logo

TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

58.0185546875 KB
«   TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI » mavzusidagi
MUNDARIJA:
KIRISH ………………………………………………………………………. 4
I BOB TAFAKKUR   INSON   AQLIY   FAOLIYATINING   YUKSAK
SHAKLIDIR ............………………………………………………. 6
1.1 Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli……………………………… 6
1.2 Tafakkur jarayonlari va fikir yuritish operatsiyalari ……….…..…. 11
II OB L.S.VYGOTSKIYNING   PSIXOLOGIYAGA   QO’SHGAN
HISSASI …..………………………………………………………. 18
2.1  L.S.Vygotskiy va uning maktabi ………………………… ……… 18
2.2 L.S.Vygotskiy ilmiy ishlari. Egosentrik nutq …...………………… 21
XULOSA ……………………………………………………………………... 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAT RO’YXATI .................................... 33
1KURS ISHI  KIRISH
Har   qanday   jamiyatning   ravnaqi   ijtimoiy,   siyosiy,   iqtisodiy   barqarorligini
uning fuqarolarining ijodiy-ahloqiy salohiyatini yuksak darajada rivojlanganligiga
bog’liq.   Zero   jamiyatning   ma’naviy   yangilanishida   ijtimoiy   yo’naltirilgan   bozor
iqtisodiyotini   shakllantirishda   jahon   hamjamiyatiga   qo’shilishini   ta’minlaydigan,
demakratik   xuquqiy   davlat   qurish   kadrlar   tayyorlashning   milliy   masalasi   ham
O’zbekiston   Respublikasining   prezidenti   SH.M.Mirziyoev   «inson   uning   har
tomonlama   kamol   topishi   va   farovonligi,   shaxs   manfaatlarini   ro’yobga
chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish eskirgan tafakkur
va   ijtimoiy   xulq-atvorning   andozalarini   o’zgartirish   respublikada   amalga
oshirilayotgan   islohotlarning   asosiy   maqsadi   va   harakatlantiruvchi   kuchidir»   deb
juda   to’g’ri   aytgan.   «Maqsadlarimizga   erishish   -   deydi   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidenti   SH.M.Mirziyoev,   -   yangi   demokratik   jamiyatni   qurish,   islohatlarning
taqdiri   qanday   ijodiy   kuchlarga   egaligimizga   yoshlarimiz   qanday   madaniy   va
professional   saviyaga   erishganligiga   qanday   ideallarga   e’tiqod   qilishga   ma’naviy
jihatdan qanchalik boyishiga bog’liqdir».
Bu   maqsadga   erishish   umumiy   demokratik   intilishlar   jarayoni   jamiyatni
erkinlashtirish   mamlakatda   yangi   ijtimoiy   -   siyosiy   muhitni   shakllantirish   bilan
uzviy   bog’liqdir.   Kadrlar   tayyorlash   bo’yicha   milliy   dasturni   amaliyotga   tadbiq
etish deyiladi: «ma’ruzada hech bir mubolag’asiz strategik maqsadlarimiz farovon
qudratli   demokratik   davlat   erkin   fuqarolik   jamiyatni   barpo   etishimizning   asosi
bo’lmog’i lozim».
Barkamol   avlodni   tarbiyalash   deganda   nafaqat   ijodiy   balki   jismoniy   va
ruhiy salomatlikni mustahkamlash ham tushuniladi. Yoshlarni hayotda o’z o’rnini
topishda axloqiy e’tiqodlarini shakllantirishda ularda olijanoblik va insonparvarlik
2 yuksak   sifatlarni   tarbiyalashda   sog’lom   turmush   tarzini   tashkil   qilish   lozim.
Bolalarning   qobiliyatlari   va   iqtidorini   har   jihatdan   namoyon   etish   milliy   va
umuminsoniy  idealar   va  qadriyatlarning  ustivorligini   ta’minlash  shaxs  jamiyat  va
atrof   muhitning   o’zaro   munosabatlarida   uyg’unlikka   erishuv   bola   va   o’qituvchi
o’rtasidagi munosabatni yuqori darajaga olib chiqishga sabab bo’ladi.
Bolalar   nutqini   rivojlantirishning   metodik   masalalarini   ishonchli   tarzda
psixologolingvistik   asoslash   zamonaviy   pedagogik   tadqiqotlarga   xos   jihatlar
hisoblanadi.   F.A.Soxin   va   O.S.Ushakovlarning   tasnifidan   foydalangan   holda
bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga ajratish
mumkin:   tuzilmaviy   (til   tizimining   turli   tuzilmaviy   darajalarini:   fonetik,   leksik,
grammatik   darajalarini   shakllanirish),   funksional   (kommunikativ   faoliyatda   tilni
egallash   ko`nikmalarini   shakllantirish);   kognitiv   (til   va   nutq   hodisalarini   oddiy
anglashni shakllantirish).
“Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish jarayonini
tahlil   qilish   maktabgacha   yoshdagi   bolalar   nutqini   rivojlantirish   sohasida   ishlash
uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani keltirib
chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu “u yaxlit
bir   tizim   sifatida   mavjud   bo`lgan   ko`plab   tashqi   va   ichki   munosabatlar”
(B.F.Lomov)   hodisasini   o`rganishda   namoyon   bo`ladi.   Nutq-til   tizimi   ko`plab
aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va
his-hayajonlari   bilan   uzviy   bog`liq   bo`lgan   semantik   axborot   apparati,   psixofizik
hodisa   (ya’ni,   miya   vazifasi,   jismoniy   tovushlar   chiqaruvchi   hamda   ularni   qabul
qiluvchi   va   tabaqalashiruvchi   qurilma),   muloqot   va   ijtimoiy   aloqa   vositasilari
ularning asosiylari hisoblanadilar.
Kurs ishi asosiy maqsadi : Tafakkur va nutq genetik ildizlari. Bolalarda tafakkur va
nutqning rivojlanishida genetikaning ta’sirini o’rganish.
Kurs ishining obyekti :  Maktabgacha yosh davridagi bolalar.
Kurs ishining vazifalari:  
1.  Mavzuga oid adabiyot, manbalarni o’rganish, tahlil qilish va umumlashtirish.
3 2.  Tafakkur   va   nutqning   genetik   ildizini   o’rganish   va   ilmiy-amaliy   jihatdan   tahlil
qilish.
3. Bolalarda tafakkur va nutqiy rivojlanishga qaratilgan metodikalarni chuqur tahlil
etish va ular asosida tadbiqiy tizim ishlab chiqish.
Kurs   ishining   tuzilishi:   Kurs   ishi   kirish,   ikki   bob,   4   ta   paragraf,   xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.  Hajmi  33 bet.
I BOB  TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK
SHAKLIDIR
1.1. Tafakkurning bilish faoliyatidagi ro’li
Insonda tafakkur bo’lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo’lganligi
tufayli   u   hayvonlardan   farq   qiladi,   shu   sababli   u   ongli   mavjudotdir.   Inson   o’z
atrofidagi   olamda   bo’lgan   buyumlar   va   hodisalarni   ongli   ravishda   idrok   qiladi.
Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi.
Tafakkur   atrofdagi   olarnni   bilish   qurolidir   va   inson   amaliy   faoliyatini   vujudga
kelishi uchun shartdir. Biron narsa to’g’risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo
bo’ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. 
Bola   tug‘ilishidanoq   tafakkur   qilish   imkoniyatiga   ega   bo‘lmaydi.   Tafakkur
bolaning   o‘sib,   bilim   va   tajribalarining   ortib   borishi   jarayonida   rivojlanadi.   Bola
(chaqaloq)   dastlab   tashqi   olamni   va   undagi   narsalami   sezish,   idrok   qilish
orqaligina   biladi.   Bunday   bilish   bolaning   ana   shu   narsalar   bilan   bo‘lgan   aktiv
faoliyati   davomida   tobora   takomillashib   boradi.   Kichik   yoshdagi   bolalar
atroflaridagi   narsalar   bilan   qanchalik   ko‘p   munosabatda   bo‘lsalar   bu   narsalar
o‘rtasidagi   o‘xshash   tomonlarni   shunchalik   ko‘proq   payqay   boshlaydilar.
Keyinchalik   bolalar   o‘xshash   narsalami   umumlashtira   boshlaydilar.   Masalan,   6-7
oylik   bola   uyda   yolg‘iz   qolgan   paytida   stol   oldiga   emaklab   kelib,   dasturxonni
tortib  o‘ziga  kerakli  narsalarni   olishga  muvaffaq  bo‘lar  ekan,  xuddi   shunday  yo‘l
bilan   karavotning   ustidagi   narsalami   ham   olishga   harakat   qiladi.   U   dasturxonni
tortgan kabi choyshab yoki ashyoni tortib karavot ustidagi narsalami olishga urinib
ko‘radi.   Ilk   bolalik   yoshidagi   bolalaming   tafakkuri   o‘z-o‘zicha,   ya’ni   stixiyali
ravishda   emas,   balki   katta   odamlaming   rahbarligida   rivojlana   boshlaydi.   Katta
4 odamlar bolalarning shu paytgacha orttirgan bilimlariga asoslanib, ulaming o‘zlari
mustaqil   egallay   olmaydigan   tushuncha   va   bilimlarni   o’zlashtirib   olishlarida
yordamlashadilar.   Ana   shu   tariqa   bolalar   o‘zlarining   individual   faoliyatlari   orqali
bilish   mumkin   bo‘lgan   ayrim   narsalami   va   ayrim   tushunchalamigina   emas,   balki
butun   insoniyat   tomonidan   yaratilgan   tushunchalami   hamda   mantiqiy   fikr   qilish
shakllarini ham egallab ola boshlaydilar. Bolalarda tafakkur bir yoshga to‘lib, ikki
yoshga  qadam   qo‘ygan  davrdan boshlab  namoyon  bo‘la boshlaydi.  Ana  shu  davr
mobaynida,   birinchidan   bolalar   anchagina   turmush   tajribasiga   ega   bo‘ladilar,
ikkinchidan   ulaming   tili   chiqa   boshlaydi.   Bolalar   bir   yoshdan   oshgach,   o‘zlariga
yaqin narsalaming nima uchun kerakligini tushunadigan bo‘lib qoladilar (masalan,
uydagi   idish-tovoqlar,   piyola   va   qoshiqlaming   nimaga   kerakligini   bilib   oladilar).
Ikki   yoshli   bolalar   tafakkurining   eng   ko‘zga   tashlanib   turadigan   xususiyati
shundan iboratki, ular ayni shu chog‘da ko‘rib, idrok qilib turgan narsalari haqida
tafakkur   qiladilar.   Tafakkuming   asosiy   jarayonlari,   ya’ni   analiz,   sintez,
umumlashtirish   bolalaming   narsalar   bilan   bo‘lgan   amaliy   faoliyatlari   jarayonida
sodir   bo‘ladi.   Ana   shuning   uchun   ulaming   tafakkurlari   bevosita   harakatlari   bilan
bog‘liq   bo‘ladi,   tafakkur   harakatlarida   namoyon   bo‘ladi   Tafakkurning   bilish
faoliyatidagi   roli   avvalo   bizning   idroklarimiz   va   fikrlarimizning   voqelikka
qanchalik   muvofiq   bo’lishini,   bular   haqiqat   yoki   xato,   chinmi   yoki   yolg’on
ekanligini   belgilashda   o’z   ifodasini   topadi.   Bunday   tafakkur   qilish   eng   oddiy
amaliy   voqelikda   namoyon   bo’ladi.   Voqelikning   sezgilardagi   va   idrokdagi
inikosning   o’zi   chinakam   bilim   bo’ladi.   Masalan:   biz   quyoshning   har   kuni
sharqdan   chiqib,   g’arbga   botayotganini   hammamiz   ko’ramiz   (idrok   qilarniz).   Biz
yerni   qimirlarnay   turganini,   asrlar   davomida   qilgan   fikriy   faoliyatimiz
natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar  o’tkazish va matematika yo’li  bilan
tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh yer atrofida aylanmasdan, balki
yer   о’ z   о’ qi   atrofi   va   quyosh   atrofida   aylanayotganligini   aniqladik.   Demak,
quyoshning   harakati   to’g’risidagi   bizning   bevosita   idrokimiz   voqelikka   to’g’ri
kelmas   ekan.   Voqelikni   to’g’ri   aks   etishi   tafakkur   bilan   aniqlanadi.   Yuqoriroq
bosqichlarda   bunday   fikrlash   tafakkur   jarayonlarida   hosil   bo’lgan   hukmlar   va
5 tushunchalarning chinligini yoki chin emasligini aniqlashda ifodalanadi. Tafakkur
deb,   voqelikdagi   narsa   va   hodisalarni   ular   o’rtasidagi   bog’lanishlarni   fikran,
umumlashtirib, vositali yo’l bilan aks ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok
va   tasavvurga   nisbatan   chuqurroq   va   to’laroq   aks   etadi.   Biz   sezgi,   idrok   vositasi
bilan   bilib   olishimiz   mumkin   bo’lmagan   narsa   yoki   hodisalarni,   narsa   yoki
hodisalarning   xususiyatlarini,   ularning   bog’lanish   va   munosabatlarini   tafakkur
vositasi   bilan   bilib   olarniz.   Masalan:   bizga   ma’lumki,   agar   yorug’lik   nuri   shisha
prizma orqali o’tkazilsa bu nur spektorni yetti rangiga ajralib ketadi. Bu ranglarni
biz   idrok   qilarniz   (ko’zimiz   bilan   ko’ramiz).   Lekin   fizikadan   bizga   shu   narsa
aniqki,   bu   nurlardan   bo’lak   yana   boshqa   nurlar   ham   bor.   Bu   nurlar   infraqizil,
ultrabinafsha   nurlar   deb   ataladi.     Bu   nurlarni   biz   ko’rmaymiz.   Bunday   nurlarni
borligi   tafakkur   yordami   bilan   kashf   qilingan.   Biz   tasavvur   qilishimiz   mumkin
bo’lgan   ko’pgina   hodisalar   bor.   Biz   bu   hodisalar   to’g’risida   faqat   fikr   yurita
olarniz. Tafakkur voqelikni umumlashtirib aks ettirishdir. Biz ayrim narsalarni va
hodisalarni,   masalan,   alohida   stolni   yoki   stulni   idrok   qilarniz,   tasavvur   qilarniz,
ammo   umuman   stol   va   stul   to’g’risida   fikrlashimiz   mumkin.   Umumlashtirish
natijasida   bir   hukmning   o’zida   ayni   vaqtda   yakka   bir   narsa   to’g’risidagina   fikr
qilib   qolmasdan,   balki   shu   narsa   bilan   birga   narsalarning   butun   bir   turkumi
to’g’risida ham fikr qilish mumkin. Masalan, “O’zbekistonning hamma fuqarolari
qonun oldida tengdirlar.” Bu hukmda ayrim bir kishi to’g’risida hukm qilmasdan,
balki   O’zbekistonning   hamma   fuqarolari   to’g’risida   fikr   yuritamiz.   Narsa   yoki
hodisalar to’g’risidagi eng muhim bog’lanishlar va munosabatlar tafakkur yordami
bilan  ochiladi.   Siz  qalarnni   barmoqlaringiz  bilan   20  sm   balandda   ushlab   turibsiz.
Barmoqlaringizni   ochib   yuborsangiz   qalarn   stol   ustiga   to’shadi,   uning   taqillagani
eshitiladi. Biz bu hodisalarni birin-ketin idrok qilarniz va ularni xuddi shu tartibda
tasavvur qilishimiz mumkin. Lekin biz bunda hodisalarni ma’lum vaqt ichida birin
- ketin sodir bo’lishini idrok qilarniz, holos. Ammo ayni vaqtda tafakkur yordami
bilan  bu  hodisalarning  bir  -  biriga   qonuniy  bog’lanishdagi   chuqurroq  sabablar   va
bundan kelib chiqadigan natijalar ochiladi.
6 Biz   hodisalarning   birin   -   ketin   o’tayotganligini   qayd   qilib   qolavermaymiz,
balki   birinchi   hodisa   bo’lgani   uchun   ikkinchi   hodisa   ro’y   berdi,   undan   keyingina
hodisalarning har qaysisi (masalan, tovush) oldindan hodisa ro’y berganligi uchun
(qalarn   stolga   urilgani   uchun)   sodir   bo’ladi,   deb   aniq   qilib   aytamiz   va   oldingi
hodisaning   ro’y   berganligi   keyingi   hodisaning   muqarrar   keltirib   chiqarganligini
anglaymiz.   Bu   hodisalar   ularning   ma’lum   bir   vaqt   ichida   birin   -   ketin   sodir
bo’lganligini   idrok   qilganimizdan   tashqari   ular   o’rtasida   sabab   -   natija   tariqasida
bog’lanishi, ya’ni qonuniy bog’lanish bor, deb aniq qilib aytamiz. Biz shu sabab -
natija   tariqasidagi   bog’lanishning   o’zini   bevosita   idrok   qila   olmaymiz.   Uni   sezgi
organlarimiz   vositasi   bilan   his   qilolmaymiz,   (ko’rmaymiz,   ushlab   ko’rmaymiz,
eshita   olmaymiz)   balki   shu   bog’lanish   borligini   idrokimizga   asoslanib   turib   filtr
qilish yo’li bilan topamiz. So’ngra ayrim hodisalardagi sabab-natija bog’lanishlari
ochilganligiga   asoslanib,   umumiylashtirish   yo’li   bilan   voqelikning   umumiy
qonuniyatlarini   topib   olarniz.   Masalan,   bir   holda   suvning   yaxlab   qolganligi
haroratning   pasayganligi   (0   dan   pastda   tushib   ketganligi)   sabab   bo’lgani
aniqlangan bo’lsa va bu hodisa  boshqa bir  qancha hollarni  ham aniqlagan bo’lsa,
yana   shu   hollarni   umumiylashtirish   natijasida   “harorat   0   dan   past   bo’lgani   suv
hamisha   muzlaydi”,   degan   hukmda   ifodalangan   qonun   topilgan.   Hodisalar
o’rtasidagi mavjud sabab - natija bog’lanishlarini belgilaganimiz uchun biz hozirgi
paytda   bizning   oldimizda   ro’y   bermagan   hodisalarning   yuz   berishini   oldindan
aytib   berishimiz   mumkin.   Masalan:   termometrda   haroratning   0   dan   past
tushganligini ko’rishimiz bilan endi suv muzlaydi, deb oldindan ayta olarniz.
Oldindan bilish muayyan maqsadni qo’yishga va ana shu maqsadga muvofiq
harakat qilishga imkon beradi. Odamlarning hozirgi  amaliyoti  bizning xilma - xil
mehnatimiz natijasini oldindan bilish tufayli mumkin bo’lmoqda. Mehnat faoliyati
ayni   vaqtda   fikrlash   faoliyati   hamdir.   Tafakkur   yo’li   bilan   aniqlangan   abstrakt   -
nazariy   qoidalar   inson   amaliyotida   sinovdan   o’tkaziladi,   (tasdiqlanadi   yoki   rad
qilinadi), voqelikni xuddi shu yo’l bilan eng to’g’ri va aniq bilib olinadi. Tafakkur
ongning   voqelikni   eng   aniq,   chuqur,   to’liq,   umumiylashtirib   va   bevosita   aks
ettirishga (bilishga) qaratilgan faoliyatdir, asosan narsalarni bevosita sezishimiz va
7 idrok   qilishimiz   mumkin   bo’lmagan   bog’lanishlar   va   munosabatlarning   aks
etishidir.   Fikrlar,   hukmlar   va   tushunchalar   dastlab   idrok   va   tasavvur   asosida
vujudga   keladi.   Bu   fikrlar   xotirada   mustahkamlanadi   va   so’ngra   tafakkuring
yuksakroq va murakkabroq jarayonlari uchun material (asos) bo’lib qoladi. Har bir
kishi   tevarak   -   atrofdagi   olarnni   bevosita   bilish   bilan   mashg’ul   bo’lganida   fikr
yuritmay, balki  shu  bilan birga u harakat  qilayotganida  ham  boshqa kishilar  nutq
orqali   aloqa   qilayotganida,   o’z   fikrini   boshqa   kishilarga   bildirayotganida   hamda
boshqa   kishilardan   tayyor   fikr   va   bilimlarni   olayotganida   ham   fikr   qiladi.
Odamning tafakkuri til bilan bevosita bog’langandir. Fikr va muhokamalar, bilish
va tajriba til  yordami  bilan shakllanadi.  Insoniyat  jamiyatida odamlar bir - birlari
bilan til  vositasi  orqali fikr  almashadilar. T afakkur  va nutq munosabatlarini  tahlil
qilishning   asosiy   yondashuvlari.   Fikrlash   va   nutqning   genetik   ildizlari.   So'zning
ma'nosi   aloqa   va   umumlashtirishning   birligi   sifatida.   Fikrlash   va   nutqning
ontogenetik rivojlanishi.
1 yondashuv Behaviorizm-  fikrlash (nutq minus tovush);
2 yondashuv - tafakkur jarayon, nutq esa tafakkur qobig‘i xolos;
- Vygotskiy   ikkala   yondashuvni   ham   tanqid   qildi   1   va   2   -   fikrni,   fikrlashni   nutq
jarayonlariga olib borish; Vygotskiy nutq va fikrlash, nutq va fikrlash jarayonlari,
so'z   va   fikr   bir-biriga   mos   kelmaydi,   degan   nuqtai   nazarni   ishlab   chiqdi.   U   bu
pozitsiyani   juda   jiddiy   dalillar   bilan   bahslashdi.   Ular,   go'yo   ikki   guruhni   tashkil
qiladi:   birinchisi,   genetik   dalillar;   ikkinchisi   -   tizimli   tahlilning   argumentlari.
Birinchisining   manbai   rivojlanishni   o'rganishdir.   Ikkinchisining   manbai   tizimli
tahlil, tahliliy tadqiqotdir.
1. Tafakkur va nutq turli genetik ildizlarga ega.
2.   Tafakkur   va   nutqning   rivojlanishi   turli   yo'nalishlarda   va   bir-biridan   mustaqil
ravishda boradi.
3.  Tafakkur   va  nutq  o‘rtasidagi   bog‘liqlik  butun  filogenetik  rivojlanish  davomida
umuman doimiy bo‘lmaydi.
4.   Antropoidlar   insonga   o‘xshash   aql-zakovatni   ma’lum   jihatlari   (asboblardan
foydalanish   rudimentlari)   va   odamga   o‘xshash   nutqni   butunlay   boshqacha   (nutq
8 fonetikasi,   nutqning   ijtimoiy   funktsiyasining   emotsional   va   rudimentlari)   bilan
ochib beradi.
5. Antropoidlar shaxsga xos munosabat - tafakkur va nutq o'rtasidagi yaqin aloqani
ko'rsatmaydi.   Ikkalasi   ham   shimpanzelarda   hech   qanday   tarzda   bevosita   bog'liq
emas.
6.   Tafakkur   va   nutq   filogenezida   intellekt   rivojlanishining   nutqdan   oldingi
bosqichini   va   nutq   rivojlanishining   intellektualgacha   bo‘lgan   bosqichini   so‘zsiz
aytishimiz mumkin.
1.2  Tafakkur jarayonlari va fikir yuritish operatsiyalari
Tafakkur   faoliyati   muayyan   maqsadga   qaratilgan   alohida   ong   jarayoni
tariqasida   sodir   bo’ladi.   Bosh   miyaning   biror   uchastkasidagi   faoliyat   emas,   balki
butun   bosh   miya   po’stining   faoliyati   mana   shu   jarayonning   nerv   -   fiziologik
asosidir. Tafakkur faoliyati uchun avvalo analizatoming miyadagi uchlari o’rtasida
vujudga   keladigan   murakkab   bog’lanishlar   muhim   ahamiyatga   egadir.   Analiz
atoming bosh miya po’stidagi uchastkalari bir - biridan keskin ajralgan holda emas,
balki bir - biriga tutashib, bir - biri bilan chambarchas bog’lanib ketganligi sababli
mazkur   bog’lanishlarning   vujudga   kelishi   osonlashadi.   Ikkinchi   signal   tizimida
muvaqqat bog’lanishlar  vujudga kelishi, yuqorida aytib o’tilganidek, tafakkuming
maxsus   nerv   -   fiziologik   mexanizmlaridir.   Bunda   ikkinchi   signal   tizimining
bog’lanishlari birinchi signal tizimidagi bog’lanishlarga tayanadi.
I.P.Pavlov ikkinchi signal tizimining ishi hamisha birinchi signal tizimi bilan
o’zaro   o’tkazish   jarayonida   hozir   bo’ladi,   deb   ta’kidlagan.   Ikkinchi   signal   tizimi
asosida, birinchi signal bilan o’zaro ta’sir qilish jarayonida “dastlab umuminsoniy
empirizm”ni   va   nihoyat   odamning   o’z   tevaragida   olarnni   va   uning   o’zini   bilish
uchun   oliy   qurol   bo’lgan   fanni   yaratuvchi   maxsus   insoniy,   oliy   tafakkur   voqe
bo’ladi.
Tafakkurning   muayyan   bir   narsaga   qaratilishi   uchun   nerv   -   fiziologik   asos
bo’lgan   orientirovka   refleksi   tafakkur   jarayonlarida   katta   rol   o’ynaydi.   Tafakkur
9 jarayoni insonning bilishga bo’lgan ehtiyojlari, tevarak -atrofdagi olarn va turmush
to’g’risidagi   o’z   bilimlarini   kengaytirishga   va   chuqurlashtirishga   intilish   sababli
vujudga keladi. Fikr qiluvchi kishining tafakkur ob’ektini anglashi (bilish) tafakkur
jarayonining   xarakterli   xususiyatidir.   Odam   o’zi   idrok   qilayotgan,   tasavvur
qilayotgan   narsalar   to’g’risida   fikr   qiladi.   Shuning   uchun   tushunchalar,
narsalarning   butun   bir   sinfi   (turkumi)   to’g’risida   fikr   qiladi.   Odam   o’z   tafakkuri
to’g’risida   va   boshqa   psixik   jarayonlar   to’g’risida,   shuningdek   o’ziga   xilma   xil
ob’ektiv   xususiyatlari   to’g’risida   fikr   qiladi,   ya’ni   bular   tafakkur   ob’ekti   bo’ladi.
Bir   narsaga   tayanmagan   quruqdan   -   quruq   tafakkur   bo’lishi   mumkin   emas.
Taqqoslash,  tahlil va sintez, abstraktsiya va umumlashtirish, tasniflash va tizimga
solish   aqliy   operatsiyalarning   asosiy   turlaridir.   Bizda   yangi   hukmlar   ana   shu
operatsiyalar   jarayonida   hosil   bo’ladi,   real   olarndagi   narsalar   va   hodisalar
to’g’risidagi tushunchalar vujudga keladi.
Taqqoslash   shunday   bir   aqliy   operatsiyadirki,   bu   operatsiya   ayrim   narsalar
o’rtasidagi   o’xshashlikni   yoki   tafovutni,   tenglikni   yoki   tengsizlikni,   bir   xil   yoki
qarama - qarshilik borligini aniqlashda ifodalanadi. Narsalarning o’xshashligi yoki
tafovuti dastlab bevosita sezgilarda va idroklarda aks etadi. Taqqoslash fikr qilish
jarayoni idrok qilinayotgan narsalarning o’xshashligi yoki tafovutni aniqlash lozim
bo’lganda,   yoxud   sezgilarda   va   idrokda   bevosita   aks   etmagan   o’xshashlik   va
tafovutni   topish   lozim   bo’lgan   hollarda   voqe   bo’ladi.   Amaliy   taqqoslash   bir
narsani   ikkinchi   bir   narsaga   solishtirib   ko’rilayotganda,   masalan:   bir   qalarnni
ikkinchi   bir   qalarnga,   o’lchov   chizig’ini   taxtaga   va   shu   kabilarga   solishtirib
ko’rilayotganda   sodir   bo’ladi.   Taqqoslash   tasavvur   qilinayotgan   yoki   o’ylanilgan
narsalarni   bir   -biriga   fikran   solishtirib   ko’rish   yo’li   bilan   amalga   oshiriladi.
Psixologiyani   o’rganayotgan   vaqtimizda   biz   hamisha   ayrim   psixik   hodisalarni  
bir-biri   bilan   taqqoslaymiz   va   ulardagi   o’xshashlikni,   tafovutni   topamiz.   Ayrim
kishilarni   bir-biriga   taqqoslab,   ularning   qobiliyatida,   xarakterida,   qarashlarida
tafovut yoki o’xshashlik topamiz.
Analiz   (tahlil)   narsa-buyumlarni,   hodisalarni,   jarayonni   tarkibiy   belgilari,
elementlariga,   qismlariga   bo’lish   demakdir.   Tahlil   jarayonida   butunning   uning
10 qismlariga,   uning   elementlariga   bo’lgan   munosabati   aniqlanadi.   Tahlil   ob’ektiari
amalda   ajratib   bo’lmaydigan   elementlarga   yoki   belgilarga   bo’lishda   ifodalanishi
mumkin.   Bu   fikriy   tahlil,   ya’ni   fikrda   qilinadigan   tahlildir.   Psixologiyani
о ’rganayotganimizda   har   bir   psixik   hodisani   bir-biri   bilan   taqqoslabgina
qolmasdan,   balki   shu   bilan   birga   tahlil   ham   qilarniz.   O’qish   mashg’uloti   vaqtida
tafakkurning   tahlil   qilish   faoliyati   katta   o’rin   tutadi.   Chunonchi,   savod   o’rgatish,
nutqni   tahlil   qilishdan:   gapni   so’zlarga,   so’zlarni   bo’g’inlarga,   bo’g’inlarni
tovushlarga   ajratishdan   boshlanadi.   Matematik   masalani   echish   tahlil   qilishdan,
dastlab   bir   qancha   ma’lum   sonlarni,   so’ngra   esa   noma’lum   sonlarni   topishdan
boshlanadi.
Sintez  tahlilning aksi yoki teskarisi bo’lgan tafakkur jarayonidir. Bu jarayon
ob’ektning ayrim elementlarini, qismlarini, belgilarini  bir butun qilib qo’shishdan
iboratdir. Sintez jarayonida murakkab bir butun narsa yoki hodisa tarkibiga kirgan
elementlar yoki qismlar tariqasida olingan buyum va hodisalarning shu murakkab
bir   butun   narsa   yoki   hodisaga   bo’lgan   munosabati   aniqlanadi.   Sintez
elementlarning,   narsa   va   hodisalarning   qismlarini   bir   butun   qilib   qo’yishdan
iboratdir, tahlil amaliy bo’lgani singari sintez ham amaliy bo’lishi mumkin. Tahlil
singari sintez ham o’qish jarayonida katta o’rin tutadi. Masalan: o’qishga o’rgatish
vaqtida tovushlar va harflardan bo’g’inlar, bo’g’inlardan so’zlar, so’zlardan gaplar
tuziladi. Mana shuning o’zi sintezdir.
Abstraktsiyalash , umumlashtirish va konkretlashtirish. Abstraktsiya shunday
bir   fikrlash   jarayonidirki,   bunday   tafakkurda   aks   etilayotgan   bir   yoki   bir   necha
ob’ektlarning   biror   belgisi   (xususiyati,   harakati,   holati,   munosabati)   shu   ob’ekt
yoki   ob’ektdan   fikran   ajratib   olinadi.   Bu   jarayonda   ob’ektdan   ajratilgan   bir
belgining   o’zi   tafakkurning   mustaqil   ob’ekti   bo’lib   qoladi.   Abstraktsiya,   odatda
tahlil   jarayonida   yoki   tahlil   natijasida   sodir   bo’ladi.   Masalan:   sinfdagi   doskani
qoraligi to’g’risidagi, so’ngra umuman qoralik to’g’risida fikr qilish mumkin. Biz
odamlar,   samolyotlar,   suv,   ot   va   hokazolarni   ko’z   oldimizdagi   harakatini   kuzatib
turib,   ularning   bitta   umumiy   belgisini,   harakatini   fikran   ajratib   olishimiz   va
umuman   harakat   to’g’risida   fikr   qilishimiz   mumkin.   Chunonchi   abstraktsiyalash
11 yo’li   bilan   bizda   uzunlik,   kenglik,   miqdor,   tenglik,   son,   qiymat   va   boshqa   shu
kabilar to’g’risida abstrakt tushuncha hosil bo’ladi.
Umumlashtirish   tafakkurda   aks   etgan   bir   turkum   narsalarning   o’xshash
muhim   belgilarining   shu   narsalar   to’g’risidagi   bitta   tushuncha   qilib   fikrda
birlashtirish   demakdir.   Masalan:   olmalar,   noklarda,   o’riklarda,   apelsinlarda   va
boshqa   shu   kabilarda   bo’lgan   o’xshash   belgilar   bitta   tushunchada   birlashadi.   Biz
buni   meva   degan   so’z   bilan   ifodalaymiz.   Daraxtlar,   o’tlar,   gullar   va   boshqa   shu
kabilar o’simlik degan tushunchada umumlashtiriladi.
Konkretlashtirish   birinchidan,   umumiy   abstrakt   belgining   yakka   ob’ektga
tadbiq   etish   mansub   qilinadi,   ifodalanadi.   Masalan:   biz   “oq”   deganimizda   ko’z
oldimizga   qor,   qog’oz,   paxta   va   shu   kabilar   kelishi   mumkin.   ,   Ikkinchidan,
konkretlashtirish   umumiy   va   yakka   belgilari   kamroq   bo’lgan   umumiylikni
ochishda   ifodalanadi.   Masalan,   biz   olma,   olxo’ri,   uzumni   mevalar   qatoriga,   stol,
stul,   divan   va   shu   kabilarni   mebel   qatoriga   qo’shamiz.   Umumiy   fikrlarni   bayon
qilish   va   izohlash   chog’ida   biz,   odatda   keltiriladigan   misollarning   hammasi
konkretlashtirishning o’zidir.
Klassifikatsiya   (turkumlarga   bo’lish),   sistemaga   solish   atrofdagi   olamni
bilish   uchun   bitta   narsani   emas,   balki   ko’pchilik   va   xilma   -   xil   narsalarni
o’rganishdir.   Shu   sababli   o’rganish   uchun   qulaylik   tug’dirish   maqsadida,
shuningdek   amaliy   maqsadlarida   mana   shu   ko’pchilik   narsalarni   guruhlarga,
turkumlarga bo’lishga to’g’ri keladi. Ko’pchilik narsalarni (hodisalarni) guruhlarga
bo’lish klassifikatsiya yoki turkumlarga bo’lish deb ataladi. Masalan: kutubxonada
kitoblar   muqovasiga,   shakliga,   mazmuniga   va   shu   kabi   belgilariga   qarab
turkumlarga   bo’lish   mumkin.   O’quvchilarning   odatda   yoshi   yoki   jinsiy   belgilari
bo’yicha, ulgurishlariga kabilarga qarab turkumlarga bo’ladilar. 
Tizimga   solish   shundan   iboratki,   bunda   ayrim   narsalar,   faktlar,   hodisa   va
fikrlar muayyan tartibda makondagi, vaqtdagi tutgan o’rniga yoki mantiqiy tartibda
joylashtiriladi.   Shu   sababli   makon,   xronologiya   va   mantiqiy   belgilar   asosida
tizimga   solish   turlari   ajratiladi.   Mebelning   xonaga   joylashtirilishi,   daraxtning
boqqa o’tqazilishi makoniy tizimga na’muna bo’la oladi. O’tmishda bo’lib o’tgan
12 voqealarning   xronologik   tartibda   joylashtirilishi   shu   voqealarning   vaqtiga   qarab
tizimga   solishning   namunasi   bo’la   oladi.   Matematikaga,   falsafaga,   mantiqqa   d oir
darsliklarda   ilmiy   materiallarning   joylashtirilishi   mantiqiy   tizimga   solishning
namunasidir.   Tushuncha   voqelikda   narsa   va   hodisalarning   umumiy,   muhim   farq
qiluvchi maxsus belgilarini aks ettiradi, Masalan: “odam”, “kuy”, “ruchka”. Hukm
voqelikdagi   narsa   va   hodisalar   o’rtasida   mavjud   bog’lanishlarni,   shu   narsa   va
hodisalarga   bir   xususiyatni   xos   yoki   xos   emasligi   ko’rsatadi.   Hukmlar   ob’ektiv
voqelikni   aks   ettirishga   qarab   chin   yoki   xato   bo’ladi.   “Hozir   tashqarida   yomg’ir
yog’yapti”   (xato).   Hukmlar   umumiy   juz’iy   va   yakka   hukmlar   bo’ladi.   Umumiy
hukmlarda   mazkur   guruhdagi   mazkur   sinfdagi   hukmlar,   hamma   narsalar
to’g’risida   tasdiqlanadi   yoki   inkor   qilinadi.   Juz’iy   hukmlarda   xususiyatlar   ayrim
qismlarga taaluqli bo’ladi. Yakka hukmlarda tasdiqlash yoki inkor qilish faqat bitta
narsaga tegishli bo’ladi.
Xulosa chiqarish bitta yoki bir necha hukmlardan yangi hukm hosil qilishdir 3 xil
xulosa chiqarish mavjud:
1. Induktiv xulosa chiqarish (yakka xulosa)
2. Deduktiv xulosa chiqarish (umumiy xulosa)
3. Analogik xulosa chiqarish (taxminiy xulosa)
Agar hayot va amaliyot davomida odam yangi maqsad, yangi muammo, yangicha
ahvol va yangi faoliyat sharoitlari paydo bo’lsa, odamda dastlab tafakkur qilishga
zaruriyat tug’iladi. Tafakkur yangilikni izlash va ochish demakdir.
Oddiy   eski   usullar   bilan   vazifa   hal   qilinganda   tafakkur   talab   qilinmaydi.
Masalan,   muammoli   vaziyat   bilan   masalani   farq   qilish   zarur.   Muammoli
vaziyatning   odamlar   faoliyati   davomida   kutilmagan,   qandaydir   tushunib
bo’lmaydigan   narsaga,   noma’lum   tashvishli   narsalarga   duch   kelib   qoladi.
Muammoli vaziyatni tahlil qilish natijasida masala paydo bo’ladi va tarkib topadi.
Masalani   yuzaga   kelish   muammosi   vaziyatdan   farq   qilib,   garchi   oldindan   bo’lsa
ham   mazkur   (ma’lum)   va   noma’lum   qidiralayotgan   narsani   taxminan   bo’laklarga
bo’lish   masalaning   shartida   ifodalanadi.   Masalan,   o’quv   masalasida   uning   asosiy
sharti hamda talablar (savollar) mavjud bo’ladi.
13 Psixologiyada   tafakkur   turlarining   quyidagi   sodda   va   bir   muncha   shartli
tasnifi tarqalgandir: 1. Ko’rgazmali - harakat; 2. Ko’rgazmali -obrazli; 3. Mavhum;
4. Nazariy; 5. Amaliy tafakkur.Ko’rgazmali - harakat tafakkur. Tarixiy taraqqiyot
davomida odamlar o’z oldilarida turgan maqsadlarni dastlab amaliy faoliyat nuqtai
nazardan   yechganlar,   keyinchalik   undan   nazariy   faoliyat   ajralib   chiqqan.   Amaliy
va nazariy faoliyat chambarchas bog’lgandir. Sof nazariy faoliyat birlamchi emas,
balki   amaliy   faoliyatning   o’zi   birlamchidir.   Yana   faoliyatning   taraqqiyoti
davomida   unga   nisbatan   mustaqil   nazariy   fikr   yuritish   faoliyati   ajralib   chiqqan.
Faqat   butun   insoniyatning   tarixiy   taraqqiyoti   emas,   balki   shu   bilan   birga   har   bir
bolaning   psixik   taraqqiyoti   jarayonini   ham   dastavval   sof   nazariy   faoliyat   emas,
balki   amaliy   faoliyatdir.   Go’yo   bu   amaliy   faoliyat   ichida   avval   bola   tafakkuri
rivojlanadi.   Bog’cha   yosh   (3   yoshgacha)   asosan   ko’rgazmali   -   harakat   tafakkuri
bo’ladi.   Bola   bilayotgan   obrazli   tafakurni   o’z   qo’llari   bilan   amaliy   ravishda   va
go’yo tabiiy ravishda ajratadi. Masalan, o’yinchoqlarni buzib ko’rish va boshqalar.
Ko’rgazmali - obrazli tafakkur.   Ko’rgazmali-obrazli tafakkur sodda shaklda
ko’pincha   bog’cha   yoshidagi   bolalarda,   ya’ni   4-7   yoshgacha   bo’lgan   bolalarda
paydo bo’ladi. Bu yoshdagi bolalarda tafakkurning amaliy harakatlar bilan aloqasi
avvalgidek to’g’ri va bevosita bo’lmaydi. Bola bo’layotgan obrazli tafakkurni aniq
idrok   qilishi   va   tasavvur   qilishi   shartdir.   Bog’cha   yoshidagi   bolalar   faqat
ko’rgazmali obrazlar bilan fikr yuritadilar va uncha tushunchaga ega bo’lmaydilar.
Bog’cha   yoshidagi   bolalarda   tushunchalarning   yo’qligi   Shveytsariyalik   psixolog
J.Piajening   quyidagi   tajribasida   juda   yaqqol   namoyon   bo’ladi:   7   yoshga   yaqin
bolalarga   xamirdan   qilingan   mutlaqo   bir   xil   hajmi   jihatdan   teng   2   ta   soqqa
ko’rsatiladi.   Bolalar   uni   teng   deb   hisoblaydi.   Bolalarning   ko’z   oldida   bitta   soqqa
ezib non shakliga keltiriladi. endi  bolalar non shaklidagi  soqqada xamir ko’p deb
hisoblaydilar.   Bolalarning   ko’rgazmali   -   obrazli   tafakkurlari   hali   ularning
idroklariga   bevosita   to’la   bo’ysunadigan   bo’ladi.   Ularning   ko’rgazmali-obrazli
shaklida o’tadigan tafakkurlari  bolalarni soqqaga qaraganda non shaklidagi  hamir
ko’proq, degan xulosaga olib keladi. 
14 Mavxum   tafakkur   (ABSTRAKT   Bolalarning   amaliy   va   ko’rgazmali   hissiy
tajribalari   asosida   ularning   maktab   yoshidagi   davrlarda   avval   sodda   shakldagi
mavxum tafakkur, ya’ni mavxum tushunchalarga asoslangan  tafakkur  rivojlanadi.
Maktab   o’quvchilarining   matematika,   fizika,   tarix   va   boshqa   fan   asoslarini
o’zlashtirish   davomida   t ushunchalarni   egallashlari   ularning   aqliy   taraqqiyotlari
uchun   katta   ahamiyatga   egadir.   Eng   mavhum   tafakkurlarning   ham   hissiy   bilish
chegarasidan   ancha   chiqib   ketishga   qaramay,   hech   qachon   sezgi,   idrok   va
tasavvurlardan   to’la   -   to’kis   ajralib   ketmaydi.   O’quvchilarda   tushunchalarning
taraqqiy   etishi   jarayonida   ko’rgazmalilik   ikki   tomonlarna   ro’l   o’ynaydi.   Bir
tomondan,   ko’rgazmalilik,   tushunchalarning   taraqqiy   etishini   yengillashtiradi.
Ikkinchi   tomondan,   har   qanday   ko’rgazmalilik   sharoitida   maktab   o’quvchilarida
mavxum   tafakkurning   tarkib   topishiga   qulay   sharoit   yarata   bermaydi.   Juda   ko’p
ko’rgazmalilik o’quvchilar diqqatini chalg’itib yuboradi.
Ayrim kishilarning tafakkuri o’zining mazmundorligi, chuqurligi va kengligi
jihatdan,   mustaqilligi,   samaraliligi   va   tezligi   jihatdan   turli   davrlarda   turlicha
namoyon   bo’ladi.   Bular   tafakkurning   sifatini   tashkil   qiluvchi   belgilardir.
Tafakkurning   mazmundorligi   avvalo   u   yoki   bu   narsalar,   hodisalar   to’g’risidagi
voqelikning   u   yoki   bu,   muhokamalar   va   tushunchalarda   odamlarning   ongida
qanchalik   o’rin   olganligidan   kelib   chiqadi.   Fikrning   chuqurligi   uning
mazmundorligini   ta’minlaydi.   Tafakkurning   mazmundorligi   va   chuqurligi   uning
kengligi   bilan   chambarchas   bog’langan.   Voqelikning   eng   ko’p   sohalarini   o’z
ichiga   olgan,   hozirgi   vaqtni,   uzoq   o’tmishni   va   uzoq   kelajakni   o’z   ichiga   olgan
tafakkurni biz keng tafakkur deymiz. Odam o’z oldiga yangi vazifalarni qo’yishda
o’zi tashabbus ko’rsatib, shu vazifalarni boshqa odamlarning yordamisiz, o’zining
alohida   yo’llari   bilan   hal   qilaversa,   bu   odamlarning   tafakkuri   mustaqil   tafakkur
bo’ladi.   Tafakkurning   tanqidiyligi   o’zgalarning   yoki   o’zlarining   fikrlarini
haqiqatga mos bo’lishi - bo’lmasligi jihatini tekshira bilishda va shu fikrlarga baho
bera   olishda   ifodalanadi.   Tafakkurning   tezligi   qo’yilgan   savollarga   juda   tezlik
bilan   javob   topa   olishida   namoyon   bo’ladi.   Fikming   tezligi   maktab   o’quvchilari
uchun   muhim   ahamiyatga   ega.   Masalan:   ayrim   yaxshi   o’quvchilarni   doskaga
15 chiqarib, ulardan yangi   masalani  echish  talab  qilinganda  hayajonlanib, butun  sinf
oldida   o’zlarini   yo’qotib   qo’yadilar.   Bu   salbiy   emotsiyalar   go’yo   ularning
tafakkurini   tormozlab   qo’yadi.   Fikr   juda   sekin   va   tez-tez   muvaffaqiyatsiz   ishlay
boshlaydi.   Maktab   o’quvchilarning   tafakkuri   hali   juda   katta   va   yetarli
foydalanilmayotgan   zaxira   hamda   imkoniyatlarga   egadir.   Psixologiya   va
pedagogikaning   asosiy   vazifalaridan   biri   ana   shu   imkoniyatlarni   to’la   ochish   va
ular asosida ta’limni yanada samarali, hamda ijodiy qilishdan iboratdir.
II BOB. L.S.VYGOTSKIYNING PSIXOLOGIYAGA QO’SHGAN
HISSASI
2.1. L.S.Vygotskiy va uning maktabi
  Vygotskiy   Lev   Semyonovich   (1896-1934)   -   sovet   psixologi,   oliy   aqliy
funktsiyalarni   rivojlantirishning   madaniy-tarixiy   nazariyasini   yaratuvchisi.   Lev
Semenovich   Vygotskiy   1896-yil   5-noyabrda   Orsha   shahrida   tug'ilgan.   Bir   yil
o'tgach, Vygotskiylar oilasi  Gomelga ko'chib o'tdi. Aynan shu shaharda Leo o'rta
maktabni   tugatgan.   O‘rta   maktabni   tugatgach,   L.S.   Vygotskiy   Moskva
universitetiga   o'qishga   kirdi   va   u   erda   huquq   fakultetida   tahsil   oldi.   Uning   otasi
Semyon   Lvovich   Vygodskiy   Xarkovdagi   tijorat   institutini   tamomlagan,   bank
xodimi va sug'urta agenti bo'lgan. Onasi Sesiliya Moiseevna deyarli butun hayotini
sakkiz farzandini tarbiyalashga bag'ishladi (Lev ikkinchi farzand edi). Uning oilasi
shaharning o'ziga xos madaniy markazi hisoblangan.   Moskva davlat eksperimental
psixologiya   institutida   (1924-1928),   Leningrad   davlat   pedagogika   instituti
qoshidagi   Davlat   ilmiy   pedagogika   institutida   (GINP)   va   Leningrad   davlat
pedagogika   institutida   ishlagan.   AI   Gertsen   (ikkalasi   1927-1934   yillarda),
Kommunistik   ta lim   akademiyasi   (AKV)   (1929-1931),   2-Moskva   davlatʼ
universiteti   (1927-1930)   va  
2-Moskva   davlat   universiteti   qayta   tashkil   etilgandan   keyin   -   Moskva   davlatida
Pedagogika   instituti.   A.S.Bubnov   (1930-1934),   shuningdek,   u   asos   solgan
16 Eksperimental   defektologiya   institutida   (1929-1934);   shuningdek,   Moskva,
Leningrad,   Toshkent   va   Xarkovdagi   bir   qator   o quv   yurtlari   va   ilmiy-tadqiqotʻ
tashkilotlarida,   masalan,   O rta   Osiyo   Davlat   universitetida   (SAGU)   ma ruzalar	
ʻ ʼ
kurslarini   o qigan.   Vygotskiy   pedagogika,   maslahat   va   tadqiqot   faoliyati   bilan	
ʻ
keng   shug'ullangan.   U   ko'plab   tahririyatlar   a'zosi   bo'lgan   va   o'zi   ko'p   yozgan.
Vygotskiy o'z nazariyasining materialistik shakliga qaramay, tafakkurdagi madaniy
farqlarni   o'rganishda   empirik   evolyutsion   yo'nalishga   amal   qildi,   psixologiyaga
yondashuv   yaratdi.   Og'zaki   fikrlashni   o'rganib,   Vygotskiy   miya   faoliyatining
tarkibiy   birliklari   sifatida   yuqori   aqliy   funktsiyalarni   lokalizatsiya   qilish
muammosini   yangi   usulda   hal   qiladi.   Vygotskiy   bolalar   psixologiyasi,
defektologiyasi   va   psixiatriyasining   materialida   yuqori   aqliy   funktsiyalarning
rivojlanishi va emirilishini o'rganar ekan, ongning tuzilishi birlikda bo'lgan affektiv
ixtiyoriy   va   intellektual   jarayonlarning   dinamik   semantik   tizimi   degan   xulosaga
keladi. 1928-32 yillarda Vygotskiy o'zining hamkasblari Luriya va Leontiev bilan
birgalikda Kommunistik ta'lim akademiyasida eksperimental tadqiqotlarda ishtirok
etdi. Vygotskiy psixologik laboratoriyani boshqargan, Luriya esa  butun fakultetni
boshqargan. Vygotskiy o'zining psixologik nazariyasi bilan mashhur bo'lib, u "Oliy
aqliy funktsiyalarning rivojlanishining madaniy-tarixiy kontseptsiyasi" nomi bilan
mashhur bo'lib, nazariy va empirik salohiyati hali tugamagan. Bu kontseptsiyaning
mohiyati   tabiat   haqidagi   ta'limot   va   madaniyat   haqidagi   ta'limotning   sintezidir.
Nazariya   mavjud   xulq-atvor   nazariyalariga   va   birinchi   navbatda   bixeviorizmga
muqobildir.   Muallifning   fikriga   ko'ra,   madaniyat   rivojlanishining   asosiy
qonuniyatlarini   o'rganish   shaxsning   shakllanishi   qonuniyatlari   haqida   tasavvurga
ega bo'lishi mumkin. Lev Semenovich bu muammoni bolalar psixologiyasi nuqtai
nazaridan ko'rib chiqdi. Bolaning ma'naviy rivojlanishi kattalarning unga uyushgan
ta'siriga   ma'lum   darajada   bog'liq   edi.   Lev   Semenovichning   aqliy   rivojlanishi   va
bolalik  davrida   shaxsni   shakllantirish   qonuniyatlarini,  maktabda   bolalarni   o'qitish
va   o'qitish   muammolarini   o'rganishga   bag'ishlangan   ko'plab   asarlari   mavjud.
Vygotskiy defektologiya fanining rivojlanishida eng katta rol o'ynadi. U Moskvada
g'ayritabiiy   bolalik   psixologiyasi   laboratoriyasini   yaratdi,   keyinchalik   u
17 Eksperimental   defektologiya   institutining   ajralmas   qismiga   aylandi.   Anormal
bolalarning   psixologik   xususiyatlarini   o'rganishda   Vygotskiy   aqli   zaif   va   kar-
ko'rlarga asosiy e'tiborni qaratdi.
Vygotskiy   asarlarida   bolaning   yuqori   aqliy   funktsiyalarini   rivojlantirishda
kamolot va o'rganish roli o'rtasidagi bog'liqlik muammosi batafsil ko'rib chiqiladi.
U eng muhim printsipni ishlab chiqdi, unga ko'ra miya tuzilmalarining saqlanishi
va o'z vaqtida etukligi yuqori aqliy funktsiyalarni rivojlantirish uchun zarur, ammo
etarli   shart   emas.   Ushbu   rivojlanishning   asosiy   manbai   o'zgaruvchan   ijtimoiy
muhit   bo'lib,   uni   tavsiflash   uchun   Vygotskiy   rivojlanishning   ijtimoiy   holati
atamasini kiritgan bo'lib, u "bola va uni o'rab turgan voqelik o'rtasidagi o'ziga xos,
yoshga   xos,   eksklyuziv,   o'ziga   xos   va   takrorlanmas   munosabatlar,   birinchi
navbatda   ijtimoiy".   Aynan   shu   munosabat   bola   psixikasining   ma'lum   bir   yosh
bosqichidagi   rivojlanish   yo'nalishini   belgilaydi.   Vygotskiy   tomonidan   kiritilgan
proksimal   rivojlanish   zonasi   kontseptsiyasi   ta'lim   psixologiyasiga   katta   hissa
qo'shadi. Proksimal rivojlanish zonasi - bu "etuk bo'lmagan, ammo etuk jarayonlar
maydoni" bo'lib,  u  ma'lum  bir  rivojlanish  darajasidagi   bola mustaqil  ravishda  hal
qila   olmaydigan,   ammo   u   yordami   bilan   hal   qila   oladigan   vazifalarni   o'z   ichiga
oladi.   Bu   bola   hozirgacha   faqat   kattalar   bilan   birgalikdagi   faoliyat   jarayonida
erishgan darajadir.
Vygotskiy   ilmiy   faoliyatining   oxirgi   bosqichida   tafakkur   va   nutq
muammolari bilan qiziqib qoldi va u “Tafakkur va nutq” ilmiy ishini yozdi. Ushbu
fundamental   ilmiy   ishda   asosiy   g‘oya   tafakkur   va   nutq   o‘rtasida   mavjud   bo‘lgan
uzviy   bog‘liqlikdir.   Vygotskiy   birinchi   marta   fikrlashning   rivojlanish   darajasi
nutqning shakllanishi va rivojlanishiga bog'liqligini tez orada o'zi tasdiqlagan taklif
qildi. U bu ikki jarayonning o'zaro bog'liqligini ochib berdi. Lev Semenovichning
hayoti  davomida uning asarlarini  SSSRda  nashr  etishga  ruxsat  berilmagan.  1930-
yillarning   boshidan   unga   qarshi   haqiqiy   ta'qiblar   boshlandi,   hokimiyat   uni
mafkuraviy buzuqlikda aybladi. 1934-yil 11-iyunda uzoq davom etgan kasallikdan
so'ng, 37 yoshida Lev Semenovich Vygotskiy vafot etdi.
18 Vygotskiy Lev Semyonovich (1896-1934) - taniqli olim, mutafakkir, taniqli
sovet   psixologi,   o'qituvchi,   neyrolingvist,   ixtirochi   eksperimentator,   tafakkurli
nazariyotchi, adabiyot   biluvchisi,  Moskvadagi   Eksperimental   psixologiya  instituti
professori, Moskvadagi eksperimental psixologiya institutining asoschilaridan biri.
Sovet   psixologiya   maktabi,   jahon   psixologiya   fanining   klassikasi,   madaniy   va
tarixiy   fanlarning   yaratuvchisi.   Atoqli   sovet   psixologi   A.R.   Luriya   o'zining   ilmiy
tarjimai   holida   ustozi   va   do'stini   hurmat   qilib,   shunday   deb   yozgan   edi:  
"L.S. Vygotskiy daho sifatida. Bir ovozdan, B.V.ning so'zlari. Zeigarnik: "U sovet
psixologiyasini   yaratgan   daho   odam   edi".   Har   qanday   rus   psixologi,   ehtimol,   bu
baholashlarga   qo'shiladi.   Bugungi   kunga   qadar   Vygotskiy   va   uning   maktabining
g'oyalari   minglab   haqiqiy   mutaxassislarning   ilmiy   dunyoqarashining   asosini
tashkil   etadi;   nafaqat   Rossiyada,   balki   butun   dunyoda   psixologlarning   yangi
avlodlari uning ilmiy ishlaridan ilhom olishadi.
2.2 L.S.Vigotskiy Ilmiy ishlari. Egosentrik nutq
L.S.   Vigotskiy   (1896-1934)   eng   mashhur   rus   psixologi   va   faylasuflaridan
biridir.   Olim   o‘z   ilmiy   qarashlarida   ilgari   suigan   ko‘plab   g‘oyalar   bevosita
bolalarning   psixik   taraqqiyotiga   oiddir.   L.S.Vigotskiyning   oliy   psixik   fimksiyalar
shakllanishi haqidagi qonuni bolalar tarbiyasi va ta’limini amalga oshirishda katta
ahamiyatga   ega.   Psixolog   ilmiy   qiziqishlarining   markazida   bolaning   ijtimoiy-
madaniy   taraqqiyoti   masalasi   turadi.   L.S.   Vigotskiyning   izlanishlari   oliy   psixik
funksiyalar,   ya’ni   ixtiyoriy   xotira   va   diqqat,   tafakkur,   irodaviy   harakatlami
bevosita miyaning faoliyati bilan tushuntirib bo‘lmasligini, ushbu fiinksiyalaming
mohiyatini tushunish  uchun ulaming ildizlarini oiganizmdan tashqaridagi  ijtimoiy
muhitdan   izlash   lozimligini   ko‘rsatdi.   Aynan   L.S.   Vigotskiyning   ilmiy   qarashlari
ijtimoiy   muhit   ahamiyatini   aniqlashtirishda   muhim   poydevor   bo‘lib   xizmat   qildi.
L.S.Obuxovaning   fikricha,   L.S.   Vigotskiyning   katta   xizmati   shundaki,   u   bolalar
psixologiyasi faniga tarixiylik tamoyilini kiritgan. 
L.S.   Vygodskiy   Quyidagi   ilmiy   ishlar   yozgan:   “San’at   psixologiyasi”
(1925),   “Ong   xulq-atvor   psixologiyasining   muammosi”   (1924),   “Psixologik
19 inqirozning   tarixiy   ma’nosi”   (1927),   “Bolaning   madaniy   rivojlanishi   muammosi”
(1928). ), Konkret inson psixologiyasi (1929), Bolaning rivojlanishidagi vosita va
belgi   (1930)   (A.   R.   Luriya   bilan   hammualliflik),   Xulq-atvor   tarixi   bo'yicha
tadqiqotlar: Maymun. Ibtidoiy. Bola (1930) (A. R. Luriya bilan hammualliflikda),
Oliy   psixik   funksiyalarning   rivojlanish   tarixi   (1931),   O‘smir   pedologiyasi:   uch
jildda, Psixologiyadan ma’ruzalar (1. Idrok; 2. Xotira; 3. Tafakkur; 4. Hissiyotlar  
5.   Tasavvur   6.   Iroda   muammosi)   (1932),   Oliy   psixik   funksiyalarning   rivojlanishi
va yemirilishi muammosi (1934), Tafakkur va nutq (1934).
Vygotskiy   tomonidan   kiritilgan   proksimal   rivojlanish   zonasi   kontseptsiyasi   ta'lim
psixologiyasiga katta hissa qo'shadi. Proksimal rivojlanish zonasi - bu ma'lum bir
rivojlanish darajasidagi  bola mustaqil ravishda hal  qila olmaydigan, lekin kattalar
yordamida   hal   qila   oladigan   vazifalarni   o'z   ichiga   olgan   "pishmagan,   ammo   etuk
jarayonlar maydoni".   Bu bola hozirgacha faqat kattalar bilan birgalikdagi faoliyat
jarayonida   erishgan   darajadir.   Vygotskiy   hayotining   so nggi   yillarida   tafakkur   vaʻ
nutq   muammosini   o rganishga   bag ishlangan   “Tafakkur   va   nutq”   (1934)   asari	
ʻ ʻ
tarkibida   fikr   va   so z   o rtasidagi   munosabatni   o rganishga   e tibor   qaratdi.
ʻ ʻ ʻ ʼ
Vygotskiyning   fikricha,   tafakkur   va   nutqning   genetik   ildizlari   har   xil.   Masalan,
shimpanzelarning   murakkab   muammolarni   hal   qilish   qobiliyatini   aniqlagan
tajribalar   shuni   ko'rsatdiki,   odamga   o'xshash   aql   va   ifodali   nutq   (maymunlarda
yo'q)   mustaqil   ravishda   ishlaydi.   Filogenezda   ham,   ontogenezda   ham   fikrlash   va
nutqning   nisbati   o'zgaruvchan   qiymatdir.   Intellekt   rivojlanishining   nutqgacha
bo'lgan   bosqichi   va   nutq   rivojlanishining   intellektualgacha   bo'lgan   bosqichi
mavjud. Shundagina tafakkur va nutq kesishadi va birlashadi.
O'zgaruvchi   sifatida   fikrlash   va   nutq   o'rtasidagi   munosabat.   Intellekt
rivojlanishining   nutqgacha   bo'lgan   bosqichi   va   nutq   rivojlanishining
intellektualgacha   bo'lgan   bosqichi   mavjud   bo’lgandagina   tafakkur   va   nutq
kesishadi va birlashadi.
Bunday   qo'shilish   natijasida   yuzaga   keladigan   nutqiy   tafakkur   tabiiy   emas,   balki
xatti-harakatlarning ijtimoiy-tarixiy shaklidir. U o'ziga xos (tabiiy fikrlash va nutq
shakllariga   nisbatan)   xususiyatlarga   ega.   Nutq   tafakkurining   paydo   bo'lishi   bilan
20 rivojlanishning   biologik   turi   ijtimoiy-tarixiy   bilan   almashtiriladi.   L.S.Vigotskiy
yozishicha,   “Psixologik   tomondan   olib   qaraganda,   so‘zlarning   mazmuni   va
ma’nosi   —   bu   umumlashma   yoki   tushunchadan   o‘zga   narsa   emas.   Biz   so‘zning
ma’nosini bemalol tafakkur fenomeni deb hisoblashga haqlidirmiz”. Shunday qilib,
L.S. Vygotskiy o'z ishiga va tadqiqotiga ko'p vaqt ajratdi va ulardan biri "Tafakkur
va   nutq".   Bu   kitobning   markaziy   g`oyasi-nutqning   ijtimoiy   tabiati,   muomala
vositasi   sifatidagi   imkoniyatlarining   tasdiqlanishidir.   L.S.Vigotskiy   tafakkur   va
nutqni   yaxlit   dialektik   birlikda   deb   qaraydi.   Fikr   so`zda   ifodalanibgina   kolmay,
balki   mukammallikka   ham   erishadi.   Fikrdan   nutqqa   o`tish-fikrni   qismlarga
bo`linishi   va   so`zda   ifodalanishidir.Fikrning   so'zga   munosabati   doimiydir;   bu
jarayon, fikrdan so'zga va aksincha harakat, so'zda fikrning shakllanishi. Vygotskiy
"har   qanday   real   fikrlash   jarayonining   murakkab   tuzilishini   va   u   bilan   bog'liq
bo'lgan   murakkab   jarayonni   fikr   tug'ilishining   birinchi,   eng   noaniq   daqiqasidan
boshlab og'zaki shaklda yakuniy yakunlanishigacha" tasvirlab, quyidagi darajalarni
ta'kidlaydi:
1. Fikrning motivatsiyasi
3. Ichki nutq
4. Semantik reja (ya’ni tashqi so‘zlarning ma’nolari)
5. Tashqi nutq.
Jan   Piaje   bolalarning   miyasi   rivojlanishiga   fizik   olam   ta’sir   ko’rsatadi   deb
hisoblagan   bo’lsa,   yosh   davrlarini   o’rgangan   rus   psixologi   Lev   Vigostkiy  
(1895-1934) bolaning aql idroki rivojlanishiga ijtimoiy muhitning o’rni kattaligiga
urg’u   bergan.   Piaje   bolalarni   yosh   olimlar   deb   aytgan,   Vigotskiy   esa   ularni   yosh
shogirdlar   degan.   Bunga   ko’ra   ota-onalar   yoki   tarbiyachilar   tomonidan   bolalarga
biror   narsa   o’rgatilsa   yoki   yangi   so’zlar   berilsa,   ularni   bolalar   o’zalashtirib
idrokinng   yuqori   bosqichlariga   o’tishlari   mumkin.   Nutq   va   ijtimoiy   muhitning
muhim qismlari o’rgatilishi, aql-idrokka poydevor yaratib beradi. 
J.Piaje   tadqiqotlari   bolaning   tafakkuri   va   nutqi   hamda   uning   mantiqi   va
dunyoqarashi   haqidagi ta`limotini rivojlanishida butun davrni tashkil qilgan. Ular
21 tarixiy   ahamiyatga   egaligi   xususida   L.S.Vigotskiy   J.Piajening   ilk   ishlaridayoq
yozgan   edi.   Eng   muhimi   shunday   iboratki,   J.Piaje   bola   kattalarga   nisbatan   “esi
pastligi”   va   kattalar   intellekti   bilan   taqqoslaganda   bolaning   tafakkuri   miqdoriy
kamchlikka   egaligi   yondashuvidan   voz   kechib,   bolalar   tafakkurini   sifat   jihatdan
o’ziga   xosligini   tadqiq   qilish   vazifasini   birinchi   bo’lib   qo’ygan.   T.Simon
laboratoriyasida   ishlayotib   yosh   J.Piaje   bolalar   maktabgacha   tarbiya   yoshidagilar
nutqiga ko’proq ahamiyat  qaratgan, uni  ayniqsa test  savollariga javob berishidagi
takrorlanuvchi  xatolar   qiziqtirgan   bolalar  bog`chasi   sharoitida  tadqiqot   o’tkazilib,
unda   kuzatuvchilar   erkin   faoliyat   (rasm   chizish   yasash   yoki   o’yin   davomida
bolalarning   barcha   aytgan   fikrlari   va   bajaradigan     harakatlarini     tizimli   ravishda
qayd   qilib   borganlar.   J.Piaje   taxminiga   ko’ra,   bolalar   fikrlarini   ikkita   guruhga
bo’lish   mumkinligini   ko’rsatadi.   Suhbatdoshini   javob   qaytarishiga   manfaatdorligi
xarakterlanadi, uning vazifasi suhbatdoshga ta`sir ko’rsatish.
1.   Ijtimoiylashgan   nutq   darajalari   kategoriyalari   axborot,   tanqid,   buyruq,   iltimos,
taqlid, savol, javob.
2.   Egotsentrik   nutq   shakli   bo’yicha   bu   fikrlar   har   xil   bo’lishi   mumkin   takrorlash
exolomiya   monolog   jamoaviy   biroq   umumiyligi   suhbatdoshining   nuqtai-nazari
qandayligi,   uni   tinglayotganligi   bilan   qiziqmay   bola   ayni   damda   nimani
o’ylayotgan   bo’lsa   shu   haqida   o’z   fikrini   bildiradi.   Egotsentrik   nutq   vazifasi
ta`sirliroqdir-   “Suhbatlashishdan   qoniqish”   harakatlarni   kuzatilishi   va   ritmliligi
J.Piaje bolaning erkin nutqida egotsentrik nutq hissasini o’lchab ko’rib, ilk yoshda
egotsentrik   nutq   koeffitsenti   yuqoriligini   -75%   6-7   yoshga   kelib   asta-sekin
pasayishini aniqlagan. Ta`kidlarning oddiy to’qnashuvini emas balki tomonlarning
o’zaro   tushunishi   va   tushuntirishga   manfaatdorligi   bilan   kuzatiladigan   nuqtai-
nazarlar   almashinuvini   o’zida   namoyon   qiluvchi   bahs-munozara   faqatgina   7-8
yoshga kelib yuzaga keladi.
J.Piaje   egotsentrik   nutq   faktlarida   bolalar   fikrini   sifat   jihatidan   o’ziga
xosligining   muhim   isbotini   ko’rgan.   J.Piaje   fikriga   ko’ra,   kuzatish   metodi
intellektual   testlar   bolalar   fikrini   o’ziga   xos   xususiyatlarini   ochishga   qodir   emas.
Test tekshiruvi vazifani hal etishning pirovard natijasinigina qayd etgan J.Piaje esa
22 maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalar   tafakkurining   ichki   tuzilishigacha   kirib
borishga harakat qilganini J.Piaje yangi  metodni  klinik yoki suhbat  metodi  ishlab
chiqqan. J.Piajening klinik suhbat  metodini bu bola bilan qayd qilingan me`yoriy
savollar   bilan   chegaralanib   qolmay   erkin   subatlashishidir.   Eksperimentator   va
bolaning   muloqotini   mazmuni   tabiat   hodisalari   tushlar,   axloqiy   me`yorlarga
taalluqli bo’lgan. Kundalik hayotda bolalar o’zlari ko’pincha kattalarga beradigan
savollardan   iborat   edi.   “Osmonga   quyosh   qaerdan   kelgan,   nima   uchun   quyosh
qulamaydi,   u   qanday   turibdi,   nima   uchun   quyosh   porlaydi,   nima   uchun   shamol
esadi,   shamol   qanday   qilib   hosil   bo’ladi,   odamlar   qanday   qilib   tush   ko’radilar”.
Klinik metod bu- puxta amalga oshiriladigan ma`lumotlarni aniqlash nutq va aqliy
rivojlanishning     yoshga   bog`liq   kesimidir.   Tadqiqotchi   savollar   berib,   bolaning
fikr-mulohazalarini   tinglaydi.   Bolaning   har   bir   oldingi   javobidan   bog`liq   bo’lgan
qo’shimcha   savollarni   keyin   beradi.   U   bola   holatini   nima   aniqlashi   uning   bilish
faoliyati   tuzilishi   qandayligini   aniqlashi   nazarda   tutadi.   Klinik   suhbat   davomida
bola   reaktsiyasini   noto’g`ri   talqin   qilish   ayni   damda   kerakli   bo’lgan   savolni   topa
olmay  gangib   qolish   yoki   aksincha   kutilayotgan   javobni   singdirish   xafi   har   doim
mavjud   bo’ladi.   Klinik   suhbat   o’ziga   xos   san`atni   so’rov   qilish   san`atini   aks
ettiradi.   J.Piajening   birlamchi   go’dakning   autizmdan   kattalarning   amaliy
ijtimoiylashgan   tafakkuriga   o’tishini   ta`minlovchi   tafakkurning   oraliq   shakli
egotsentrik   tafakkurini   aniqlanganligida   edi.   J.Piaje   psixoanalizmida   autistik   va
ijtimoiylashgan   fikrlar   farqini   o’zlashtirib   olgan.   Autistik   fikr   hohishni   ehtiyojni
qondirishga   intilish   bilan   boshqariladigan   individuallashtirilgan   yo’nalmagan
ongsizlikdir   obrazlarda   aniqlanadi.   Ijtimoiylashgan   ongli   yo’nalgan   fikr   ijtimoiy
bo’lib, anglangan ongli maqsadlarga intiladi, voqealikka uyg`unlashadi, tajriba va
mantiq   qonunlariga   bo’ysunadi.   Nutqda   ifodalanadi,   egotsentrik   tafakkur   –   irsiy,
funktsional  tuzilmaviy nuqtai nazarlardan rivojlanishidagi  oraliq shakldir. Bolalar
tafakkurining   asosiy   o’ziga   xos     xususiyati   sifatida   egotsentrizm   olam   haqida
faqatgina   o’zining   bevosita     fragmental   va   nuqtai-nazardagi   fikrida   turadi   va
boshqalarnikini   hisobga   olmaydi.   J.Piaje   tomonidan   egotsentrizm   bilishning
anglanmagan   tizimli   illyuziyasining   bir   turi   bolaning   yashirin   aqliy   yondashuvi
23 sifatida     ko’rib   chiqilgan.   SHu   bilan   birga   egotsentrik   taffakur   –   tashqi   olam
ta`sirining   murakkab   belgisi   bu   o’z   manbalarida   faol   bilish   yondashuvi   aqlning
boshlang`ich bilish markazidir. J.Piaje egotsentrizmni bolalar tafakkurining barcha
boshqa   o’ziga   xos   xususiyatlarini   asosi   sifatida   ildiz   sifatida   talqin   qiladi,
egotsentrizmni bevosita kuzatuvda aniqlab bo’lmaydi, u boshqa fenomenlar orqali
namoyon   bo’ladi.   Ularning   orasida   bolalar   tafakkurining   xususiyatlari   mavjud:
realizm, animizm, artifikalizm va realizm. Rivojlanishning ma`lum bir bosqichida
bola   predmetlarni   ular   qanday   bevosita   idrok   qilsalar   ana   shunday   idrok   qilsalar
ana   shunday   talqin   qiladilar   masalan   sayr   davomida   oy   bolani   kuzatib   boradi
realizm   intellektual   bo’ladi,   shamol   daraxt   shoxlarini   yasaydi   predmetning   nomi
predmetni o’zi kabi shu qadar aniq predmet ko’rinishi ochiq oydin va bola buyum
haqida   nimani   bilsa   barchasini   qamrab   oladi.   Axloqiy   realizm   bola   xatti-
harakatlarida   ichki   maqsadni   inobatga   olmay   u   haqida   faqat   pirovard   natijaga
qarab   fikr   yuritishida   namoyon   bo’ladi.   Masalan,   kim   ko’proq   piola   sindirgan
bo’lsa   ana   shu   ko’proq   aybdor   bo’ladi   ya`ni   bittasi   yordam   berishni   hoxlab,
tasodifan   idishni   qo’lidan   tushirib   yuborgan   bo’lsa   ikkinchisi,   g`azablanib   atayin
idishlarni sindirgani hisobga olinmaydi. 
Animizm umumiy ruhlantirish, ong va hayot, his-tuyg`ular bilan buyumlarni
taqsimlashni   birinchi   navbatda   mustaqil   harakatlanuvchilarni   masalan,   bulut,
daryo, oy, avtomobil ulov o’zida namoyon qiladi. 
Artifikalizm tabiat hodisalarini inson faoliyati bilan taqqoslab tushunishdir barcha
mavjudlik   inson   uchun   yoki   uning   irodasiga   ko’ra   inson   tomonidan   yaratilgan
sifatida   talqin   etiladi   quyosh   bizga   yorug`   bo’lishi   uchun,   ko’l   kemalar   suzishi
uchun.   J.Piaje   tomonidan   bolalar   mantiqining   o’ziga   xos   xususiyatlari   ajratilgan
ro’yxat   orasida   -sinkretizm   bolalar   tasavvurining   sub`ektivligi   va   dolzarb
umumiyligi,   barcha   bilan   barchani   bog`lash   fikri,   tendentsiyasi   bir-biriga   yaqin
sifatida tafsilot, sabab va oqibatlarni idrok qilish;
- transduktsiya umumiylikni chetlab xususiydan xususiylikka o’tish;
- sintez va o’z holatiga qobiliyatsizligi fikr-mulohazalar o’rtasidagi  bog`liqlikni
mavjud emasligi;
24 - qarama-qarshilikka sezgir emaslik;
- o’zini o’zi kuzata olmaslik;
- anglashdagi qiyinchiliklar;
- tajriba   uchun   sir   boy   bermaslik   bola   tashqi   ta`sirlar,   tarbiyadan   ayrim
izolyatsiya qilinmagan, lekin unda bu o’zlashtirilgan va shakli o’zgargan.
Barcha bu xususiyatlar bola mantiqini belgilovchi kompleksni yig`indini kompleks
asosida   esa   egotsentrik     nutq     va     tafakkurni   hosil   qiladi.   A.Binening   uch   aka-
ukalar   haqidagi   vazifani   hal   etish   jarayonida   bolalarda   egotsentrizmning   yaqqol
namoyon   bo’lishi   kuzatiladi.   SHunday   qilib   oilada   uchta   aka-uka   Mitya,   Vova,
Sasha   bo’lsa-yu   va   Sashadan   uning   nechta   akasi   borligi   so’ralganda,   u   o’zining
ikkita   akasini   Mitya   va   Vova   aytib,   to’g`ri   javob   beradi.   Keyin   Mityada   nechta
ukasi   borligi   aniqlashtirilganda   odatda   olti-etti   yoshgacha   bola   yanglishadi.   Bitta
Vova   deya   javob   berdi   vaholanki,   to’g`ri   javob   uchun   u   xayolan   o’rnini
pozitsiyasini  o’zgartirishi zarur edi  akasi Mitya o’rnini egallashi  kerak buni esa u
uddalay olmaydi. 
Bolaning   egotsentrik     holatini   yaqqol   namunasi   sifatida     uch   tog`   maketi
bilan   bog`liq   bo’lgan   eksperiment   xizmat   qiladi.   Bola   uchta   har   xil   rangdagi   va
qo’shimcha   farqlanuvchi   belgilardagi   qorli   cho’qqi,   uycha,   daraxt   tog`   maketlari
joylashtirilgan   stol   qarshisiga   o’tiradi.   Boshqa   tomonda   qo’g`irchoqlar
joylashtirilgan.   Boladan   (topshiriq   variantlaridan   birida)   unga   havola   etilgan
nusxalardan tog` ko’rinishi tasvirini qo’g`irchoq ularni qanday ko’rayotgan bo’lsa,
huddi shunisini topish so’ralgan, 6-7 yoshgacha bolalar o’zlari nimalani ko’rsalar,
u aks ettirilgan suratni tanlashga moyildirlar. J.Piaje “Egotsentrik illyuziyaning bu
fenominini   boshqa   nuqtai-nazarlar   mavjudligi   va   ularni   o’ziniki   bilan   solishtirib
bo’lmasligi tasavvurlarning mavjud emasligi bilan tushuntirgan. 
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalar   bilan   pozitiyasi   (holati,   yondashuvi)
sifatida   egotsentrizm   ildizi   nimadan   iborat?   J.Piaje   ularni   bolalar   faoliyatining
o’ziga xos xarakterida (masalan ota-onaning g`amxo’rligi bolaning barcha moddiy
ehtiyojlarini   oldindan   bajarib   qo’yadi   va   u   deyarli   ziddiyatli   narsalar   bilan
25 uchrashmaydi)   bolani   nisbatan   kechroq   ijtimoiylashuvida,   ijtimoiy   muhitga   7-8
yoshdan oldinroq moslashmasligida ko’radi. 
Egotsentrizmni   bartaraf   etish   uchun   sub`ekt   sifatida   o’z   “Men”ini   anglash   va
ob`ektdan   sub`ektni   ajratish   boshqalar   bilan   o’z   nuqtai-nazarini
muvofiqlashtirishga   o’rganish   zarur.   Egotsentrizmni   pasayishiga   yangi   bilim
qo’shilmasdan balki oldingi yondashuv o’zgarganligi bilan izohlanadi. 
Kattalar   bilan   munosabat-   ko’proq   majbur   qilish   munosabatidir   u   bolani   o’z
sub`ektivligini   anglashiga   olib   kelmaydi.   O’zi   haqidagi   bilimlarni   rivojlantirishi
ijtimoiy o’zaro ta`sirdan sodir bo’ladi, bu munosabatda bolaning tengdoshlari bilan
hamkorlik   qilish   juda   muhimdir.   Bunday   tarzda   asta-sekin   bilish   tendentsiyasi
(markaziy   ba`zi   bir   vazifalarni   mahalliyga   berilishi   sodir   bo’lib   ijtimoiylashgan
fikr egotsentrizmni siqib chiqaradi va egotsentrik nutq yo’qolib, yo’q bo’lib ketadi.
J.Piaje   qarashlarini   L.S.Vigotskiy   tomonidan   tanqidiy   tahlili   J.Piajening
egotsentrik nutq vazifasi va taqdiri haqidagi farazidan gumon qilib, L.S.Vigotskiy
rus   psixologiyasida   birinchi   bo’lib   bolalar   egotsentrizm   fenomenining   nazariy
tahlili va ekspermental tadqiqini (o’tkazgan) ochib bergan. L.S.Vigotskiy bolaning
rivojlanishida egotsentrik nutqni yuzaga kelishi haqida o’z farazini taklif qilgan. U
egotsentrik nutqni “o’zi uchun nutq” sifatida tashqi ijtimoiy nutqdan ichkiga o’tish
bosqichi sifatida talqin qilgan.
Bundan   kelib   chiqib   ichki   nutq   rivojlanishining   boshlang`ich   shakli   sifatida
egotsentrik   nutqning   tuzilish   shakli   sifatida   egotsentrik   nutqning   tuzilmaviy   va
mazmuniy   o’ziga   xos   xususiyatlari   xarakterlidir:   vaziyatda   chetda   bo’lgan
atrofdagilar   uchun   tushunarsizlik,   qisqartirilganlik,   tushurib   qoldirishga   moyillik,
egotsentrik   nutq   kattalarning   ichki   nutqi   bilan   uni   yaqinlashtiruvchi,   juda   muhim
vazifani   bajaradi:-bola   xulq-atvorini   rejalashtirish,   tashkillashtirish   va   boshqarish
(funktsiyasi) vazifasi.
L.S.Vigotskiy   egotsentrik   nutq   vazifalarini   bunday   izohlanishini   isbotlash
uchun   qator   o’ziga   xos   ekspermental   usullarni   qo’llagan.   Masalan,   bolalarning
erkin   faoliyati   jarayoniga   buzilishlar   va   qiyinchiliklarni   kiritish   ma`lum   bir
vaziyatni   bolada   kerakli   qalam,   qog`oz   bo’yoqni   mavjud   emasligi.   Ma`lum
26 bo’lishicha   qiyinchilik   vaziyatida   egotsentrik   vaziyatida   egotsentrik   nutq
koeffitsienti deyarli ikki martaga oshgan. Bola yuzaga kelgan vaziyatni anglashga
harakat   qilib   o’z-o’zi   bilan   mulohaza   yuritadi:   “Qalam   qaerda   endi   qizil   rangda
chizib   suv   bilan   ho’llayman   (namlayman)   u   qorayadi   va   ko’k   rangga   o’xshab
qoladi”.   Singan   qalam   tramvay   g`ildiragini   to’g`ri   chizib   tugatishga   imkon
bermasligi   rasm   syujetini   o’zgartirishga   undaydi,   keyin   gap   tramvayning   ishdan
chiqishi va uni sozlash haqida ketadi. Egotsentrik nutq funktsiyasi-xulq-atvorning
murakkab   uyg`unligidir   (ritmligi)   yanada   keng   ma`noda   murakkab   vaziyatdan
chiqish rejasini ishlab chiqish kelgusidagi  xatti-harakatlarni fikrlash, rejalashtirish
va boshqarish vositasidir. SHu o’rinda bunday rol haqida J.Piajeni o’zi hali eslatib
o’tgan:   bola   o’zining   xatti-harakatlarini   xususida   faqat   ovoz   chiqarib   o’ylasada,
sira   hech   nimani   hech   kimga   aytishni   xohlamaydi.   Bunday   tarzda     egotsentrik
nutq   taqdiri     uning   xususida   butunlay   ichki   nutqqa   tubdan   o’zgartirish   bilan
bog`liq.   J.Piajening   egotsentrik   nutq   haqidagi   dastlabki   tasavvurlarini   (J.Piaje
egotsentrik nutqni ta`minotining negizi sifati ko’rib chiqqan) L.S.Vigotskiy buzib,
egotsentrizm   fenomenini   o’zini   inkor   qilgan.   L.S.Vigotskiyning   tanqidiy   nuqtai-
nazari nashr qilinganligidan 25 yoshdan so’ngina J.Piajeda javob berish imkoniyati
tug`ildi. 
J.Piaje hamkasbining egotsentrik nuqtai nazarini rivojlanish yo’llari haqidagi
aytgan   farazini   ahamiyatga   ega   ekanligini   e`tirof   etib,   uning   fikri   hali   xuddi   shu
yo’nalishdan   shakllanishini   ta`kidlagan.   U   egotsentrizm   individualizm   emasligini
o’z   “Men”ini   anglashni   haddan   ortiq   oshib   ketmasligini   balki   bilish   istiqbollarini
o’zgartirishini  oldindan  detentratsiya  qila olmaslik  ekanligini   e`tirof   etib yana  bir
bor   egotsentrizm   tushunchasiga   oydinlik   kiritgan.   J.Piaje   fikriga   ko’ra,
egotsentrizm   fenomeni   umumiy   xarakterga   ega   bo’lib   nutq   sohasida   faqat   uni
ifodalash   bilan   bog`lab   berilmaydi.   Bilish   egotsentrizmi   xususan   kattalarda   fikr
mulohaza   yuritganda   yoki   bilish   jarayonida   o’zining   ob`ektiv   holatini   hisobga
olmaganda   (dastlabki   faoliyat   davrida   ma`ruza   o’qiyotgan   o’qituvchi   o’zi   qay
darajada   bilsa   taxminan   shu   darajada   talabalar   biladi   deb   o’ylashi   mumkin)
kuzatiladi. 
27 Egosentrik   nutq   bolaning   egosentrik   pozitsiyasining   tashqi   ko'rinishlaridan
biridir.   J.   Piagetning   fikricha,   bolalar   nutqi   egosentrikdir,   chunki   bola   faqat   "o'z
nuqtai   nazaridan"   gapiradi   va   suhbatdoshning   nuqtai   nazarini   olishga   harakat
qilmaydi.  Bola   boshqalar   uni   tushunadi   deb   o'ylaydi   (xuddi   o'zini   o'zi   tushunadi)
va suhbatdoshga ta'sir qilish va unga haqiqatan ham biror narsa aytish istagini his
qilmaydi.   Uning   uchun   faqat   suhbatdoshning   qiziqishi   muhim.   Egosentrik   nutqni
bunday   tushunish   ko'plab   e'tirozlarga   duch   keldi   (L.   S.   Vygotskiy,   S.   Buhler,   V.
Stern,   S.   Eyzenk   va   boshqalar),   Piaget   keyingi   asarlarida   bu   tushunchaning
ma'nosini   oydinlashtirishga   harakat   qildi.   Piagetning   fikricha,   bola   o'zining   va
birovning   nuqtai   nazari   o'rtasidagi   farqni   sezmaydi.Egosentrik   nutq   bolaning   o'z-
o'zidan   paydo   bo'lgan   nutqini   to'liq   qamrab   olmaydi.   Egosentrik   nutqning
koeffitsienti   (spontan   nutq   qatoridagi   egosentrik   nutqning   ulushi)   o'zgaruvchan
bo'lib,   bolaning   o'zi   faolligiga   va   bola   va   kattalar   o'rtasida   va   bir   xil   yoshdagi
bolalar   o'rtasida   o'rnatilgan   ijtimoiy   munosabatlar   turiga   bog'liq.   O'z-o'zidan,
tasodifiy   aloqalar   hukmronlik   qiladigan   va   bola   o'zini   o'zi   qoldiradigan   muhitda
egosentrik   nutq   koeffitsienti   ortadi.   Ramziy   o'yin   davomida   u   bolalarning
birgalikda tashkil etilgan mehnati holatiga nisbatan yuqoriroqdir. Yoshi bilan o'yin
va   tajriba   o'rtasidagi   farq   o'rnatiladi   va   egosentrik   nutq   koeffitsienti   kamayadi.   3
yoshida   u   eng   katta   qiymatga   etadi:   barcha   spontan   nutqning   75%.   3   yoshdan   6
yoshgacha egosentrik nutq asta-sekin pasayadi va 7 yildan keyin u deyarli butunlay
yo'qoladi. Qaerda kattalar hokimiyati va majburlash munosabatlari hukmron bo'lsa,
egosentrik   nutqning   ulushi   ancha   yuqori.   Munozaralar   va   tortishuvlar   mumkin
bo'lgan   tengdoshlar   muhitida   egosentrik   nutqning   foizi   kamayadi.   Vygotskiy
"egosentrik   nutq"   tushunchasiga   boshqacha   ma'no   berdi.   Uning   kontseptsiyasiga
ko'ra,   egosentrik   nutq   "o'zi   uchun   nutq"   bo'lib,   rivojlanish   jarayonida   u   izsiz
yo'qolmaydi,   balki   ichki   nutqqa   aylanadi.   Piaget   Vygotskiyning   gipotezasini
yuqori baholadi va shu bilan birga o'z kontseptsiyasining o'ziga xosligini ta'kidladi.
Piagetning   so'zlariga   ko'ra,   egosentrik   nutq   sub'ektning   tashqi   dunyo   tasviridagi
mavqei   va   shaxsiy   imkoniyatlarining   ahamiyatini   etarli   darajada   bilmasligi   va  bu
dunyoda o'zining sub'ektiv g'oyalarini loyihalashi bilan tavsiflanadi. 
28 XULOSA
Biz   allaqachon   bilamizki,   nutq   va   tafakkur   rivojlanishining   eng   yuqori
bosqichlarida,   insonning   og'zaki-mantiqiy   tafakkuri   nazarda   tutilganda,   nutq   va
tafakkur bir-biri bilan eng chambarchas bog'liq. Biroq, fikrlashning hamma turlari
ham   nutq   asosida   amalga   oshirilishi   shart   emas.   Nutq   bilan   bevosita   bog'liq
bo'lmagan   fikrlash   turlari   mavjud.   Bu   vizual-samarali   va   vizual-majoziy
fikrlashdir. Nutqning fikrlash bilan bog'liq bo'lmagan turlari ham mavjud. Bularga,
masalan, shaxs tomonidan faqat kommunikativ funktsiyada qo'llaniladigan barcha
nutq   turlari   kiradi.   Bunday   nutq   turlaridan   eng   soddai   tana   tili   deb   ataladigan   va
imo-ishoralar, yuz ifodalari, pantomimani o'z ichiga oladi. Murakkab, shuningdek,
deyarli   faqat   kommunikativ   nutq   turi   -   bu   bolalar   erta   yoshda,   bir   yoshdan   3
29 yoshgacha   o'zlashtiradilar.   Bu   bolalar   atrofdagi   odamlar   bilan   muloqot   qilish
jarayonida   faol   foydalanadigan   oddiy,   jarangdor   nutqdir,   lekin   bolalar   erta   yosh ,
qoida   tariqasida,   o'z   fikrlashni   tartibga   solish   uchun   foydalanmang.   Filogenez   va
ontogenez   uchun   xarakterli   bo'lgan   nutqni   rivojlantirishning   umumiy   mantig'idan
kelib   chiqqan   holda,   bolalar   dastlab   nutqni   kommunikativ   funktsiyada
o'zlashtiradilar va shundan keyingina, bir necha yil o'tgach, odatda 4 yoshdan oldin
nutqdan   foydalanishga   o'tadilar.   intellektual   funktsiya.   Yuqoridagilardan   kelib
chiqadiki, inson psixikasida  nutq va tafakkur  birga va bir-biridan alohida mavjud
bo'lishi   mumkin.   IN   ichki   psixologiya   bu   savol   birinchi   marta   L.S.   Vygotskiy
tomonidan  ko'tarilgan   va  batafsil   muhokama   qilingan.   Vygotskiy,   uning  g'oyalari
dunyo tomonidan tan olingan   psixologik fan . Og'zaki-mantiqiy tafakkurda fikr va
so'z, Vygotskiyning fikriga ko'ra, bir-biri bilan shunchalik chambarchas bog'liqki,
ularni   ajratish   deyarli   mumkin   emas.   Ko'pgina   rivojlangan   fanlarda   murakkab
hodisalarni   elementlarga   emas,   balki   birliklarga   bo'lish   an'anasiga   amal   qilib,
Vygotskiy og'zaki-mantiqiy tafakkurni tavsiflovchi birlikni ajratib ko'rsatdi va uni
so'z   ma'nosi   sifatida   belgiladi.   Vygotskiy   o zining   mashhur   “Tafakkur   va   nutq”ʻ
kitobida so z ma nosi ham tafakkur sohasiga, ham nutq sohasiga tegishli ekanligini	
ʻ ʼ
yozgan. Buni quyidagi tarzda tushunish kerak. So'zning ma'nosi shu so'z qaysi tilda
so'zlashuvchi  odamlar tomonidan tushuncha  sifatida so'z  ichiga kiritilgan tarkibni
o'z ichiga oladi. So'zlarning ma'nolari odatda tegishli tilning izohli lug'atlarida o'z
aksini   topadi.   Odamlar   bir-birlari   bilan   mos   tilda   muloqot   qilganda,   birinchi
navbatda,   bir-birlari   bilan   so'zlarning   ma'nolarini   almashtiradilar   va   o'zaro
tushunishga   erishadilar,   chunki   ular   mos   keladigan   so'zlarning   ma'nolarini   bir   xil
tushunadilar.   Binobarin,   so'zning   ma'nosi   nutq   bilan   uzviy   bog'liq   bo'lgan,   ya'ni
Vygotskiy ta'biri bilan aytganda, "nutq sohasiga tegishli" narsadir. Biroq, so'zning
ma'nosi ham tushunchadir va tushuncha tafakkurni bildiradi. Demak, so‘z ma’nosi
ham   tafakkur   birligi   bo‘lib,   natijada   o‘sha   birlikning   og‘zaki-mantiqiy   tafakkurni
ifodalovchi   birligidir.   To'g'ri,   Vygotskiy   to'g'ri   e'tirof   etganidek,   so'z   kattalarning
nutqi   va   tafakkurini   tavsiflovchi   ma'noni   darhol   va   to'liq   egallamaydi.   Jarayon
ancha   uzoq   davom   etadi,   inson   ontogenezida   kamida   o'n   yil   davom   etadi   va   uni
30 kuzatish   orqali   biz   ontogenezda   fikrlash   va   nutqning   qonuniyatlarni   aniqlashimiz
mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAT RO’YXATI
1. O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   «O’zbekiston   Respublikasini   yanada
rivojlantirish   bo’yicha   Harakatlar   strategiyasi   to’g’risida»gi   Farmoni
(07.02.2017-yil. PF-4947) // http://lex.uz .
2. O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   «Yoshlarga   oid   davlat   siyosatini
samaradorligini   oshirish   va   O’zbekiston   yoshlar   ittifoqi   faoliyatini   qo’llab-
quvvatlash   to’g’risida»gi   Farmoni   (05.06.2017-yil   PF-5106)   // http://lex.uz .
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning Oliy
3. Majlisga Murojaatnomasi //Xalq so’zi, 2017 yil 23 dekabr. №258 (6952)
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoevning Oliy
31 5. Majlisga Murojaatnomasi //Xalq so’zi, 2018 yil 29 dekabr. №318 (8942)
6. Karimov.I.A. Barkamol avlod orzusi. – T., 1999 yil.
7. Abduahadov. A. Ijtimoiy psixologiya (ma’ruza matni). –SamDU, 2003 yil.
8. Brushlinskiy A.V. Psixologiyaga kirish. - M: 1985.-115-yillar.
9. Grozdev   A.N.   Bolalar   nutqini   o'rganish   bo'yicha   savollar.   -   M.:   1983.-231-
yillar.
10. E.G’oziyev ‘’Umumiy psixologiya’’Toshkent-2010
11. A.V Petrovskiy ‘’Umumiy psixologiya’’ Toshkent-1992
12. I.P Ivanov ‘’Umumiy psixologiya’’ Toshkent-1992
13. Psixologiya izohli lug’ati Toshkent-1998
14. M.V DavletShin ‘’Umumiy psixologiya’’ Toshkent-1998
15. M.X Xalilova ‘’Umumiy psixologiya’’Toshkent-1999
16. Filatova O.G. Sosialnaya psixologiya. –SP., 2000 g.
17. G’oziyev E. Psixologiya. (Yosh davrlari psixologiyasi).-T., 1992 yil.
18. G’oziyev E. Psixologiya muammolari. – T.: O’qituvchi, 1996 yil.
Elektron manbalar:
1. www.pedagog.uz   
2. www.ziyonet.uz   
3. www.google.uz   
4. www.referat.uz   
32

« TAFAKKUR VA NUTQ GENETIK ILDIZLARI » mavzusidagi MUNDARIJA: KIRISH ………………………………………………………………………. 4 I BOB TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK SHAKLIDIR ............………………………………………………. 6 1.1 Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli……………………………… 6 1.2 Tafakkur jarayonlari va fikir yuritish operatsiyalari ……….…..…. 11 II OB L.S.VYGOTSKIYNING PSIXOLOGIYAGA QO’SHGAN HISSASI …..………………………………………………………. 18 2.1 L.S.Vygotskiy va uning maktabi ………………………… ……… 18 2.2 L.S.Vygotskiy ilmiy ishlari. Egosentrik nutq …...………………… 21 XULOSA ……………………………………………………………………... 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAT RO’YXATI .................................... 33 1KURS ISHI

KIRISH Har qanday jamiyatning ravnaqi ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy barqarorligini uning fuqarolarining ijodiy-ahloqiy salohiyatini yuksak darajada rivojlanganligiga bog’liq. Zero jamiyatning ma’naviy yangilanishida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishda jahon hamjamiyatiga qo’shilishini ta’minlaydigan, demakratik xuquqiy davlat qurish kadrlar tayyorlashning milliy masalasi ham O’zbekiston Respublikasining prezidenti SH.M.Mirziyoev «inson uning har tomonlama kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro’yobga chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish eskirgan tafakkur va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o’zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir» deb juda to’g’ri aytgan. «Maqsadlarimizga erishish - deydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoev, - yangi demokratik jamiyatni qurish, islohatlarning taqdiri qanday ijodiy kuchlarga egaligimizga yoshlarimiz qanday madaniy va professional saviyaga erishganligiga qanday ideallarga e’tiqod qilishga ma’naviy jihatdan qanchalik boyishiga bog’liqdir». Bu maqsadga erishish umumiy demokratik intilishlar jarayoni jamiyatni erkinlashtirish mamlakatda yangi ijtimoiy - siyosiy muhitni shakllantirish bilan uzviy bog’liqdir. Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dasturni amaliyotga tadbiq etish deyiladi: «ma’ruzada hech bir mubolag’asiz strategik maqsadlarimiz farovon qudratli demokratik davlat erkin fuqarolik jamiyatni barpo etishimizning asosi bo’lmog’i lozim». Barkamol avlodni tarbiyalash deganda nafaqat ijodiy balki jismoniy va ruhiy salomatlikni mustahkamlash ham tushuniladi. Yoshlarni hayotda o’z o’rnini topishda axloqiy e’tiqodlarini shakllantirishda ularda olijanoblik va insonparvarlik 2

yuksak sifatlarni tarbiyalashda sog’lom turmush tarzini tashkil qilish lozim. Bolalarning qobiliyatlari va iqtidorini har jihatdan namoyon etish milliy va umuminsoniy idealar va qadriyatlarning ustivorligini ta’minlash shaxs jamiyat va atrof muhitning o’zaro munosabatlarida uyg’unlikka erishuv bola va o’qituvchi o’rtasidagi munosabatni yuqori darajaga olib chiqishga sabab bo’ladi. Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar hisoblanadi. F.A.Soxin va O.S.Ushakovlarning tasnifidan foydalangan holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy darajalarini: fonetik, leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional (kommunikativ faoliyatda tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til va nutq hodisalarini oddiy anglashni shakllantirish). “Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani keltirib chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu “u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki munosabatlar” (B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til tizimi ko`plab aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot apparati, psixofizik hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari ularning asosiylari hisoblanadilar. Kurs ishi asosiy maqsadi : Tafakkur va nutq genetik ildizlari. Bolalarda tafakkur va nutqning rivojlanishida genetikaning ta’sirini o’rganish. Kurs ishining obyekti : Maktabgacha yosh davridagi bolalar. Kurs ishining vazifalari: 1. Mavzuga oid adabiyot, manbalarni o’rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 3

2. Tafakkur va nutqning genetik ildizini o’rganish va ilmiy-amaliy jihatdan tahlil qilish. 3. Bolalarda tafakkur va nutqiy rivojlanishga qaratilgan metodikalarni chuqur tahlil etish va ular asosida tadbiqiy tizim ishlab chiqish. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Hajmi 33 bet. I BOB TAFAKKUR INSON AQLIY FAOLIYATINING YUKSAK SHAKLIDIR 1.1. Tafakkurning bilish faoliyatidagi ro’li Insonda tafakkur bo’lganligi va tafakkur bilan chambarchas nutq bo’lganligi tufayli u hayvonlardan farq qiladi, shu sababli u ongli mavjudotdir. Inson o’z atrofidagi olamda bo’lgan buyumlar va hodisalarni ongli ravishda idrok qiladi. Ongli ravishda eslab qoladi hamda esga tushiradi va ongli ravishda harakat qiladi. Tafakkur atrofdagi olarnni bilish qurolidir va inson amaliy faoliyatini vujudga kelishi uchun shartdir. Biron narsa to’g’risida tafakkur qilish jarayonida fikr paydo bo’ladi, bu fikrlar insonning ongida hukm va tushunchalar shaklini oladi. Bola tug‘ilishidanoq tafakkur qilish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Tafakkur bolaning o‘sib, bilim va tajribalarining ortib borishi jarayonida rivojlanadi. Bola (chaqaloq) dastlab tashqi olamni va undagi narsalami sezish, idrok qilish orqaligina biladi. Bunday bilish bolaning ana shu narsalar bilan bo‘lgan aktiv faoliyati davomida tobora takomillashib boradi. Kichik yoshdagi bolalar atroflaridagi narsalar bilan qanchalik ko‘p munosabatda bo‘lsalar bu narsalar o‘rtasidagi o‘xshash tomonlarni shunchalik ko‘proq payqay boshlaydilar. Keyinchalik bolalar o‘xshash narsalami umumlashtira boshlaydilar. Masalan, 6-7 oylik bola uyda yolg‘iz qolgan paytida stol oldiga emaklab kelib, dasturxonni tortib o‘ziga kerakli narsalarni olishga muvaffaq bo‘lar ekan, xuddi shunday yo‘l bilan karavotning ustidagi narsalami ham olishga harakat qiladi. U dasturxonni tortgan kabi choyshab yoki ashyoni tortib karavot ustidagi narsalami olishga urinib ko‘radi. Ilk bolalik yoshidagi bolalaming tafakkuri o‘z-o‘zicha, ya’ni stixiyali ravishda emas, balki katta odamlaming rahbarligida rivojlana boshlaydi. Katta 4

odamlar bolalarning shu paytgacha orttirgan bilimlariga asoslanib, ulaming o‘zlari mustaqil egallay olmaydigan tushuncha va bilimlarni o’zlashtirib olishlarida yordamlashadilar. Ana shu tariqa bolalar o‘zlarining individual faoliyatlari orqali bilish mumkin bo‘lgan ayrim narsalami va ayrim tushunchalamigina emas, balki butun insoniyat tomonidan yaratilgan tushunchalami hamda mantiqiy fikr qilish shakllarini ham egallab ola boshlaydilar. Bolalarda tafakkur bir yoshga to‘lib, ikki yoshga qadam qo‘ygan davrdan boshlab namoyon bo‘la boshlaydi. Ana shu davr mobaynida, birinchidan bolalar anchagina turmush tajribasiga ega bo‘ladilar, ikkinchidan ulaming tili chiqa boshlaydi. Bolalar bir yoshdan oshgach, o‘zlariga yaqin narsalaming nima uchun kerakligini tushunadigan bo‘lib qoladilar (masalan, uydagi idish-tovoqlar, piyola va qoshiqlaming nimaga kerakligini bilib oladilar). Ikki yoshli bolalar tafakkurining eng ko‘zga tashlanib turadigan xususiyati shundan iboratki, ular ayni shu chog‘da ko‘rib, idrok qilib turgan narsalari haqida tafakkur qiladilar. Tafakkuming asosiy jarayonlari, ya’ni analiz, sintez, umumlashtirish bolalaming narsalar bilan bo‘lgan amaliy faoliyatlari jarayonida sodir bo‘ladi. Ana shuning uchun ulaming tafakkurlari bevosita harakatlari bilan bog‘liq bo‘ladi, tafakkur harakatlarida namoyon bo‘ladi Tafakkurning bilish faoliyatidagi roli avvalo bizning idroklarimiz va fikrlarimizning voqelikka qanchalik muvofiq bo’lishini, bular haqiqat yoki xato, chinmi yoki yolg’on ekanligini belgilashda o’z ifodasini topadi. Bunday tafakkur qilish eng oddiy amaliy voqelikda namoyon bo’ladi. Voqelikning sezgilardagi va idrokdagi inikosning o’zi chinakam bilim bo’ladi. Masalan: biz quyoshning har kuni sharqdan chiqib, g’arbga botayotganini hammamiz ko’ramiz (idrok qilarniz). Biz yerni qimirlarnay turganini, asrlar davomida qilgan fikriy faoliyatimiz natijasidagina uzoq davom qilgan kuzatishlar o’tkazish va matematika yo’li bilan tadqiqotlar qilish natijasidagina haqiqatda quyosh yer atrofida aylanmasdan, balki yer о’ z о’ qi atrofi va quyosh atrofida aylanayotganligini aniqladik. Demak, quyoshning harakati to’g’risidagi bizning bevosita idrokimiz voqelikka to’g’ri kelmas ekan. Voqelikni to’g’ri aks etishi tafakkur bilan aniqlanadi. Yuqoriroq bosqichlarda bunday fikrlash tafakkur jarayonlarida hosil bo’lgan hukmlar va 5