonga o‘xshash aql-zakovatni ma’lum jihatlari (asboblardan
foydalanish rudimentlari) va odamga o‘xshash nutqni butunlay boshqacha (nutq
8](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_8.png)
![fonetikasi, nutqning ijtimoiy funktsiyasining emotsional va rudimentlari) bilan
ochib beradi.
5. Antropoidlar shaxsga xos munosabat - tafakkur va nutq o'rtasidagi yaqin aloqani
ko'rsatmaydi. Ikkalasi ham shimpanzelarda hech qanday tarzda bevosita bog'liq
emas.
6. Tafakkur va nutq filogenezida intellekt rivojlanishining nutqdan oldingi
bosqichini va nutq rivojlanishining intellektualgacha bo‘lgan bosqichini so‘zsiz
aytishimiz mumkin.
1.2 Tafakkur jarayonlari va fikir yuritish operatsiyalari
Tafakkur faoliyati muayyan maqsadga qaratilgan alohida ong jarayoni
tariqasida sodir bo’ladi. Bosh miyaning biror uchastkasidagi faoliyat emas, balki
butun bosh miya po’stining faoliyati mana shu jarayonning nerv - fiziologik
asosidir. Tafakkur faoliyati uchun avvalo analizatoming miyadagi uchlari o’rtasida
vujudga keladigan murakkab bog’lanishlar muhim ahamiyatga egadir. Analiz
atoming bosh miya po’stidagi uchastkalari bir - biridan keskin ajralgan holda emas,
balki bir - biriga tutashib, bir - biri bilan chambarchas bog’lanib ketganligi sababli
mazkur bog’lanishlarning vujudga kelishi osonlashadi. Ikkinchi signal tizimida
muvaqqat bog’lanishlar vujudga kelishi, yuqorida aytib o’tilganidek, tafakkuming
maxsus nerv - fiziologik mexanizmlaridir. Bunda ikkinchi signal tizimining
bog’lanishlari birinchi signal tizimidagi bog’lanishlarga tayanadi.
I.P.Pavlov ikkinchi signal tizimining ishi hamisha birinchi signal tizimi bilan
o’zaro o’tkazish jarayonida hozir bo’ladi, deb ta’kidlagan. Ikkinchi signal tizimi
asosida, birinchi signal bilan o’zaro ta’sir qilish jarayonida “dastlab umuminsoniy
empirizm”ni va nihoyat odamning o’z tevaragida olarnni va uning o’zini bilish
uchun oliy qurol bo’lgan fanni yaratuvchi maxsus insoniy, oliy tafakkur voqe
bo’ladi.
Tafakkurning muayyan bir narsaga qaratilishi uchun nerv - fiziologik asos
bo’lgan orientirovka refleksi tafakkur jarayonlarida katta rol o’ynaydi. Tafakkur
9](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_9.png)
![jarayoni insonning bilishga bo’lgan ehtiyojlari, tevarak -atrofdagi olarn va turmush
to’g’risidagi o’z bilimlarini kengaytirishga va chuqurlashtirishga intilish sababli
vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkur ob’ektini anglashi (bilish) tafakkur
jarayonining xarakterli xususiyatidir. Odam o’zi idrok qilayotgan, tasavvur
qilayotgan narsalar to’g’risida fikr qiladi. Shuning uchun tushunchalar,
narsalarning butun bir sinfi (turkumi) to’g’risida fikr qiladi. Odam o’z tafakkuri
to’g’risida va boshqa psixik jarayonlar to’g’risida, shuningdek o’ziga xilma xil
ob’ektiv xususiyatlari to’g’risida fikr qiladi, ya’ni bular tafakkur ob’ekti bo’ladi.
Bir narsaga tayanmagan quruqdan - quruq tafakkur bo’lishi mumkin emas.
Taqqoslash, tahlil va sintez, abstraktsiya va umumlashtirish, tasniflash va tizimga
solish aqliy operatsiyalarning asosiy turlaridir. Bizda yangi hukmlar ana shu
operatsiyalar jarayonida hosil bo’ladi, real olarndagi narsalar va hodisalar
to’g’risidagi tushunchalar vujudga keladi.
Taqqoslash shunday bir aqliy operatsiyadirki, bu operatsiya ayrim narsalar
o’rtasidagi o’xshashlikni yoki tafovutni, tenglikni yoki tengsizlikni, bir xil yoki
qarama - qarshilik borligini aniqlashda ifodalanadi. Narsalarning o’xshashligi yoki
tafovuti dastlab bevosita sezgilarda va idroklarda aks etadi. Taqqoslash fikr qilish
jarayoni idrok qilinayotgan narsalarning o’xshashligi yoki tafovutni aniqlash lozim
bo’lganda, yoxud sezgilarda va idrokda bevosita aks etmagan o’xshashlik va
tafovutni topish lozim bo’lgan hollarda voqe bo’ladi. Amaliy taqqoslash bir
narsani ikkinchi bir narsaga solishtirib ko’rilayotganda, masalan: bir qalarnni
ikkinchi bir qalarnga, o’lchov chizig’ini taxtaga va shu kabilarga solishtirib
ko’rilayotganda sodir bo’ladi. Taqqoslash tasavvur qilinayotgan yoki o’ylanilgan
narsalarni bir -biriga fikran solishtirib ko’rish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Psixologiyani o’rganayotgan vaqtimizda biz hamisha ayrim psixik hodisalarni
bir-biri bilan taqqoslaymiz va ulardagi o’xshashlikni, tafovutni topamiz. Ayrim
kishilarni bir-biriga taqqoslab, ularning qobiliyatida, xarakterida, qarashlarida
tafovut yoki o’xshashlik topamiz.
Analiz (tahlil) narsa-buyumlarni, hodisalarni, jarayonni tarkibiy belgilari,
elementlariga, qismlariga bo’lish demakdir. Tahlil jarayonida butunning uning
10](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_10.png)
![qismlariga, uning elementlariga bo’lgan munosabati aniqlanadi. Tahlil ob’ektiari
amalda ajratib bo’lmaydigan elementlarga yoki belgilarga bo’lishda ifodalanishi
mumkin. Bu fikriy tahlil, ya’ni fikrda qilinadigan tahlildir. Psixologiyani
о ’rganayotganimizda har bir psixik hodisani bir-biri bilan taqqoslabgina
qolmasdan, balki shu bilan birga tahlil ham qilarniz. O’qish mashg’uloti vaqtida
tafakkurning tahlil qilish faoliyati katta o’rin tutadi. Chunonchi, savod o’rgatish,
nutqni tahlil qilishdan: gapni so’zlarga, so’zlarni bo’g’inlarga, bo’g’inlarni
tovushlarga ajratishdan boshlanadi. Matematik masalani echish tahlil qilishdan,
dastlab bir qancha ma’lum sonlarni, so’ngra esa noma’lum sonlarni topishdan
boshlanadi.
Sintez tahlilning aksi yoki teskarisi bo’lgan tafakkur jarayonidir. Bu jarayon
ob’ektning ayrim elementlarini, qismlarini, belgilarini bir butun qilib qo’shishdan
iboratdir. Sintez jarayonida murakkab bir butun narsa yoki hodisa tarkibiga kirgan
elementlar yoki qismlar tariqasida olingan buyum va hodisalarning shu murakkab
bir butun narsa yoki hodisaga bo’lgan munosabati aniqlanadi. Sintez
elementlarning, narsa va hodisalarning qismlarini bir butun qilib qo’yishdan
iboratdir, tahlil amaliy bo’lgani singari sintez ham amaliy bo’lishi mumkin. Tahlil
singari sintez ham o’qish jarayonida katta o’rin tutadi. Masalan: o’qishga o’rgatish
vaqtida tovushlar va harflardan bo’g’inlar, bo’g’inlardan so’zlar, so’zlardan gaplar
tuziladi. Mana shuning o’zi sintezdir.
Abstraktsiyalash , umumlashtirish va konkretlashtirish. Abstraktsiya shunday
bir fikrlash jarayonidirki, bunday tafakkurda aks etilayotgan bir yoki bir necha
ob’ektlarning biror belgisi (xususiyati, harakati, holati, munosabati) shu ob’ekt
yoki ob’ektdan fikran ajratib olinadi. Bu jarayonda ob’ektdan ajratilgan bir
belgining o’zi tafakkurning mustaqil ob’ekti bo’lib qoladi. Abstraktsiya, odatda
tahlil jarayonida yoki tahlil natijasida sodir bo’ladi. Masalan: sinfdagi doskani
qoraligi to’g’risidagi, so’ngra umuman qoralik to’g’risida fikr qilish mumkin. Biz
odamlar, samolyotlar, suv, ot va hokazolarni ko’z oldimizdagi harakatini kuzatib
turib, ularning bitta umumiy belgisini, harakatini fikran ajratib olishimiz va
umuman harakat to’g’risida fikr qilishimiz mumkin. Chunonchi abstraktsiyalash
11](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_11.png)
![yo’li bilan bizda uzunlik, kenglik, miqdor, tenglik, son, qiymat va boshqa shu
kabilar to’g’risida abstrakt tushuncha hosil bo’ladi.
Umumlashtirish tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning o’xshash
muhim belgilarining shu narsalar to’g’risidagi bitta tushuncha qilib fikrda
birlashtirish demakdir. Masalan: olmalar, noklarda, o’riklarda, apelsinlarda va
boshqa shu kabilarda bo’lgan o’xshash belgilar bitta tushunchada birlashadi. Biz
buni meva degan so’z bilan ifodalaymiz. Daraxtlar, o’tlar, gullar va boshqa shu
kabilar o’simlik degan tushunchada umumlashtiriladi.
Konkretlashtirish birinchidan, umumiy abstrakt belgining yakka ob’ektga
tadbiq etish mansub qilinadi, ifodalanadi. Masalan: biz “oq” deganimizda ko’z
oldimizga qor, qog’oz, paxta va shu kabilar kelishi mumkin. , Ikkinchidan,
konkretlashtirish umumiy va yakka belgilari kamroq bo’lgan umumiylikni
ochishda ifodalanadi. Masalan, biz olma, olxo’ri, uzumni mevalar qatoriga, stol,
stul, divan va shu kabilarni mebel qatoriga qo’shamiz. Umumiy fikrlarni bayon
qilish va izohlash chog’ida biz, odatda keltiriladigan misollarning hammasi
konkretlashtirishning o’zidir.
Klassifikatsiya (turkumlarga bo’lish), sistemaga solish atrofdagi olamni
bilish uchun bitta narsani emas, balki ko’pchilik va xilma - xil narsalarni
o’rganishdir. Shu sababli o’rganish uchun qulaylik tug’dirish maqsadida,
shuningdek amaliy maqsadlarida mana shu ko’pchilik narsalarni guruhlarga,
turkumlarga bo’lishga to’g’ri keladi. Ko’pchilik narsalarni (hodisalarni) guruhlarga
bo’lish klassifikatsiya yoki turkumlarga bo’lish deb ataladi. Masalan: kutubxonada
kitoblar muqovasiga, shakliga, mazmuniga va shu kabi belgilariga qarab
turkumlarga bo’lish mumkin. O’quvchilarning odatda yoshi yoki jinsiy belgilari
bo’yicha, ulgurishlariga kabilarga qarab turkumlarga bo’ladilar.
Tizimga solish shundan iboratki, bunda ayrim narsalar, faktlar, hodisa va
fikrlar muayyan tartibda makondagi, vaqtdagi tutgan o’rniga yoki mantiqiy tartibda
joylashtiriladi. Shu sababli makon, xronologiya va mantiqiy belgilar asosida
tizimga solish turlari ajratiladi. Mebelning xonaga joylashtirilishi, daraxtning
boqqa o’tqazilishi makoniy tizimga na’muna bo’la oladi. O’tmishda bo’lib o’tgan
12](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_12.png)
![voqealarning xronologik tartibda joylashtirilishi shu voqealarning vaqtiga qarab
tizimga solishning namunasi bo’la oladi. Matematikaga, falsafaga, mantiqqa d oir
darsliklarda ilmiy materiallarning joylashtirilishi mantiqiy tizimga solishning
namunasidir. Tushuncha voqelikda narsa va hodisalarning umumiy, muhim farq
qiluvchi maxsus belgilarini aks ettiradi, Masalan: “odam”, “kuy”, “ruchka”. Hukm
voqelikdagi narsa va hodisalar o’rtasida mavjud bog’lanishlarni, shu narsa va
hodisalarga bir xususiyatni xos yoki xos emasligi ko’rsatadi. Hukmlar ob’ektiv
voqelikni aks ettirishga qarab chin yoki xato bo’ladi. “Hozir tashqarida yomg’ir
yog’yapti” (xato). Hukmlar umumiy juz’iy va yakka hukmlar bo’ladi. Umumiy
hukmlarda mazkur guruhdagi mazkur sinfdagi hukmlar, hamma narsalar
to’g’risida tasdiqlanadi yoki inkor qilinadi. Juz’iy hukmlarda xususiyatlar ayrim
qismlarga taaluqli bo’ladi. Yakka hukmlarda tasdiqlash yoki inkor qilish faqat bitta
narsaga tegishli bo’ladi.
Xulosa chiqarish bitta yoki bir necha hukmlardan yangi hukm hosil qilishdir 3 xil
xulosa chiqarish mavjud:
1. Induktiv xulosa chiqarish (yakka xulosa)
2. Deduktiv xulosa chiqarish (umumiy xulosa)
3. Analogik xulosa chiqarish (taxminiy xulosa)
Agar hayot va amaliyot davomida odam yangi maqsad, yangi muammo, yangicha
ahvol va yangi faoliyat sharoitlari paydo bo’lsa, odamda dastlab tafakkur qilishga
zaruriyat tug’iladi. Tafakkur yangilikni izlash va ochish demakdir.
Oddiy eski usullar bilan vazifa hal qilinganda tafakkur talab qilinmaydi.
Masalan, muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarur. Muammoli
vaziyatning odamlar faoliyati davomida kutilmagan, qandaydir tushunib
bo’lmaydigan narsaga, noma’lum tashvishli narsalarga duch kelib qoladi.
Muammoli vaziyatni tahlil qilish natijasida masala paydo bo’ladi va tarkib topadi.
Masalani yuzaga kelish muammosi vaziyatdan farq qilib, garchi oldindan bo’lsa
ham mazkur (ma’lum) va noma’lum qidiralayotgan narsani taxminan bo’laklarga
bo’lish masalaning shartida ifodalanadi. Masalan, o’quv masalasida uning asosiy
sharti hamda talablar (savollar) mavjud bo’ladi.
13](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_13.png)
![Psixologiyada tafakkur turlarining quyidagi sodda va bir muncha shartli
tasnifi tarqalgandir: 1. Ko’rgazmali - harakat; 2. Ko’rgazmali -obrazli; 3. Mavhum;
4. Nazariy; 5. Amaliy tafakkur.Ko’rgazmali - harakat tafakkur. Tarixiy taraqqiyot
davomida odamlar o’z oldilarida turgan maqsadlarni dastlab amaliy faoliyat nuqtai
nazardan yechganlar, keyinchalik undan nazariy faoliyat ajralib chiqqan. Amaliy
va nazariy faoliyat chambarchas bog’lgandir. Sof nazariy faoliyat birlamchi emas,
balki amaliy faoliyatning o’zi birlamchidir. Yana faoliyatning taraqqiyoti
davomida unga nisbatan mustaqil nazariy fikr yuritish faoliyati ajralib chiqqan.
Faqat butun insoniyatning tarixiy taraqqiyoti emas, balki shu bilan birga har bir
bolaning psixik taraqqiyoti jarayonini ham dastavval sof nazariy faoliyat emas,
balki amaliy faoliyatdir. Go’yo bu amaliy faoliyat ichida avval bola tafakkuri
rivojlanadi. Bog’cha yosh (3 yoshgacha) asosan ko’rgazmali - harakat tafakkuri
bo’ladi. Bola bilayotgan obrazli tafakurni o’z qo’llari bilan amaliy ravishda va
go’yo tabiiy ravishda ajratadi. Masalan, o’yinchoqlarni buzib ko’rish va boshqalar.
Ko’rgazmali - obrazli tafakkur. Ko’rgazmali-obrazli tafakkur sodda shaklda
ko’pincha bog’cha yoshidagi bolalarda, ya’ni 4-7 yoshgacha bo’lgan bolalarda
paydo bo’ladi. Bu yoshdagi bolalarda tafakkurning amaliy harakatlar bilan aloqasi
avvalgidek to’g’ri va bevosita bo’lmaydi. Bola bo’layotgan obrazli tafakkurni aniq
idrok qilishi va tasavvur qilishi shartdir. Bog’cha yoshidagi bolalar faqat
ko’rgazmali obrazlar bilan fikr yuritadilar va uncha tushunchaga ega bo’lmaydilar.
Bog’cha yoshidagi bolalarda tushunchalarning yo’qligi Shveytsariyalik psixolog
J.Piajening quyidagi tajribasida juda yaqqol namoyon bo’ladi: 7 yoshga yaqin
bolalarga xamirdan qilingan mutlaqo bir xil hajmi jihatdan teng 2 ta soqqa
ko’rsatiladi. Bolalar uni teng deb hisoblaydi. Bolalarning ko’z oldida bitta soqqa
ezib non shakliga keltiriladi. endi bolalar non shaklidagi soqqada xamir ko’p deb
hisoblaydilar. Bolalarning ko’rgazmali - obrazli tafakkurlari hali ularning
idroklariga bevosita to’la bo’ysunadigan bo’ladi. Ularning ko’rgazmali-obrazli
shaklida o’tadigan tafakkurlari bolalarni soqqaga qaraganda non shaklidagi hamir
ko’proq, degan xulosaga olib keladi.
14](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_14.png)
![Mavxum tafakkur (ABSTRAKT Bolalarning amaliy va ko’rgazmali hissiy
tajribalari asosida ularning maktab yoshidagi davrlarda avval sodda shakldagi
mavxum tafakkur, ya’ni mavxum tushunchalarga asoslangan tafakkur rivojlanadi.
Maktab o’quvchilarining matematika, fizika, tarix va boshqa fan asoslarini
o’zlashtirish davomida t ushunchalarni egallashlari ularning aqliy taraqqiyotlari
uchun katta ahamiyatga egadir. Eng mavhum tafakkurlarning ham hissiy bilish
chegarasidan ancha chiqib ketishga qaramay, hech qachon sezgi, idrok va
tasavvurlardan to’la - to’kis ajralib ketmaydi. O’quvchilarda tushunchalarning
taraqqiy etishi jarayonida ko’rgazmalilik ikki tomonlarna ro’l o’ynaydi. Bir
tomondan, ko’rgazmalilik, tushunchalarning taraqqiy etishini yengillashtiradi.
Ikkinchi tomondan, har qanday ko’rgazmalilik sharoitida maktab o’quvchilarida
mavxum tafakkurning tarkib topishiga qulay sharoit yarata bermaydi. Juda ko’p
ko’rgazmalilik o’quvchilar diqqatini chalg’itib yuboradi.
Ayrim kishilarning tafakkuri o’zining mazmundorligi, chuqurligi va kengligi
jihatdan, mustaqilligi, samaraliligi va tezligi jihatdan turli davrlarda turlicha
namoyon bo’ladi. Bular tafakkurning sifatini tashkil qiluvchi belgilardir.
Tafakkurning mazmundorligi avvalo u yoki bu narsalar, hodisalar to’g’risidagi
voqelikning u yoki bu, muhokamalar va tushunchalarda odamlarning ongida
qanchalik o’rin olganligidan kelib chiqadi. Fikrning chuqurligi uning
mazmundorligini ta’minlaydi. Tafakkurning mazmundorligi va chuqurligi uning
kengligi bilan chambarchas bog’langan. Voqelikning eng ko’p sohalarini o’z
ichiga olgan, hozirgi vaqtni, uzoq o’tmishni va uzoq kelajakni o’z ichiga olgan
tafakkurni biz keng tafakkur deymiz. Odam o’z oldiga yangi vazifalarni qo’yishda
o’zi tashabbus ko’rsatib, shu vazifalarni boshqa odamlarning yordamisiz, o’zining
alohida yo’llari bilan hal qilaversa, bu odamlarning tafakkuri mustaqil tafakkur
bo’ladi. Tafakkurning tanqidiyligi o’zgalarning yoki o’zlarining fikrlarini
haqiqatga mos bo’lishi - bo’lmasligi jihatini tekshira bilishda va shu fikrlarga baho
bera olishda ifodalanadi. Tafakkurning tezligi qo’yilgan savollarga juda tezlik
bilan javob topa olishida namoyon bo’ladi. Fikming tezligi maktab o’quvchilari
uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan: ayrim yaxshi o’quvchilarni doskaga
15](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_15.png)
![chiqarib, ulardan yangi masalani echish talab qilinganda hayajonlanib, butun sinf
oldida o’zlarini yo’qotib qo’yadilar. Bu salbiy emotsiyalar go’yo ularning
tafakkurini tormozlab qo’yadi. Fikr juda sekin va tez-tez muvaffaqiyatsiz ishlay
boshlaydi. Maktab o’quvchilarning tafakkuri hali juda katta va yetarli
foydalanilmayotgan zaxira hamda imkoniyatlarga egadir. Psixologiya va
pedagogikaning asosiy vazifalaridan biri ana shu imkoniyatlarni to’la ochish va
ular asosida ta’limni yanada samarali, hamda ijodiy qilishdan iboratdir.
II BOB. L.S.VYGOTSKIYNING PSIXOLOGIYAGA QO’SHGAN
HISSASI
2.1. L.S.Vygotskiy va uning maktabi
Vygotskiy Lev Semyonovich (1896-1934) - sovet psixologi, oliy aqliy
funktsiyalarni rivojlantirishning madaniy-tarixiy nazariyasini yaratuvchisi. Lev
Semenovich Vygotskiy 1896-yil 5-noyabrda Orsha shahrida tug'ilgan. Bir yil
o'tgach, Vygotskiylar oilasi Gomelga ko'chib o'tdi. Aynan shu shaharda Leo o'rta
maktabni tugatgan. O‘rta maktabni tugatgach, L.S. Vygotskiy Moskva
universitetiga o'qishga kirdi va u erda huquq fakultetida tahsil oldi. Uning otasi
Semyon Lvovich Vygodskiy Xarkovdagi tijorat institutini tamomlagan, bank
xodimi va sug'urta agenti bo'lgan. Onasi Sesiliya Moiseevna deyarli butun hayotini
sakkiz farzandini tarbiyalashga bag'ishladi (Lev ikkinchi farzand edi). Uning oilasi
shaharning o'ziga xos madaniy markazi hisoblangan. Moskva davlat eksperimental
psixologiya institutida (1924-1928), Leningrad davlat pedagogika instituti
qoshidagi Davlat ilmiy pedagogika institutida (GINP) va Leningrad davlat
pedagogika institutida ishlagan. AI Gertsen (ikkalasi 1927-1934 yillarda),
Kommunistik ta lim akademiyasi (AKV) (1929-1931), 2-Moskva davlatʼ
universiteti (1927-1930) va
2-Moskva davlat universiteti qayta tashkil etilgandan keyin - Moskva davlatida
Pedagogika instituti. A.S.Bubnov (1930-1934), shuningdek, u asos solgan
16](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_16.png)
![Eksperimental defektologiya institutida (1929-1934); shuningdek, Moskva,
Leningrad, Toshkent va Xarkovdagi bir qator o quv yurtlari va ilmiy-tadqiqotʻ
tashkilotlarida, masalan, O rta Osiyo Davlat universitetida (SAGU) ma ruzalar
ʻ ʼ
kurslarini o qigan. Vygotskiy pedagogika, maslahat va tadqiqot faoliyati bilan
ʻ
keng shug'ullangan. U ko'plab tahririyatlar a'zosi bo'lgan va o'zi ko'p yozgan.
Vygotskiy o'z nazariyasining materialistik shakliga qaramay, tafakkurdagi madaniy
farqlarni o'rganishda empirik evolyutsion yo'nalishga amal qildi, psixologiyaga
yondashuv yaratdi. Og'zaki fikrlashni o'rganib, Vygotskiy miya faoliyatining
tarkibiy birliklari sifatida yuqori aqliy funktsiyalarni lokalizatsiya qilish
muammosini yangi usulda hal qiladi. Vygotskiy bolalar psixologiyasi,
defektologiyasi va psixiatriyasining materialida yuqori aqliy funktsiyalarning
rivojlanishi va emirilishini o'rganar ekan, ongning tuzilishi birlikda bo'lgan affektiv
ixtiyoriy va intellektual jarayonlarning dinamik semantik tizimi degan xulosaga
keladi. 1928-32 yillarda Vygotskiy o'zining hamkasblari Luriya va Leontiev bilan
birgalikda Kommunistik ta'lim akademiyasida eksperimental tadqiqotlarda ishtirok
etdi. Vygotskiy psixologik laboratoriyani boshqargan, Luriya esa butun fakultetni
boshqargan. Vygotskiy o'zining psixologik nazariyasi bilan mashhur bo'lib, u "Oliy
aqliy funktsiyalarning rivojlanishining madaniy-tarixiy kontseptsiyasi" nomi bilan
mashhur bo'lib, nazariy va empirik salohiyati hali tugamagan. Bu kontseptsiyaning
mohiyati tabiat haqidagi ta'limot va madaniyat haqidagi ta'limotning sintezidir.
Nazariya mavjud xulq-atvor nazariyalariga va birinchi navbatda bixeviorizmga
muqobildir. Muallifning fikriga ko'ra, madaniyat rivojlanishining asosiy
qonuniyatlarini o'rganish shaxsning shakllanishi qonuniyatlari haqida tasavvurga
ega bo'lishi mumkin. Lev Semenovich bu muammoni bolalar psixologiyasi nuqtai
nazaridan ko'rib chiqdi. Bolaning ma'naviy rivojlanishi kattalarning unga uyushgan
ta'siriga ma'lum darajada bog'liq edi. Lev Semenovichning aqliy rivojlanishi va
bolalik davrida shaxsni shakllantirish qonuniyatlarini, maktabda bolalarni o'qitish
va o'qitish muammolarini o'rganishga bag'ishlangan ko'plab asarlari mavjud.
Vygotskiy defektologiya fanining rivojlanishida eng katta rol o'ynadi. U Moskvada
g'ayritabiiy bolalik psixologiyasi laboratoriyasini yaratdi, keyinchalik u
17](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_17.png)
![Eksperimental defektologiya institutining ajralmas qismiga aylandi. Anormal
bolalarning psixologik xususiyatlarini o'rganishda Vygotskiy aqli zaif va kar-
ko'rlarga asosiy e'tiborni qaratdi.
Vygotskiy asarlarida bolaning yuqori aqliy funktsiyalarini rivojlantirishda
kamolot va o'rganish roli o'rtasidagi bog'liqlik muammosi batafsil ko'rib chiqiladi.
U eng muhim printsipni ishlab chiqdi, unga ko'ra miya tuzilmalarining saqlanishi
va o'z vaqtida etukligi yuqori aqliy funktsiyalarni rivojlantirish uchun zarur, ammo
etarli shart emas. Ushbu rivojlanishning asosiy manbai o'zgaruvchan ijtimoiy
muhit bo'lib, uni tavsiflash uchun Vygotskiy rivojlanishning ijtimoiy holati
atamasini kiritgan bo'lib, u "bola va uni o'rab turgan voqelik o'rtasidagi o'ziga xos,
yoshga xos, eksklyuziv, o'ziga xos va takrorlanmas munosabatlar, birinchi
navbatda ijtimoiy". Aynan shu munosabat bola psixikasining ma'lum bir yosh
bosqichidagi rivojlanish yo'nalishini belgilaydi. Vygotskiy tomonidan kiritilgan
proksimal rivojlanish zonasi kontseptsiyasi ta'lim psixologiyasiga katta hissa
qo'shadi. Proksimal rivojlanish zonasi - bu "etuk bo'lmagan, ammo etuk jarayonlar
maydoni" bo'lib, u ma'lum bir rivojlanish darajasidagi bola mustaqil ravishda hal
qila olmaydigan, ammo u yordami bilan hal qila oladigan vazifalarni o'z ichiga
oladi. Bu bola hozirgacha faqat kattalar bilan birgalikdagi faoliyat jarayonida
erishgan darajadir.
Vygotskiy ilmiy faoliyatining oxirgi bosqichida tafakkur va nutq
muammolari bilan qiziqib qoldi va u “Tafakkur va nutq” ilmiy ishini yozdi. Ushbu
fundamental ilmiy ishda asosiy g‘oya tafakkur va nutq o‘rtasida mavjud bo‘lgan
uzviy bog‘liqlikdir. Vygotskiy birinchi marta fikrlashning rivojlanish darajasi
nutqning shakllanishi va rivojlanishiga bog'liqligini tez orada o'zi tasdiqlagan taklif
qildi. U bu ikki jarayonning o'zaro bog'liqligini ochib berdi. Lev Semenovichning
hayoti davomida uning asarlarini SSSRda nashr etishga ruxsat berilmagan. 1930-
yillarning boshidan unga qarshi haqiqiy ta'qiblar boshlandi, hokimiyat uni
mafkuraviy buzuqlikda aybladi. 1934-yil 11-iyunda uzoq davom etgan kasallikdan
so'ng, 37 yoshida Lev Semenovich Vygotskiy vafot etdi.
18](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_18.png)
![Vygotskiy Lev Semyonovich (1896-1934) - taniqli olim, mutafakkir, taniqli
sovet psixologi, o'qituvchi, neyrolingvist, ixtirochi eksperimentator, tafakkurli
nazariyotchi, adabiyot biluvchisi, Moskvadagi Eksperimental psixologiya instituti
professori, Moskvadagi eksperimental psixologiya institutining asoschilaridan biri.
Sovet psixologiya maktabi, jahon psixologiya fanining klassikasi, madaniy va
tarixiy fanlarning yaratuvchisi. Atoqli sovet psixologi A.R. Luriya o'zining ilmiy
tarjimai holida ustozi va do'stini hurmat qilib, shunday deb yozgan edi:
"L.S. Vygotskiy daho sifatida. Bir ovozdan, B.V.ning so'zlari. Zeigarnik: "U sovet
psixologiyasini yaratgan daho odam edi". Har qanday rus psixologi, ehtimol, bu
baholashlarga qo'shiladi. Bugungi kunga qadar Vygotskiy va uning maktabining
g'oyalari minglab haqiqiy mutaxassislarning ilmiy dunyoqarashining asosini
tashkil etadi; nafaqat Rossiyada, balki butun dunyoda psixologlarning yangi
avlodlari uning ilmiy ishlaridan ilhom olishadi.
2.2 L.S.Vigotskiy Ilmiy ishlari. Egosentrik nutq
L.S. Vigotskiy (1896-1934) eng mashhur rus psixologi va faylasuflaridan
biridir. Olim o‘z ilmiy qarashlarida ilgari suigan ko‘plab g‘oyalar bevosita
bolalarning psixik taraqqiyotiga oiddir. L.S.Vigotskiyning oliy psixik fimksiyalar
shakllanishi haqidagi qonuni bolalar tarbiyasi va ta’limini amalga oshirishda katta
ahamiyatga ega. Psixolog ilmiy qiziqishlarining markazida bolaning ijtimoiy-
madaniy taraqqiyoti masalasi turadi. L.S. Vigotskiyning izlanishlari oliy psixik
funksiyalar, ya’ni ixtiyoriy xotira va diqqat, tafakkur, irodaviy harakatlami
bevosita miyaning faoliyati bilan tushuntirib bo‘lmasligini, ushbu fiinksiyalaming
mohiyatini tushunish uchun ulaming ildizlarini oiganizmdan tashqaridagi ijtimoiy
muhitdan izlash lozimligini ko‘rsatdi. Aynan L.S. Vigotskiyning ilmiy qarashlari
ijtimoiy muhit ahamiyatini aniqlashtirishda muhim poydevor bo‘lib xizmat qildi.
L.S.Obuxovaning fikricha, L.S. Vigotskiyning katta xizmati shundaki, u bolalar
psixologiyasi faniga tarixiylik tamoyilini kiritgan.
L.S. Vygodskiy Quyidagi ilmiy ishlar yozgan: “San’at psixologiyasi”
(1925), “Ong xulq-atvor psixologiyasining muammosi” (1924), “Psixologik
19](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_19.png)
![inqirozning tarixiy ma’nosi” (1927), “Bolaning madaniy rivojlanishi muammosi”
(1928). ), Konkret inson psixologiyasi (1929), Bolaning rivojlanishidagi vosita va
belgi (1930) (A. R. Luriya bilan hammualliflik), Xulq-atvor tarixi bo'yicha
tadqiqotlar: Maymun. Ibtidoiy. Bola (1930) (A. R. Luriya bilan hammualliflikda),
Oliy psixik funksiyalarning rivojlanish tarixi (1931), O‘smir pedologiyasi: uch
jildda, Psixologiyadan ma’ruzalar (1. Idrok; 2. Xotira; 3. Tafakkur; 4. Hissiyotlar
5. Tasavvur 6. Iroda muammosi) (1932), Oliy psixik funksiyalarning rivojlanishi
va yemirilishi muammosi (1934), Tafakkur va nutq (1934).
Vygotskiy tomonidan kiritilgan proksimal rivojlanish zonasi kontseptsiyasi ta'lim
psixologiyasiga katta hissa qo'shadi. Proksimal rivojlanish zonasi - bu ma'lum bir
rivojlanish darajasidagi bola mustaqil ravishda hal qila olmaydigan, lekin kattalar
yordamida hal qila oladigan vazifalarni o'z ichiga olgan "pishmagan, ammo etuk
jarayonlar maydoni". Bu bola hozirgacha faqat kattalar bilan birgalikdagi faoliyat
jarayonida erishgan darajadir. Vygotskiy hayotining so nggi yillarida tafakkur vaʻ
nutq muammosini o rganishga bag ishlangan “Tafakkur va nutq” (1934) asari
ʻ ʻ
tarkibida fikr va so z o rtasidagi munosabatni o rganishga e tibor qaratdi.
ʻ ʻ ʻ ʼ
Vygotskiyning fikricha, tafakkur va nutqning genetik ildizlari har xil. Masalan,
shimpanzelarning murakkab muammolarni hal qilish qobiliyatini aniqlagan
tajribalar shuni ko'rsatdiki, odamga o'xshash aql va ifodali nutq (maymunlarda
yo'q) mustaqil ravishda ishlaydi. Filogenezda ham, ontogenezda ham fikrlash va
nutqning nisbati o'zgaruvchan qiymatdir. Intellekt rivojlanishining nutqgacha
bo'lgan bosqichi va nutq rivojlanishining intellektualgacha bo'lgan bosqichi
mavjud. Shundagina tafakkur va nutq kesishadi va birlashadi.
O'zgaruvchi sifatida fikrlash va nutq o'rtasidagi munosabat. Intellekt
rivojlanishining nutqgacha bo'lgan bosqichi va nutq rivojlanishining
intellektualgacha bo'lgan bosqichi mavjud bo’lgandagina tafakkur va nutq
kesishadi va birlashadi.
Bunday qo'shilish natijasida yuzaga keladigan nutqiy tafakkur tabiiy emas, balki
xatti-harakatlarning ijtimoiy-tarixiy shaklidir. U o'ziga xos (tabiiy fikrlash va nutq
shakllariga nisbatan) xususiyatlarga ega. Nutq tafakkurining paydo bo'lishi bilan
20](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_20.png)
![rivojlanishning biologik turi ijtimoiy-tarixiy bilan almashtiriladi. L.S.Vigotskiy
yozishicha, “Psixologik tomondan olib qaraganda, so‘zlarning mazmuni va
ma’nosi — bu umumlashma yoki tushunchadan o‘zga narsa emas. Biz so‘zning
ma’nosini bemalol tafakkur fenomeni deb hisoblashga haqlidirmiz”. Shunday qilib,
L.S. Vygotskiy o'z ishiga va tadqiqotiga ko'p vaqt ajratdi va ulardan biri "Tafakkur
va nutq". Bu kitobning markaziy g`oyasi-nutqning ijtimoiy tabiati, muomala
vositasi sifatidagi imkoniyatlarining tasdiqlanishidir. L.S.Vigotskiy tafakkur va
nutqni yaxlit dialektik birlikda deb qaraydi. Fikr so`zda ifodalanibgina kolmay,
balki mukammallikka ham erishadi. Fikrdan nutqqa o`tish-fikrni qismlarga
bo`linishi va so`zda ifodalanishidir.Fikrning so'zga munosabati doimiydir; bu
jarayon, fikrdan so'zga va aksincha harakat, so'zda fikrning shakllanishi. Vygotskiy
"har qanday real fikrlash jarayonining murakkab tuzilishini va u bilan bog'liq
bo'lgan murakkab jarayonni fikr tug'ilishining birinchi, eng noaniq daqiqasidan
boshlab og'zaki shaklda yakuniy yakunlanishigacha" tasvirlab, quyidagi darajalarni
ta'kidlaydi:
1. Fikrning motivatsiyasi
3. Ichki nutq
4. Semantik reja (ya’ni tashqi so‘zlarning ma’nolari)
5. Tashqi nutq.
Jan Piaje bolalarning miyasi rivojlanishiga fizik olam ta’sir ko’rsatadi deb
hisoblagan bo’lsa, yosh davrlarini o’rgangan rus psixologi Lev Vigostkiy
(1895-1934) bolaning aql idroki rivojlanishiga ijtimoiy muhitning o’rni kattaligiga
urg’u bergan. Piaje bolalarni yosh olimlar deb aytgan, Vigotskiy esa ularni yosh
shogirdlar degan. Bunga ko’ra ota-onalar yoki tarbiyachilar tomonidan bolalarga
biror narsa o’rgatilsa yoki yangi so’zlar berilsa, ularni bolalar o’zalashtirib
idrokinng yuqori bosqichlariga o’tishlari mumkin. Nutq va ijtimoiy muhitning
muhim qismlari o’rgatilishi, aql-idrokka poydevor yaratib beradi.
J.Piaje tadqiqotlari bolaning tafakkuri va nutqi hamda uning mantiqi va
dunyoqarashi haqidagi ta`limotini rivojlanishida butun davrni tashkil qilgan. Ular
21](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_21.png)
![tarixiy ahamiyatga egaligi xususida L.S.Vigotskiy J.Piajening ilk ishlaridayoq
yozgan edi. Eng muhimi shunday iboratki, J.Piaje bola kattalarga nisbatan “esi
pastligi” va kattalar intellekti bilan taqqoslaganda bolaning tafakkuri miqdoriy
kamchlikka egaligi yondashuvidan voz kechib, bolalar tafakkurini sifat jihatdan
o’ziga xosligini tadqiq qilish vazifasini birinchi bo’lib qo’ygan. T.Simon
laboratoriyasida ishlayotib yosh J.Piaje bolalar maktabgacha tarbiya yoshidagilar
nutqiga ko’proq ahamiyat qaratgan, uni ayniqsa test savollariga javob berishidagi
takrorlanuvchi xatolar qiziqtirgan bolalar bog`chasi sharoitida tadqiqot o’tkazilib,
unda kuzatuvchilar erkin faoliyat (rasm chizish yasash yoki o’yin davomida
bolalarning barcha aytgan fikrlari va bajaradigan harakatlarini tizimli ravishda
qayd qilib borganlar. J.Piaje taxminiga ko’ra, bolalar fikrlarini ikkita guruhga
bo’lish mumkinligini ko’rsatadi. Suhbatdoshini javob qaytarishiga manfaatdorligi
xarakterlanadi, uning vazifasi suhbatdoshga ta`sir ko’rsatish.
1. Ijtimoiylashgan nutq darajalari kategoriyalari axborot, tanqid, buyruq, iltimos,
taqlid, savol, javob.
2. Egotsentrik nutq shakli bo’yicha bu fikrlar har xil bo’lishi mumkin takrorlash
exolomiya monolog jamoaviy biroq umumiyligi suhbatdoshining nuqtai-nazari
qandayligi, uni tinglayotganligi bilan qiziqmay bola ayni damda nimani
o’ylayotgan bo’lsa shu haqida o’z fikrini bildiradi. Egotsentrik nutq vazifasi
ta`sirliroqdir- “Suhbatlashishdan qoniqish” harakatlarni kuzatilishi va ritmliligi
J.Piaje bolaning erkin nutqida egotsentrik nutq hissasini o’lchab ko’rib, ilk yoshda
egotsentrik nutq koeffitsenti yuqoriligini -75% 6-7 yoshga kelib asta-sekin
pasayishini aniqlagan. Ta`kidlarning oddiy to’qnashuvini emas balki tomonlarning
o’zaro tushunishi va tushuntirishga manfaatdorligi bilan kuzatiladigan nuqtai-
nazarlar almashinuvini o’zida namoyon qiluvchi bahs-munozara faqatgina 7-8
yoshga kelib yuzaga keladi.
J.Piaje egotsentrik nutq faktlarida bolalar fikrini sifat jihatidan o’ziga
xosligining muhim isbotini ko’rgan. J.Piaje fikriga ko’ra, kuzatish metodi
intellektual testlar bolalar fikrini o’ziga xos xususiyatlarini ochishga qodir emas.
Test tekshiruvi vazifani hal etishning pirovard natijasinigina qayd etgan J.Piaje esa
22](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_22.png)
![maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tafakkurining ichki tuzilishigacha kirib
borishga harakat qilganini J.Piaje yangi metodni klinik yoki suhbat metodi ishlab
chiqqan. J.Piajening klinik suhbat metodini bu bola bilan qayd qilingan me`yoriy
savollar bilan chegaralanib qolmay erkin subatlashishidir. Eksperimentator va
bolaning muloqotini mazmuni tabiat hodisalari tushlar, axloqiy me`yorlarga
taalluqli bo’lgan. Kundalik hayotda bolalar o’zlari ko’pincha kattalarga beradigan
savollardan iborat edi. “Osmonga quyosh qaerdan kelgan, nima uchun quyosh
qulamaydi, u qanday turibdi, nima uchun quyosh porlaydi, nima uchun shamol
esadi, shamol qanday qilib hosil bo’ladi, odamlar qanday qilib tush ko’radilar”.
Klinik metod bu- puxta amalga oshiriladigan ma`lumotlarni aniqlash nutq va aqliy
rivojlanishning yoshga bog`liq kesimidir. Tadqiqotchi savollar berib, bolaning
fikr-mulohazalarini tinglaydi. Bolaning har bir oldingi javobidan bog`liq bo’lgan
qo’shimcha savollarni keyin beradi. U bola holatini nima aniqlashi uning bilish
faoliyati tuzilishi qandayligini aniqlashi nazarda tutadi. Klinik suhbat davomida
bola reaktsiyasini noto’g`ri talqin qilish ayni damda kerakli bo’lgan savolni topa
olmay gangib qolish yoki aksincha kutilayotgan javobni singdirish xafi har doim
mavjud bo’ladi. Klinik suhbat o’ziga xos san`atni so’rov qilish san`atini aks
ettiradi. J.Piajening birlamchi go’dakning autizmdan kattalarning amaliy
ijtimoiylashgan tafakkuriga o’tishini ta`minlovchi tafakkurning oraliq shakli
egotsentrik tafakkurini aniqlanganligida edi. J.Piaje psixoanalizmida autistik va
ijtimoiylashgan fikrlar farqini o’zlashtirib olgan. Autistik fikr hohishni ehtiyojni
qondirishga intilish bilan boshqariladigan individuallashtirilgan yo’nalmagan
ongsizlikdir obrazlarda aniqlanadi. Ijtimoiylashgan ongli yo’nalgan fikr ijtimoiy
bo’lib, anglangan ongli maqsadlarga intiladi, voqealikka uyg`unlashadi, tajriba va
mantiq qonunlariga bo’ysunadi. Nutqda ifodalanadi, egotsentrik tafakkur – irsiy,
funktsional tuzilmaviy nuqtai nazarlardan rivojlanishidagi oraliq shakldir. Bolalar
tafakkurining asosiy o’ziga xos xususiyati sifatida egotsentrizm olam haqida
faqatgina o’zining bevosita fragmental va nuqtai-nazardagi fikrida turadi va
boshqalarnikini hisobga olmaydi. J.Piaje tomonidan egotsentrizm bilishning
anglanmagan tizimli illyuziyasining bir turi bolaning yashirin aqliy yondashuvi
23](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_23.png)
![sifatida ko’rib chiqilgan. SHu bilan birga egotsentrik taffakur – tashqi olam
ta`sirining murakkab belgisi bu o’z manbalarida faol bilish yondashuvi aqlning
boshlang`ich bilish markazidir. J.Piaje egotsentrizmni bolalar tafakkurining barcha
boshqa o’ziga xos xususiyatlarini asosi sifatida ildiz sifatida talqin qiladi,
egotsentrizmni bevosita kuzatuvda aniqlab bo’lmaydi, u boshqa fenomenlar orqali
namoyon bo’ladi. Ularning orasida bolalar tafakkurining xususiyatlari mavjud:
realizm, animizm, artifikalizm va realizm. Rivojlanishning ma`lum bir bosqichida
bola predmetlarni ular qanday bevosita idrok qilsalar ana shunday idrok qilsalar
ana shunday talqin qiladilar masalan sayr davomida oy bolani kuzatib boradi
realizm intellektual bo’ladi, shamol daraxt shoxlarini yasaydi predmetning nomi
predmetni o’zi kabi shu qadar aniq predmet ko’rinishi ochiq oydin va bola buyum
haqida nimani bilsa barchasini qamrab oladi. Axloqiy realizm bola xatti-
harakatlarida ichki maqsadni inobatga olmay u haqida faqat pirovard natijaga
qarab fikr yuritishida namoyon bo’ladi. Masalan, kim ko’proq piola sindirgan
bo’lsa ana shu ko’proq aybdor bo’ladi ya`ni bittasi yordam berishni hoxlab,
tasodifan idishni qo’lidan tushirib yuborgan bo’lsa ikkinchisi, g`azablanib atayin
idishlarni sindirgani hisobga olinmaydi.
Animizm umumiy ruhlantirish, ong va hayot, his-tuyg`ular bilan buyumlarni
taqsimlashni birinchi navbatda mustaqil harakatlanuvchilarni masalan, bulut,
daryo, oy, avtomobil ulov o’zida namoyon qiladi.
Artifikalizm tabiat hodisalarini inson faoliyati bilan taqqoslab tushunishdir barcha
mavjudlik inson uchun yoki uning irodasiga ko’ra inson tomonidan yaratilgan
sifatida talqin etiladi quyosh bizga yorug` bo’lishi uchun, ko’l kemalar suzishi
uchun. J.Piaje tomonidan bolalar mantiqining o’ziga xos xususiyatlari ajratilgan
ro’yxat orasida -sinkretizm bolalar tasavvurining sub`ektivligi va dolzarb
umumiyligi, barcha bilan barchani bog`lash fikri, tendentsiyasi bir-biriga yaqin
sifatida tafsilot, sabab va oqibatlarni idrok qilish;
- transduktsiya umumiylikni chetlab xususiydan xususiylikka o’tish;
- sintez va o’z holatiga qobiliyatsizligi fikr-mulohazalar o’rtasidagi bog`liqlikni
mavjud emasligi;
24](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_24.png)
![- qarama-qarshilikka sezgir emaslik;
- o’zini o’zi kuzata olmaslik;
- anglashdagi qiyinchiliklar;
- tajriba uchun sir boy bermaslik bola tashqi ta`sirlar, tarbiyadan ayrim
izolyatsiya qilinmagan, lekin unda bu o’zlashtirilgan va shakli o’zgargan.
Barcha bu xususiyatlar bola mantiqini belgilovchi kompleksni yig`indini kompleks
asosida esa egotsentrik nutq va tafakkurni hosil qiladi. A.Binening uch aka-
ukalar haqidagi vazifani hal etish jarayonida bolalarda egotsentrizmning yaqqol
namoyon bo’lishi kuzatiladi. SHunday qilib oilada uchta aka-uka Mitya, Vova,
Sasha bo’lsa-yu va Sashadan uning nechta akasi borligi so’ralganda, u o’zining
ikkita akasini Mitya va Vova aytib, to’g`ri javob beradi. Keyin Mityada nechta
ukasi borligi aniqlashtirilganda odatda olti-etti yoshgacha bola yanglishadi. Bitta
Vova deya javob berdi vaholanki, to’g`ri javob uchun u xayolan o’rnini
pozitsiyasini o’zgartirishi zarur edi akasi Mitya o’rnini egallashi kerak buni esa u
uddalay olmaydi.
Bolaning egotsentrik holatini yaqqol namunasi sifatida uch tog` maketi
bilan bog`liq bo’lgan eksperiment xizmat qiladi. Bola uchta har xil rangdagi va
qo’shimcha farqlanuvchi belgilardagi qorli cho’qqi, uycha, daraxt tog` maketlari
joylashtirilgan stol qarshisiga o’tiradi. Boshqa tomonda qo’g`irchoqlar
joylashtirilgan. Boladan (topshiriq variantlaridan birida) unga havola etilgan
nusxalardan tog` ko’rinishi tasvirini qo’g`irchoq ularni qanday ko’rayotgan bo’lsa,
huddi shunisini topish so’ralgan, 6-7 yoshgacha bolalar o’zlari nimalani ko’rsalar,
u aks ettirilgan suratni tanlashga moyildirlar. J.Piaje “Egotsentrik illyuziyaning bu
fenominini boshqa nuqtai-nazarlar mavjudligi va ularni o’ziniki bilan solishtirib
bo’lmasligi tasavvurlarning mavjud emasligi bilan tushuntirgan.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan pozitiyasi (holati, yondashuvi)
sifatida egotsentrizm ildizi nimadan iborat? J.Piaje ularni bolalar faoliyatining
o’ziga xos xarakterida (masalan ota-onaning g`amxo’rligi bolaning barcha moddiy
ehtiyojlarini oldindan bajarib qo’yadi va u deyarli ziddiyatli narsalar bilan
25](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_25.png)
![uchrashmaydi) bolani nisbatan kechroq ijtimoiylashuvida, ijtimoiy muhitga 7-8
yoshdan oldinroq moslashmasligida ko’radi.
Egotsentrizmni bartaraf etish uchun sub`ekt sifatida o’z “Men”ini anglash va
ob`ektdan sub`ektni ajratish boshqalar bilan o’z nuqtai-nazarini
muvofiqlashtirishga o’rganish zarur. Egotsentrizmni pasayishiga yangi bilim
qo’shilmasdan balki oldingi yondashuv o’zgarganligi bilan izohlanadi.
Kattalar bilan munosabat- ko’proq majbur qilish munosabatidir u bolani o’z
sub`ektivligini anglashiga olib kelmaydi. O’zi haqidagi bilimlarni rivojlantirishi
ijtimoiy o’zaro ta`sirdan sodir bo’ladi, bu munosabatda bolaning tengdoshlari bilan
hamkorlik qilish juda muhimdir. Bunday tarzda asta-sekin bilish tendentsiyasi
(markaziy ba`zi bir vazifalarni mahalliyga berilishi sodir bo’lib ijtimoiylashgan
fikr egotsentrizmni siqib chiqaradi va egotsentrik nutq yo’qolib, yo’q bo’lib ketadi.
J.Piaje qarashlarini L.S.Vigotskiy tomonidan tanqidiy tahlili J.Piajening
egotsentrik nutq vazifasi va taqdiri haqidagi farazidan gumon qilib, L.S.Vigotskiy
rus psixologiyasida birinchi bo’lib bolalar egotsentrizm fenomenining nazariy
tahlili va ekspermental tadqiqini (o’tkazgan) ochib bergan. L.S.Vigotskiy bolaning
rivojlanishida egotsentrik nutqni yuzaga kelishi haqida o’z farazini taklif qilgan. U
egotsentrik nutqni “o’zi uchun nutq” sifatida tashqi ijtimoiy nutqdan ichkiga o’tish
bosqichi sifatida talqin qilgan.
Bundan kelib chiqib ichki nutq rivojlanishining boshlang`ich shakli sifatida
egotsentrik nutqning tuzilish shakli sifatida egotsentrik nutqning tuzilmaviy va
mazmuniy o’ziga xos xususiyatlari xarakterlidir: vaziyatda chetda bo’lgan
atrofdagilar uchun tushunarsizlik, qisqartirilganlik, tushurib qoldirishga moyillik,
egotsentrik nutq kattalarning ichki nutqi bilan uni yaqinlashtiruvchi, juda muhim
vazifani bajaradi:-bola xulq-atvorini rejalashtirish, tashkillashtirish va boshqarish
(funktsiyasi) vazifasi.
L.S.Vigotskiy egotsentrik nutq vazifalarini bunday izohlanishini isbotlash
uchun qator o’ziga xos ekspermental usullarni qo’llagan. Masalan, bolalarning
erkin faoliyati jarayoniga buzilishlar va qiyinchiliklarni kiritish ma`lum bir
vaziyatni bolada kerakli qalam, qog`oz bo’yoqni mavjud emasligi. Ma`lum
26](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_26.png)
![bo’lishicha qiyinchilik vaziyatida egotsentrik vaziyatida egotsentrik nutq
koeffitsienti deyarli ikki martaga oshgan. Bola yuzaga kelgan vaziyatni anglashga
harakat qilib o’z-o’zi bilan mulohaza yuritadi: “Qalam qaerda endi qizil rangda
chizib suv bilan ho’llayman (namlayman) u qorayadi va ko’k rangga o’xshab
qoladi”. Singan qalam tramvay g`ildiragini to’g`ri chizib tugatishga imkon
bermasligi rasm syujetini o’zgartirishga undaydi, keyin gap tramvayning ishdan
chiqishi va uni sozlash haqida ketadi. Egotsentrik nutq funktsiyasi-xulq-atvorning
murakkab uyg`unligidir (ritmligi) yanada keng ma`noda murakkab vaziyatdan
chiqish rejasini ishlab chiqish kelgusidagi xatti-harakatlarni fikrlash, rejalashtirish
va boshqarish vositasidir. SHu o’rinda bunday rol haqida J.Piajeni o’zi hali eslatib
o’tgan: bola o’zining xatti-harakatlarini xususida faqat ovoz chiqarib o’ylasada,
sira hech nimani hech kimga aytishni xohlamaydi. Bunday tarzda egotsentrik
nutq taqdiri uning xususida butunlay ichki nutqqa tubdan o’zgartirish bilan
bog`liq. J.Piajening egotsentrik nutq haqidagi dastlabki tasavvurlarini (J.Piaje
egotsentrik nutqni ta`minotining negizi sifati ko’rib chiqqan) L.S.Vigotskiy buzib,
egotsentrizm fenomenini o’zini inkor qilgan. L.S.Vigotskiyning tanqidiy nuqtai-
nazari nashr qilinganligidan 25 yoshdan so’ngina J.Piajeda javob berish imkoniyati
tug`ildi.
J.Piaje hamkasbining egotsentrik nuqtai nazarini rivojlanish yo’llari haqidagi
aytgan farazini ahamiyatga ega ekanligini e`tirof etib, uning fikri hali xuddi shu
yo’nalishdan shakllanishini ta`kidlagan. U egotsentrizm individualizm emasligini
o’z “Men”ini anglashni haddan ortiq oshib ketmasligini balki bilish istiqbollarini
o’zgartirishini oldindan detentratsiya qila olmaslik ekanligini e`tirof etib yana bir
bor egotsentrizm tushunchasiga oydinlik kiritgan. J.Piaje fikriga ko’ra,
egotsentrizm fenomeni umumiy xarakterga ega bo’lib nutq sohasida faqat uni
ifodalash bilan bog`lab berilmaydi. Bilish egotsentrizmi xususan kattalarda fikr
mulohaza yuritganda yoki bilish jarayonida o’zining ob`ektiv holatini hisobga
olmaganda (dastlabki faoliyat davrida ma`ruza o’qiyotgan o’qituvchi o’zi qay
darajada bilsa taxminan shu darajada talabalar biladi deb o’ylashi mumkin)
kuzatiladi.
27](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_27.png)
![Egosentrik nutq bolaning egosentrik pozitsiyasining tashqi ko'rinishlaridan
biridir. J. Piagetning fikricha, bolalar nutqi egosentrikdir, chunki bola faqat "o'z
nuqtai nazaridan" gapiradi va suhbatdoshning nuqtai nazarini olishga harakat
qilmaydi. Bola boshqalar uni tushunadi deb o'ylaydi (xuddi o'zini o'zi tushunadi)
va suhbatdoshga ta'sir qilish va unga haqiqatan ham biror narsa aytish istagini his
qilmaydi. Uning uchun faqat suhbatdoshning qiziqishi muhim. Egosentrik nutqni
bunday tushunish ko'plab e'tirozlarga duch keldi (L. S. Vygotskiy, S. Buhler, V.
Stern, S. Eyzenk va boshqalar), Piaget keyingi asarlarida bu tushunchaning
ma'nosini oydinlashtirishga harakat qildi. Piagetning fikricha, bola o'zining va
birovning nuqtai nazari o'rtasidagi farqni sezmaydi.Egosentrik nutq bolaning o'z-
o'zidan paydo bo'lgan nutqini to'liq qamrab olmaydi. Egosentrik nutqning
koeffitsienti (spontan nutq qatoridagi egosentrik nutqning ulushi) o'zgaruvchan
bo'lib, bolaning o'zi faolligiga va bola va kattalar o'rtasida va bir xil yoshdagi
bolalar o'rtasida o'rnatilgan ijtimoiy munosabatlar turiga bog'liq. O'z-o'zidan,
tasodifiy aloqalar hukmronlik qiladigan va bola o'zini o'zi qoldiradigan muhitda
egosentrik nutq koeffitsienti ortadi. Ramziy o'yin davomida u bolalarning
birgalikda tashkil etilgan mehnati holatiga nisbatan yuqoriroqdir. Yoshi bilan o'yin
va tajriba o'rtasidagi farq o'rnatiladi va egosentrik nutq koeffitsienti kamayadi. 3
yoshida u eng katta qiymatga etadi: barcha spontan nutqning 75%. 3 yoshdan 6
yoshgacha egosentrik nutq asta-sekin pasayadi va 7 yildan keyin u deyarli butunlay
yo'qoladi. Qaerda kattalar hokimiyati va majburlash munosabatlari hukmron bo'lsa,
egosentrik nutqning ulushi ancha yuqori. Munozaralar va tortishuvlar mumkin
bo'lgan tengdoshlar muhitida egosentrik nutqning foizi kamayadi. Vygotskiy
"egosentrik nutq" tushunchasiga boshqacha ma'no berdi. Uning kontseptsiyasiga
ko'ra, egosentrik nutq "o'zi uchun nutq" bo'lib, rivojlanish jarayonida u izsiz
yo'qolmaydi, balki ichki nutqqa aylanadi. Piaget Vygotskiyning gipotezasini
yuqori baholadi va shu bilan birga o'z kontseptsiyasining o'ziga xosligini ta'kidladi.
Piagetning so'zlariga ko'ra, egosentrik nutq sub'ektning tashqi dunyo tasviridagi
mavqei va shaxsiy imkoniyatlarining ahamiyatini etarli darajada bilmasligi va bu
dunyoda o'zining sub'ektiv g'oyalarini loyihalashi bilan tavsiflanadi.
28](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_28.png)
![XULOSA
Biz allaqachon bilamizki, nutq va tafakkur rivojlanishining eng yuqori
bosqichlarida, insonning og'zaki-mantiqiy tafakkuri nazarda tutilganda, nutq va
tafakkur bir-biri bilan eng chambarchas bog'liq. Biroq, fikrlashning hamma turlari
ham nutq asosida amalga oshirilishi shart emas. Nutq bilan bevosita bog'liq
bo'lmagan fikrlash turlari mavjud. Bu vizual-samarali va vizual-majoziy
fikrlashdir. Nutqning fikrlash bilan bog'liq bo'lmagan turlari ham mavjud. Bularga,
masalan, shaxs tomonidan faqat kommunikativ funktsiyada qo'llaniladigan barcha
nutq turlari kiradi. Bunday nutq turlaridan eng soddai tana tili deb ataladigan va
imo-ishoralar, yuz ifodalari, pantomimani o'z ichiga oladi. Murakkab, shuningdek,
deyarli faqat kommunikativ nutq turi - bu bolalar erta yoshda, bir yoshdan 3
29](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_29.png)
![yoshgacha o'zlashtiradilar. Bu bolalar atrofdagi odamlar bilan muloqot qilish
jarayonida faol foydalanadigan oddiy, jarangdor nutqdir, lekin bolalar erta yosh ,
qoida tariqasida, o'z fikrlashni tartibga solish uchun foydalanmang. Filogenez va
ontogenez uchun xarakterli bo'lgan nutqni rivojlantirishning umumiy mantig'idan
kelib chiqqan holda, bolalar dastlab nutqni kommunikativ funktsiyada
o'zlashtiradilar va shundan keyingina, bir necha yil o'tgach, odatda 4 yoshdan oldin
nutqdan foydalanishga o'tadilar. intellektual funktsiya. Yuqoridagilardan kelib
chiqadiki, inson psixikasida nutq va tafakkur birga va bir-biridan alohida mavjud
bo'lishi mumkin. IN ichki psixologiya bu savol birinchi marta L.S. Vygotskiy
tomonidan ko'tarilgan va batafsil muhokama qilingan. Vygotskiy, uning g'oyalari
dunyo tomonidan tan olingan psixologik fan . Og'zaki-mantiqiy tafakkurda fikr va
so'z, Vygotskiyning fikriga ko'ra, bir-biri bilan shunchalik chambarchas bog'liqki,
ularni ajratish deyarli mumkin emas. Ko'pgina rivojlangan fanlarda murakkab
hodisalarni elementlarga emas, balki birliklarga bo'lish an'anasiga amal qilib,
Vygotskiy og'zaki-mantiqiy tafakkurni tavsiflovchi birlikni ajratib ko'rsatdi va uni
so'z ma'nosi sifatida belgiladi. Vygotskiy o zining mashhur “Tafakkur va nutq”ʻ
kitobida so z ma nosi ham tafakkur sohasiga, ham nutq sohasiga tegishli ekanligini
ʻ ʼ
yozgan. Buni quyidagi tarzda tushunish kerak. So'zning ma'nosi shu so'z qaysi tilda
so'zlashuvchi odamlar tomonidan tushuncha sifatida so'z ichiga kiritilgan tarkibni
o'z ichiga oladi. So'zlarning ma'nolari odatda tegishli tilning izohli lug'atlarida o'z
aksini topadi. Odamlar bir-birlari bilan mos tilda muloqot qilganda, birinchi
navbatda, bir-birlari bilan so'zlarning ma'nolarini almashtiradilar va o'zaro
tushunishga erishadilar, chunki ular mos keladigan so'zlarning ma'nolarini bir xil
tushunadilar. Binobarin, so'zning ma'nosi nutq bilan uzviy bog'liq bo'lgan, ya'ni
Vygotskiy ta'biri bilan aytganda, "nutq sohasiga tegishli" narsadir. Biroq, so'zning
ma'nosi ham tushunchadir va tushuncha tafakkurni bildiradi. Demak, so‘z ma’nosi
ham tafakkur birligi bo‘lib, natijada o‘sha birlikning og‘zaki-mantiqiy tafakkurni
ifodalovchi birligidir. To'g'ri, Vygotskiy to'g'ri e'tirof etganidek, so'z kattalarning
nutqi va tafakkurini tavsiflovchi ma'noni darhol va to'liq egallamaydi. Jarayon
ancha uzoq davom etadi, inson ontogenezida kamida o'n yil davom etadi va uni
30](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_30.png)
![kuzatish orqali biz ontogenezda fikrlash va nutqning qonuniyatlarni aniqlashimiz
mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAT RO’YXATI
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi Farmoni
(07.02.2017-yil. PF-4947) // http://lex.uz .
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Yoshlarga oid davlat siyosatini
samaradorligini oshirish va O’zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo’llab-
quvvatlash to’g’risida»gi Farmoni (05.06.2017-yil PF-5106) // http://lex.uz .
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning Oliy
3. Majlisga Murojaatnomasi //Xalq so’zi, 2017 yil 23 dekabr. №258 (6952)
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning Oliy
31](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_31.png)
![5. Majlisga Murojaatnomasi //Xalq so’zi, 2018 yil 29 dekabr. №318 (8942)
6. Karimov.I.A. Barkamol avlod orzusi. – T., 1999 yil.
7. Abduahadov. A. Ijtimoiy psixologiya (ma’ruza matni). –SamDU, 2003 yil.
8. Brushlinskiy A.V. Psixologiyaga kirish. - M: 1985.-115-yillar.
9. Grozdev A.N. Bolalar nutqini o'rganish bo'yicha savollar. - M.: 1983.-231-
yillar.
10. E.G’oziyev ‘’Umumiy psixologiya’’Toshkent-2010
11. A.V Petrovskiy ‘’Umumiy psixologiya’’ Toshkent-1992
12. I.P Ivanov ‘’Umumiy psixologiya’’ Toshkent-1992
13. Psixologiya izohli lug’ati Toshkent-1998
14. M.V DavletShin ‘’Umumiy psixologiya’’ Toshkent-1998
15. M.X Xalilova ‘’Umumiy psixologiya’’Toshkent-1999
16. Filatova O.G. Sosialnaya psixologiya. –SP., 2000 g.
17. G’oziyev E. Psixologiya. (Yosh davrlari psixologiyasi).-T., 1992 yil.
18. G’oziyev E. Psixologiya muammolari. – T.: O’qituvchi, 1996 yil.
Elektron manbalar:
1. www.pedagog.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.google.uz
4. www.referat.uz
32](/data/documents/a7defb05-89a5-439e-b5e7-e67f3103f323/page_32.png)
« TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI » mavzusidagi MUNDARIJA: KIRISH ………………………………………………………………………. 4 I BOB TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK SHAKLIDIR ............………………………………………………. 6 1.1 Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli……………………………… 6 1.2 Tafakkur jarayonlari va fikir yuritish operatsiyalari ……….…..…. 11 II OB L.S.VYGOTSKIYNING PSIXOLOGIYAGA QO’SHGAN HISSASI …..………………………………………………………. 18 2.1 L.S.Vygotskiy va uning maktabi ………………………… ……… 18 2.2 L.S.Vygotskiy ilmiy ishlari. Egosentrik nutq …...………………… 21 XULOSA ……………………………………………………………………... 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAT RO’YXATI .................................... 33 1KURS ISHI
KIRISH Har qanday jamiyatning ravnaqi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy barqarorligini uning fuqarolarining ijodiy-ahloqiy salohiyatini yuksak darajada rivojlanganligiga bog’liq. Zero jamiyatning ma’naviy yangilanishida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishda jahon hamjamiyatiga qo’shilishini ta’minlaydigan, demakratik xuquqiy davlat qurish kadrlar tayyorlashning milliy masalasi ham O’zbekiston Respublikasining prezidenti SH.M.Mirziyoev «inson uning har tomonlama kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro’yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o’zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir» deb juda to’g’ri aytgan. «Maqsadlarimizga erishish - deydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev, - yangi demokratik jamiyatni qurish, islohatlarning taqdiri qanday ijodiy kuchlarga egaligimizga yoshlarimiz qanday madaniy va professional saviyaga erishganligiga qanday ideallarga e’tiqod qilishga ma’naviy jihatdan qanchalik boyishiga bog’liqdir». Bu maqsadga erishish umumiy demokratik intilishlar jarayoni jamiyatni erkinlashtirish mamlakatda yangi ijtimoiy - siyosiy muhitni shakllantirish bilan uzviy bog’liqdir. Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturni amaliyotga tadbiq etish deyiladi: «ma’ruzada hech bir mubolag’asiz strategik maqsadlarimiz farovon qudratli demokratik davlat erkin fuqarolik jamiyatni barpo etishimizning asosi bo’lmog’i lozim». Barkamol avlodni tarbiyalash deganda nafaqat ijodiy balki jismoniy va ruhiy salomatlikni mustahkamlash ham tushuniladi. Yoshlarni hayotda o’z o’rnini topishda axloqiy e’tiqodlarini shakllantirishda ularda olijanoblik va insonparvarlik 2
yuksak sifatlarni tarbiyalashda sog’lom turmush tarzini tashkil qilish lozim. Bolalarning qobiliyatlari va iqtidorini har jihatdan namoyon etish milliy va umuminsoniy idealar va qadriyatlarning ustivorligini ta’minlash shaxs jamiyat va atrof muhitning o’zaro munosabatlarida uyg’unlikka erishuv bola va o’qituvchi o’rtasidagi munosabatni yuqori darajaga olib chiqishga sabab bo’ladi. Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar hisoblanadi. F.A.Soxin va O.S.Ushakovlarning tasnifidan foydalangan holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy darajalarini: fonetik, leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional (kommunikativ faoliyatda tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til va nutq hodisalarini oddiy anglashni shakllantirish). “Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani keltirib chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu “u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki munosabatlar” (B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til tizimi ko`plab aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot apparati, psixofizik hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari ularning asosiylari hisoblanadilar. Kurs ishi asosiy maqsadi : Tafakkur va nutq genetik ildizlari. Bolalarda tafakkur va nutqning rivojlanishida genetikaning ta’sirini o’rganish. Kurs ishining obyekti : Maktabgacha yosh davridagi bolalar. Kurs ishining vazifalari: 1. Mavzuga oid adabiyot, manbalarni o’rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 3
2. Tafakkur va nutqning genetik ildizini o’rganish va ilmiy-amaliy jihatdan tahlil qilish. 3. Bolalarda tafakkur va nutqiy rivojlanishga qaratilgan metodikalarni chuqur tahlil etish va ular asosida tadbiqiy tizim ishlab chiqish. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Hajmi 33 bet. I BOB TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK SHAKLIDIR 1.1. Tafakkurning bilish faoliyatidagi ro’li Insonda tafakkur bo’lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo’lganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o’z atrofidagi olamda bo’lgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olarnni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron narsa to’g’risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo’ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Bola tug‘ilishidanoq tafakkur qilish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Tafakkur bolaning o‘sib, bilim va tajribalarining ortib borishi jarayonida rivojlanadi. Bola (chaqaloq) dastlab tashqi olamni va undagi narsalami sezish, idrok qilish orqaligina biladi. Bunday bilish bolaning ana shu narsalar bilan bo‘lgan aktiv faoliyati davomida tobora takomillashib boradi. Kichik yoshdagi bolalar atroflaridagi narsalar bilan qanchalik ko‘p munosabatda bo‘lsalar bu narsalar o‘rtasidagi o‘xshash tomonlarni shunchalik ko‘proq payqay boshlaydilar. Keyinchalik bolalar o‘xshash narsalami umumlashtira boshlaydilar. Masalan, 6-7 oylik bola uyda yolg‘iz qolgan paytida stol oldiga emaklab kelib, dasturxonni tortib o‘ziga kerakli narsalarni olishga muvaffaq bo‘lar ekan, xuddi shunday yo‘l bilan karavotning ustidagi narsalami ham olishga harakat qiladi. U dasturxonni tortgan kabi choyshab yoki ashyoni tortib karavot ustidagi narsalami olishga urinib ko‘radi. Ilk bolalik yoshidagi bolalaming tafakkuri o‘z-o‘zicha, ya’ni stixiyali ravishda emas, balki katta odamlaming rahbarligida rivojlana boshlaydi. Katta 4
odamlar bolalarning shu paytgacha orttirgan bilimlariga asoslanib, ulaming o‘zlari mustaqil egallay olmaydigan tushuncha va bilimlarni o’zlashtirib olishlarida yordamlashadilar. Ana shu tariqa bolalar o‘zlarining individual faoliyatlari orqali bilish mumkin bo‘lgan ayrim narsalami va ayrim tushunchalamigina emas, balki butun insoniyat tomonidan yaratilgan tushunchalami hamda mantiqiy fikr qilish shakllarini ham egallab ola boshlaydilar. Bolalarda tafakkur bir yoshga to‘lib, ikki yoshga qadam qo‘ygan davrdan boshlab namoyon bo‘la boshlaydi. Ana shu davr mobaynida, birinchidan bolalar anchagina turmush tajribasiga ega bo‘ladilar, ikkinchidan ulaming tili chiqa boshlaydi. Bolalar bir yoshdan oshgach, o‘zlariga yaqin narsalaming nima uchun kerakligini tushunadigan bo‘lib qoladilar (masalan, uydagi idish-tovoqlar, piyola va qoshiqlaming nimaga kerakligini bilib oladilar). Ikki yoshli bolalar tafakkurining eng ko‘zga tashlanib turadigan xususiyati shundan iboratki, ular ayni shu chog‘da ko‘rib, idrok qilib turgan narsalari haqida tafakkur qiladilar. Tafakkuming asosiy jarayonlari, ya’ni analiz, sintez, umumlashtirish bolalaming narsalar bilan bo‘lgan amaliy faoliyatlari jarayonida sodir bo‘ladi. Ana shuning uchun ulaming tafakkurlari bevosita harakatlari bilan bog‘liq bo‘ladi, tafakkur harakatlarida namoyon bo‘ladi Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq bo’lishini, bular haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg’on ekanligini belgilashda o’z ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon bo’ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi inikosning o’zi chinakam bilim bo’ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib, g’arbga botayotganini hammamiz ko’ramiz (idrok qilarniz). Biz yerni qimirlarnay turganini, asrlar davomida qilgan fikriy faoliyatimiz natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar o’tkazish va matematika yo’li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh yer atrofida aylanmasdan, balki yer о’ z о’ qi atrofi va quyosh atrofida aylanayotganligini aniqladik. Demak, quyoshning harakati to’g’risidagi bizning bevosita idrokimiz voqelikka to’g’ri kelmas ekan. Voqelikni to’g’ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. Yuqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo’lgan hukmlar va 5