Vilgelm fon gumboldt – umumiy tilshunoslik fani Asoschisi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa ta‘limotlar Reja: 1. Yevropada Uyg‘onish davridagi tilshunoslik. 2. XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning yuzaga kelishi. 3. Vilgelm fon Gumboldt - umumiy tilshunoslik fanining asoschisi. 4. Tilshunoslikda yuzaga kelgan turli ta’limotlar: 5. Tilshunoslikda naturalizm ta’limoti. 6. Tilshunoslikda psixologizm ta’limoti. 7. Yosh grammatikachilar maktabi qarashlari. 8. Ferdinand de Sossyurning sotsiologik ta’limoti. 9. XIX asrdagi rus tilshunoslik maktablari 10. Ctruktural lingvistika va uning maktablari

Asosiy tushunchalar: Uyg‘onish davri tilshunosligi, komparativistika, mantiqiy grammatika, germanistika, antinomiya nazariyasi, naturalizm ta’limoti, bobo til, psixologizm ta’limoti, sotsiologizm ta’limoti, lingvistik maktablar, til ijtimoiy hodisa, til va nutq, sinxroniya va diaxroniya, funksional lingvistika, deskriptiv lingvistika, distributsiya, glossematika. YEVROPADA UYG‘ONISH DAVRIDAGI TILSHUNOSLIK XV asrdan XVII asrning boshlarigacha bo‘lgan davr G‘arbiy Yevropada uyg‘onish (renessans) davri deb ataladi. Feodalizm o‘zining eng yuqori taraqqiyot darajasiga chiqqan, kapitalizm endigina rivojlana boshlagan bu davrga kelib, arman, fors, o‘zbek, hungar, yapon, koreys, ispan, niderland, fransuz, ingliz, rus, ukrain, portugal, nemis, polyak, chex, auten, meksika tillari rivojlana boshlagan edi. XV–XVI asrlarda Yevropaliklar Shimoliy Amerika, Hindistondagi qator tillar, chunonchi, indoneziya, xitoy, arab, fors, turk, manchjur tillari bilan tanishdilar. Olingan ma’lumotlar asosida fan olamiga ma’lum bo‘lgan barcha tillarning kartotekalari tuzildi va tillar klassifikatsiya qilindi. Bu davrda ham antik davr adabiyotlarini, lotin va grek tillarini o‘rganish davom ettirildi. Jyul sezar Skaliger “Lotin tili asarlari haqida” (1540), R. Stefanus “Lotin tili xazinasi”(1553), G. Stefanus “Grek tili xazinasi” asarlarini yaratdi. Ayni vaqtda semit tillari, Yevropa xalqlari tillari grammatikasiga oid asarlar yaratila boshlandi. Jumladan, Uollsning “Ingliz tili grammatikasi (1653)”, Eduard Rudolfning “Rossiyskaya grammatika”si (1696) dunyoga keldi, fransuz, italyan tillaridan lug‘atlar nashr qilindi. Fransuz gumanisti G.Kastelleusning “Tillarning qarindoshligi haqida (1593)” nomli traktati yozildi. Yustus Skaliger (1540-1609) tillar tasnifi bilan shug‘ullanib, Yevropa tillarini 11 ta asosiy tilga ajratdi va ulardan 4 tasini “Til onalari” (materi-yaz ы ki) deb atadi. Qayd etilganidek, bu davrda tillarni o‘rganish asosida ko‘p tomli lug‘atlar dunyoga keldi. Jumladan, Pyotr Simon Pallasning 1786 –1791 yillarda Peterburgda chop etilgan “Barcha tillar va shevalarning qiyosiy lug‘ati” 4 tilli lug‘atida Osiyo, Yevropa, Afrika, Amerikadagi 272 tilga oid ma’lumotlar, ispaniyalik Lorenso

Gervasning 1800 –1804- yillarda Madridda chop etilgan “Ma’lum xalqlar tillarining katalogi”da 307 tilga oid, nemis olimlari I.K.Adelung va I.S. Faterlarning “Mitridat yoki umumiy tilshunoslik” lug‘atida 500 tilga oid ma’lumotlar keltirilganligini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Demak, uyg‘onish davrida juda ko‘p jonli tillar – ispan, fransuz, venger, ingliz, polyak, chex, niderland tillarining normativ grammatikalari va lug‘atlar yuzaga keldi. Biroq lotin tili grammatikasi umumiy grammatika sifatida tan olinib, Yevropadagi jonli tillarning grammatikasiga tadbiq qilindi. Bu tilni o‘rganishni mantiqiy tafakkur qoidalarini bilishning asosi, barcha tillardagi grammatik kategoriyalarni esa umumiy mantiqiy kategoriyalarning namoyon bo‘lishi sifatida tushunish kuchaydi. Mantiqiy grammatika yaratish g‘oyasi asosida 1660 yilda Parij yaqinidagi Por-Royal monastirining rohib olimlari mantiqshunos Antuan Arno va fransuz tilshunosi Klod Lanslo tomonidan “ Umumiy ratsional grammatika” yaratildi. Por-Royal grammatikasi nomi bilan shuhrat qozongan, qadimgi yunon, yahudiy, lotin va fransuz tillari materiallari asosida yaratilgan ushbu asar o‘z oldiga barcha tillarga xos umumiy prinsiplar va farqlarning sabablarini aniqlash vazifasini qo‘yadi. Por-Royal grammatikasi 2 qism: fonetika va grammatika qismlaridan iborat bo‘lib, 1- qismning 6 ta bobi tovush va harf, urg‘u va bo‘g‘in masalalariga, oxirgi bobi har qanday tipdagi tillarning o‘qitish metodiga (uslubiga) bag‘ishlangan. Kitobning 2-qismi 24 ta bobdan iborat bo‘lib, shulardan 23ta bobi morfologiyaning savol va muammolariga hamda sintaksis yoki so‘zlarning tipologik tuzilishi – konstruksiyalari hamda o‘zaro birlashishi haqidadir. Ushbu grammatika “Aql asoslariga qurilgan va aniq hamda tabiiy usulda bayon qilingan gapirish san’atini asoslab beradigan umumiy grammatika”, ya’ni universal grammatika deb ataldi. 1675-yilda A.Arno va P. Nikollarning “Mantiq yoki fikrlash madaniyati” degan asari ham yaratildi.

XIX ASRDA QIYOSIY-TARIXIY TILSHUNOSLIKNING YUZAGA KELISHI XIX asrning boshlariga kelib, tilshunoslikka alohida fan sifatida qarash g‘oyasi qat’iy tus oldi. Ushbu asrning 1-choragida turli tillar haqida dalillar yig‘ish, to‘plangan ma’lumotlarni qiyosiy-tarixiy nuqtai nazardan tahlil qilish avj oldi. Olimlar ancha oldin ayrim tillar o‘rtasida o‘xshashlik borligiga e’tibor qaratgan bo‘lsalar-da, ushbu o‘xshashliklarning asl sababalari ilmiy jihatdan yoritilmagan edi. Aynan XIX asrga kelib, deyarli bir vaqtda turli mamlakatdardagi tilshunoslar tillar o‘rtasidagi sistematik o‘xshashlikni ular o‘rtasidagi qarindoshlik aloqalari, ya’ni tillar bir umumiy bobotildan kelib chiqqanligi, keyinchalik esa ularning har biri mustaqil rivojlanganligi bilangina tushuntirish mumkin, degan xulosaga keldilar. Bunga tilni tarixiylik jihatidan o‘rganish, xususan, jonli tillarning o‘tmishini o‘rganish, sanskrit bilan yaqindan tanishish katta turtki bo‘ldi. Tillarni tarixiy jihatdan o‘rganish va qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning maydonga kelishida ingliz sharqshunosi va huquqshunosi Vilyam Jons ning (1746-1794) sanskrit tili bilan yunon va lotin tillari o‘rtasida yaqinlik borligi haqidagi fikrlari, nemis olimi Fridrix Shlegel (1772-1829) tomonidan yaratilgan “Hindlarning tili va donoligi” asari zamin bo‘lib xizmat qildi. Ushbu asarda sanskrit tilining nafaqat lug‘at tarkibi jihatidan, balki grammatik tuzilishi jihatidan ham lotin, grek, german va fors tillariga qarindosh ekanligi, ularning bir umumiy asosdan kelib chiqqanligi qayd etilgan edi. Bu juda ko‘p jonli va qadimiy tillarni tarixiy va qiyosiy jihatdan o‘rganilishiga va qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishiga, ayni paytda tilshunoslik fanining ham tarixiy, ham ilmiy-tarixiy nuqtai nazardan mustahkam asosga ega bo‘lishiga olib keldi. Qiyosiy-tarixiy metod o‘z oldiga qarindosh tillarni qiyoslash orqali o‘rganish hamda u yoki bu tilning tarixini, unda yuz bergan o‘zgarishlarni, til taraqqiyotidagi qonuniyatlarni ko‘rsatib, tushuntirib berish vazifalarini qo‘yadi. Ushbu metodning yaratilishida Frans Bopp, Rasmus Rask, Yakob Grimm, Aleksandr Vostokovlarning xizmatlari nihoyatda katta bo‘ldi. Ularning ijodiy izlanishlari

natijasida Hind-Yevropa tillari deyarli to‘liq o‘rganildi. Bu jarayon 4 davrga bo‘linadi: 1. Qiyosiy-tarixiy metod yaratilishidan to yosh grammatiklar maktabigacha bo‘lgan davr (XIX asrning 1-choragi). 2. Yosh grammatiklar maktabi davri (1870-1890). 3. Yosh grammatiklardan F. De Sossyurgacha bo‘lgan davr. 4. Sossyur ta’limotidan bugungi kungacha bo‘lgan davr. Birinchi davr ning o‘zi 2 bosqichdan iborat bo‘lib, 1-bosqichda qiyosiytarixiy metod yaratilgan bo‘lsa, 2-bosqichda umumiy tilshunoslik faniga asos solindi. XVII asr tilshunoslari ratsionistlarning “aql inson faoliyatida yetakchi rol o‘ynaydi”, degan fikrini olib, uni tilga tadbiq qilganlar, ya’ni aqlga, mantiqqa aloqador bo‘lgan qonuniyatlarni tilga nisbatan qo‘llaganlar. Shuning uchun PorRoyal tadqiqotchilari tadqiqot ishlarini fransuz tilini tavsiflashdan boshlagan bo‘lsalar ham, o‘z fikrlarini dalillashda grek, lotin, hatto qadimgi yahudiy tili dalillariga ham murojaat qilganlar. XVII-XVIII asrlar davomida “ratsional” va “universal” grammatikalarning bir necha variantlari yaratilgan bo‘lib, ular falsafiy, mantiqiy grammatika deb ham yuritilgan. Ularning fikricha, gap mantig‘ida universal grammatikaning falsafiy asosi bo‘lgan ratsionalizm mavjud (ratsionalizm – aql). Birinchi bosqichning asosiy namoyondalari: Frans Bopp (1791-1867) – buyuk nemis tilshunosi, Berlin un-ti professori, qiyosiy-tarixiy metod asoschisi. Asarlari: “Sanskrit tilining tuslanish sistemasi va uni grek, lotin, fors va german tillaridagi tuslanish sistemasiga qiyoslash” (1816), “Sanskrit, zend, arman, grek, lotin, eski slavyan, got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi” (3 tom, 1833-1852). F.Bopp tillarning morfologiyasini qiyoslash asosida qarindoshligini isbotlashga harakat qilgan, hind-yevropa tillari atamasini olib kirgan. U yaratgan agglyutinatsiya nazariyasi ga ko‘ra, so‘z o‘zartiruvchilar ilgari mustaqil qo‘llanib kelgan o‘zaklarning keyinchalik asosiy o‘zakka birikishidan, ya’ni