logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Tafakkur haqida umumiy tushuncha va uning xususiyatlari

Tafakkur haqida umumiy tushuncha va uning xususiyatlari

Загружено в:

27.11.2024

Скачано:

0

Размер:

41.7861328125 KB
Скачать
Tafakkur haqida umumiy tushuncha va uning xususiyatlari MUNDARIJA KIRISH………………………………………………...…............................ 3 I BOB. TAFAKKUR OPERATSIYALARI VA QONUNIYATLARI . ……….. 4 1.1 Tafakkurning individual xususiyatlari va rivojlanishi. …………………………………………………………. 4 1.2 Tafakkurning turlarini o'rganish.. …….…..... 6 II BOB. TAFAKKUR SHAKLLARI: TUSHUNCHA, HUKM, XULOSA………………………………………………………………….. 8 2.1 Tushunchaning turlari va ular o'rtasidagi munosabatlar ……................................................... 8 2.2 Hukmlarning son va sifat jihatdan bo'linishi ……………………………. 11 XULOSA.................................................................................................. 18 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………………… 19 1 KIRISH Avvalambor, tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi. Ushbu jarayonning mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va o‘zgartirishdan iborat. Tafakkur bevosita idrokda anglaymaydiganlarni ochib beradi; u olamni ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida aks ettiradi. Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga asoslangan zarur aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan iborat. Tafakkur jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka o‘tish sodir bo‘ladi. Shunday qilib, tafakkurni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks ettirish sifatida ta’riflash mumkin. Bundan tafakkurning muhim belgilaridan biri umumlashtirishdan iboratligi kelib chiqadi Kurs ishining maqsadi: Tafakkur jarayonlarini va uning individual xususiyatlarini o'rganish. Kurs ishining obyekti: Tafakkur va uning shakllari. Kurs ishining predmeti: Tafakkur haqida umumiy tushuncha, Tafakkur shakllari: Tushuncha, Hukm, Xulosa; Tafakkurni shakllantirishda sharq mutafakkirlarining qarashlari Kurs ishin ing vazifalari: 1. Tafakkur xususiyatlarini o'rganish . 2. Tafakkur rivojlanishining asosiy bosqichlari bilan tanishish. 3. Intellektual testlar bilan ishlash. 2 I BOB. TAFAKKUR OPERATSIYALARI VA QONUNIYATLARI 1.1 Tafakkurning individual xususiyatlari va rivojlanishi Tafakkur - bu aksiomatik qoidalar asosida atrofdagi dunyoning naqshlarini modellashtirishning aqliy jarayonidir [1] . Biroq, psixologiyada boshqa ko'plab ta'riflar mavjud. Masalan: inson ma'lumotlarini qayta ishlashning eng yuqori bosqichi, atrofdagi dunyo ob'ektlari yoki hodisalari o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish jarayoni; yoki - ob'ektiv voqelik haqidagi g'oyalarning paydo bo'lishiga olib keladigan ob'ektlarning muhim xususiyatlarini, shuningdek ular o'rtasidagi munosabatlarni aks ettirish jarayoni. Ta'rif bo'yicha bahslar bugungi kungacha davom etmoqda. Patopsikologiya va neyropsixologiya fikrlash eng yuqori aqliy funksiyalardan biridir. U motivatsiyalar, maqsad, harakatlar va operatsiyalar tizimi, natija va boshqaruvga ega bo'lgan faoliyat sifatida qaraladi. Tafakkur inson bilimining eng yuqori bosqichidir; atrofdagi real dunyoni bilish jarayoni, uning asosi tushunchalar, g'oyalar zaxirasini ta'lim va doimiy ravishda to'ldirishdir; yangi hukmlarni chiqarishni (xulosalarni amalga oshirishni) o'z ichiga oladi. Fikrlash sizga birinchi signal tizimi yordamida bevosita idrok etib bo'lmaydigan bunday ob'ektlar, xususiyatlar va atrofdagi dunyo munosabatlari haqida bilim olishga imkon beradi. Fikrlash shakllari va qonuniyatlari mantiqning, psixofiziologik mexanizmlarning esa psixologiya va fiziologiyaning ko'rib chiqish predmeti hisoblanadi. 3 Tafakkur inson bilimining eng yuqori bosqichidir; atrofdagi real dunyoni bilish jarayoni, uning asosi tushunchalar, g'oyalar zaxirasini ta'lim va doimiy ravishda to'ldirishdir; yangi hukmlarni chiqarishni (xulosalarni amalga oshirishni) o'z ichiga oladi. Fikrlash sizga birinchi signal tizimi yordamida bevosita idrok etib bo'lmaydigan bunday ob'ektlar, xususiyatlar va atrofdagi dunyo munosabatlari haqida bilim olishga imkon beradi. Fikrlash shakllari va qonuniyatlari mantiqning, psixofiziologik mexanizmlarning esa psixologiya va fiziologiyaning ko'rib chiqish predmeti hisoblanadi. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda voqelikni to la va aniq aks ettiruvchi yuksakʻ bilish jarayonidir. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o rtasidagi ʻ bog lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo l bilan aks ettirishga aytiladi. ʻ ʻ Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to laroq aks ʻ etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin bo lmagan narsa yoki ʻ hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bog lanish va ʻ munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. Tafakkur — inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. Tafakkur ʻ jarayonida insonda fikr, mulohaza, g oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular ʻ shaxsning ongida tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang ong). Tafakkur til va nutq bilan chambarchas bog liq ravishda namoyon bo ladi. ʻ ʻ Fikrlash faoliyati nutq shaklida namoyon bo ladi. Nutq aloqasi jarayonida ʻ insonning hissiy mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham beriladi. Inson o zining tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati ʻ bilan boshqa mavjudotlardan ajralib turadi. Turli kishilarda tafakkur xususiyatlar turlicha tarkib topgan va turlicha nomoyon bo`ladi. Bir kishining o`zida ham tafakkurning turli xususiyatlari turlicha nomoyon bo`ladi. Bularning hammasi tafakkurning individual xususiyatlarining 4 asosini tashkil qiladi. Tafakkurning individual xususiyatlariga bilish faoliyatining mustaqillik darajasi, epchillik, fikrlashning tezligi kabilar kiradi. Tafakkurning MUSTAQILLIGI dastavval yangi masala, yangi muammoni ko`ra bilish va kuya bilishda, undan sung esa uni o`z kuchi bilan echa bilishda nomoyon bo`ladi. Tafakkurning mustaqilligida uning ijodiy xarakteri o`z ifodasini topgan. Tafakkurning IXCHAMLIGI shundan iboratki, masalani echishning boshda belgilangan yo`li (rejasi) asta-sekin yuzaga chiqadigan, avvaldan hisobga olib bo`lmaydigan muammo shartlarini qanoatlantirmasa, ana shu yo`lni o`zgartira olishdan iboratdir. Fikrning TEZLIGI biror qarorni qisqa muddat ichida qabul qilish talab qilingan hollarda talab qilinadi. Tafakkurning yuqorida ko`rsatilgan barcha va boshqa juda ko`p sifatlari uning asosiy sifati yoki belgisi bilan chambarchas bog`liqdir. Har qanday tafakkurning eng muhim belgisi, uning ayrim individual xususiyatlaridan qat`iy nazar, muhim tomonlarni ajaratib, mustaqil ravishda tobora yangi umumlashtirishlarga kela bilishdan iborat. Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir. Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli- tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy faoliyat. Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi. 5 Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi. Oddiy psixik jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi. Lekin hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkurning ikki darajasi mavjud: fahm-farosat – abstraksiyalardan foydalanish o‘zgarmas chizmalar, namunalar chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy tafakkur, sog‘lom fikr, tafakkurning boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy mazmunini emas, balki, ibora va dalillar tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to‘g‘ri tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish, tasniflash layoqati; aql (dialektik tafakkur) – abstraksiyalarni ijodiy qo‘llash va ular tabiatini ongli tadqiq etish xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy bilishning oliy darajasi, aql yordamida inson narsalar mohiyati, ularning qonunlari va qarama-qarshiliklarini anglab etadi. Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va tanqidiyligida namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda insonning o’z oldiga yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishni, ana shularning barchasini amalga oshirishda, nihoyasiga etkazishda echimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi, ularga taaalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez echishda, echish paytida yangi usul va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan eski yo’l hamda usullardan forig’ bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi. 1.2 Tafakkur turlarini o'rganish. Tafakkur, odatda, nazariy va amaliy tafakkurlarga bo‘linadi. Nazariy tafakkurda tushunchali va obrazli tafakkur, amaliy tafakkurda esa –ko‘rgazmali-obrazli va ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi. 6 Tushunchali tafakkur – bu ma’lum tushunchalar qo‘llaniladigan tafakkur. U yoki bu aqliy masalalarni echishda boshqa odamlar tomonidan aniqlangan va tushunchalar, mulohazalar, xulosalar shaklida ifodalangan tayyor bilimlardan foydalanamiz. Obrazli tafakkur – bu obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining bir turi. Ular xotiradan olinadi yoki tasavvurda hosil qilinadi. Ko‘pincha tafakkurning bu turi badiiy ijodkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi odamlarda ustun bo‘ladi. Tushunchali tafakkur - voqelikni aniq va umumlashtirgan holda aks ettiradi, lekin bunday aks ettirish mavhumdir. O‘z navbatida, obrazli tafakkur atrofimizdagi olamni aniq va sub’ektiv aks ettirish imkonini beradi. Shunday qilib, tushunchali va obrazli tafakkurlar bir-birini to‘ldiradi. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur obrazlarni qo‘llash bilan bog‘liq. Bu tafakkur odam biror masalani echishda turli obrazlarni, hodisalar va jismlar haqidagi tasavvurlarni tahlil qilishida, qiyoslashtirishida, umumlashtirishida namoyon bo‘ladi. Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur – mohiyati real jismlar bilan amalga oshiriladigan amaliy o‘zgartiruvchi faoliyatdan iborat bo‘lgan tafakkurning alohida turi. Tafakkurning bu turi biror-bir moddiy mahsulot ishlab chiqarish maqsadidagi mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlarda kengroq ifodalanadi. 7 Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so‘z-mantiqiy tafakkur mavjud bo‘lib, u tafakkur tarixiy rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Unga tushunchalar va mantiqiy hosilalarni qo‘llash xosdir. Amaliy tafakkur tajriba, amaliy harakatlar asosida amalga oshiriladi va aniq vazifalarni bajarishga qaratilgan, nazariy – tajriba bilan ish ko‘rmasdan tushunchalardan foydalanadi. Diskursiv tafakkur – kengaytirilgan tafakkur, ichki sezgi kechishining tezligi, aniq ifodalangan bosqichlarning mavjud emasligi, oz darajada anglanganligi bilan xaraterlanadi. Reproduktiv, ishlab chiqaruvchi tafakkur – bu namuna bo‘yicha tafakkur, ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar, yangi natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik tafakkur voqelikni to‘g‘ri aks ettiradi, odam o‘z hulq-atvorini anglaydi, autistik tafakkur esa, asosan, ob’ektga emas, affektga mos bo‘lganlarni ifodalaydi, ehtiyojni qondirishga, kelib chiqqan hissiy zo‘riqishni kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. 8 II BOB. TAFAKKUR SHAKLLARI: TUSHUNCHA, HUKM, XULOSA 2.1 Tushunchaning turlari va ular o'rtasidagi munosabatlar Tushuncha — narsa va hodisalarning muhim xususiyatlari, aloqalari va munosabatlarini aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushunchaning. bilish mahsulidir, bu bilish oddiydan murakkabga ko tarila borib, eski Tushuncha.larniʻ mukammallashtiradi, aniklashtiradi va yangilarini shakllantiradi. Tushunchaning.ning asosiy mantiqiy vazifasi biron narsani boshqa narsadan fikran ajratishdan iborat. Predmetlarning turkumlarini ajratish va bu predmetlarni Tushunchda umumlashtirish tabiat qonunlarini bilishning zarur shartidir. Har bir fan muayyan Tushunchalar bilan ish ko radi, ularda bilimlar jamlanadi. ʻ Tushuncha. hissiy bilish shakllaridan farq qilib, inson miyasida to g ridanto g ri ʻ ʻ ʻ ʻ aks etmaydi. U taqqoslash, analiz, sintez, abstraksiyalash, umumlashtirish kabi mantiqiy usullardan foydalangan holda hosil qilinadi. Tushunchaning shakllanishi so z bilan bog liq. Ular o rtasidagi uzviy aloqadorlik ʻ ʻ ʻ tafakkur va til o rtasidagi bog lanishning aniq tarzda namoyon bo lishidir. ʻ ʻ ʻ Tushunchalar so z va so z birikmalari yordamida ifoda qilinadi. Har qanday ʻ ʻ Tushunchalar. — abstraksiyadan iboratdir, bu hol Tushunchada voqelikdan uzoklashgandek tuyulsada, haqiqatda esa Tushuncha yordamida voqelikning muhim tomonlarini ajratib, tadqiq qilish yo li bilan chuqurroq bilib olinadi. ʻ Tushunchalarning o zaro aloqadorligi va bir-biriga o tib turishi dialektik ʻ ʻ mantiqning tushuncha haqidagi qoidasining muhim tomonlaridan biridir. Hukm, muhokama (mantiqda) — predmetga ma lum bir belgi (xossa, munosabat) ʼ xosligi yoki xos emasli-gini ifodalovchi tafakkur shakli. H. nisbatan tugal fikr 9 bo lib, unda predmet bilan uning aniq belgisi haqidagi bilim ifodalanadi. H.larʻ to g ri (chin) yoki xato (yolg on) yoxud noaniq (taxminiy) bo lishi mumkin. H.lar ʻ ʻ ʻ ʻ obyektiv voqelikka mos kelsa to g ri (chin), mos kelmasa xato (yolg on) ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. Ayni vaqtda chinligini ham, xatoligini ham aniqlab bo lmaydigan ʻ H.lar noaniq H.lar deyiladi. H.lar asosan darak gap orqali ifodalanadi. H.lar tuzilishiga ko ra oddiy va murakkab bo ladi. Oddiy H. deb tarkibidan yana bir H.ni ʻ ʻ ajratib bo lmaydigan mulohazaga aytiladi. Oddiy H. tarkibi 3 bo lak: mantiqiy ega ʻ ʻ — sub yekt (5), mantiqiy kesim — predikat (R) va mantiqiy bog lovchidan iborat. ʼ ʻ Mantiqii ega fikr qili-nayotgan predmet va hodisani, man-tiqiy kesim predmetga xos xususiyatni bildiradi. Mantiqiy bog lovchi ("...dir", "emas") predmetdagi ʻ xususiyatni tasdiqlaydi yoki inkor etadi. Oddiy qatiy H.ning formulasi; 8— R (emas). Oddiy H.lar sifatiga ko ra tasdiqlovchi va inkor etuvchi, haj-miga ko ra ʻ ʻ yakka, umumiy va juz iy H.larga bo linadi. ʼ ʻ Xulosa chiqarish - tafakkurning asosiy mantikiy shakllaridan biri. Unda mantiqning ma lum qoidalari yordamida bir yoki bir necha hukm (asos)dan yangi ʼ hukm chiqariladi. Xulosa chiqarish chin asoslarga tayansa va to g ri ʻ ʻ mavhvnbntikiy kridalardan foydalansa, u vaqtda chiqarilgan xulosa ham chin bo ladi. Bu prinsipga amal qilmaslik Xulosa chiqarishda xatoga olib keladi. Mas, ʻ "hamma mustaqil davlatlar BMT ga a zo" va "O zbekiston mustaqil davlat" degan ʼ ʻ chin asoslardan mantikiy qoidalarga rioya qilingan holda "O zbekiston BMT ga ʻ a zo" degan to g ri xul osa kelib chiqadi. Voqelikni bilish jarayonida yangi ʼ ʻ ʻ bilimlarni hosil qilishning — Xulosa chiqarishning turli usullari mavjud. Asoslarining soniga ko ra, bevosita va bavosita Xulosa chiqarish, xulosaning ʻ chinlik darajasiga ko ra, zaruriy va ehtimoliy Xulosa chiqarish, fikrning harakat ʻ yo nalishiga ko ra, deduktiv, induktiv va analogiya kabi turlarga bo linadi. Xulosa ʻ ʻ ʻ chiqarishni fikrning harakat yo nalishiga ko ra turlarga ajratish nisbatan ʻ ʻ mukammalroq bo lib, u Xulosa chiqarishni boshqa turlari haqida ham ma lumot ʻ ʼ berish imkonini yaratadi. Xususan, deduktiv Xulosa chiqarish zaruriy Xulosa chiqarish deb, induktiv Xulosa chiqarish va analogiya ehtimoliy Xulosa chiqarish 10 deb karalishi, bevosita Xulosa chiqarish esa deduktiv Xulosa chiqarishning bir turi sifatida o rganilishi mumkin.ʻ Tushuncha va so‘z shakllanishiga ko‘ra ham bir-biridan farqlanadi. So‘zning shakllanishida so‘z yasovchi qo‘shimchalar ishtirok etadi. Shuningdek, o‘zlashtirma (boshqa tillardan kirib kelgan) so‘zlar ham milliy tillarda yangi so‘zlarning shakllanishiga sabab bo‘ladi. Tushuncha esa quyidagi mantiqiy usullardan foydalangan holda hosil qilinadi: Tushunchaning mazmuni va hajmi. Tushunchaning turlari. Har bir tushuncha muayyan hajm va mazmunga ega. Tushunchaning hajmiunda fikr qilinayotgan predmetlar yig‘indisini aks ettiradi. Masalan, “orol” tushunchasining hajmi yer yuzidagi mavjud barcha orollarni o‘z ichiga qamrab oladi. Tushunchani ifodalovchi so‘zda ko‘plik qo‘shimchasi “lar” bo‘lmasa ham, u umumiy xajmga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, inson, uy, davlat tushunchalari kabi. Taqqoslash usulida predmetlarning sifat va xususiyatlari o‘zaro solishtirilib, tushuncha xosil qilinadi . Analiz – tahlil yordamida predmet uni tashkil qiluvchi qismlar, tomonlarga fikrda ajratilib, har qaysinisi haqida alohida tushuncha hosil qilinadi. Sintez usulida tahlil davomida ajratilgan qismlar, tomonlar fikran birlashtirilib, predmet haqida tushuncha hosil qilinadi . Abstraksiyalash, ya’ni mavhumlashtirish usuli yordamida predmetning sifat, hususiyatlari fikran ajratib olinib, tushunchada ifodalanadi. 11 Tushunchaning mazmunini unda fikr qilinayotgan predmetning muhim belgilari to‘g‘risidagi axborot tashkil etadi. Masalan, “imij” tushunchasining mazmunini – odamlar ongida muayyan shaxs, tashkilot yoki boshqa ijtimoiy obyektga mos keladigan, idrok etilayotgan obyekt haqidagi axborotni o‘zida mujassamlashtirgan va ijtimoiy xulq-atvorga da’vat etadigan muayyan sintetik obraz haqidagi ma’lumot tashkil qiladi. Hajmiga ko‘ra yakka va umumiy, ayiruvchi va to‘plovchi, shuningdek, bo‘sh hajmli tushunchalar farqlanadi: Yakka tushunchaning hajmida bitta predmet fikr qilinadi ; Umumiy tushunchalar predmetlar guruhini aks ettiradi. Umumiy tushunchalarni aks ettiruvchi predmetlarning miqdori sanala-digan va sanalmaydigan bo‘lishi mumkin; Ayiruvchi tushuncha shunday sinf (umumiy) tushunchasiki, unda aks etgan belgilar shu sinfning har bir predmetiga xosdir; To‘plovchi tushuncha ham sinf (umumiy) tushunchasi bo‘lib, u aks ettirgan belgilar shu sinfni (umumiylikni) tashkil etuvchi har bir predmetga taalluqli bo‘lmaydi ; Bo‘sh hajmli tushuncha real voqelikda mavjud bo‘lmagan, lekin tushunchada ifodalanadigan buyum va hodisalarni aks ettiradi. Tushunchalarning mazmuni va hajmiga ko‘ra turlarini bilish fikrlash jarayonidagi noaniqliklarni bartaraf etishga, fikrni aniq va to‘g‘ri bayon qilishga yordam beradi. U yoki bu tushunchaning mazmuni va hajmiga ko‘ra qaysi turga mansub ekanligini aniqlash unga mantiqiy tavsif berish deyiladi. Masalan: Universitet - umumiy sanaladigan, to‘plovchi, aniq, musbat, nisbatsiz tushuncha. Kentavr – bo‘sh hajmli, aniq, musbat, nisbatsiz tushuncha. Bilimsiz – umumiy sanalmaydigan, mavhum, manfiy, nisbatdosh tushuncha. Mazmuni bo‘yicha tushunchalarning turlari : 12 Konkret (aniq) tushunchalarda predmet o‘zining belgilari bilan birgalikda fikr qilinadi. Abstrakt (mavhum) tushunchalarda pred-metning belgilari undan fikran ajratib olinib, alohida aks ettiriladi Musbat (ijobiy) tushunchalarning mazmunida predmet unga xos bo‘lgan belgilar orqali fikr qilinadi. Manfiy (salbiy) tushunchalarning mazmunida predmet unga xos bo‘lmagan belgilar orqali fikr qilinadi 2.2 Hukmlarning son va sifat jihatdan bo'linishi Hukmlar son va sifat jihatidan umumiy tasdiq, umumiy inkor, juz'iy tasdiq va juz'iy inkor hukmlarga bo'linadi. Yakkatasdiq va yakka hukmlar bunda alohida guruhga ajratilmaydi va umumiy hukmlar bilan tenglashtiriladi. Umumiy tasdiq hukmlar soniga ko'ra umumiy va sifatiga ko'ra tasdiq hisoblanadi. Hukmlar tuzilishiga ko’ra oddiy va murakkab bo’ladi. Oddiy hukm deb tarkibidan yana bir hukmni ajratib bo’lmaydigan mulohazaga aytiladi. Tarkibidan ikki yoki undan ortiq oddiy hukmni ajratish mumkin bo’lgan mulohazalarga murakkab hukm deyiladi. Murakkab hukmlar haqida keyingi paragrafda to’xtalib o’tamiz. 13 Oddiy hukmlar xususiyatiga ko’ra bir qancha turlarga bo’linadi. a) Hukmning sifat jihatidan bo’linishi. Mantiqda sifat jihatidan hukmlar tasdiq va inkor hukmlarga bo’linadi. Agar hukm buyumga xos bo’lgan biror belgi va munosabatni qayd etuvchi bo’lsa, u tasdiq hukm bo’ladi. Masalan, “Bugun mantiq darsi bo’ldi”. Ba'zan agar hukm predikati inkor etuvchi va undagi bog’lovchi tadiqlovchi bo’lsa, hukm albatta tasdiqlovchi bo’ladi. Masalan, “Bu qaror asossiz hisoblanadi”. Inkor hukm esa tasdiq etilgan buyum belgilarini rad etishdan iborat. Masalan, “Terak mevali daraxt emas”. Tasdiq va inkor hukmlar o’rtasida hamma vaqt o’zaro bog’lanish mavjud. Bunday holatning bir munosabatdagi tasdiq hukmning ikkinchi munosabatda inkor ham bo’lishida ko’rish mumkin. hamma vaqt bir belgini tasdiqlash, unga zid bo’lgan boshqa bir belgini inkor etishdir. Mantiqda tasdiq hukm S – P dir, inkor hukm esa S – P emas formulasi bilan ifodalanadi. b) hukmning son jihatidan bo’linishi. hukm sub'ektida ifodalangan predmetlarning miqdoriga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi. har bir hukm faqat o’z sifati bilangina ajralmasdir balki son bilan xam ajraladi. hukm bir predmet, predmetlar sinfining bir qismi va predmetlar sinfiga kiruvchi barcha predmetlarning xossa va munosabatlarini tasdiqlashi yoki inkor qilishi mumkin. Shu jihatidan hukmlar yakka, juz'iy va umumiyga bo’linadi. Yakka hukm bir predmetga xos va xos bo’lmagan belgi va munosabatni ifodalaydi. Yakka hukm hukmlar sub'ekti yakka tushunchalar bo’ladi. Masalan: Ahmedov ikkinchi kurs talabasi yoki Ahmedov uchinchi kurs talabasi emas. Yakka hukmlar formulasi: “S – P dir” yoki “S – P emas”. 14 Juz'iy hukmlar deb predmetlar sinfining ma'lum qismiga xos va xos bo’lmagan belgi va munosabatni ifodalaydi. Juz'iy hukm «ba'zan S – P dir» yoki «ba'zan S – P emasdir» formulasiga ega. Masalan: ba'zi yoshlar talabadir yoki ba'zi yoshlar talaba emas. Umumiy hukmlar predmetlar sinfining butun qismiga xos va xos bo’lmagan belgi va munosabatni ifodalaydi.. Umumiy hukm sub'ekti hamma vaqt tasdiqlovchi bo’lsa, «hamma», «har bir», inkor etuvchi bo’lsa «hech bir», «hech qaysi» va boshqa tushunchalar orqali ifodalanadi. Masalan: hamma fanlar o’z tadqiqot ob'ektiga ega. hech bir metall gaz emas. Umumiy hukmlar tasdiqlovchi shaklda «hamma S – P dir», inkor shaklida esa «hech bir S – P emas» formula bilan ifodalanadi Hukmlarning son va sifat jihatidan birlashgan klassifikatsiyasi. hukmlar son va sifat jihatidan umumiy tasdiq, umumiy inkor, juz'iy tasdiq va juz'iy inkor hukmlarga bo’linadi. Yakka tasdiq va yakka hukmlar bunda alohida guruhga ajratilmaydi va umumiy hukmlar bilan tenglashtiriladi. Umumiy tasdiq hukmlar soniga ko’ra umumiy va sifatiga ko’ra tasdiq hisoblanadi. Masalan: hamma daryolar (S) o’z oqimiga ega (R). Umumiy tasdiq hukmlar lotin alifbosidagi A harfi bilan belgilanadi. Umumiy inkor hukmlar soniga ko’ra umumiy va sifatiga ko’ra inkor hisoblanadi. Masalan: hech bir o’simlik hayvon emas. Umumiy inkor hukmlar lotin alifbosidagi ye harfi bilan belgilanadi. Juz'iy tasdiq hukmlar. soniga ko’ra juz'iy va sifatiga ko’ra tasdiq hisoblanadi. Masalan: Ba'zi ishchilar zavodda ishlaydi. Juz'iy tasdiq hukmlar lotin alifbosidagi I 15 harfi bilan belgilanadi. Juz'iy inkor hukmlar. soniga ko’ra juz'iy va sifatiga ko’ra inkor hisoblanadi. Masalan: Ba'zi hashoratlar uchmaydi.Juz'iy tasdiq hukmlar lotin alifbosidagi O harfi bilan belgilanadi. Oddiy hukmlarda terminlar hajmi. Oddiy hukmlarda terminlar(sub'ekt va predikat)ning hajmiga ko’ra to’liq va to’liqsizga bo’linadi. Umumiy tasdiq hukmlarning sub'ekti har doim to’liq, predikati esa to’liq yoki to’liqsiz hajmda bo’ladi. Masalan: “hamma talabalar o’quvchidir”. Bu yerda hukmning sub'ekti to’liq, predikati to’liqsie, chunki barcha o’quvchilar talaba emas. “hamma insonlar ongli mavjudotdir”. Bu yerda hukmning sub'ekti ham, predikati ham to’liq olingan, chunki faqat insonlargina ongli mavjudotdir. Umumiy inkor hukmlar ning sub'ekti va predikati har doim to’liq hajmda olingan bo’ladi Masalan: Juz'iy tasdiq hukmlarning sub'ekti har doim to’liqsiz, predikati esa to’liq yoki to’liqsiz hajmda olingan bo’ladi. Masalan: “Ba'zi o’simliklar daraxtdir”. Bu hukmda sub'ekt to’liqsiz, predikat esa to’liq olingan, chunki fikr o’simliklarning bir qismi va daraxtlarning barchasi haqida ketayapti. “Ba'zi respublikalar yevropada joylashgan”. Bu hukmda sub'ekt to’liqsiz, predikat esa to’liqsiz olingan, chunki respublikalarning va yevropa davlatlarining bir qismi haqida fikr yuritilmoqda. 16 Juz'iy inkor hukmlarning sub'ekti to’liq va predikati to’liqsiz hajmda olingan bo’ladi. Hukmlarning predikat mazmuniga ko’ra turlari. 1.Atributiv (xususiyat) hukm. 2.Mavjudlik hukmi. 3.Munosabat hukmi. 1.Atributiv (xususiyat) hukmlar buyumlarning o’z belgilari bilan bo’lgan bog’lanishlarini ifodalaydi. Buyumlar belgisiz bo’lmagani kabi, belgilar ham buyumlardan ajralgan holda bo’lmaydi. 2.Munosabat hukmi ob'ektiv borlikdagi buyumning bor yoki yukligin haqida ma'lumot, bilim beradi. Hukmlarning modallik bo’yicha bo’linishi. Hukmlarning modallik bo’yicha bo’linishiga hukm predikatidagi belgining fikrimiz predmetida tasdiq yoki inkor shakldagi bog’lanish darajasi asos bo’ladi. Shunga ko’ra, mantiqda hukmlar ikki asosiy guruhga bo’linadi. Hukmlar ob'ektiv modalligiga qarab ehtimoliy, voqeiy va zaruriyga va ikkinchidan, uning mantiqiy modalligiga qarab, problematik va ishonchli hukmlarga ajraladi. 1. Hukmnng ob'ektiv modalligi inson ongidan tashqari bo’lgan buyumlarning ob'ektiv, ehtimoliy, voqeiy yoki zaruriy bog’lanishlarini aks ettiradi. 17 a) Ehtimoliy hukmlar narsalar, xodisalar va ularning belgilari o’rtasidagi bog’lanishning tasdiq yoki inkor shakli extimoliy bo’lishini yoki bo’lmasligini ko’rsatadi. Mantiqda ehtimoliy hukm «extimol S - R emas» formulasi bilan ifodalanadi. Ehtimoliy hukmlarning chinligi va bu hukmlarning voqeiy hukmlarga aylanishi, aytilgan xodisaning qanday darajada yuz berishi bilan bogliq. Odatda, ehtimoliy hukmlar haqiqatga zid bo’lmasalar, albatta, chin vokeiy hukmlarga aylanadi. b) Voqeiy hukmlar predmet bilan belgilar orasidagi, ya'ni S va R orasidagi bog’lanish aniq ekanligi, ya'ni hukm fakt va bo’lgan voqeaning haqiqat ekani yoki emasligi haqida xabar beradi. Odatda, voqeiy hukmlar ifoda etilgan voqeaning mavjud xolatini qayd qilishga qaratilgan bo’ladi. Bunday vaqtda bog’lanishning tasodifiy yoki zaruriy ekanligi alohida ko’rsatiladi. O’zbek adabiy tilida voqelik hukmlar, agar ular tasdiqlovchi bo’lsa, «so’zsiz», «haqiqatan», «ham», «albatta», «shubxasiz», «darhaqiqat» kabi so’zlar yordami bilan ham ifodalanadi. c) Zaruriy-apodiktik hukmlar turli sharoitlardi ham buyumlar, ham ularning belgilari o’rtasidagi bog’lanishlarning zaruriy bor yoki yo’kligini aks ettiradigan hukmlardir. Zaruriy hukmlar tabiat, jamiyat qonuniyatlari va aqidalarini ifodalaydi. Ikkinchi xil qilib aytganda, zaruriy hukm narsalar, xodisalar bilan belgilar orasidagi bog’lanishning muqarrar ekanligini aniqlab beradi. 2. Fikrning isbotlanuvchanlik darajasiga qarab hukmning mantiqiy modalligi ikki asosiy qismga: a) problematik va b) ishonchliga bo’linadi. 18 a) Mantiqiy modallikdagi problematik hukm o’z xususiyatlari bilan ob'ektiv modallikdagi extimoliy hukmlardan ajraladi. Ob'ektiv modallikdagi problematik hukm tajribadan tekshirilgan bo’lib, uning yukorida bayon etilgandek, voqelikka o’tishi, ya'ni ob'ektiv voqelikni aks ettirishi muqarrardir. Mantiqiy modallikdagi problematik hukmning xulosasi hali tajribada tekshirilmagan bo’ladi. Shuning uchun ham narsa, xodisa va ular belgisi orasidagi bog’lanish tasdiq yoki inkor problematik shaklda ifodalanadi. Shuning uchun mantiqiy modallik shaklidagi problematik hukm: tasdiq shaklida «ehtimol S – P dir» va rad etuvchi shaklda «ehtimol S – P emas» formulalaridan foydalaniladi. b) Ishonchli hukmlar tafakkur premetlari uchun ma'lum xususiyatni – belgining xos yoki xos emasligini aniqlaydi. Bunday hukmlar “S – P dir” yoki “S – P emas” formulalari bilan ifodalanadi. Hukm ham tafakkurning boshqa shakllariga o‘xshash ob’ektiv voqelik in’ikosi natijasidir. Hukm buyum uchun belgining taalluqli yoki taalluqli emasligini aks ettiradi. Har bir hukm chin yoki xato bo‘lishi mumkin. CHin hukmda buyum va buyum belgisi haqidagi fikr voqelikda buyum va uning belgisi qanday bo‘lsa, xuddi shunday olinishi lozim. Agar voqelikda birlashgan buyumlar ajralgan deb va ajralganlar esa birlashgan deb olinsa, unda hukm albatta xato bo‘ladi. Haqiqatan ham agar biz «mis — metall», «quyosh yulduz emas» desak, bu hukmlarimiz xato bo‘ladi. Ma’lumki, mis eritib qo‘shilgan quyma, quyosh esa haqiqatda yulduzlarning biridir. Keltirilgan hukmlarda voqelikka zid bo‘lgan mulohazalar ko‘rsatilgan. SHuning uchun chin yoki xato hukmlar inkor yoki tasdiq hukmning chin yoki xato bo‘lish sababchisi degan xulosa chiqarish xatodir. Hukmning chin yoki xatoligi tasdiq yoki inkor natijasida emas, balki buyum va ularning belgilari haqidagi to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri hukm natijasida bo‘ladi. 19 Hukmlarning xatoligini aniqlash uchun, odatda, quyidagi qoidalardan foydalaniladi: 1. Agar bir fikrning chinligi isbot etilgan bo‘lsa, uni chin deb tasdiqlash ham chin bo‘ladi. 2. Agar bir fikrning chinligi isbot etilgan bo‘lsa, uni xato deb tasdiqlash xato bo‘ladi. 3. Agar bir fikrning xatoligi aniqlangan bo‘lsa, uni chin deb tasdiqlash xato bo‘ladi. 4. Agar bir fikrning xatoligi isbot etilgan bo‘lsa, uni xato deb tasdiqlash chin bo‘ladi. Bu jihatdan hukm tushuncha bilan yaqin munosabatdadir. Tushuncha va hukm bir-biridan ajralgan holda mavjud bo‘la olmaydilar. Ular bizning hamma vaqt takomillashayotgan tafakkurimizda o‘zaro bog‘liq holda rivojlanadi. Tushuncha va uning belgilari hukm asosida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Hukm tuzish uchun buyumlarning ayrim tomonlarini ifodalovchi bir qator tushunchalarga ega bo‘lish lozim. Tushunchaning hukmdan asosiy farqi shundaki, unda hukmga xos bo‘lgan tasdiq va inkor holatlari yo‘qdir. Fikrimizning isboti uchun quyidagi misollarga e’tibor beraylik: 1. «Hissiy bilish— bilishning birinchi bosqichidir». 2. «Bilishning birinchi bosqichi». Birinchi misolda fikr tasdiq shaklda aniq ko‘ringani uchun u hukm bo‘ladi, ikkinchi misolda fikr inkor va tasdiq shaklida bevosita ko‘rinmagani sababli tushuncha bo‘ladi. Hukmning birinchi elementi mantiq fanida sub’ekt (lotin tilidagi «Sub’ektum» so‘zidan), ikkinchi elementi predikat (lotin tilidagi «Predikatum» so‘zidan) olingan. Hukmning uchinchi zlementi bog‘lovchi deb aytiladi. SHuning uchun mantiqda hukmning birinchi tushunchasini hukmning mantiqiy egasi, hukmning ikkinchi tushunchasini hukmning mantiqiy kesimi va 20 bular orasidagi munosabatni vujudga keltiruvchi hukm elementini hukm bog‘lovchisi deb aytiladi. Mantiq ilmida hukmning sub’ekti (egasi) va predikati (kesimi) hukm terminlari deb aytiladi. Hukmning umumiy sxemasi quyidagicha ifodalanadi. Hukm ma’lum bir fikrni ifoda etgani kabi, uning ayrim elementlari ham ayrim tushunchalarni ifoda etadi. Hukm o‘z tabiati bilan hamma vaqt dialektik xarakterga egadir. Bunda yakka, juz’iy va umumiylik, ayniyatlik, tafovutlik va boshqa kategoriyalar o‘z ifodasini topgan. Hukmdagi ega va kesim elementlari o‘zaro nisbiy bog‘langandir. Mantiqda ega kesimga, kesim esa egaga nisbatan mavjud. Agar biz ega va kesimnn bir-biridan ajratib qaraydigan bo‘lsak, ular yakka holatda hukm bo‘la olmaydi. Masalan, yakka olingan «kino» tushunchasi ega hukmi va yakka olingan «san’at» tushunchasi kesim hukmi bo‘la olmaydi. Agar biz-“kino — san’atdir” desak, bunda ikki tushunchaning o‘zaro dialektik munosabati ma’lum bir hukmni tashkil etadi, ya’ni bunda «kino» hukmning ega elementiga va «san’at» uning kesim elementiga aylanadi. Tafakkur shakli fikrning mazmunini tashkil etuvchi elementlarning bog’lanish usuli, uning tuzilishidir. Tushuncha, hukm va xulosa chiqarish tafakkurning universal shakllari bo’lib, uning asosiy tarkibiy elementlari hisoblanadi. Muhokama yuritish ana shular va ularning o’zaro aloqalarga kirishishi natijasida vujudga keladigan boshqa mantiqiy strukturalar (masalan muammo, gipoteza, nazariya, g’oya, argumentatsiya)da amalga oshadi. Muhokama yuritishda ishonchli natijalarga erishishning zaruriy shartlari qatoriga fikrning chin bo’lishi va formal jihatdan to’g’ri qurilishi kiradi. Chin fikr o’zi ifoda qilayotgan predmet va ularning xossalari va munosabatlariga muvofiq kelishi bilan izohlanadi. Fikr chin bo’lishi bilan bir qatorda formal jihatdan to’g’ri qurilishi ham mantiqiy fikr yuritishning zaruriy sharti hisoblanadi. Fikrning to’g’ri qurilishi tafakkurda hosil bo’ladigan turli xil strukturalarda, har xil mantiqiy amallarda o’z aksini topadi. Fikrning to’g’ri qurilishi tafakkur qonunlariga rioya qilish orqali amalga oshadi. Tafakkur qonunlari mazmunidan kelib chiqadigan, muhokamani to’g’ri qurish uchun zarur 21 bo’lgan talablar fikrning aniq, ziddiyatsiz, izchil, yetarli asosga ega bo’lishidan iborat. Mazkur talablarga rioya qilmaslik muhokamaning noto’g’ri tuzilishiga sabab bo’lishi mumkin. Biz shu vaqtga qadar, sodda hukmlar, ya'ni bir sub'ekt va predikatdan iborat bo’lgan hukmlar ustida fikr yuritdik. Agar hukm tarkibida birdan ortiq sub'ekt va predikat bo’lsa, u murakkab hukm xisoblanadi. Mantiqiiy munosabatiga qarab murakkab hukmlar uch asosiy qismga, ya'ni qo’shuvchi (kon'yunktiv), ayiruvchi (diz'yunktiv), shartli (implikativ), va ekvivalentlik hukmlarga ajraladi. a) qo’shuvchi (kon'yunktiv) hukmlar. Ikki yoki undan ortio` sodda hukmlarning «va» bog’lovchisi yordamida qo’shiluvidan tashkil topgan murakkab hukmlar qo’shiluvchi (kon'yuktiv) hukmlar deb yuritiladi. qo’shuvchi murakkab hukmlar formal mantiq fanida qo’yidagi simvollar bilan ifodalanadi: p(q Masalan, Alisher Navoiy va Z.M. Bobur o’zbek mumtoz adabiyoti vakillaridir. Hukmlar tuzilishiga ko ra oddiy va murakkab bo ladi. Oddiy hukm deb tarkibidanʼ ʼ yana bir hukmni ajratib bo lmaydigan mulohazaga aytiladi. Tarkibidan ikki yoki ʼ undan ortiq hukmni ajratish mumkin bo lgan mulohazalarga murakkab hukm ʼ deyiladi. Masalan, «Mantiq ilmini o rganish to g ri fikrlash madaniyatini ʼ ʼ ʼ shakllantiradi» degan mulohaza oddiy hukmni ifodalaydi. «Mantiq ilmi tafakkur shakllari va qonunlarini o rganadi», degan mulohaza murakkab humkmdir. Bu ʼ mulohazaning tarkibi ikki qismdan: «Mantiq ilmi tafakkur shakllarini o rganadi» ʼ va «Mantiq ilmi tafakkur qonunlarini o rganadi», degan ikki oddiy hukmdan ʼ iborat. Mulohaza (hukm) tarkibida mantiqiy ega va mantiqiy kesimni ajratib ko rsatish ʼ mumkin. Mantiqiy ega-sub ekt (S) fikr qilinayotgan predmet va hodisani bildiradi. ʼ Mantiqiy kesim-predikat (P) predmetga xos xususiyatni, munosabatni bildiradi. Predikatda ifodalangan bilimlar hisobiga sub ekt haqidagi tasavvur boyitiladi. ʼ Hukmning sub ekt va predikati uning terminlari deb ataladi. ʼ Oddiy hukmlar - tarkibida mantiqiy ega va mantiqiy kesimni ajratib ko rsatish ʻ mumkin bo lgan hukm. Mantiqiy ega — sub’ekt fikr qilinayotgan narsa va ʻ 22 hodisani bildiradi. Mantiqiy kesim -predikat xos hususiyatni, munosabatni bildiradi. Predikatda ifodalangan bilimlar hisobiga sub’ekt haqidagi tasavvur boyitiladi. Hukmning sub’ekt va predikati uning terminlari deb ataladi. Hukmning uchinchi zaruriy elementi mantiqiy bog lamidir . U sub’ekt va predikatning bir — ʻ biri bilan bog laydi, natijada hukm hosil bo ladi . Oddiy qat iy hukmning ʻ ʻ ʼ formulasi quyidagicha yoziladi: s -P Hukmning uchinchi zaruriy elementi mantiqiy bog lamadir. U sub ekt va ʼ ʼ predikatni bir-biri bilan bog laydi, natijada hukm hosil bo ladi. Oddiy qat iy ʼ ʼ ʼ hukmning formulasi quyidagicha yoziladi: S-P. Oddiy hukmlar sifati va miqdoriga ko ra turlarga bo linadi. Sifatiga ko ra ʼ ʼ ʼ tasdiq va inkor hukmlar farqlanadi. Hukmning sifatini vantiqiy bog lama ʼ belgilaydi. Tasdiq hukmlarda belgining predmetga xosligi, inkor hukmlarda, aksincha, xos emasligi ko rsatiladi. Masalan, «А. Oripov O zbekiston Respublikasi ʼ ʼ Madxiyasining muallifidir»-tasdiq hukm, «Matematika ijtimoiy fan emas»-inkor hukm. Miqdoriga ko ra oddiy hukmlar yakka, umumiy va juz iy hukmlarga ʼ ʼ bo linadi. Bunda sub ektda ifodalangan predmetlarning soni, ya ni uning hajmidan ʼ ʼ ʼ kelib chiqiladi. Yakka hukmlarda birorta belgining predmetga xosligi yoki xos emasligi haqida fikr bildiriladi. Masalan: «O zbekiston Respublikasi mustaqil davlatdir», ʼ «Аxmedov tarixchi emas». Umumiy hukmlarda birorta belgining yakka predmetlar sinfining hammasiga yoki undagi har bir predmetga taalluqli yoki taalluqli emasligi haqida fikr bayon qilinadi. Masalan: «Har bir inson baxtli bo lishni hohlaydi», va «Hech bir aqlli ʼ odam vaqtini behuda sarflamaydi». Juz iy hukmlarda birorta belgining predmetlar to plamining bir qismiga xos ʼ ʼ yoki xos emasligi haqida fikr bildiriladi. Masalan: «Ba zi faylasuflar notiqdir». ʼ «Ko pchilik talabalar dangasa emas». Juz iy hukmlarda «ba zi» so zi «hech ʼ ʼ ʼ ʼ bo lmasa bittasi, balki hammasi» degan ma noda qo llaniladi. Shunga ko ra «Ba zi ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ toshlar tirik mavjudot emas», degan hukm chin bo ladi, chunki hech bir tosh tirik ʼ mavjudot emas. 23 Ma lum ma noda yakka hukmlarni umumiy hukmlar bilan tenglashtirish ʼ ʼ mumkin. Chunki har ikki hukmda ham to plamdagi predmetlarning har biriga ʼ nimadir taalluqli yoki taalluqli emas, deb ko rsatiladi. Yakka hukmlarda esa bu ʼ to plam birgina predmetdan iborat bo ladi. ʼ ʼ Mulohazalarning to g ri yoki noto g riligini aniqlashda va ba zi boshqa ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ holatlarda oddiy hukmlarning miqdor va sifati bo yicha birlashgan klassifikatsiyasi ʼ (asosiy turlari) dan foydalaniladi. Ular quyidagilardan iborat: 1. Umumiy tasdiq hukmlar. Ular bir vaqtning o zida ham umumiy, ham tasdiq ʼ bo lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Hamma talabalar mantiq ilmini o rganadilar». ʼ ʼ Bu hukmlar lotin alifbosidagi А harfi bilan belgilanadi va «Hamma S-Pdir» formulasi orqali ifodalanadi. 2. Umumiy inkor hukmlar bir vaqtning o zida ham umumiy, ham inkor ʼ bo lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Hech bir ishbilarmon rejasiz ish yuritmaydi». ʼ Bu hukm»Hech bir S-P emas» formulasi orqali ifodalanadi va lotincha E harfi bilan belgilanadi. 3. Juz iy tasdiq hukmlar bir vaqtning o zida ham juz iy, ham tasdiq bo lgan ʼ ʼ ʼ ʼ fikrni ifodalaydi. Masalan, «Ba zi talabalar mas uliyatli». U lotincha I harfi bilan ʼ ʼ belgilanadi va «Ba zi S-P dir» formulasi orqali ifodalanadi. ʼ 4. Juz iy inkor hukm bir vaqtning o zida ham juz iy, ham inkor bo lgan fikrni ʼ ʼ ʼ ʼ ifodalaydi. Masalan, «Ba zi talabalar sport bilan shug ullanmaydilar». Uning ʼ ʼ formulasi «Ba zi S-P emas»bo lib, lotincha O harfi bilan belgilanadi. ʼ ʼ Oddiy hukmlarda terminlar hajmi. Oddiy hukmlardagi terminlar (S va P) tushunchalar orqali ifodalanganligi tufayli ularning hajmiga ko ra o zaro ʼ ʼ munosabatlarini aniqlash mumkin. Hukmlarda terminlar (S va P) to liq yoki ʼ to liqsiz hajmda olingan bo ladi. Termin to liq hajmda olinganda uning hajmi ʼ ʼ ʼ boshqa terminning hajmiga to liq mos bo ladi yoki mutlaqo mos bo lmaydi ʼ ʼ ʼ (ularning hajmi bir-birini istisno qiladi). Termin to liqsiz hajmda olingan bo lsa, ʼ ʼ unda uning hajmi boshqasining hajmiga qisman mos keladi yoki undan qisman istisno qilinadi. 24 Bizning har bir chin (yoki xato) fikrimiz voqelikdagi narsa va xodisalarning xossalari, o’zaro munosabatlari borligi yoki yo’qligi hamda bu voqelik elementlarining xossalari, ular orasidagi munosabatning doimiyligi, zaruriy yoki tasodifiyligi xaqida borsa, unda bizning fikrimiz hukm shaklida ifodalanadi. Tasdiq yoki inkor har bir hukmning xarakterli belgisidir. Shuning uchun, agar hukm o’ziga xos bo’lgan tasdiq yoki inkor belgisiga ega bo’lmasa, u hukm bo’la olmaydi. Demak, hukm narsa va xodisalar, ularning turli belgilari, xususiyati va munosabatlari haqidagi tasdiq yoki inkor shaklidagi fikrdir. Chin hukmda buyum belgisi va munosabati xaqidagi fikr voqe'likda buyum belgisi va munosabati qanday bo’lsa, xuddi shunday olinadi. Masalan, Antarktida okeandir – chin hukm. Agar voqe'likdagi buyumlarga xos xususiyat va munosabat xos emas deb, xos emas xossa va munosabat xos deb olinsa, unda hukm albatta xato bo’ladi. Masalan, Antarktida okean emas va Antarktida dengizdir – xato hukmlar hisoblanadi. Tasdiq va inkor hukmlar o’rtasida hamma vaqt o’zaro bog’lanish mavjud. Bunday holatning bir munosabatdagi tasdiq hukmning ikkinchi munosabatda inkor ham bo’lishida ko’rish mumkin. hamma vaqt bir belgini tasdiqlash, unga zid bo’lgan boshqa bir belgini inkor etishdir. Mantiqda tasdiq hukm S – P dir, inkor hukm esa S – P emas formulasi bilan ifodalanadi Hukmlarning son va sifat jihatidan birlashgan klassifikatsiyasi. hukmlar son va sifat jihatidan umumiy tasdiq, umumiy inkor, juz'iy tasdiq va juz'iy inkor hukmlarga bo’linadi. Yakka tasdiq va yakka hukmlar bunda alohida guruhga ajratilmaydi va umumiy hukmlar bilan tenglashtiriladi.Murakkab hukmlar va ularning turlari. Biz shu vaqtga qadar, sodda hukmlar, ya'ni bir sub'ekt va predikatdan iborat bo’lgan hukmlar ustida fikr yuritdik. Agar hukm tarkibida birdan ortiq sub'ekt va predikat bo’lsa, u murakkab hukm xisoblanadi. Mantiqiiy munosabatiga qarab 25 murakkab hukmlar uch asosiy qismga, ya'ni qo’shuvchi (kon'yunktiv), ayiruvchi (diz'yunktiv), shartli (implikativ), va ekvivalentlik hukmlarga ajraladi. Shartli (implikativ) hukmlar asos va natija bog’lanishini shartli ravishda ifodalaydi. Bunday hukmlar o’z tarkibida bir necha sub'ekt va predikatga ega bo’lib, ma'lum bir buyumni tasdiq yoki inkor etadi. Xulosa Inson aqliy rivojlanganligining ko‘rsatkichi sub’ektning tashqi cheklovlar bilan bog‘lanmaganligidir. Shunday qilib, odamlardagi tafakkurning individual xususiyatlari eqorida ko‘rib chiqilgan aqliy sifatlarda turli uyg‘unlikda ifodalanadi. Tafakkur shakllanishi va rivojlanishida bir nechta bosqichlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Hozirda mavjud bo‘lgan tafakkur taraqqiyotining bosqichlarga bo‘linishiga nisbatan yondoshuvlarning ko‘pchiligida inson tafakkuri rivojlanishining dastlabki bosqichi umumlashtirish bilan bog‘liqligi ko‘rsatib o‘tiladi. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib aytish mumkinki, umumiy hukmlarning sub ekti hamma vaqt to liq hajmda, juz iy hukmlarning sub ekti to liqsiz hajmdaʼ ʼ ʼ ʼ ʼ olinadi. Inkor hukmlarning predikati hamma vaqt to liq hajmda bo ladi. Tasdiq ʼ ʼ hukmlarning predikati R S bolgandagina toliq hajmda boladi, boshqa hollarda esa  ʼ ʼ ʼ to liqsiz hajmda olinadi. ʼ Hukmlarda terminlar hajmini aniqlash qat iy sillogizmni to g ri tuzishda va ʼ ʼ ʼ bevosita xulosa chiqarishda muhim ahamiyatga ega. Oddiy hukmlarda terminlar hajmini quyidagi sxema orqali yaqqol ifodalash mumkin. Bunda «+» – to liq hajmni, « » to liqsiz hajmni bildiradi. ʼ ʼ 26 Foydalanilgan adabiyotlar. 1. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob. 2. A.X.Югай, Н.А.Мираширова “Общая психология” – Tашкент 2014. 3. Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003. 4. Болотова А.К., Макарова И.В. Прикладная психология: учебник для вузов. –М., Аспект Пресс, 2002. – 383с." 1. Karimov I.A. Asarlar to’plami. 1-18 jildlar. T. O’zbekiston. 1996-2011 2 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. -176. 1. Falsafa qomusiy lug at . O zbekiston faylasuflari Milliy jamiyati nashriyotiʻ ʻ Toshkent — 2004 .B-310 Voyshvillo Ye.K Simvolicheskaya logika: klassicheskaya i relevantnaya. M. Izd. MGU 1989 g. Voyshvillo Ye.K. Ponyatie kak forma mishleniya.-M., 1989. 27 Voyshvillo Ye.K. Degtyarev M.G. Logika.-M., 1999. Getmanova A.D. Logika.-M., 1995. Gorskiy D. P., Ivin A.A., Nikifirov A.L. Kratkiy slovar po logike. M., 1991. 24. Logika i kompyuter. Modelirovanie rassujdeniy i proverka pravilnosti programm. -M.; «Nauka» 1990. Logika: nauka i iskusstvo. – M.; 1993. Makovelskiy A.O. Istoriya logiki. –M., 1967. Malik Murod. O`zbek qadriyatlari. – T.; «Cho`lpon», 1995. Markin V.I. Silogisticheskie teorii v sovremennoy logike.- M. Izd-vo MGU, 1991. Al – Farabi. Logicheskie traktatы. Alma-ata, 1975 28 Forobiy va uning falsafiy risolalari. (M. Xayrullayev taxriri ostida) T.; «Fan» 1969 Xayrullayev M. Uygonish davri va sharq mutafakkiri. – T.; «O`zbekiston», 1981 Xayrullayev M, M.Haqberdiev. Mantiq. T.; «O`qituvchi» 1993 y. O`zbekistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan lavhalar. Akademik M.Xayrullayev tahriri ostida. – T.; «O`zbekiston», 1995 Sherbatskoy F.I. Teoriya poznaniya i logika po ucheniyu pozdneyshix buddistov. CHasti 1-2. M.; 1995. 29

Tafakkur haqida umumiy tushuncha va uning xususiyatlari MUNDARIJA KIRISH………………………………………………...…............................ 3 I BOB. TAFAKKUR OPERATSIYALARI VA QONUNIYATLARI . ……….. 4 1.1 Tafakkurning individual xususiyatlari va rivojlanishi. …………………………………………………………. 4 1.2 Tafakkurning turlarini o'rganish.. …….…..... 6 II BOB. TAFAKKUR SHAKLLARI: TUSHUNCHA, HUKM, XULOSA………………………………………………………………….. 8 2.1 Tushunchaning turlari va ular o'rtasidagi munosabatlar ……................................................... 8 2.2 Hukmlarning son va sifat jihatdan bo'linishi ……………………………. 11 XULOSA.................................................................................................. 18 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………………… 19 1

KIRISH Avvalambor, tafakkur yuksak darajadagi bilish psixik jarayoni hisoblanadi. Ushbu jarayonning mohiyati inson tomonidan voqelikning faol ijodiy aks ettirish va o‘zgartirishdan iborat. Tafakkur bevosita idrokda anglaymaydiganlarni ochib beradi; u olamni ahamiyatli aloqalar va munosabatlarda, uning turli xildagi vositalarida aks ettiradi. Tafakkurning asosiy vazifasi real bog‘liqliklarga asoslangan zarur aloqalarni vaqt va fazodagi tasodifiy mos kelishlardan ajratgan holda aniqlashdan iborat. Tafakkur jarayonida tasodifiydan zaruratga, ayrimlikdan umumiylikka o‘tish sodir bo‘ladi. Shunday qilib, tafakkurni voqelikni umumlashtirilgan va vositalangan aks ettirish sifatida ta’riflash mumkin. Bundan tafakkurning muhim belgilaridan biri umumlashtirishdan iboratligi kelib chiqadi Kurs ishining maqsadi: Tafakkur jarayonlarini va uning individual xususiyatlarini o'rganish. Kurs ishining obyekti: Tafakkur va uning shakllari. Kurs ishining predmeti: Tafakkur haqida umumiy tushuncha, Tafakkur shakllari: Tushuncha, Hukm, Xulosa; Tafakkurni shakllantirishda sharq mutafakkirlarining qarashlari Kurs ishin ing vazifalari: 1. Tafakkur xususiyatlarini o'rganish . 2. Tafakkur rivojlanishining asosiy bosqichlari bilan tanishish. 3. Intellektual testlar bilan ishlash. 2

I BOB. TAFAKKUR OPERATSIYALARI VA QONUNIYATLARI 1.1 Tafakkurning individual xususiyatlari va rivojlanishi Tafakkur - bu aksiomatik qoidalar asosida atrofdagi dunyoning naqshlarini modellashtirishning aqliy jarayonidir [1] . Biroq, psixologiyada boshqa ko'plab ta'riflar mavjud. Masalan: inson ma'lumotlarini qayta ishlashning eng yuqori bosqichi, atrofdagi dunyo ob'ektlari yoki hodisalari o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish jarayoni; yoki - ob'ektiv voqelik haqidagi g'oyalarning paydo bo'lishiga olib keladigan ob'ektlarning muhim xususiyatlarini, shuningdek ular o'rtasidagi munosabatlarni aks ettirish jarayoni. Ta'rif bo'yicha bahslar bugungi kungacha davom etmoqda. Patopsikologiya va neyropsixologiya fikrlash eng yuqori aqliy funksiyalardan biridir. U motivatsiyalar, maqsad, harakatlar va operatsiyalar tizimi, natija va boshqaruvga ega bo'lgan faoliyat sifatida qaraladi. Tafakkur inson bilimining eng yuqori bosqichidir; atrofdagi real dunyoni bilish jarayoni, uning asosi tushunchalar, g'oyalar zaxirasini ta'lim va doimiy ravishda to'ldirishdir; yangi hukmlarni chiqarishni (xulosalarni amalga oshirishni) o'z ichiga oladi. Fikrlash sizga birinchi signal tizimi yordamida bevosita idrok etib bo'lmaydigan bunday ob'ektlar, xususiyatlar va atrofdagi dunyo munosabatlari haqida bilim olishga imkon beradi. Fikrlash shakllari va qonuniyatlari mantiqning, psixofiziologik mexanizmlarning esa psixologiya va fiziologiyaning ko'rib chiqish predmeti hisoblanadi. 3

Tafakkur inson bilimining eng yuqori bosqichidir; atrofdagi real dunyoni bilish jarayoni, uning asosi tushunchalar, g'oyalar zaxirasini ta'lim va doimiy ravishda to'ldirishdir; yangi hukmlarni chiqarishni (xulosalarni amalga oshirishni) o'z ichiga oladi. Fikrlash sizga birinchi signal tizimi yordamida bevosita idrok etib bo'lmaydigan bunday ob'ektlar, xususiyatlar va atrofdagi dunyo munosabatlari haqida bilim olishga imkon beradi. Fikrlash shakllari va qonuniyatlari mantiqning, psixofiziologik mexanizmlarning esa psixologiya va fiziologiyaning ko'rib chiqish predmeti hisoblanadi. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda voqelikni to la va aniq aks ettiruvchi yuksakʻ bilish jarayonidir. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o rtasidagi ʻ bog lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo l bilan aks ettirishga aytiladi. ʻ ʻ Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to laroq aks ʻ etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin bo lmagan narsa yoki ʻ hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ularning bog lanish va ʻ munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. Tafakkur — inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. Tafakkur ʻ jarayonida insonda fikr, mulohaza, g oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular ʻ shaxsning ongida tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang ong). Tafakkur til va nutq bilan chambarchas bog liq ravishda namoyon bo ladi. ʻ ʻ Fikrlash faoliyati nutq shaklida namoyon bo ladi. Nutq aloqasi jarayonida ʻ insonning hissiy mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham beriladi. Inson o zining tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati ʻ bilan boshqa mavjudotlardan ajralib turadi. Turli kishilarda tafakkur xususiyatlar turlicha tarkib topgan va turlicha nomoyon bo`ladi. Bir kishining o`zida ham tafakkurning turli xususiyatlari turlicha nomoyon bo`ladi. Bularning hammasi tafakkurning individual xususiyatlarining 4

asosini tashkil qiladi. Tafakkurning individual xususiyatlariga bilish faoliyatining mustaqillik darajasi, epchillik, fikrlashning tezligi kabilar kiradi. Tafakkurning MUSTAQILLIGI dastavval yangi masala, yangi muammoni ko`ra bilish va kuya bilishda, undan sung esa uni o`z kuchi bilan echa bilishda nomoyon bo`ladi. Tafakkurning mustaqilligida uning ijodiy xarakteri o`z ifodasini topgan. Tafakkurning IXCHAMLIGI shundan iboratki, masalani echishning boshda belgilangan yo`li (rejasi) asta-sekin yuzaga chiqadigan, avvaldan hisobga olib bo`lmaydigan muammo shartlarini qanoatlantirmasa, ana shu yo`lni o`zgartira olishdan iboratdir. Fikrning TEZLIGI biror qarorni qisqa muddat ichida qabul qilish talab qilingan hollarda talab qilinadi. Tafakkurning yuqorida ko`rsatilgan barcha va boshqa juda ko`p sifatlari uning asosiy sifati yoki belgisi bilan chambarchas bog`liqdir. Har qanday tafakkurning eng muhim belgisi, uning ayrim individual xususiyatlaridan qat`iy nazar, muhim tomonlarni ajaratib, mustaqil ravishda tobora yangi umumlashtirishlarga kela bilishdan iborat. Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g‘oyalar harakati. Uning natijasi obraz emas, balki ma’lum bir fikrdir. Tafakkur – bu kiritilgan yo‘nalishli- tadqiqiy, qayta o‘zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo‘lgan harakatlar va muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo‘lgan nazariy va amaliy faoliyat. Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi. 5

Похожие

Konflikt haqida umumiy tushuncha
Ko‘makchilar haqida umumiy tushuncha
O’lchov haqida tushuncha
PEDAGOGIK MAHORAT HAQIDA TUSHUNCHA, UNING O‘QITUVCHI FAOLIYATIDA TUTGAN O‘RNI VA AHAMIYATI
PECHLAR HAQIDA UMUMIY MALUMOT