logo

Voltamperametriyaning zamonaviy usullari. Tenzammetriya

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1066.8935546875 KB
Voltamperametriyaning zamonaviy usullari.  Tenzammetriya
Mundarija
Kirish
I. Voltamperometriya
a. Voltamperometriya umumiy tasnifi va tavsifi
b. Analitik signalni o‘lchash prinsipi.
c. Polyarografik maksimumlar
II. Tenzammetriya
a. Amperometrik titrlash
III. Xulosa Kirish
O‘zbekiston   respublikasi   ta’lim   tizimi   sohasida   olib   borilayotgan   keng
ko‘lamli  islohotlar,   ta’lim  mazmunini  takomillashtirishga  tegishli  qabul
qilingan hukumat qarorlari, ayniqsa, oliy ta’limni hayot bilan bog‘lashni
o‘qitish sifati va samaradorligini oshirishni, tez taraqqiy etib borayotgan
jamiyat uchun har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalab yetishtirishni
talab   qiladi.   Bugungi   sharoitda   yuqori   malakali   mutaxassislar
tayyorlashda   fan   va   texnikaning   so‘ngi   yutuqlaridan   foydalanish   lozim
bo‘ladi. 
Zamonaviy   ta’lim   sohasidagi   islohotlar   oliy   o‘quv   yurtlari   oldiga   bir
qator   yangi   talablarni   qo‘ymoqda.   Bunda   o‘quv   jarayonida   uning
samarali hisoblangan yangiliklarini, nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq
etish   bilan   bevosita   bog‘liqdir.   Oliy   o‘quv   yurtlarida   professor
o‘qituvchilarning   ta’lim   tizimidagi   faoliyati   o‘ziga   xos   xususiyatlarga
ega   bo‘lib,   ma’lum   bir   pedagogik   va   kasbiy   mahoratni   talab   qiladi.
Mutaxassislikka   tegishli   bilim   va   mahorati   hamda   tajribalarini
talabalarga yetkazib berish, bilim va malakasini oshirish uchun mustaqil
ishlashni   tashkillashtirishni,   talabalarning   ilmiy   tatqiqot   hamda   dunyo
qarashini   shakllantirish,   talabalarni   asosiy   dars   mashg‘ulotlaridan
tashqari   qo‘shimcha   ilmiy   adabiyotlar   vositasita   eng   so‘ngi   fan
asoslarini   egallashlari,   ishlab   chiqarish   jarayonlari,   pedagogik   va
ijtimoiy hayotga tayyorlash jarayonlarini ham boshqarishdan iboratdir. 
Analitik   kimyo   xalq   xo‘jaligining   barcha   sohalarida   yetishtirilgan   va
tayyorlangan   mahsulotlarning   sifatini   nazorat   qilishda   hamda   ularning tarkibidagi   har   bir   tarkibiy   qismni   miqdoriy   jihatdan   baholashda   katta
ahalmiyatga .
Voltamperometriya umumiy tasnifi va tavsifi
Simob   tomchi   elektrodi   menga   nazariy   va   amaliy   elektrokimyoda
qo‘llanilishi jihatidan cheksiz imkoniyatlarning instrumentini taqdim etdi. 
Yaroslav Geyrovskiy (Praga, 1933)
Voltamperometriya–aniqlanadigan   modda   ishtirokidagi   elektrokimyoviy
reaksiya   amalga   oshadigan   va   analiz   qilinadigan   eritmaga   botirilgan   indikator
mikroelektrodning   potensiali   bilan   elektrolitik   yacheykadagi   tok   kuchiga
bog‘liqligini   tadqiq   qilishga   asoslangan   elektrokimyoviy   analiz   usullarining
majmuidir. 
Bunday   usulni   birinchi   bo‘lib   analitik   maqsadlarda   Ya.   Geyrovskiy   qo‘llagan.   U
tomonidan   ishlab   chiqilgan   simob   tomchi   elektrodidan   foydalanishga   asoslangan
usul   polyarografiya   deb   ataladi.   Voltamperometriya   atamasini   1940   –   yilda
I.M.Koltgof taklif etdi. 
Chex   olimi   Ya.Geyroskiy   Pragada   tug‘ilgan.   Aniq   fanlar   va   tajribalarga
qiziqish   unda   gimnaziyada   o‘qish   chog‘ida   paydo   bo‘ldi.   1909   –   yilda   u   Praga
universitetiga o‘qishga kirib, 1910 yilda o‘qishni Londondagi universitet qoshidagi
kollejda   davom   ettirdi.   Universitetda   o‘qish
davomida   Geyrovskiy   matematika,   fizika   va
kimyo bilan qiziqdi. 
Taniqli   fizik-kimyogar   F.Donnan   rahbarligida   u
alyuminiyli elektrodning potensialini aniqladi. Shu
paytdan   boshlab   simob   tomchi   elektrodi   uning
tadqiqotlarida   markaziy   o‘rinni   egalladi.   1918   –
yilda   Geyrovskiy   Praga   universitetida elektrokimyo  bo‘yicha  dessertatsiya  himoya  qilib,  falsafa  doktori  ilmiy  darajasini
oldi. 
1923   –   yilda   yapon   tadqiqotchisi   M.Shikato   bilan   birgalikda   tok   kuchini
potensialga bog‘liqligini qayd qiluvchi avtomatik asbob (polyarograf) yaratdi. 
1926 – yilda Praga universitetidagi polyarografik tadqiqotlar markazining direktori
bo‘ldi.   1933   –   yilda   uni   Amerika   Qo‘shma   Shtatlariga   taklif   etishdi.   Bu   yerda   u
yarim yil davomidda Kaliforniya va Stenford universitetlarida maruzalar o‘qidi.
1950 – yilda Geyrovskiy Polyarografiya institutining direktori lavozimini egalladi
va   elektrod   jarayonlarining   fundamental   tadqiqotlari   bilan   shug‘ullandi.   1959   –
yilda   polyarografik   analiz   usulini   fanga   kiritganligi   va   rivojlantirganligi   uchun
unga kimyo bo‘yicha Nobel mukofoti taqdim etildi.
Voltamperometriya usullarini tasniflashning turli usullari mavjud. 
Indikator  elektrodining  tabiatiga bog‘liq bo‘lgan voltamperometrik  analiz  usullari
polyarografiya   va   voltamperometriyaning   o‘ziga   bo‘linadi.   Polyarografiyada
indikator elektrodi sifatida “tomchilovchi elektrodlar” (klassik polyarografiyada –
simob   tomchi   elektrod)   ishlatiladi.   Voltamperometriyaning   o‘zida   boshqa
elektrodlar ishlatiladi.  Elektrolizni   o‘tkazish   sharoitiga   bog‘liq   holda   voltamperometrik   usullarni   to‘rtta
asosiy guruhga ajratiladi. 
Birinchi guruhga kiritiladigan usullarga (klassik doimiy tokli polyarografiya,
normal   impulsli   polyarografiya   va   h.k.z.  lar)   voltamperogramma   olish   jarayonida
indikator   elektrodida   elektrolizning   boshlang‘ich   sharoitlarida   davriy   yangilanish
ro‘y beradi. 
Ikkinchi   guruhiga   potensial   o‘zgarishining   tezkor   chiziqli   yoki   zinasimon
chiziqli usullari (xronovoltamperometrik usullar yoki ossillografik polyarografiya)
kiradi. 
Uchinchi   guruh   usullariga   birinchi   tartibli   o‘zgaruvchan   tokli   usullari,
differensial   impulsli   polyarografiyalar   kiradi.   Bunday   usullarda   ta’sir   qiluvchi
signal kichik amplitudali va berilgan chastotali  nazorat qilinuvchi  o‘zgaruvchidan
potensial ΔE sekin o‘zgaruvchi doimiy tashkil etuvchiga E
doim .ga bog‘langandir. 
To‘rtinchi   guruh   usullariga   ikkinchi   tartibli   (yuqori   chastotali,
modifikatsion,   farqli   chastotali,   voltamperometriyalar)   o‘zgaruvchan   tokli
nochiziqli   usullar   kiradi.   Bunday   usullarda   nazorat   qilinadigan   potensial   sekin
o‘zgaruvchi doimiy tashkil etuvchilarga E
doim  yuklangan bir yoki bir.
necha   garmonik   tashkil   etuvchilardan   tuzilgan.   Bunday   guruhdagi   usullarning
signal   formasi   polyarografik   to‘lqinning   ikkinchi   tartibli   o‘zgaruvchilariga   mos
keladi. 
Analitik   signalni   o‘lchash   sharoitlariga   bog‘liq   holda   potensiostatik
(potensial   o‘zgarishi   nazorat   qilinadi)   va   galvanostatik   (berilgan   tok   o‘zgarishida
elektrod   potensialini   o‘lchash)   voltamperometrik   usullar.   Voltamperometriyaning
zamonaviy   usullaridan   yaxshi   metrologik   va   ekspluatatsion   tavsiflari   bilan
farqlanadigan potensiostatik o‘lchashdan ko‘proq foydalaniladi.
Analitik signalni o‘lchash prinsipi.
Voltamperometriyada   ikki   yoki   uch   elektrodli   yacheykalar   qo‘llaniladi   (29.1-
rasm).   Indikator   elektrodining   potensialini   aniq   qayd   qilish   va   qarshilikning ta’sirini   kamaytirish   maqsadida   ko‘p   hollarda   uch   elektrodli   yacheykalar
ishlatiladi.   Ikki   elektrodli   yacheykalar   tartibiga   indikator   elektrodi   va   taqqoslash
elektrodi   kiradi.   Uch   elektrodli   yacheykalarda   qo‘shimcha   yordamchi   elektrod
bo‘ladi. 
Indikator   mikroelektrodda   elektrokimyoviy   reaksiya   amalga   oshadi:
aniqlanadigan   moddaning   anodda   oksidlanishi   va   katodda   qaytarilishi.   Indikator
Elektrodi   juda   kichik   sirt   maydoniga   ega,   tok   zichligi   unda   juda   katta,   shuning
uchun   elektrod   qutblangan:   yacheyka   orqali   elektr   toki   o‘tganda   uning   potensiali
o‘zgaradi.
Voltamperometrik o‘lchashlar uchun ikki elektrodli (A) va uch elektrodli (B)
yacheykalarning tuzilishi.
1) indikator elektrodi 2) taqqoslash elektrodi 3) yordamchi elektrod 
Klassik   polyarografiyada   indikator   elektrodi   sifatida   ishlatiladigan   simob   tomchi
elektrodi ichki diametrik 0,05 – 0,1 mm bo‘lgan qalin devorli shisha kapillyardan
va u bilan nay orqali ulangan simob uchun rezervuardan iborat (29.2-29.3 rasmlar).
Simob   tomchi   elektrodining   yutug‘i   shundaki,   u   doimiy   yangilanib   turadi,
elektrokimyoviy jarayon hamma vaqt sirtdagi efloslanmagan reaksiya mahsulotlari
bilan amalga oshadi, shuning uchun hatto elektroliz jarayonini uzoq muddat davom ettirganda   ham   bir   –   biriga   mos   yaxshi   natijalar   olinadi.   Simob   tomchi   elektrodi
potensialning yetarli darajadagi keng intervalida qaytarilish potensiali (-1 dan -1,5
V gacha) bilan yoki fon elektrolitning kationlari (masalan, kaliy ionlari uchun -2V)
bilan   aniqlanadi.   Ijobiy   sohadagi   chegara   simobning   oksidlanish   potensiali
(kislotali   muhitda   +0,4   V   va   ishqoriy   sharoitda   +0,06   V)   bilan   bog‘liq.   Shunday
qilib,   simob   tomchi   elektrodidan   foydalanish   intervali   asosan,   salbiy   potensiallar
sohasida bo‘ladi.
Simob tomchi (A) va aylanuvchi (B) elektrodlarning tuzilishi.
1) simob uchun rezervuar; 2) kapilyar; 3) simob tomchisi; 4) teflonli korpus; 5)
metall o‘tkazgich; 6) disk.
Berilgan   kuchlanish   +0,3   -2,0   v   ,   simob   tomchisining   diametri   0,5-1,0   мм,
tomchilash davri 2-6 sek Polyarografik   yacheykaning   umumiy   ko‘rinishi.   1-kapillyar   nay,   2-simob
joylashtirilgan   shisha   nay,   3-simob,   4-   azot   gazi   uchun   kirish   nayi,   5-
Tekshiriladigan eritma quyish joyi, 6-simob qavati.
Voltamperometriyaning   o‘zida   indikator   sifatida   turli   metallar   (platina,   oltin,
kumush)   yoki   uglerodli   materiallar   (grafit,   shisha   elektrod   va   h.k.z.)   dan
tayyorlangan   aylanuvchi   elektrod   bir   necha   millimetr   diametrli   bo‘lib,   teflonli
korpus ichiga joylashtirilgan (29.3-rasmga qarang). 
Aylanuvchi   elektrodlarning   sirti   yangilanmaydi,   shuning   uchun   har   bir   yangi
voltamperogrammalarni   qayd   qilishdan   oldin,   albatta,   ularni   tozalash   lozim.
Tozalash   mexanik   (filtr   yoki   najdak   qog‘ozi   bilan   ishqalab);   kimyoviy
(konsentrlangan nitrat kislota bilan qizdirib) yoki elektrokimyoviy (bir qancha vaqt
davomida katta salbiy yoki ijobiy potensial ta’sirida) bo‘lishi mumkin. 
Inversion   voltamperometriyada   statsionar   (osilib   turuvchi   simob   tomchili)   va
plyonkali simob elektrodlar ham qo‘llaniladi. 
Taqqoslash eletrodining sirt maydoni indikator elektrodning sirt maydonidan ko‘p
marta   katta;   shuning   uchun   unda   tok   zichligi   indikator   elektroddagi   o‘nlab   marta
kichikdir.   Taqqoslash   elektrodi   qutblanmaydi,   uning   potensiali   yacheyka   orqali elektr   toki   o‘tkazilganda   doimiy   qoladi   deb   hisoblash   mumkin.   Polyarografik
o‘lchashlar   o‘tkaziladigan   oddiy   ikki   elektrodli   yacheykada   taqqoslash   elektrodi
sifatida (shu bilan birgalikda yordamchi elektrod) tagidagi simob qavati ishlatilishi
mumkin.   Bunday   taqqoslash   elektrodining   potensiali   yacheykada   bo‘lgan
eritmaning   tarkibiga   bog‘liq,   shuning   uchun   ikki   elektrodli   yacheykalar   shunday
hollarda   ishlatiladiki,   indikator   elektrodining   aniq  potensial   qiymatini   bilish   shart
emas,   masalan,   eskirgan   miqdoriy   aniqlashlarni   o‘tkazishda,   uch   elektrodli
yacheykalarda   taqqoslash   elektrodi   sifatida   kumush   xloridli   yoki   kalomelli
elektrodlar   ishlatiladi.   Analizni   bajarish   jarayonida   ular   orqali   tok   o‘tmaydi,   bu
elektrodlarning   potensiali   va   mos   ravsishda   indikator   elektrodi   va   taqqoslash
elektrodining potensiallar farqi doimiy qoladi. Yordamchi elektrod yacheyka orqali
elektr toki oqishi uchun zarur. Bunday elektrod sifatida platina sim yoki plastinka
yoxud yacheyka tagidagi simob qavatidan foydalaniladi.
Klassik polyarografiyada olinadigan polyarogramma (“Klassik polyarogramma”)
1) qoldiq tok; 2) polyarografik to‘lqin; 3) to‘yingan tok
Voltamperometriyadiagi   o‘lchovlar   shunday   sharoitlarda   o‘tkaziladiki,   bunda
aniqlanadigan   elektroaktiv   moddalar   zarrachalarining   elektrod   sirtidan   siljishi
( depolyarizator )   faqat   diffuziya   hisobiga   –   moddani   katta   konsentratsiyali
sohasidan   kihik   konsentratsiyali   sohaga   kimyoviy   potensiallar   farqi   ta’sirida o‘tkazadi.   Aniqlanadigan   moddaning   migratsiya   jarayoni   (zaryadlangan
zarrachalarning   elektr   maydoni   ta’sirida   tashilishi)   va   uning   konvektiv   tashilishi
(makroskopik   oqimlar   ta’sirida   siljishi,   masalan,   aralashtirish   yoki   temperatura
farqi hisobiga) istalmagan holatdir. 
Voltamperometrik o‘lchovlarni o‘tkazish uchun yacheykada mavjud bo‘lgan analiz
qilinadigan   eritmaga   katta   miqdorda   (0,05   –   1   mol)   indifferent   kuchli   elektrolit
(“fon”)   qo‘shiladi.   Fon   elektroliti   eritmaning   qarshiligini   kamaytirish   uchun   va
aniqlanadigan moddaning indikator elektrodga migratsiyasining oldini olish uchun
zarur.   Bundan   tashqari   bufer   eritma   kompleks   hosil   qiluvchi   funksiyasini   ham
bajarishi   mumkin.   Fon   elektrolitlari,   ishqoriy   va   ishqoriy   yer   metallarining
xloridlari,   xloratlari,   perxloratlari,   ishqoriy   metallarning   sulfatlari,   natriy   va   kaliy
karbonatlar,   to‘rtlamchi   ammoniy   tuzlari,   ishqorlar,   masalan,   LiOH,   kislotalar,
masalan, HClO
4  yoki H
2 SO
4  lar qo‘llaniladi. 
Elektroaktiv   moddaning   elektrodga   konvektiv   uzatilishining   oldini   olish   uchun
yacheykadagi   eritma   aralashtirilmasligi   lozim   (yacheyka   to‘ldirilgandan   so‘ng
biroz   vaqt   o‘tgach   o‘lchovlar   boshlanadi),   o‘lchov   bajarilishi   jarayonida   eritma
temperaturasi o‘zgarmasligi kerak. 
Yacheykada bo‘lgan eritma qandaydir miqdordagi erigan kislorodga ega bo‘lib, u
elektroaktiv modda hisoblanadi. Kislorod ikki bosqichga qaytariladi: 
O
2 +2H +
+2e -
 = H
2 O
2
H
2 O
2 +2H +
+2e -
 = 2H
2 O
Birinchi   bosqich   –   0,1   dan   –   0,2   V   gacha   bo‘lgan   potensialda,   ikkinchi   bosqich
kalomel elektrodga nisbatan 0,9 V potensialda amalga oshadi. 
O‘lchashlardan   kislorodni   yo‘qotish   kerak,   masalan,   argon,   geliy   va   azotlar
yordamida   siqib   chiqarish   yo‘li   bilan.   Ba’zan   kislorod   neytral   yoki   ishqoriy
eritmaga   natriy   sulfit   qo‘shish   yo‘li   bilan   yo‘qotiladi.   Kislotali   eritmalarda   sulfit
kislota hosil bo‘lib, uning o‘zi simob tomchi elektrodda qaytariladi.
Voltamperogramma Voltamperogramma   deb,   elektrolitik   yacheykadagi   tok   kuchining   analiz
qilinadigan   eritmaga   botirilgan   indikator   mikroelektrodining   potensialiga
bog‘liqligiga   aytiladi.   Voltamperogrammaning   (“klassik   polyarogramma”)
potensialning monoton o‘zgarishida (chiziqli razvyotkada) simob tomchi elektrodi
yordamida   olingan   ko‘rinishi   29.5   –   rasmda   keltirilgan.   Aylanuvchi   (statsionar
uchun emas)  elektrodlar  uchun voltamperogrammalar  o‘xshash  ko‘rinadi. Klassik
polyarogramma   uchta   maydonga   ega.   Birinchi   maydon,   polyarogrammani   qayd
qilish   boshlanishidan   elektrokimyoviy   reaksiya   boshlanishigacha   bo‘lgan   qism
qoldiq tok deyiladi. Uning paydo bo‘lishi simobning sirtiga ikkilamchi elektr qavat
(molekulyar   kondensator)   hosil   bo‘lishi   bilan   hamda   elektroaktiv
qo‘shimchalarning qaytarilishi (masalan, O2) bilan asoslanadi
Klassik polyarografiyada olinadigan polyarogramma (klassik polyarogramma).
AB-   qoldiq   tok,   BV   –   diffuzion   tok,   VG   –   to‘yingan   tok,   E   ½   -   yarim   to‘lqin
potensiali.  Id=It - Iq,  Id  - diffuzion tok,  It  – to‘yingan tok,  Iq  –qoldiq tok
E1/2-yarim  to‘lqin potensiali, moddaning sifatiy ko‘rsatkichi   Iq=Is+If  Iq –
qoldiq   tok,   Is   – sig‘im   tok,   If   –Faradey   toki   .   Is   –   sig‘im   toki   yarim   to‘lkin
potensialiga   yetmaganda   elektrod   yuzasida   to‘planib   qolgan   moddalar   hisobiga
yuzaga   kelgan   qo‘sh   elektr   qavat   hisobiga,   If   –Faradey   toki   esa   erigan   kislorod
yoki boshqa modda hisobiga yuzaga keladi. Turli fon elektrolitlardagi E1/2 ning qiymatlari keltirilgan.
Moddalarning   yarim   to‘lqin   potensialiga   quyidagi   kattaliklar   ta’sir   etadi:   1.Fon
elektrolitining tabiati. 
2.   Kompleks   hosil   qilish   natijasida   depolyarizatorning   oksidlanish-   qaytarilish
potensialining o‘zgarishi.
Polyarografik maksimumlar
Polyarografik   maksimumlarning   hosil   bo‘lishi   diffuzion   tok   va   yarim   to‘lqin
potensialini   siljitgani   sababli   analizga   halaqit   beradi.   Ular   birinchi   va   ikkinchi
turlarga   bo‘linadi.   Ilkovich   va   Geyrovskiylarning   fikricha   birinchi   tur
maksimumlarga sabab, simob tomchisi sirtida ionlarning adsorbilanishidir. Simob
tomchi   yuzasida   oldin   aniqlanadigan   modda   yoki   ion   adsorbilansa,   elektroliz
boshlangach,   ionlarning   adsorbsiya   tezligi   razryad   tezligidan   katta   bo‘lishi
oqibatida   simob   sirtida   depolyarizatorning   ortiqcha   miqdori   yuzaga   keladi.
Natijada   tok   kuchining   qiymati   to‘yingan   tokning   qiymatidan   katta   bo‘ladi.   Bu
vaqtda   tok   kuchi   keskin   kamayib   to‘yingan   tokka   tenglashadi.   Moddaning   simob
tomchisiga   adsorbilanishiga   tashqaridan   kuchlanish   berilganda   simob   tomchisi
sirtining   turlicha   elektr   maydoniga   ega   bo‘lishi.   sabab   bo‘ladi.   Ushbu   elektr
maydoni suvning depol  momentini o‘zgartiradi  hamda suv dipollari tomchini  suv qavati   bilan   o‘rab   oladi,   ushbu   qavat   yangi   ionlarning   tomchiga   adsorbilanishiga
xalaqit   beradi.   Ikkinchi   tur   maksimumlar   simob   tomchisining   deformatsiyasi
natijasida   yuzaga   kelib,   simob   tomchisining   o‘sish   jarayonida   simob   oqimi
tomchining ichki qavati bo‘ylab harakatlanadi hamda sirt taranglik kuchi oqibatida
tomchi   oqimdan   chiqolmaydi   va   uning   ichida   uyum   hosil   qiladi.   Natijada   bu
jarayon   polyarogrammaning   barcha   sohalarida   kuzatiladi.   Maksimumlarni
yo‘qotish   uchun   unga   sirt   aktiv   moddalar   qo‘shiladi.   Bundan   tashqari
tekshiriladigan eritmaga depolyarizator yoki fon elektrolitning konsentratsiyalarini
tanlash orqali ham maksimumlarni yo‘qotish mumkin.
Polyarografik maksimumlar: a) 1 turi. Simob tomchilari ustida depolyarizatorning
ortiqcha   adsorbsiyaga   duchor   bo‘lishi   (   razryad   tezligining   kichikligi)   b)   2   turi.
Simob   tomchisi   yuzasining   turlicha   adsorbsialanish   xossasi.   Uni   yo‘qotish   uchun
yuza aktiv moddalar qo‘shiladi.
Hozirgi zamon voltamperometrik usullar. 1.Ossillografik polyarografiya 2.Impulsli
polyarografiya 3.O‘zgaruvchan tokli polyarografiya 1.Ossillografik polyarografiya
–   tashqaridan   berilgan   kuchlanishning   o‘zgarish   tezligi   nihoyatda   katta   0,1-   2
v/sek. (klassik polyarografiyada 0,1-0,4 v/minut) 
1. Ossillografik polyarografiya xususiyatlari: 1. Potensial o‘zgarishi tez bo‘lganligi
hisobiga   elektrod   yuzasidagi   va   eritmadagi   depolyarizyator   konsentrasiya
gradiyenti   yuzaga   keladi.   Shuning   hisobiga   Imax   klassik   polyaragrafiyadagi
qiymatidan katta. 2.Tajriba bitta simob tomchisi yashash davrida tugaydi. Bu holat
tajriba   vaqtini   qisqartirish   va   sezuvchanlikni   oshirishga   olib   keladi.   3.Tajriba vaqtida   elektrod   yuzasi   yangilanmaydi.   Buning   hisobiga   ozgina   vaqt   o‘tgandan
keyin,   tok   maksimumga   yetgandan   keyin   keskin   pasayadi   va   polyarogramma
shakli maksimum shaklga ega bo‘ladi. 
O‘zgaruvchan   tokli   polyarografiya   xususiyatlari:   o‘zgaruvchan   tokli
polyarografiya   ikki   turdan   iborat:   1.   Sinusoidal   o‘zgaruvchan   –tokli
polyarografiya. 2. Kvadrat to‘lqinli o‘zgaruvchan –tokli polyarografiya. 
Sinusoidal o‘zgaruvchan tokli polyarografiyada chiziqli kuchlanishning o‘zgarishi
bilan   bir   vaqtda   elektrokimyoviy   bo‘g‘inga   50   gs   ga   ega   bo‘lgan   10   mV   li
o‘zgaruvchan   tok   beriladi.   Eritmadan   bir   vaqtda   o‘zgaruvchan   va   o‘zgarmas   tok
o‘tadi.   Elektrod   yuzasida   aniqlanayotgan   moddaning   ham   oksidlangan   ham
qaytarilgan   formalari   mavjud   bo‘ladi.   Kvadrat   to‘lqinli   o‘zgaruvchan   tokli
polyarografiyada   chiziqli   kuchlanishning   o‘zgarishi   bilan   bir   vaqtda   impuls   bilan
o‘zgaruvchan tok beriladi. Bu yerda Faradey toki bilan sig‘im toki nisbati Faradey
toki tomoniga k o‘payishi talab etiladi.
Turli elektrodlar qo‘llanilganda sodir bo‘ladigan elektrokimyoviy jarayonlarning
voltamperogrammadagi ko‘rinishlar.
Voltamperometriya   –   tomchilaydigan   simob   elektrodidan   tashqari   boshqa
elektrodlar   ishlatiladigan   usullar.   1.To‘g‘ri   voltamperometriya.   2.Inversion
voltamperometriya.   3.Amperometrik   titrlash.   Ishlatiladigan   indikator   elektrod
turlari: aylanadigan platina elektrodi, aylanadigan grafit elektrodi, statsionar simob
elektrodi. +0,3 -2,0 v. Statsionar   (a)   va   (b)   aylanadigan   elektrod   yuzasida   olingan   voltamper   egri
chiziqlari.
Aniqlanadigan modda, titrant va reaksiya mahsulotlarining elektroaktivligiga qarab
hosil bo‘ladigan amperometrik titrlash egri chiziqlarining turli shakllari.
Aniqlanadigan   elektroaktiv   moddaning   ishtirokida   elektrokimyoviy   reaksiya
amalga   oshishi   bilan   yuzaga   keladigan   tokning   ortishiga   mos   keladigan   maydon
to‘lqin deyiladi. Agar  modda qaytarilsa to‘lqin katodli bo‘lishi, agar  u oksidlansa
anodli bo‘lishi mumkin. 
Qaytar   elektrokimyoviy   reaksiyalar   uchun   polyarografik   to‘lqin   tenglamasi
quyidagicha ko‘rinishdagi Ilkovich – Geyrovskiy tenglamasi bilan ifodalanadi:
bu yerda E1/2 – yarim to‘lqin potensiali; Id – diffusion tok qiymati. To‘lqin balandligining yarmiga mos keladigan potensial (yarim to‘lqin potensiali)
– E1/2, har  bir  elektroaktiv  modda uchun  o‘zining qiymatiga  (fon elektroliyining
tabiatiga   ham   bog‘liq   bo‘ladigan)   ega   bo‘ladi   va   shuning   uchun   ham   uni   ochish
(sifatiy   aniqlash)   uchun   foydalanilishi   mumkin   (1   –   jadval).   Yarim   to‘lqin
potensiali   qaytariladigan   ionlarning   har   qanday   konsentratsiyasida   o‘zgarmas
bo‘lib   qoladi.Lekin   metallar   kompleks   ionlarining   yarim   to‘lqin   potensiallaridan
farq qiladi.
Ba’zi kationlar uchun yarim to‘lqin potensiallari qiymatlari
Agar   eritmada   turlicha   E1/2   qiymatlariga   ega   bo‘lgan   bir   nechta   elektroaktiv
moddalar   ishtirok   etsa,   u   holda   polyarogramma   xuddi   29.4-rasmda
ko‘rsatilganidek   ko‘rinishga   ega   bo‘ladi.   Polyarogrammaning   bunday   ko‘rinishi
ionlarning polyarografik spektri deyiladi.
Imkoniyat   derajasida   berilayotgan   kuchlanish   oshirilganda   tok   kuchi   qaysidir
maksimal   qiymatga erishadi  va  bu to‘yingan tok  deyilib, shundan  so‘ng  sezilmas
darajada o‘zgaradi. To‘yingan va qoldiq toklar orasidagi farq diffuzion tok deyiladi (Jd).   Polyarogrammadan   diffuzion   tok   va   yarim   to‘lqin   funksiyali   qiymatlarini
aniqlash 5 – rasmda ko‘rsatilgan. 
Yarim   to‘lqin   potensiali   qiymatini   aniqlash   uchun   lg   [I/Id-I]   ning   E   ga,   ya’ni
to‘g‘ri   chiziqli   bog‘lanishni   ifodalaydi.   ER=E1/2   bo‘lganda   lg[I/(Id-I)]   qiymat
nolga teng.
Moddalar aralashmasining
polyarogrammasi. Yarim to‘lqin potensiali va diffuzion
tokni aniqlash.
Yuqorida   ta’kidlab   o‘tilganidek,   voltamperometiyada   aniqlanadigan   moddaning
indikator   elektrodi   tomonga   kuchishi   faqat   diffuziya   hisobiga   ro‘y   berishi   kerak.
Diffuziya   tezligi,   shu   bilan   birgalikda   tok   kuchi   eritmadagi   va   elektrod   sirtidagi
elektroaktiv   moddaning   konsentratsiyalari   farqiga   to‘g‘ri   proporsionaldir.
To‘yingan   tok   qiymatiga   erishgach   elektrod   sirtidagi   modda   konsentratsiyasini
nolga   teng   deb   hisoblash   mumkin   (modda   elektrod   sirtiga   yetgach,   tezda
reaksiyaga kirishadi), shuning uchun:
I
d =Kc
Klassik   polyarografiyada   diffuzion   tokning   eritmadagi   elektroaktiv   moddaning
konsentratsiyasiga bog‘liqligi Ilkovich tenglamasi orqali ifodalanadi:  I
d  = 607 ncD1/2 m2/3 τ1/6 =Kc
Id – diffuzion tok (mkA); n – elektrod reaksiyasida ishtirok etgan elektronlar soni;
c   –   elektroaktiv   moddaning   konsentratsiyasi   (mmol/l);   D   –   moddaning   diffuziya
koeffitsienti (sm2/c); m – simobning tomish tezligi (mg/c); τ – tomchining yashash
davri (c); K – proporsionallik koeffitsiyenti.
D,   m   va   τ   qiymatlar   standart   sharoitlarda   odatda   doimiy.   Lekin   bu   qiymatlar
ko‘pchilik   omillarga   bog‘liq.   D   –   diffuziya   koeffitsiyenti   temperaturaga,
eritmaning   ion   kuchiga   va   qovushqoqligiga   bog‘liq.   Temperaturaning   1°C   ga
ortishi diffuziya koeffitsiyentini 2 – 3% ga oshiradi. Eritma ion kuchining diffuziya
koeffitsiyentiga ta’siri sezilarli darajada murakkabdir. Agar ion kuchi kam bo‘lgan
hollarda   D   –   ning   kamayishi   kuzatilsa,   u   holda   tuzlarning   konsentrlangan
eritmalarida (1,5 – 2M) diffuziya koeffitsiyenti ortadi. Platina va boshqa shu kabi
moddalarni   qo‘shish   eritmaning   qovushqoqligini   oshiradi   va   D   qiymatni
kamaytiradi. 
Diffuziya koeffitsiyenti sezilarli darajada moddaning ion holatiga bog‘liq bo‘ladi.
Masalan,   kadmiy   ammiakat   kationi   Cd(NH
3 )
4 2+
  kadmiy   ionlariga   nisbatan   sekin
diffuziyalanadi. 
Polyarografik   analizda   sifatiy   analiz   yarim   to‘lqin   potensialidan,   miqdoriy   analiz
esa   polyarogrammaning   balandligidan   iboratdir.   Ko‘pincha   polyarografik
aniqlashlar   jarayoniga   migratsion   tok   ham   ta’sir   qiladi.   Shuning   uchun   buni
hisobga   olish   zarur.   Bunga   ba’zi   ionlarning   ayni   muhitdaqaytarilmasligi   sabab
bo‘ladi. 
Ko‘pincha   polyarografik   aniqlashlar   jarayoniga   migratsion   tok   ham   ta’sir   qiladi.
Shuning   uchun   buni   hisobga   olish   zarur.   Bunga   ba’zi   ionlarning   ayni   muhitda
qaytarilmasligi   sabab   bo‘ladi.   Masalan,   qo‘rg‘oshinni   aniqlash   paytida   K+   ning
qo‘shilib qolishi I–polyarogrammani hosil qiladi.U holda to‘yingan tok qiymati: 
JTd= Jm + Jd 
Polyarografiyaning afzalliklaridan yana biri, agar fon elektroliti to‘g‘ri tanlansa, bu
elektrolitda bir qancha metall va metallmas ionlari qaytarila olsa, aniqlanadigan har bir ion JTd – ning va E1/2 ning o‘ziga xos qiymatlarida polyarogrammada ketma–
ket chiqib keladi. 
To‘yingan diffusion tok  elektroaktiv modda  polyarogrammasidagi  tokning keskin
oshishiga   muvofiq   bo‘lgan,   depolyarizatorning   elektrod   sirtiga   kelish   tezligi
cheklanganligi   oqibatida   yuzaga   keladigan   tok   to‘yingan   tok   bo‘lib,   simob
tomchisi   sirtida  elektrokimyoviy o‘zgaradigan modda  elektrodga diffuziya  tufayli
kelganligi   uchun,   but   ok   to‘yingan   to‘yingan   diffusion   tok   deyiladi.   Diffuzion
tokning   qiymati   quyidagi   omillarga   bog‘liq:   1–   elektrokimyoviy   reaksiyada
ishtirok etuvchi elektronlar soniga; 2– Diffuziya koeffitsiyentiga; 3– Kapilyarning
xususiyatlariga;   4–   Fon   elektrolitining   tabiati   va   konsentratsiyasiga;   5–
Erituvchining tabiatiga; 6– Bosimga; 7– Elektrodlarga beriladigan kuchlanishning
qiymatiga; 8– Temperaturaga.
Qaytar   elektrokimyoviy   reaksiyaning   polyarogrammasi   tikka   cho‘ziq
poolyarogrammadan   qaytmas   elektrokimyoviy  reaksiyaning   polyarogrammasi   esa
qiya cho‘ziq polyarogrammadan iborat. 
Polyarografik tahlilning afzallik va kamchiliklari unda ishlaydigan tomchilaydigan
simob elektrodining faoliyati, qo‘llanilishi bilan belgilanadi. Usulning afzalliklari –
vodorod   ionlarining   vodorodga   qaytarilishi,   elektrod   sirtining   yangilanib   turishi,
elektrod sirtida  adsorbsion  hodisalalrnbing uchramasligi,  polyarogrammalar   qayta
takrorlanuchanligining yuqoriligidan iborat. Kamchiliklari esa – +0,3 – 0,4 V dan
ortiq   anod   tokida   ishlash   mumkin   emasligi,   kapillyarning   tezda   ifloslanib   ishdan
chiqib qolishi, simob bug‘ining zaharliligidan iborat. 
Polyarografiyaning qo‘llanilish sohalari quyidagilardan iborat: 
1–   Ayrim   olingan   moddalarni   sifatiy   va   miqdoriy   aniqlash;   2–   Kimyoviy   va
elektrokimyoviy reaksiyalarning kinetikasini o‘rganish; 3– Adsorbsiya hodisalarini
o‘rganish;   4–   Organik   moddalarning   tuzilishini   o‘rganish;   5–   Reaksiyalarning
mexanizmini   o‘rganish;   6–   Moddalarning   aralashmalari   tarkibini   sifatiy   va
miqdoriy aniqlash; 7– Kimyoviy va elektrokimyoviy reaksiyalarning muvozanatini
o‘rganish.  Kapillyardan   tomayotgan   simobning   massasi   kapillyarning   tavsifiga   bog‘liq:
uzunligi kichik va diametri katta bo‘lgan kapillyardan ko‘proq simob oqadi. Simob
tomchisining yashash davri (τ) elektrod potensialiga bog‘liq. Manfiy potensialning
–   0,56   V   gacha   ortishida   simob   sekin   tomadi,   keyin   esa   tezlasha   boshlaydi.
m2/3∙τ1/6   ko‘paytma   kapillar   konsentratsiyasi   (tavsifi)   deyiladi   va   u   tajriba   yo‘li
bilan aniqlanadi. 
Ba’zan polyarogrammalarning formasi tok kuchi kutilganidan yuqori bo‘lib qolgan
hollarda   (“maksimum”   larning   paydo   bo‘lishi)   maydonlarning   paydo   bo‘lishi
hisobiga   o‘zgarib   qoladi.   Birinchi   tur   maksimumlarning   paydo   bo‘lishiga   sabab,
eritmaning   aralashtirilishi   bo‘lib,   bunda   simob   tomchisining   sirtidagi   harakat
tufayli,   unga   sirt   unga   sirt   tortilish   qiymatining   notekis   taqsimlanishidan   iborat.
Bunday   maksimumlar   eritmaga   simob   tomchisi   sirtida   adsorbilanish   qobiliyatiga
ega   bo‘lgan   sirt   aktiv   moddalarning   (jelatina,   triton   X   –   100   va   h.k.z.   lar)
qo‘shilishi bilan barqaror qilinadi, lekin shunday ehtiyot bo‘lish kerakki, sirt aktiv
moddalarning   ortiqcha   qo‘shilishi   ham   polyarogrammalardan   chetga   chiqishlarga
sabab   bo‘ladi.   Ijobiy   maksimumlarni   yo‘qotish   uchun   yaxshisi   manfiy
zaryadlangan sirt aktiv moddalardan (organik moddalarning anionlari) foydalanish
lozim.   Salbiy   maksimumlarini   bartaraf   etish   qobiliyati   eritmalardagi   sirt   aktiv
moddalarni   aniqlashning   yuqori   sezgir   (10-9   M)   usullarini   ishlab   chiqilishiga
asoslangan.
II tur maksimumlar kapillarlardan simobning juda tez oqishi oqibatida tomchining
ichki qisimda uyurmalanishi natijasida kelib chiqadi. Ularni tuzatish uchun simob
bosimini,   ya’ni   simob   ustunining   balandligini   kamaytirish   zarur.   II   tur
maksimumlar ko‘pincha fonning konsentrlangan eritmalarida kuzatiladi, elektrolit
konsentratsiyasining   kamayishi   esa   bunday   maksimumlarning   yo‘qlishiga   olib
keladi.
Voltamperometriyaning zamonaviy usullari Klassik   polyarografiyada   aniqlanadigan   konsentratsiyaning   quyi   chegarasi   10-5–  ̴
10-6   M.   Uning   ahamiyati   aniqlanadigan   ishtirokidagi   elektrod   reaksiyasi   amalga
oshishi bilan bog‘liq bo‘lgan sig‘im tokiga (qoldiq tok tarkibiy qimlaridan biriga)
Faradey   toki   nisbatining   qiymati   bilan   bog‘liq.   Ushbu   qiymatning   ortishida
aniqlanadigan   konsentratsiyaning   quyi   chegarasi   kamayadi.   Faradey   va   sig‘im
toklarining   nisbatini   oshirish   sig‘im   tokini   kamaytirish   bilan   (impulsli
voltamperometriya, potensialni tez yoyish voltamperometriyasi). 
Diffirensial impulsli voltamperometriya o‘zgaruvchi doimiy kuchlanish bir xil vaqt
oraliqlari   oralab   bir   xil   qo‘shimcha   impulslar   beradi.   Tok   kuchi   impuls
uzatilguncha va uning so‘ngida o‘lchanadi. Voltamperogramma voltamperometrik
to‘lqinning   birinchi   hosilasi   ko‘rinishida   bo‘ladi   (29.12   –   rasm).
Voltamperogrammadagi maksimum yarim to‘lqin potensialiga mos keladi.
Diffirensial impulsli voltamperometriya.
1) potensialning o‘zgarishi; 2) voltamperogramma
Diffirensial impulsli voltamperometriya yuqori sezuvchan va tanlovchan usuldir. U
biologik   aktiv   moddalar   va   metallarning   juda   kam   miqdorlarini   aniqlashda
qo‘llaniladi.   Sezgirligi   va   aniqligi   bo‘yicha   bu   usul   ba’zi   hollarda   (qo‘rg‘oshin,
kadmiyni aniqlashda) atom – adsobsion usul bilan taqqoslanadi. Chiziqli razvyotkali potensial xronoamperometriyasi.
potensialning o‘zgarishi; voltamperogramma
Xronoamperometriyaning   yutug‘i   yetarli   darajadagi   yuqori   sezgirlikda
voltamperogramma   olish   tezligining   yuqoriligi,   elektrokimyoviy   reaksiyalarning
oraliq   mahsulotlarini   topish   va   aniqlash   qobiliyatidir.   Uning   kamchiliklariga
hisoblash   chizig‘i   hamisha   qiyalikka   egaligi;   na   standart   qo‘shimchalar   usuli,   na
darajalash   grafiklari   usulini   qo‘llab   bo‘lmasligi;   konsentratsiya   bilan   cho‘qqining
balandligini   bog‘lovchi   tenglamani   qo‘llashning   noqulayligi;   maxsus   tez
ishlaydigan   qayd   qiluvchi   asboblardan   foydalanish   zaruriyati   kabilar   kiradi.
Potensiali   tez   o‘zgaradigan   usullardan,   asosan   elektrod   jarayonlarining   kinetikasi
va mexanizmini o‘rganishda foydalaniladi.
Inversion voltamperometriya (IVA) Ushbu   usulda   aniqlanadigan   konsentratsiyasining   quyi   chegarasini   kamaytirish
maqsadida   elektroddagi   analitni   oldindan   konsentrlash   uchun   quyidagi
jarayonlardan   foydalaniladi:   oksidlanish   darajasining   o‘zgarishi   bilan   boradigan
(elektrokimyoviy konsentrlash), hamda aniqlanadigan moddaning konsentratsiyasi
oksidlanish darajasi  o‘zgarmaydigan, masalan, adsorbsion konsentrlash.  Inversion
voltamperometriya   anodli   yoki   katodli   bo‘lishi   mumkin.   Anodli   IVA   qo‘llab
aniqlanadigan   moddalar,   masalan,   metall   kationlari   elektrodda   qaytarilish
mahsulotlari   sifatida   konsentrlanadi.   Katodli   IVA   da   odatda   anionlarni   aniqlash
uchun qo‘llaniladi va analitlar konsentrlash jarayonida oksidlanadilar. 
Elektrokimyoviy   konsentrlash   bilan   anodli   IVA   ning   prinsipi   YA   –   rasmda
ko‘rsatilgan.   Oldin   qat’iy   aniq   vaqt   davomida   analiz   qilinadigan   eritmaning
elektrolizi   o‘tkaziladi.   Qandaydir   miqdordagi   aniqlanadigan   modda   bunda
qaytariladi   va   elektrodda   to‘planadi.   Elektroliz   tugagach   aralashtirgich   qo‘shiladi
va   eritma   tinch   qoldiriladi.   Keyin   potensial   chiziqli   kamayadi   (potensial   qiymati
birmuncha manfiy bo‘ladi) va anod tok kuchining E ga bog‘liqligi qayd qilinadi. 
Inversion   voltamperometriyada   elektrod   sifatida   odatda   turli   konsentratsiyali
statsionar   simob   elektrodlari   ishlatiladi.   Ba’zi   hollardagina   asl   metallardan
tayyorlangan elektrodlar ishlatiladi, bu esa oltin, platina, palladiy, iridiy va boshqa
elektrodlarda   vodorodning   past   kuchlanganligi   bilan   bog‘liq.   Bunday
elektrodlarning   sirtida   oksidli   qavatlarning   hosil   bo‘lishi   ham   ulardan   keng
foydalanishga imkon bermaydi. Anodli inversion voltamperometriya
1) potensialning o‘zgarishi; 2) voltamperogramma
Inversion   voltamperometriya   boshqa   voltamperometrik   usullarga   nisbatan   qator
qulayliklarga ega: 40 ga yaqin elementlarni aniqlashning quyi oraliqlari (10-9 – 10-
10 mol/l), yuqori selektivlik va yaxshi metrologik tavsiflar. 10.1 – rasmda tarkibida
(10-8   M)   rux,   kadmiy,   qo‘rg‘oshin   va   mis   kabilarni   juda   kam   miqdori   mavjud
bo‘lgan tabiiy suv namunasining anodli inversion voltamperogrammasi keltirilgan.
Tabiiy suv namunasining anodli inversion voltamperogrammasi O‘zgaruvchan tokli voltamperometriya
Vaqt   oralig‘ida   sekin   oshib   beruvchi   kuchlanish   bilan   birgalikda   polyarografik
yacheykaga kichik amplitudali (25 – 30 mV) o‘zgaruvchan kuchlanish beriladi va
o‘zgaruvchan   tok   amplitudasining   kuchlanishga   bog‘liqligi   qayd   qilinadi.
O‘zgaruvchan kuchlanishning maksimal va minimal qiymatlariga mos keluvchi tok
kuchi   farqining   o‘sishi   doimiy   kuchlanish   qiymati   qaytarilayotgan   ionlarning
yarim   to‘lqin   potensialiga   teng   bo‘lguncha   davom   etadi.   Kuchlanishning   keyingi
ortishida toklar farqi kamayadi va to‘yingan tok qiymatiga mos kelgan kuchlanish
q iymatiga erishilganda  nolga teng bo‘lib qoladi. Ushbu usulda  o‘zgaruvchan  tok
farqining   unga   berilgan   doimiy   kuchlanishga   bog‘liqligi   maksimumli   egri   chiziq
ko‘rinishiga   ega.   Qaytar   tizimlar   uchun   sezgirligi   va   o‘zgaruvchan   tokli
voltamperometriyaning   hal   etish   qobiliyati   odatdagi   klassik   polyarografiyaga
nisbatan yuqori.
Voltamperometriyaning amaliy qo‘llanilishi
Voltamperometriya   tokish,   identifikatsiyalash   va   turli   organik   va   noorganik
moddalarni   aniqlash   uchun   ishlatiladi.   Moddalarni   topish   va   identifikatsiyalash
yarim   to‘lqin   potensiali   (E1/2)   qiymati   bo‘yicha   o‘tkaziladi.   Yarim   to‘lqin
potensiali   konsentratsiyaga   bog‘liq   bo‘lmay   ionning   sifatiy   tavsifidir.   Yarim
to‘lqin   potensiali   qiymati   nafaqat   noma’lum   moddani   identifikatsiyalash   uchun,
balki   fon   elektrolitini   tanlashda   ham   qo‘llaniladi.   Aniqlanadigan   elementning
polyarografik to‘lqini fon elelktrolit elementlarining polyarografik to‘lqinlari bilan
buzib   ko‘rsatilmasligi   lozim.   Aniqlanadigan   ionning   yarim   to‘lqin   potensiali
muhitga, konsentratsiyaga va fon elektrolitning tabiatiga bog‘liq ekanligini nazarda
tutish kerak. Eritmada mavjud bo‘lgan ionlarning tadqiq qilinayotgan ionlar bilan
kompleks   birikmalar   hosil   qilishi   holida   yarim   to‘lqin   potensialining   manfiy
sohaga   siljigani   kuzatiladi.   Bu   esa   eritmadagi   bir   qancha   tarkibiy   qismlarni
odindan   ajratmay   aniqlash   imkonini   beradi.   Masalan,   1   M,   NaOH   eritmasida
qo‘rg‘oshin (II) va talliy (I) larni birgalikda aniqlash mumkin, bunda Pb (II) ning yarim to‘lqin potensiali – 0,755 V, talliy (I) niki esa – 0,483 V gat eng. 1M KCl
eritmasida   talliy   (I)   ning   yarim   to‘lqin   potensiali   amalda   o‘zgarmaydi,   Pb   (II)
uchun   esa   –   0,435   V   ga   tenbg   bo‘lib   qoladi.   Yuqori   zaryadli   metall   ionlari
(xromatlar,   volfrmatlar,   molibdatlar   va   h.k.z..   lar)   qaytarilganda   bir   nechsa
polyarografik   to‘lqinlar   beradi.   Masalan,   xromat   ionlari   qaytarilganda   ikkita
xromat   ionlarining   xrom   (III)   gacha   qatarilishiga,   ikkinchi   to‘lqin   esa   xrom   (III)
ning xrom (II) gacha qaytarilishiga mos keladi. 
Ilkovich   tenglamasida   D,   m   va   τ   doimiy   qiymatlar   mavjud   bo‘lib,   ularni   tajriba
yo‘li   bilan   aniqlab,   eritmadagi   modda   konsentratsiyasini   anqilashning   boshqa
usullaridan ham  foydalaniladi: darajalash  grafiklari  usuli, standart  eritmalar  usuli,
qo‘shmchalar   usuli.   Quyida   standart   qo‘shimchalar   usulida   modda
konsentratsiyasini hisoblash bo‘yicha misol keltirilgan. 
Misol.   Foliy   kislotasining   to‘yilgan   kukun   holidagi   tabletkasining   1,0   gr   massali
tortish 0,05 M dagi Na2CO3 da eritildi va eritmaning hajmini 0,1 M NH4Cl ning
etanoldagi   eritmasi   bilan   50,0   ml   gacha   yetkazildi.   Olingan   eritma   filtrlandi   va
ma’lum   sharoitlarda   filtratda   foliy   kislotasini   polyarografik   aniqlash   o‘tkazildi.
Ushbu   moddaning   tabletkadagi   massasini   (mg)   quyidagilarni   hisobga   olib
hisoblang: bitta tabletkaning
Tenzammetriya
Polyarografiyaning yuqorida yozilgan barcha usullarining asosida zaryadlangan 
zarrachalar (elektronlar) almashinish jarayoni yotadi. Shu bilan birgalikdaa 
o‘zgaruvchan tokli polyarografiyaga tegishli alohida usullardan biri mavjud bo‘lib,
uning uchun analitik signal umuman boshqa turdagi hodisa, ya’ni ishchi elektrodga
aniqlanadigan moddaning adsorbsiyasi bilan bog‘liq. Bunday usul elektrosorbsion 
analiz yoki Brayer ataganidek tenzammetriya (lotinchadan  tensio -kuchlanish; bu 
yerda sirt taranglik ma’nosida) deyiladi. 
Ishchi elektrodda modda adssorbilanish jarayonining borishi uning potensiali bilan
aniqlanadi.   Adsorbiya   ikkilamchi   elektr   qavatning   sig‘imini   o‘zgarishiga   olib
keladi,   bu   esa   o‘z   navbatida   o‘zgaruvchan   tokli   polyarografiyada   qoldiq   tokning
asosiy tashkil  etuvchisi  sig‘im tokning o‘zgarishiga olib keladi. Bu hodisa asosan potensialning   ma’lum   sohalarida   elektrod   sirtidan   adsorbilanadigan   va
desorbilanadigan sirt aktiv moddalar uchun kuchli ifodalangan. Qoidaga binoan bu
samara   juda   sekin   ifodalanadi   va   qoldiq   tok   sakramalarining   o‘zgarishi
ko‘rinishida   namoyon   bo‘ladi.   Sirt   aktiv   moddaning   maksimal   adsorbsiyasi
potensiallar   sohasi   chegarasida   “tenzammetrik   cho‘qqilar”   deb   nomlanadigan   tok
maksimumlari   kuzatiladi.   29.18-rasmdan   ko‘rinadiki   cho‘qqilar   oralig‘idagi
sohalarda   qoldiq   tok   kichik   qiymatga   (IBase)   erishadi.   Bunday   sharoitlarda   sirt
aktiv   moddaning   molekulalari   elektrod   sirti   va   fon   elektrolitning   adsorbilangan
ionlari   orasidagi   fazoga   kirib   boradi,   bu   esa   ikkilamchi   eletkr   qavat   (uning
sig‘imini kamayishiga) qalinligining ortishiga va tok sig‘imining kamayishiga olib
keladi.
Sirt aktiv moddaning elektrod sirtida adsorbilanish jarayoni.
Agar analiz qilinadigan eritmada bir nechta sirt aktiv moddalar ishtirok etayotgan
bo‘lsa,   u   holda   ularning   birgalikdagi   adsorbsiyasi   yoki   adsorbsion   qavatdan   bir
moddaning ikkinchisi tomonidan siqib chiqarilishi ro‘y beradi. Ikkinchi holatda esa
potensialning   tuzilishga,   ya’ni   ikkilamchi   elektr   qavatiga   (bu   esa,   masalan,
molekulaning   qayta   orientatsiyalanish   jarayoniga   bog‘liq)   bog‘liqligining
murakkab   tavsifli   ekanligidan   maksimal   adsorbilanish   potensialining   ichki
sohalarida qo‘shimcha maksimumlar yuzaga keladi. O‘zgaruvchan   tokli   polyarografiyada   qoldiq   tokning   potensialga   sirt   aktiv
moddalarning   ishtirokidagi   va   ishtirokisiz   (punktir   chiziqchalardan   iborat   egri)
sharoitdagi bogliqligi va tenzammetrik cho‘qqilar.
qqilar. 
Tenzammetrik cho‘qqilarning balandligi va (E+ va E-) holati sirt aktiv moddaning
konsentratsiyasiga bog‘liq. Bu qiymatlar, hamda qoldiq tokning ΔIBase kamayishi
analitik maqsadlarda qo‘llanilishi mumkin. 
Cho‘qqilar potensiallarining konsentratsiya bilan shunday bog‘langanki, bunda sirt
aktiv modda konsentratsiyasining ortishi (elektrod sirtini to‘yinganicha) adsorbsiya
potensiallari   sohasini   kengaytiradi.   Natijada   adsorbsiya   cho‘qqisining   potensiali
ancha   musbat   (29.18-rasm),   desorbsiya   cho‘qqisi   esa   ko‘proq   manfiy   qiymatga
siljiydi.   Bu   hodisa   faqat   sig‘im   tok   uchun   xarakterli   va   uni   Faradey   tokidan
farqlashga   imkon   beradi   va   buning   uchun   polyarografik   cho‘qqi   holati
konsentratsiyaga bog‘liq emas. Sig‘im   tok   potensial   egri   chiziqlarning   sirt   aktiv   moddalar   konsentratsiyasiga
bog‘liqligi. 1-fon elektrolit; 2-5- sirt aktiv modda konsentratsiyasining ortib borishi
Qayd   etilgan   usul   bilan   sirt   aktiv   moddalarni   topish   oralig‘i   tomchining
davriyligiga   bog‘liq   va   odatda   10  ̴ -6
  M   ni   tashkil   etadi.   Statsionar   elektrodlardan
foydalanish tenzammetrik aniqlashlarning sezgirligini oshiradi.
Voltamperometriya   tok   kuchini   kuchlanishga   bog’liqligini   o’rganib,   eng   sezgir
usul   bo’lganligi   sababli   ishlab   chiqarishdayam   keng   qo’llaniladi.   Moddaning
sifatini tez va aniq hisoblashda asosiy usul hisoblanadi. 
Foydalanilgan adabiyotlar
1.   E.A.Abduraxmanov,   E.A.Ruziyev,   A.Quvatov.   Analitik   kimyo.
Darslik.– Samarqand: SamDU nashri, 2022, – 720 b.
2.   А.Н.   Козицина,   А.В.   Иванова   и   др.   Электрохимические   методы
анализа: Изд. Урал. ун–та, 2017. 
3.   А.И.   Жебентяев,   А.К.   Жерносек,   И.Е.   Талуть.
Электрохимические методы анализа. Витебск.: 2015–106 с. 
4. И.И. Жерин. Основы электрохимических методов анализа, часть
1. Томск: Изд. Томск. политех. ун–та, 2013. – 101 с.  5.   В.Морф.   Принцип   работы   ионоселективных   электродов   и
мембранный транспорт. М.: 1985. -280 с 
6.   Д.Скуг,   Д.Уэст.   Основы   аналитической   химии.   В   двух   книгах.
Пер. с анг. М.: Мир, 1979. Т. 1,2. 
7 .   O .   Fayzullayev .   Elektrokimyoviy   tekshirish   usullari .   O ‘ quv
qo ‘ llanma . –  Toshkent :  O ‘ qituvchi , 1995. – 176  b . 
8.   Справочное   руководство   по   применениго   ионоселективных
электродов – М.: Мир, 1986. 
9. O.Fayzullayev. Analitik kimyo. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. –
488 b.

Voltamperametriyaning zamonaviy usullari. Tenzammetriya Mundarija Kirish I. Voltamperometriya a. Voltamperometriya umumiy tasnifi va tavsifi b. Analitik signalni o‘lchash prinsipi. c. Polyarografik maksimumlar II. Tenzammetriya a. Amperometrik titrlash III. Xulosa

Kirish O‘zbekiston respublikasi ta’lim tizimi sohasida olib borilayotgan keng ko‘lamli islohotlar, ta’lim mazmunini takomillashtirishga tegishli qabul qilingan hukumat qarorlari, ayniqsa, oliy ta’limni hayot bilan bog‘lashni o‘qitish sifati va samaradorligini oshirishni, tez taraqqiy etib borayotgan jamiyat uchun har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalab yetishtirishni talab qiladi. Bugungi sharoitda yuqori malakali mutaxassislar tayyorlashda fan va texnikaning so‘ngi yutuqlaridan foydalanish lozim bo‘ladi. Zamonaviy ta’lim sohasidagi islohotlar oliy o‘quv yurtlari oldiga bir qator yangi talablarni qo‘ymoqda. Bunda o‘quv jarayonida uning samarali hisoblangan yangiliklarini, nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish bilan bevosita bog‘liqdir. Oliy o‘quv yurtlarida professor o‘qituvchilarning ta’lim tizimidagi faoliyati o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ma’lum bir pedagogik va kasbiy mahoratni talab qiladi. Mutaxassislikka tegishli bilim va mahorati hamda tajribalarini talabalarga yetkazib berish, bilim va malakasini oshirish uchun mustaqil ishlashni tashkillashtirishni, talabalarning ilmiy tatqiqot hamda dunyo qarashini shakllantirish, talabalarni asosiy dars mashg‘ulotlaridan tashqari qo‘shimcha ilmiy adabiyotlar vositasita eng so‘ngi fan asoslarini egallashlari, ishlab chiqarish jarayonlari, pedagogik va ijtimoiy hayotga tayyorlash jarayonlarini ham boshqarishdan iboratdir. Analitik kimyo xalq xo‘jaligining barcha sohalarida yetishtirilgan va tayyorlangan mahsulotlarning sifatini nazorat qilishda hamda ularning

tarkibidagi har bir tarkibiy qismni miqdoriy jihatdan baholashda katta ahalmiyatga . Voltamperometriya umumiy tasnifi va tavsifi Simob tomchi elektrodi menga nazariy va amaliy elektrokimyoda qo‘llanilishi jihatidan cheksiz imkoniyatlarning instrumentini taqdim etdi. Yaroslav Geyrovskiy (Praga, 1933) Voltamperometriya–aniqlanadigan modda ishtirokidagi elektrokimyoviy reaksiya amalga oshadigan va analiz qilinadigan eritmaga botirilgan indikator mikroelektrodning potensiali bilan elektrolitik yacheykadagi tok kuchiga bog‘liqligini tadqiq qilishga asoslangan elektrokimyoviy analiz usullarining majmuidir. Bunday usulni birinchi bo‘lib analitik maqsadlarda Ya. Geyrovskiy qo‘llagan. U tomonidan ishlab chiqilgan simob tomchi elektrodidan foydalanishga asoslangan usul polyarografiya deb ataladi. Voltamperometriya atamasini 1940 – yilda I.M.Koltgof taklif etdi. Chex olimi Ya.Geyroskiy Pragada tug‘ilgan. Aniq fanlar va tajribalarga qiziqish unda gimnaziyada o‘qish chog‘ida paydo bo‘ldi. 1909 – yilda u Praga universitetiga o‘qishga kirib, 1910 yilda o‘qishni Londondagi universitet qoshidagi kollejda davom ettirdi. Universitetda o‘qish davomida Geyrovskiy matematika, fizika va kimyo bilan qiziqdi. Taniqli fizik-kimyogar F.Donnan rahbarligida u alyuminiyli elektrodning potensialini aniqladi. Shu paytdan boshlab simob tomchi elektrodi uning tadqiqotlarida markaziy o‘rinni egalladi. 1918 – yilda Geyrovskiy Praga universitetida

elektrokimyo bo‘yicha dessertatsiya himoya qilib, falsafa doktori ilmiy darajasini oldi. 1923 – yilda yapon tadqiqotchisi M.Shikato bilan birgalikda tok kuchini potensialga bog‘liqligini qayd qiluvchi avtomatik asbob (polyarograf) yaratdi. 1926 – yilda Praga universitetidagi polyarografik tadqiqotlar markazining direktori bo‘ldi. 1933 – yilda uni Amerika Qo‘shma Shtatlariga taklif etishdi. Bu yerda u yarim yil davomidda Kaliforniya va Stenford universitetlarida maruzalar o‘qidi. 1950 – yilda Geyrovskiy Polyarografiya institutining direktori lavozimini egalladi va elektrod jarayonlarining fundamental tadqiqotlari bilan shug‘ullandi. 1959 – yilda polyarografik analiz usulini fanga kiritganligi va rivojlantirganligi uchun unga kimyo bo‘yicha Nobel mukofoti taqdim etildi. Voltamperometriya usullarini tasniflashning turli usullari mavjud. Indikator elektrodining tabiatiga bog‘liq bo‘lgan voltamperometrik analiz usullari polyarografiya va voltamperometriyaning o‘ziga bo‘linadi. Polyarografiyada indikator elektrodi sifatida “tomchilovchi elektrodlar” (klassik polyarografiyada – simob tomchi elektrod) ishlatiladi. Voltamperometriyaning o‘zida boshqa elektrodlar ishlatiladi.

Elektrolizni o‘tkazish sharoitiga bog‘liq holda voltamperometrik usullarni to‘rtta asosiy guruhga ajratiladi. Birinchi guruhga kiritiladigan usullarga (klassik doimiy tokli polyarografiya, normal impulsli polyarografiya va h.k.z. lar) voltamperogramma olish jarayonida indikator elektrodida elektrolizning boshlang‘ich sharoitlarida davriy yangilanish ro‘y beradi. Ikkinchi guruhiga potensial o‘zgarishining tezkor chiziqli yoki zinasimon chiziqli usullari (xronovoltamperometrik usullar yoki ossillografik polyarografiya) kiradi. Uchinchi guruh usullariga birinchi tartibli o‘zgaruvchan tokli usullari, differensial impulsli polyarografiyalar kiradi. Bunday usullarda ta’sir qiluvchi signal kichik amplitudali va berilgan chastotali nazorat qilinuvchi o‘zgaruvchidan potensial ΔE sekin o‘zgaruvchi doimiy tashkil etuvchiga E doim .ga bog‘langandir. To‘rtinchi guruh usullariga ikkinchi tartibli (yuqori chastotali, modifikatsion, farqli chastotali, voltamperometriyalar) o‘zgaruvchan tokli nochiziqli usullar kiradi. Bunday usullarda nazorat qilinadigan potensial sekin o‘zgaruvchi doimiy tashkil etuvchilarga E doim yuklangan bir yoki bir. necha garmonik tashkil etuvchilardan tuzilgan. Bunday guruhdagi usullarning signal formasi polyarografik to‘lqinning ikkinchi tartibli o‘zgaruvchilariga mos keladi. Analitik signalni o‘lchash sharoitlariga bog‘liq holda potensiostatik (potensial o‘zgarishi nazorat qilinadi) va galvanostatik (berilgan tok o‘zgarishida elektrod potensialini o‘lchash) voltamperometrik usullar. Voltamperometriyaning zamonaviy usullaridan yaxshi metrologik va ekspluatatsion tavsiflari bilan farqlanadigan potensiostatik o‘lchashdan ko‘proq foydalaniladi. Analitik signalni o‘lchash prinsipi. Voltamperometriyada ikki yoki uch elektrodli yacheykalar qo‘llaniladi (29.1- rasm). Indikator elektrodining potensialini aniq qayd qilish va qarshilikning