XIV-XV asrlar oxirida Chexiya

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

72.6162109375 KB

Скачать

XIV-XV asrlar oxirida Chexiya
Mundarija:
I BOB XIV-XV asrlarda Chexiya Yevropaning eng rivojlangan davlatlaridan
biri edi………………………………………………………….… 3
1.1 Feodal jamiyat nima edi ………….…………………………10
1.2 Praga unverseti muhri ………………………………………15
II BOB Chexya va Germaniya munasabotlari……………..………18
2.1 Chexiya va germaniyaning ichkiva tashqi munosabatlar……18
2.2 Geynrix Bretislav qo`zg`loni………………………………..21
Qiziqarli faktlar…………………………………………………2 4 -25
Konferensiya metodi ……………………………………………25-28
Xulosa…………………………………………………………...28-29
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………..29-30
1

I BOB. XIV-XV asrlarda Chexiya Yevropaning eng rivojlangan
davlatlaridan biri edi.
Chex dehqonlari va hunarmandlari ko`p miqdorda qishloq xo`jaligi
mahsulotlari va hunarmandchilik ishlab chiqargan. Savdogar karvonlari
Chexiya yerlari orqali o ` tib, Boltiq dengizi qirg`oqlaridan Pragaga, u yerdan
Dunay mamlakatlari va Italiyaga ko ` chib o`tgan. Chexiya va Germaniya
o'rtasida iqtisodiy aloqalar rivojlandi. Qadim zamonlardan beri Chexiya va
slavyan mamlakatlari - Rossiya va Polsha o'rtasida yaqin iqtisodiy, siyosiy va
madaniy aloqalar mavjud. Slavyan erlaridan kelgan savdogarlarni Praga va
Chexiyaning boshqa shaharlarida tez-tez ko'rish mumkin edi. Chexiya orqali
ular Germaniya va boshqa Yevropa davlatlari bilan savdo-sotiqni olib
bordilar.Deyarli butun XIV asr davomida Chexiya jiddiy dushman
bosqinlarini bilmagan. O‘tmishda boy Chexiya yerlarini bosib olishga qayta-
qayta uringan nemis knyazlari va ritsarlarining yirtqich hujumlari XIV asrda
ham takrorlanmadi: nemis bosqinchi feodallariga erkinliksevar chexlar va
arboblar munosib javob qaytardi. boshqa slavyan xalqlari. Germaniyaning
o'zida ham o'sha paytda knyazlar, ritsarlar va shaharlar o'rtasida shiddatli
kurash avj olgan edi. Shu munosabat bilan nemis feodallari Chexiya
Respublikasiga tinch yo'l bilan kirib borishga urinishlarga o'tishga majbur
bo'ldilar. Darhaqiqat, bu "tinchlik yo'li bilan kirib borish" yashirin shaklda
xuddi shu feodal tajovuzi edi.Tatar-mo'g'ul bosqinchilari Evropaning barcha
xalqlari uchun dahshatli xavf edi. XIII asrning birinchi choragidayoq tatar-
mo'g'ul qo'shinlari rus yerlariga hujum qilishdi. Buyuk rus xalqi o'z vatanini
himoya qilish uchun tik turdi, lekin o'zaro nizolar botqog'iga botgan feodallar
bosqinchilarga qarshi kurash uchun xalqni birlashtira olmadi.
Tatar-mo'g'ullar bo'yinturug'i ostida bo'lgan rus xalqi kurashni davom ettirdi.
Tatar-mo'g'ullarning asosiy kuchlarini zanjirband qilgan rus xalqining
bosqinchilarga qarshi uzoq davom etgan qahramonona kurashi Yevropa
mamlakatlarini, jumladan, Slavyan Chexiyani shafqatsiz tatar-mo'g'ul
zulmidan qutqarib qoldi. Nemis feodallari va tatar-mo'g'ul bosqinchilarining
hujumlarini qaytarish 13-asrdayoq Chexiya erlarining iqtisodiy yuksalishiga
yordam berdi. XIV asrda Chexiya yagona feodal davlatga aylandi. Boy Chex
erlari Germaniya, Shimoliy Italiya va Niderlandiyadagi deyarli mustaqil
feodal mulklarning murakkab konglomerati - nemis millatining Muqaddas
Rim imperiyasi deb ataladigan davrda etakchi o'rinni egalladi. 14-asrning
2

ikkinchi yarmida Chexiya qiroli bir vaqtning o'zida nemis xalqining
Muqaddas Rim imperiyasining imperatori edi. Bu Chexiya Respublikasining
xalqaro mavqeini yaxshilash va nufuzini oshirishga yordam berdi. Uning
poytaxti Praga butun Markaziy Yevropadagi asosiy hunarmandchilik va savdo
markazlaridan biri edi. Praga to'qimachilik, metall buyumlar, qurol-yarog'lar,
mebellar, kiyim-kechak, poyabzal, apparatlar, kitoblar, hashamatli buyumlar
va shahar aholisi uchun oziq-ovqat ishlab chiqargan. Savdogarlar Pragaga tez-
tez kelib, Chexiya va boshqa mamlakatlardan turli va nodir tovarlarni olib
kelishardi. Pragani tark etmasdan, yiliga ikki marta muntazam ravishda
o'tkaziladigan yirik yarmarkalarda G'arb va Sharq mamlakatlaridan turli xil
mahsulotlarni sotib olish mumkin edi. Chexiya Respublikasi poytaxtida
Angliya, Frantsiya, Ispaniya, Polsha, Vengriya va boshqa mamlakatlardan
elchilar kelgan imperatorning ajoyib saroyi bo'lgan.O'rta asrlardagi Chexiya
tipik feodal mamlakat edi. XIV asrda uning yuksalishi ommaning eng qattiq
ekspluatatsiyasi hisobiga erishildi. Mehnatga layoqatli aholining asosiy qismi
feodallarga qaram dehqonlar, butun jamiyatning yashashi uchun zarur bo'lgan
moddiy ne'matlarning asosiy ishlab chiqaruvchilari edi.O'rta asrlarda Chexiya
Respublikasi aholisining asosiy mashg'uloti qishloq xo'jaligi edi. Uning turlari
tuproq va iqlimga qarab mamlakatning ma'lum mintaqalarida turlicha bo'lgan,
ammo qishloq xo'jaligi hamma joyda ustun o'rinni egallagan. XIII-XIV
asrlarga kelib, uch dala allaqachon hamma joyda tarqalib ketgan. Kuzgi
ekinlar orasida bug`doy va javdar yetakchi o ` rin tutgan, bug ` doydan tashqari
arpa, suli va tariq esa bahorgi ekinlar sifatida ekilgan. Katta maydonlarni
no'xat va sholg'om ekinlari egallagan. O'sha paytda evropaliklar kartoshkani
bilmaganligi sababli, uning o'rnini bosgan sholg'omning roli juda katta edi.
Sholg'om, asosan, chorva uchun ozuqa uchun yetishtirilgan, lekin no'xat va
yasmiq bilan bir qatorda kambag'allarning asosiy oziq-ovqatini ham tashkil
qilgan. Bog'dorchilik va bog'dorchilik Chexiya Respublikasida nisbatan
yuqori darajaga yetdi. Bog'larda lavlagi, sabzi, piyoz, sarimsoq, karam,
shuningdek, ziravorlar uchun barcha turdagi o'tlar - arpabodiyon, selderey,
za'faron o'sdi. Bog`larda turli mevalar – olma, nok, olxo`ri, yong ` oq, ba ` zan
shaftoli ham yetishtirilgan. Uzumchilik va hop yetishtirish Chexiya
Respublikasi iqtisodiyotida muhim o‘rin tutgan. Chex hoplari va Moraviya
vinolari boshqa mamlakatlarga ko'p miqdorda eksport qilindi.Sanoat
ekinlaridan chexlar zig'ir va kanopni yaxshi bilishgan, ularning tolasidan
dehqonlar qo'pol uy matolari yasagan.XIV asrda Chexiya Respublikasining
3

ba'zi joylarida hali ham ishlov berilmagan, bokira erlar mavjud edi. Qisman
chorvachilik uchun yaylovlar va yaylovlar sifatida foydalanilgan bo'lsa,
ikkinchi qismini dehqonlar asta-sekin g'alla va boshqa ekinlar uchun
o'zlashtirdilar. Lekin bu juda og'ir ish edi. O'rmonlarni rivojlantirish ayniqsa
qiyin edi: daraxtlarni kesish yoki yoqib yuborish, dumg'azalarini yulib
tashlash kerak edi. Tabiat bilan o'jar kurashda dehqonlar ekin maydonlarini
kengaytirdilar. Dehqonlarning ixtiyorida dehqonchilik uchun eng oddiy
qurollargina bo‘lgani uchun bokira va bo‘sh yerlarni o‘zlashtirish og‘ir
mehnatni talab qildi. Natijalar esa yer egalari - feodallar tomonidan
o'zlashtirildi.XIII-XIV asrlarda Chexiya Respublikasida qishloq xo'jaligida
sezilarli yuksalish kuzatildi. Bu to'g'ri almashlab ekishni ishlab chiqishda,
asboblarni takomillashtirishda va nihoyat, o'g'itlarni (asosan, go'ng) tez-tez
ishlatishda namoyon bo'ldi. Ko'pincha dalalarda qolipli qo'sh otli pulluklarni
uchratish mumkin edi. Ba'zan katta, og'ir pulluklar ishlatilgan, ular bir necha
juft otlar yoki ho'kizlarga bog'langan. Barcha iqtisodiy yaxshilanishlar juda
sekin joriy etildi - texnologiyaning muntazamligi va turg'unligi, uning
rivojlanishining juda past sur'atlari, odatda, feodal ishlab chiqarish usuliga
xosdir. Takomillashtirilgan ishlab chiqarish qurollari (masalan, yirik, og'ir
pulluklar) feodallarga qaram bo'lgan dehqonlarning keng ommasi uchun ular
juda qimmat bo'lgani uchun ham, etarli miqdordagi yaxshi chorva mollarini
talab qilganligi uchun ham foydalanish imkoni bo'lmagan. Shularni hisobga
olib, shudgor eski qishloq xo‘jaligi asbobi — omochni to‘liq siqib chiqara
olmadi. Odatda shudgorga bitta ot jabduqlangan, ammo shudgor yer
qatlamlarini ag'darib yubormagan, faqat tuproq yuzasi bo'ylab jo'yak chizgan
va buning uchun ham unga kuch bilan tayanish kerak edi. Shudgorlashdan
so'ng, dalalar o'ralgan va ba'zida ular hali ham er bo'laklarini qo'lda - belkurak
yoki qoziqlar bilan sindirishga majbur bo'lishgan. Sabzavot bog'lari ham
odatda qo'lda - belkurak yoki ketmon bilan o'stirilgan.O'rim-yig'im, asosan,
ayollar tomonidan amalga oshirilgan - o'roq bilan, ba'zan o'roq bilan. Zig'ir va
kanop oddiygina qo'lda erdan tortib olingan. O'rim-yig'imdan keyin xirmon
vaqti keldi. Non, qoida tariqasida, shingil bilan urilib, shamolda urildi. Lekin
odatda donni qo'lda maydalash shart emas edi: Chexiyada ko'plab tegirmonlar
bor edi. Ko`p sonli daryo va soylar suvi tomonidan tegirmon toshlari
harakatga keltirildi, XIII-XIV asrlarda esa ko ` plab shamol tegirmonlari paydo
bo ` ldi. Ko'pgina tegirmonlarda etti, sakkiz, hatto o'nta g'ildirak bor
edi.Qishloq xo'jaligining past texnikasi va shafqatsiz feodal ekspluatatsiyasi,
4

hatto qulay iqlim sharoitida ham dehqonlarning mashaqqatli mehnati juda past
hosil berishiga olib keldi. Sam-to'rtinchi hosil a'lo deb hisoblangan, lekin
ko'pincha ekilganidan bir oz ko'proq yig'ish mumkin edi. Shu sababli, ochlik,
kasallik va qashshoqlik har doim chex dehqonlarining elkasi orqasida
turdi.Chexiya Respublikasi qishloq xo`jaligi rivojlangan chorvachilikni ham
o ` z ichiga olgan. Ho'kizlar va otlar qo'zg'olon hayvonlari bo'lib xizmat qilgan.
Sut mollari sigir va echkilar bilan ifodalangan. Janubda ko'plab cho'chqalar
boqilgan, shimolda 15-asr boshlarida mayda chorva mollari orasida qo'ylar
ustunlik qilgan. Chorvachilikning rivojlanishi bilan bog`liq holda bu davrga
kelib o ` t ekish jiddiy ahamiyat kasb eta boshladi – yirik feodallarning
xo ` jaliklarini tavsiflashda vegon urug ` i vagonlariga ishora qilinadi.
Chorvachilik mahsulotlaridan o'sha davr hujjatlarida ko'pincha pishloq va
cho'chqa yog'i, kamroq sariyog 'va smetana qayd etilgan. Qishloq xo`jaligi
xom ashyosidan jun katta ahamiyatga ega bo ` lib, undan gazlama va kigiz
tikilgan. Sigir terisidan poyabzal tikilgan, jabduqlar, egarlar va boshqalar
yasalgan.Parrandachilik ham qishloq xo`jaligining muhim tarmog ` i bo ` lgan.
Ular tovuq, o'rdak va g'ozlarni boqishgan. Tovuq va tuxum chex
dehqonlaridan tabiiy talablarning asosiy qismlaridan biri edi.Mamlakatning
janubida va boshqa hududlarida asalarichilik va baliqchilik, ayniqsa, 15-asr
boshlarida katta ahamiyatga ega bo`ldi. Sun'iy suv havzalari va tabiiy suv
havzalarida turli xil baliq turlari - sazan, alabalık va boshqalar etishtirildi.
Baliq nafaqat Chexiya Respublikasida, balki qo'shni mamlakatlarda ham katta
talabga ega edi. Shu bilan birga, uzumzorlar va qulupnay yetishtiruvchilar
soni ortdi. Sharob, pivo, asal va quritilgan hop savdosi katta daromad
keltirdi.Kesilgan o'rmonlar maydoni va ularning o'rnida dalalar va bog'lar
paydo bo'lganligi sababli, qolgan o'rmon maydonlarining qiymati sezilarli
darajada oshdi. Agar ilgari feodallarga tegishli bo`lgan o ` rmonlarda qaram
dehqonlar kerak bo ` lganda bemalol cho ` tka yig ` ish, ko ` mir yoqish, o ` tin va
o ` tin tayyorlash, smola va smola haydash imkoni bo ` lgan bo ` lsa, endi
feodallar dehqonlarni foydalanishda har tomonlama cheklay boshladilar.
O`rmon resurslaridan, ba ` zan esa ularni o ` rmon resurslaridan butunlay
mahrum qilgan.yer. Feodallar arra tegirmonlari, smola tegirmonlari va ko'mir
konlarini ishga tushira boshladilar va bundan katta daromad olmoqdalar.
Chexiya Respublikasining janubiy viloyatlarida o'rmon xo'jaligi alohida
ahamiyatga ega bo'lib, u erdan har yili daryolar bo'ylab mamlakatning
5

markaziy va shimoliy hududlariga katta miqdordagi yog'och tashiladi. Bu
vaqtga kelib ovchilik avvalgi iqtisodiy ahamiyatini yo'qotdi. U tobora ko'proq
feodallarning o'yin-kulgisiga aylandi va faqat yoshlarni harbiy hunarga
tayyorlashda jiddiy rol o'ynadi.Qishloq xo'jaligi Chexiya Respublikasi
aholisining yagona kasbi emas edi. Uzoq vaqt davomida ko'p miqdordagi
rudali minerallarning mavjudligi mamlakatni o'sha davrda butun Evropada
metall qazib olishning asosiy yo'nalishlaridan biriga aylantirdi. Chexiya
Respublikasini har tomondan o`rab turgan tog ` tizmalari va uning shoxlari uni
bir necha yo ` nalishda kesib o`tib, temir va rangli metallarga juda boy.
Chexiya Respublikasida oltinli tomirlar ham ishlab chiqilgan bo'lib, ular o'sha
paytda juda ko'p miqdorda qimmatbaho metallarni bergan. Kumush qazib
olishning roli ayniqsa katta edi. Amerika kashf etilishidan oldin Chexiya
Evropada kumushning asosiy yetkazib beruvchisi edi. Kumush rudalarining
eng yirik konlari Moraviyadagi Jihlava, Chexiyadagi Kutna Xora va Strshibro
konlari edi. Kumush tangalar ishlab chiqarish uchun katta miqdorda
ishlatilgan - Praga groschen, 1) ayniqsa Sharqiy Evropa mamlakatlarida keng
tarqalgan. Bundan tashqari, kumushning sezilarli miqdori quyma shaklida
eksport qilindi.Temir, kumush va boshqa metallar qazib olinadigan
shaxtalarda barcha ishlar qo lda bajarilgan. Kondan olingan rudaʻ
maydalangan yoki maydalangan, maydalangan toshdan esa metall eritilgan.
Metall qazib olishning barcha bosqichlari juda ko'p vaqt talab qiladigan va
katta jismoniy kuch talab qilgan. XIII asrda esa ba'zi yaxshilanishlar paydo
bo'ldi. Ilgari temirni qazib olish va eritish eng ibtidoiy usulda amalga
oshirilgan. Ruda ko'mir bilan kesishgan chuqurlarga yuklangan va loy
quvurlari - nozullar orqali yonish uchun zarur bo'lgan havo etkazib berilgan.
13-asrda temir maxsus yerga asoslangan pechlarda eritilib, havo esa
tushayotgan suv kuchi bilan harakatga kelgan ko`rfaz orqali ta ` minlangan. 14-
asrda suv energiyasi bilan boshqariladigan bolg'alar ham birinchi marta paydo
bo'ldi.Temir qazib olishning ushbu usuli bilan (u xom temir deb ataladi)
metallni zarb qilish kerak bo'lgan shimgichli massa shaklida olingan. Shuning
uchun mexanik bolg'aning paydo bo'lishi o'rta asrlar metallurgiyasining
rivojlanishi uchun juda muhim bo'lib, qo'shimcha ravishda ishchi kuchining
sezilarli qismini bo'shatdi. Xom-ishlab chiqarish usulida olingan chex temiri
sifat jihatidan import qilingan temirdan ustun edi va boshqa mamlakatlarga
sotildi. Temir rudasini qazib olishning asosiy hududlari Chexiya
Respublikasining shimoliy chegaralari yaqinida, Rudali tog'lar deb atalgan
6

tog'larda, shuningdek, mamlakat markazida, Berun yaqinida joylashgan edi.
Chexiya Respublikasida metall bo'lmagan foydali qazilmalardan ko'plab
qurilish toshlari qazib olindi. XIV asrda nafaqat Pragada, balki Chexiya
Respublikasining boshqa ko'plab shaharlarida ham tosh bilan qoplangan
ko'chalar va ko'plab tosh binolar mavjud edi. 14-asr - 15-asr boshlarida
Chexiya nisbatan rivojlangan shahar hayotiga ega mamlakat edi. Albatta, o'rta
asrlardagi Bogemiya shaharlari faqat zamonaviy shaharlarga o'xshardi. Praga
kabi yirik shaharda 30-35 mingdan ortiq aholi yashamasdi. Ammo o'sha
paytda u Evropaning eng yirik shaharlaridan biri edi. Qolgan shaharlar ancha
kichikroq edi. O'rtacha Chexiya shahrida odatda bir necha yuz uy bor edi.
Pragadan keyingi eng yirik shaharlar sakkiz ming aholiga ega Brno, Hradec
Kralevy va Pilsen bo'lib, ularda besh mingga yaqin aholi istiqomat qiladi,
Xrudim, Jihlava va boshqalar. Ko'pgina shaharliklar qishloq xo'jaligi
mehnatidan butunlay voz kechmadilar - ularda sabzavot bog'lari, bog'lar,
uzumzorlar va ba'zan ekin maydonlari bor edi. Ularning xo`jaligi sigirlar,
echkilar, cho ` chqalar va parrandalar bo ` lgan. Ammo qishloq xo'jaligi shahar
aholisi uchun asosiy kasb emas, balki yagona kasb edi. Shahar aholisi,
birinchi navbatda, hunarmandlar - hunarmandlar, shogirdlar,
hunarmandlarning shogirdlari, shuningdek, do'kon egalari yoki mayda
savdogarlar edi.Chex hunarmandlari mohir hunarmandlar bo'lib, turli xil
hunarmandchilik bilan shug'ullanishgan. Yirik shaharlarda va kichik
shaharlarda temirchilar va quyuvchilar, qurol-yarog` va kesuvchilar,
metallurg ` uchilar va misgarlar, duradgorlar va duradgorlar, aravachilar va
kupachilar, kulollar va toshbo ` ronchilar bor edi. Chexiya shahar va
qishloqlarida ko ` plab pichoqlar, arra, belkurak, o ` roq, o`roq, vilka, bolta,
omoch, shuningdek sim, igna, ustara va boshqalar yasalgan.Qilich, nayza,
qilich, jangovar pichoqlar, o ` qotar qurollar ishlab chiqarilgan. 14-asrning
ikkinchi yarmidan; katta qurollarni ishlab chiqarishda - bombardimon, uzoq
vaqt davomida qo'ng'iroqlarni quyish bilan shug'ullangan Chexiya quyish
ishchilarining boy tajribasi ishlatilgan. Chexiya qurollari chet elga eksport
qilindi; o'qotar qurollar, ayniqsa, gussitlar urushi paytida keng
qo'llanilgan.Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan boshqa kasb
vakillari shug‘ullandi. Bu hunarmandlar guruhiga to`quvchi, bo ` yoqchilar,
tikuvchilar, egarchilar, poyabzalchilar, shuningdek, pivochilar va novvoylar
kiradi. Mamlakat iqtisodiyotida mato sanoati va zig'ir ishlab chiqarish katta
7

ahamiyatga ega edi. Butun mamlakatda qo`pol jun mato ishlab chiqarish keng
tarqalgan edi; yupqaroq matolar ham Pragada tikilgan (garchi yuqori navli jun
matolarning muhim qismi Chexiyaga Flandriya va Shimoliy Italiyadan olib
kelingan). Gradec Kralevo va Litomislda maxsus kiyim-kechak ko'chalari
mavjud edi. Katta mato savdosi Praga, Louny, Pilsen, Litomerice shaharlarida
amalga oshirildi. 14-asr oxiriga kelib mehnat taqsimoti shu qadar ahamiyatli
bo`lib, ishlab chiqarishning ko ` pgina xususiyatlarini belgilab berdi, bu mato
ishlab chiqarishda edi. Hunarmandlar orasida jun taroqchi, ip bog`lovchi,
to ` quvchi, bo ` yoqchi, qoziqchi kabi kasblar bo ` lgan.Chexiya shaharlaridagi
hunarmandlarning muhim guruhi kitobxonlar, kitobchilar, sartaroshlar,
zargarlar, soatsozlar, shifokorlar va farmatsevtlar edi. Shisha ishlab
chiqaruvchilar va shisha puflovchilar kasbi ayniqsa qadrlangan. Chexiya
Evropada birinchilardan bo'lib shisha ishlab chiqarishni yo'lga qo'ygan bo'lib,
bozorlarni fasetli va puflangan oyna oynalari bilan ta'minladi; shishasozlik
eng Krkonoše va Ruda tog'larida, shuningdek, Chexiya janubida rivojlangan.
O'sha kunlarda Bohem kristali mashhur edi.Chexiya shaharlari
hunarmandchilik ishlab chiqarish yoki tog'-kon sanoati markazlari bo'lganligi
sababli, ularning aholisi o'zlarini oziq-ovqat bilan ta'minlay olmas edi, zarur
sanoat xom ashyosi haqida gapirmasa ham bo'ladi. Binobarin, shaharlarning
rivojlanishi shaharlar va uning atrofidagi qishloqlar o'rtasidagi savdo
aloqalarining o'sishi va kengayishiga olib keldi. Albatta, 14-asrda butun
Chexiya Respublikasi uchun yagona bozor hali mavjud emas edi, garchi bu
erga nafaqat qo'shni qishloqlardan dehqonlar, balki butun mamlakatdan,
ba'zan qo'shni va hatto uzoq davlatlardan ham savdogarlar kelishgan. shahar
va qishloqlarda yarmarkalar. Shu bilan birga, Chexiya Respublikasidan
Polsha, Litva, Rossiya, Avstriya va Germaniya yerlariga, Italiya, Flandriya,
Vengriyaga ko'plab turdagi qishloq xo'jaligi mahsulotlari va hunarmandchilik
mahsulotlari eksport qilindi.Chexiya o`zining iqtisodiy rivojlanishi bo ` yicha
XIV asr oxiriga kelib Yevropada birinchi o ` rinlardan biriga ko ` tarildi.
Chexiya dehqonlari va hunarmandlari qishloq xo'jaligi mahsulotlari va
hunarmandchilikni ko'paytirdi. Ammo bu mehnatkashlar mavqeining sezilarli
yaxshilanishiga olib kelmadi. Aksincha, aholining katta qismi uchun ishlab
chiqaruvchi kuchlarning o'sishi faqat yomonlashuvni olib keldi. Gap
shundaki, Chexiya Respublikasida ham feodal dunyosining boshqa
mamlakatlaridagi kabi yer va uning barcha boyliklari xalqniki emas, balki
feodallarning mulki edi. Feodal yer egalari chex dehqonlarini shafqatsizlarcha
8

ekspluatatsiya qildilar, shaharlarda esa boy savdogarlar va sudxo‘rlar
konchilar, hunarmandlar va shahar kambag‘allarining mashaqqatli
mehnatining barcha mevalaridan bahramand bo‘ldilar.
1.1Feodal jamiyati nima edi?
Feodal tuzum davrida ishlab chiqarish munosabatlari butun ijtimoiy
tuzumning tamal toshi hisoblangan yerga feodal mulkchilikka asoslangan edi.
Asosiy ishlab chiqarish vositasi - yer osti boyliklari va boyliklari bilan
dehqonlarning ekspluatatsiyasi hisobiga mavjud bo'lgan jamiyatning hukmron
sinfini tashkil etuvchi feodallarga tegishli edi. Feodallarning o‘zlari o‘zlariga
tegishli bo‘lgan yerlarni o‘zlashtirmay, moddiy ne’matlarning asosiy ishlab
chiqaruvchilari – dehqonlarning mehnati va mehnat mahsullarini
o‘zlashtirdilar. Bu [18] feodallarning nafaqat ishlab chiqarish vositalariga
egalik qilishlari, balki dehqonlarning to`liq bo`lmagan mulkchiliklari tufayli
ham mumkin bo`ldi, garchi dehqonlar mehnat qurollarining birdan-bir egasi
bo`lib, mustaqil mayda xo`jalik yuritganlar. Feodal erlari ikki qismga
bo'lingan. Birinchisi, feodal dehqonlarning majburiy mehnatidan foydalangan
holda o'z uy xo'jaligini boshqargan. Yana bir qismi dehqonlarning
foydalanishida bo`lib, buning uchun xo`jayinning yerlarini o`zlashtirib, turli
to`lovlar va to`lovlar to ` lashi kerak edi. Bojlar yig'indisi - korvee, naturadagi
rekvizitsiyalar va pul to'lovlari feodal rentasini tashkil etdi. Feodal ishlab
chiqarish usulining ekspluatatsion mohiyati rentada o'z ifodasini topdi. Uning
manbai dehqonlar mehnati edi. Feodalga qaram dehqonning ish vaqti ikki
qismga bo'lingan: o'z ulushida ishlab, dehqon o'zining yashashi uchun zarur
bo'lgan mahsulotlarni, shuningdek, feodalga natura yoki pul shaklida bergan
mahsulotlarni yaratdi. Dehqon yoki uning oilasining tirikchiligini yaratish
uchun sarflangan vaqt zarur vaqt deb ataladi. Dehqon tomonidan to'g'ridan-
to'g'ri yoki naqd pul shaklida feodal tomonidan o'zlashtirilgan mahsulotlar
ishlab chiqarilgan vaqt ortiqcha vaqt deb ataladi. Ortiqcha vaqt davomida
dehqon feodal rentasining tabiiy va pul yig'imlarida ifodalangan qismini ham
yaratdi. Dehqonning feodal xo'jaligida chorvachilik bilan shug'ullangan vaqti
ham ortiqcha vaqt hisoblanadi. Korveda dehqonlarning ortiqcha mehnati yoki
dehqon o`z xo`jaligida yaratgan va feodal tomonidan o`zlashtirilgan ortiqcha
mahsulot feodal rentasini tashkil etadi.Dehqon hali ham mehnat qurollarining
egasi bo‘lganligi, shuningdek, chorva mollari ham bo‘lganligi sababli feodal
faqat ma’lum sharoitlardagina undan muntazam ravishda feodal rentasini siqib
9

chiqarishi mumkin edi.3) Eng avvalo, feodal ishlab chiqarish usuli barqaror va
mustahkam edi. faqat ishlab chiqaruvchi kuchlarning nisbatan past darajasida,
har bir feodal xo'jaligi - merosxo'rlik - tashqi dunyo bilan zaif bog'langan
bo'lsa, u o'zini o'zi ta'minlaydigan, yopiq bir butun edi. Bundan tashqari,
feodal mulkining mavjudligi uchun dehqon yerga bog'langan, feodalga qaram
bo'lgan past krepostnoyga aylantirilishi kerak edi. Feodal rentasini
dehqonlardan uzluksiz undirish faqat feodalning dehqonlar shaxsiga nisbatan
huquqlaridan foydalanish, doimiy zo‘ravonlik, ya’ni iqtisodiy bo‘lmagan. Har
bir fiefdomda pan yoki monastir odatda eng yaxshi va eng qulay joylashgan
uchastkalarni o'zlashtirdi. Shuning uchun, lordning shudgori doimiy massiv
emas edi. U eng g'alati tarzda tarqalib ketgan, dehqonlarning er uchastkalari
bilan kesishgan. Shu bilan birga, muqarrar ravishda yo'l-yo'riqlar har bir
feodal xo'jaligida majburiy almashlab ekishni keltirib chiqardi. Xo'jayinning
tomorqalari dehqonlar - uchastka egalarining majburiy mehnati bilan o'stirildi
va tozalandi. Qishloq xo`jaligi texnikasi nihoyatda pastligicha qoldi.
Feodallarda odatda qishloq xo‘jaligida o‘ziga tegishli asbob-uskunalar
bo‘lmagan yoki deyarli bo‘lmagan. Dehqonlar o`z yo ` llarida ishlatgan asbob-
uskunalar va chorva mollari yordamida xo`jayinning shudgorida ishlagan.
Dehqonlarning majburiy mehnati unumsiz bo`lganligi sababli, mamlakatda
qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishining umumiy darajasi juda sekin o ` sdi va
feodallar daromadlarini ko`paytirishning asosiy manbai dehqonlarning
ekspluatatsiyasining kuchayishi edi.14-asr va 15-asr boshlarida chex
dehqonining ahvoli nihoyatda qiyin edi. Dehqonlar dunyoviy va ma’naviy
feodallarga qarashli yerlarni dehqonchilik qilib, xo‘jayinlik dalalarida ishlash
bilan bir qatorda o‘z tomorqalarida ishlab chiqarilgan mahsulotning salmoqli
qismini natura shaklida ijaraga berib, foydasiga ko‘plab pul soliqlarini ham
to‘laganlar. kostryulkalar, cherkov va shoh.Butun mamlakatda g`allachilik
hukmron bo`lganligi sababli dehqonlar yer haydash, tirma va ekish, sabzavot
yetishtirish va hosil yig ` ishtirishga majbur bo`ldi. Nonni xo‘jayinning
hovlisiga olib borish, xirmonlab, xo‘jayinning omboriga quyish kerak edi.
Barcha dala ishlarida dehqonlar birinchi navbatda xo‘jalik ehtiyojlarini
qondirishga majbur edilar. Ko'pincha ular o'z vaqtida o'rim-yig'im va
xirmonga vaqtlari yo'q edi, chunki ular dala ishlariga qo'shimcha ravishda usta
mahsulotlarini, ba'zan juda katta masofalarga tashishga majbur bo'lishdi.
Dehqon xo'jaligi uchun yuk tashish vazifasi juda og'ir edi. Bu uzoq vaqt
davomida dehqonni o'z fermasidan uzoqlashtirdi, shuningdek, dehqon
10

chorvachiligining ahvoliga yomon ta'sir qildi.Agar xo'jayinning xo'jaligida
uzumzor yoki hop yetishtiruvchi paydo bo'lsa, dehqonlarga yangi vazifalar
qo'shildi. Ular xo'jayinning buyrug'i bilan qoziqlar tayyorlashlari, ularga tok
va novdalar bog'lashlari, tok butalarini qazishlari, ekinlarni yig'ishtirishlari,
quritishlari, uzumlarni maydalashlari, sharob tayyorlashlari va uni tashishlari
kerak edi. Agar usta baliqchilikni yo'lga qo'ygan bo'lsa, dehqonlar hovuzlar
qazishlari, to'g'onlar qurishlari, ularni ta'mirlashlari va boshqa zarur ishlarni
bajarishlari kerak edi. Feodal qo‘ylarni boqsa, bu ularni o‘tlash va qirqish,
junni yuvish, tarash va yigirish majburiyati yana dehqonlar zimmasiga
yuklanganligini anglatardi. Bundan tashqari, dehqonlar ba'zan usta ovida eng
qiyin paytlarda, o'yin kaltaklari rolida qatnashishga majbur bo'lgan. Ov
paytida nafaqat yirtilgan dehqonlarni samarali mehnatdan uzoqlashtirdi, balki
ov paytida dehqon ekinlari ko'pincha oyoq osti qilindi. Bularning barchasidan
tashqari dehqonlar yo`llarni ta ` mirlashlari, ko ` priklarni ta ` mirlashlari, qal ` alar
va istehkomlar qurishlari kerak edi.Dehqon xo'jaligining tom ma'noda har bir
tarmog'i feodallar foydasiga turli yig'imlarga tobe edi. Dehqonlar bug'doy va
arpa, jo'xori va no'xat, zig'ir va kanop, hop va ko'knori, asal va mumni
omborxonalar va monastir omborlariga olib ketishdi. Dehqon mol so'yganda,
u eng yaxshi qismini xo'jayinga berishi kerak edi. Dehqon chorvalarining
naslidan feodallar ham o'z ulushlarini olganlar. Ular go'sht va cho'chqa yog'i,
tovuq va g'oz, tuxum va pishloq talab qilishdi.Nihoyat, dehqonlar feodallar
foydasiga yuqori pul majburiyatlarini oldilar. Asosiysi, har bir dehqon
xo‘jaligidan undiriladigan va feodal xazinasiga odatda ikki muddatda
kiradigan chinsh edi. O'rta asrlarda Chexiyada chinsha yig'ish vaqti Sankt-
Peterburgni nishonlash kuniga to'g'ri kelgan. Jorj (aprelda) va St. Galla
(oktabrda). Boshqa nasroniy bayramlari kunlarida - Rojdestvoda, Pasxada,
Trinityda, Sankt-Peterburgda usta xazinasiga maxsus naqd to'lovlar amalga
oshirildi. Maykl va boshqalar. Bundan tashqari, krepostnoylar xo'jayinga
universal soliq to'lashlari kerak edi, va boshqa mulklarning erkin yoki
krepostnoylariga uylanganda, maxsus nikoh solig'i to'lashlari kerak edi.
Bundan tashqari, dehqon mulkini meros qilib o'tkazish paytida xo'jayin "o'lik
qo'lning huquqi" deb ataladigan narsaga muvofiq maxsus pul (va ba'zan naqd)
yig'im oldi. Barcha sanab o'tilgan rekvizitsiyalarga qo'shimcha ravishda,
feodal o'z dehqonlarini har qanday favqulodda hodisalar (masalan, feodalning
qizini turmushga berish, qo'lga olingan xo'jayinning to'lovi uchun va hokazo)
munosabati bilan soliqqa tortishi mumkin edi. shunchaki hech qanday
11

sababsiz. Ko'p turdagi korvee va bevosita xo'jayin foydasiga badallar bilan bir
qatorda, dehqonlar qirol va davlat apparatini qo'llab-quvvatlashga majbur
edilar. Feodal Bogemiyada xalq ommasi davlat foydasiga ko`p miqdorda turli
soliq va yig ` imlarga tobe bo`lgan. Eng og'ir soliq "umumiy bern" deb
ataladigan soliq bo'lib, u dastlab alohida, keyin esa har yili muntazam
ravishda undirilar edi. To'liq fermer xo'jaligidagi bernning qiymati (bunday
ferma bir lan yerga ega bo'lgan fermer xo'jaligi hisoblanardi) yaxshi sigirning
narxidan oshib ketdi. Vaqti-vaqti bilan ular birinchisidan biroz kichikroq
bo'lgan "qirollik bern" ni ham yig'ishdi. Garchi qonuniy jihatdan feodallar
ham Bernga to'lashlari kerak bo'lsa-da, amalda ular bu soliqni dehqonlarga
to'liq o'tkazdilar. Bernlarni yig'ish feodal tabaqa vakillarining o'zlari
tomonidan amalga oshirilganligi sababli, yig'ilgan mablag'larning katta qismi
qirol xazinasiga etib bormay, ularning hamyoniga joylashdi. Bundan tashqari,
ko'p hollarda feodallar bernni yig'ish huquqini tortib olib, uni o'z foydasiga
muntazam soliqqa aylantirgan. Dehqonlardan olinadigan boshqa davlat pul
soliqlari qatoriga yig‘imlar hamda turli sayohat va savdo bojlari ham kirdi.
Dehqonlar qirol askarlarini boshpana, oziq-ovqat va transport vositalari bilan
ta'minlashga, shuningdek, yo'llarni ta'mirlashga, ko'priklar qurishga,
istehkomlar qurishga va hokazolarga majbur edilar.Parazit katolik
ruhoniylarining butun bir armiyasini saqlash uchun barcha xarajatlar
dehqonlar va shahar mehnatkashlarining yelkasiga tushdi. O'rta asrlardagi
katolik cherkovi o'z daromadlarini oshirishda ayniqsa ixtirochi edi. Jamoat
foydasiga ushr - hosilning o'ndan bir qismi miqdorida yig'im olinadi.
Dehqonlarning nodonligi va ezilganligidan foydalanib, ularning diniy
tuyg‘ularidan uyalmasdan foydalanib, Xudoning “loyiq” bandalari ko‘p
hollarda o‘zboshimchalik bilan ushrni oshirib, qo‘shimcha “ixtiyoriy
sovg‘alar” olish uchun ko‘proq yangi bahonalar ishlatardi. Biz ochko'z
ruhoniylar uchun "gunohkor yer" va "osmon shohligi" o'rtasidagi vositachi
roli qanchalik katta, haqiqatan ham bitmas-tuganmas daromad manbai
bo'lganini unutmasligimiz kerak. Ular bayramlar uchun maxsus sovg'alar
olishdi va ko'plab cherkov xizmatlari uchun muntazam ravishda pora
yig'ishdi. Suvga cho'mish va dafn qilish uchun, to'y va birlashish uchun -
hamma narsa uchun va har doim dehqon pul to'lashi kerak edi.
12

Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va tovar ishlab chiqarishning
o'sishi bilan ma'naviy va dunyoviy feodallar pulga muhtoj bo'lib,
dehqonlardan naqd pul to'lovlarini tobora ko'proq talab qila boshladilar. Agar
yangi rekvizitsiya kiritishning iloji bo'lmasa, ular qisman korvee
majburiyatlari va naturadagi yig'imlarni pul bilan almashtirdilar. Bu jarayon
ancha oldin boshlangan va 14-asr Chexiya qishlog`ida feodal rentasining
barcha uch turi mavjud bo`lgan - mehnat rentasi, natura va pul. Shu bilan
birga, 15-asr boshlariga kelib, naqd renta etakchi o'rinni egalladi.Pul rentasi
dehqonlarni ekspluatatsiya qilishning eng moslashuvchan va foydali shakli
edi. Shu bilan birga, u korvée va tabiiy talablarga qaraganda iqtisodiy
rivojlanish uchun ko'proq imkoniyatlar ochdi. Pul rentasining keng tarqalishi
dehqonlarning iqtisodiy tashabbuskorligini oshirib, mehnat natijalariga
qiziqishini oshirdi. Shu bilan birga, ba'zan dehqonlarning doimiy yashash
joylaridan ancha uzoqda joylashgan bozorlar bilan bog'lanish ularning
dunyoqarashini kengaytirdi. Mamlakatning boshqa hududlaridan kelgan
dehqonlar, xaridorlar va savdogarlar bilan tijorat masalalarida uchrashgan
dehqonlar ularning ahvoli hamma joyda juda og'ir ekanligiga ishonch hosil
qildilar. Shu bilan birga, dehqonlar shahar savdogarlarining yuqori qismini
o'zlarining ekspluatatori sifatida, yangi dehqonlarning katta qismini tashkil
etgan shahar kambag'allarini esa barcha mazlumlarning ahvolini yaxshilash
uchun kurashda o'zlarining tabiiy ittifoqchisi sifatida ko'rishni
boshladilar. .Chexiya Respublikasida pul ijarasining taqsimlanishi notekis edi.
Bu turli mintaqalar va hududlarning iqtisodiy rivojlanishining o'ziga xos
xususiyatlariga bog'liq edi. 15-asr boshlariga kelib pul rentasi butun mamlakat
bo'ylab hukmron bo'lgan bo'lsa-da, Chexiya Respublikasining shimolida va
markazida ko'plab lordlar va monastirlar o'jarlik bilan korvega yopishib
olishdi, ba'zi joylarda ular hatto uning yangi turlarini ham joriy qilishdi. Bu
yerda tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi xo'jayinning o'z xo'jaligining
o'sishiga olib keldi va ko'p hollarda mehnat rentasining sezilarli darajada
oshishiga olib keldi. Janubda pul rentasining hukmronligi shartsiz edi,
dehqonlar hamma joyda shahar va qishloqlar bilan bevosita savdo aloqalariga
jalb qilingan.Pul rentasining keng tarqalishi munosabati bilan dehqonlarning
iqtisodiy imkoniyatlarini bo'rttirib bo'lmaydi. Feodallarning pul undirishlari
maxsus nizomlar asosida mustahkam o rnatilgan deb hisoblanganiga qaramay,ʻ
pan va monastirlar huquqiy normalar bilan kifoyalanmay, doimiy ravishda
to lov turlari va miqdorlarini ko
ʻ ʻ paytirishga intildilar. Pul rentasi kapitalistik
13

munosabatlarning rivojlanishiga yo‘l ochgan bo‘lsada, hech qanday holatda
feodal ekspluatatsiyasini yo‘q qilishni anglatmagan.Pul rentasining tarqalishi
chex dehqonlarining mulkiy tabaqalanishiga yordam berdi. Ta'riflangan
vaqtga kelib, Chexiyadagi qishloq jamiyati sezilarli darajada o'tdi.universitet
nemislar tomonidan bosib olingan. Ma’ruzalar butun o‘rta asr Yevropalarida
bo‘lgani kabi lotin tilida ham o‘qildi. Ammo, shunga qaramay, universitetning
tashkil etilishi Chexiya Respublikasining madaniy o'sishiga va boshqa
mamlakatlar bilan yaqinlashishiga hissa qo'shdi. Shu bilan birga, universitetda
keskin ichki kurash avj oldi. Chexiyalik magistrlar talabalarning yordamiga
tayanib, universitetda Germaniya hukmronligiga qarshi kurashdilar.
Universitet ichidagi kurash chex xalqining milliy madaniyati uchun
kurashining bir qismi edi.
1.2 Praga universiteti muhri
14-15-asrlar Chexiya madaniyatining yuksalishi davri edi. Feodallar ommani
zulmat va jaholatda saqlashga harakat qilsalar ham, shunga qaramay, nafaqat
shaharliklar, balki ko'plab dehqonlar ham o'qishni bilishgan. Yan Gus, uning
o'tmishdoshlari va izdoshlari, shu jumladan ko'plab noaniq xalq voizlarining
faoliyati Chexiya madaniyatining rivojlanishini tezlashtirdi va uning keng
xalq ommasi orasida tarqalishiga yordam berdi. Xalqning bitmas-tuganmas
ma’naviy kuchlarini bunyodkorlik faoliyatiga uyg‘otgan dehqonlar urushi
yillari chex madaniyatida yangi yuksalish bo‘ldi. Chexiyadagi "oddiy
erkaklar" va hatto ayollarning savodxonligi hussitlar urushi yillarida chexlar
bilan uchrashgan chet elliklarni hayratda qoldirdi. Xalq kitobxonlari, asosan,
ona tilidagi adabiyotga qiziqardi. Tarjimalar ham talabga ega edi, lekin eng
katta qiziqishni Chexiya zaminida paydo bo'lgan asl asarlar keltirib chiqardi.
Chexiya Respublikasida dehqonlar urushi arafasida bunday adabiy
yodgorliklar juda ko'p edi. Bu ertaklar, satirik va lirik qo'shiqlar va nihoyat,
yirik tarixiy asarlar - yilnomalar edi. Bu adabiyotda shahar va qishloq
odamlarining turmush sharoiti aks ettirilgan, ruhoniylarning illatlari va
ikkiyuzlamachiligi masxara qilingan, chexlarning mustaqillik uchun olib
borgan qahramonlik kurashi haqida hikoya qilingan. Ayniqsa, chex she'riyati
yilnomasi mashhur bo'lib, uning muallifi ashaddiy vatanparvar va ajnabiy
hukmronlikka ashaddiy qarshilik ko'rsatgan (Dalimil yilnomasi deb
14

ataladi).14-asrning asosiy chex yozuvchilari Poddubitselik shoir Smil Flashka
va yozuvchi Tomaş Stadniy edi. Smil bir qator axloqiy va satirik asarlar
muallifi edi. U mustaqil chex adabiyoti uchun kurashgan feodal jamiyati
yuqori tabaqalarining, ayniqsa, ruhoniylarning ta’magirligi, buzuqligi va
ikkiyuzlamachiligini fosh qildi. Xodim ruhoniylarning illatlariga ham qarshi
chiqdi. U o`z asarlarini asosan chex tilida yozgan. 14-asr oxiri - 15-asr
boshlarida Chexiya Respublikasida chex tilida, asosan, huquqshunoslik va
tibbiyotga oid juda ko'p ilmiy kitoblar mavjud edi. Injil chex tiliga ham
tarjima qilingan, bu o'sha paytda eng keng tarqalgan kitoblardan biri edi.
Bularning barchasi chex adabiy tilining rivojlanishidagi muhim bosqich edi.
Til taraqqiyotiga katta hissa qo'shgan Yan Milich, Yanovdan Matvey, Yan
Hus, Pragalik Jerom tomonidan kiritilgan.XIV asrda Chexiyada me`morchilik
va tasviriy san ` at ham rivojlangan. Chex hunarmandlari xalq me’morchiligi
an’analarini chuqurlashtirib, qo‘shni mamlakatlarning eng yaxshi me’morlari
yutuqlarini ijodiy o‘zlashtirdilar. XIV asr Chexiya me'morchiligining yorqin
namunalari - Pragada Karl I davrida qurilgan Vltava bo'ylab tosh ko'prik,
Gradkani saroyi, Sankt-Peterburg sobori. Vitta, Praga meriyasi, qator uylar,
Karlstejn qal'asi va boshqa ko'plab binolar. Qurilish ishlari faqat poytaxt bilan
cheklanib qolmadi. Ko'pgina shaharlar va hatto nisbatan kichik shaharlar ham
tosh cherkovlar, shahar hokimiyatlari va boshqa inshootlarni qurishni
boshladilar. 15-asrda Chexiya Respublikasiga tashrif buyurgan sayohatchilar
uning binolarining kattaligi va ulug'vorligidan hayratda qolishgan.Ma'badlar
va binolar ko'pincha haykallar bilan bezatilgan. Rassomlik ham rivojlandi.
XIV asrda Chexiyada mustaqil rassomchilik maktabi mavjud edi.
O‘tmishning jonsiz, planar obrazlaridan farqli o‘laroq, eng zo‘r ustalar ijodida
voqelikni real idrok etish elementlari paydo bo‘la boshladi. Kitoblarni bezash
san'ati ayniqsa Chexiyada rivojlangan.
Chex hunarmandlari (me'morlar, haykaltaroshlar, rassomlar) ko'pincha
mamlakatdan tashqarida - Germaniyada, hatto Italiyada ham ishlaganlar.
Chexiya ayniqsa g'arbiy va janubi-g'arbiy Rossiya erlarini o'z ichiga olgan
Polsha va Litva Buyuk Gertsogligi bilan yaqin madaniy aloqalarga ega edi.
O'z navbatida, ko'plab taniqli xorijiy ustalar Chexiyaga tashrif buyurishdi.
Xususan, qo‘shni Polshada tug‘ilgan mashhur me’mor, haykaltarosh, rassom
va o‘ymakor Piotr Parler uzoq vaqt Pragada ishlagan.Chexiya madaniyatining
15

rivojlanishi dehqonlar urushi arafasida mamlakatdagi sinfiy va milliy qarama-
qarshiliklarning murakkab o'zaro bog'liqligini aks ettiruvchi keskin kurashda
davom etdi. Bu aloqa ayniqsa 15-asrning boshlarida, Evropada islohotning
boshlanishi bo'lgan Chexiya islohoti davrida aniq bo'ldi.Shunday qilib, XIV
asrda Chexiya ishlab chiqaruvchi kuchlarning sezilarli yuksalishini boshdan
kechirdi va Evropaning eng rivojlangan davlatlaridan biriga aylandi. Lekin
bu feodal davlat bo`lib, unda feodallarning hukmron tabaqasi asosiy ishlab
chiqarish vositasi – yerga ega bo`lib, dehqonlarni shafqatsizlarcha
ekspluatatsiya qilgan. Moddiy ne’matlarning ko‘p qismini ishlab
chiqaruvchilar – Chexiya dehqonlari nihoyatda og‘ir ahvolda edi. Ular
feodallar yerlarida korvee xizmat qildilar, har xil turdagi naqd pul va
nafaqalarni, davlat soliqlari va cherkov yig'imlarini to'ladilar. Dehqonlarning
arzimas qismigina shaxsiy erkinlikni saqlab qoldi, qolganlari esa to'liq
krepostnoylikgacha turli darajadagi feodal qaramlikda edi. Feodallar bilan
dehqonlar o`rtasidagi ziddiyat tinch yo ` l bilan hal qilib bo`lmaydigan
murosasiz ziddiyat edi. Chexiya shahri ham keskin ijtimoiy mojarolar
markazida edi. Shaharlarda ekspluatatorlar asosan nemislar bo`lganligi,
feodallar orasida, ayniqsa, cherkov o ` rtasida nemislar va boshqa chet elliklar
ham ko`p bo`lganligi sababli, Chexiyadagi sinfiy kurash milliy kurash bilan
chambarchas bog`liq edi, bu esa umumiy keskinlikni kuchaytirdi.
mamlakatda. Chexiyada sinfiy
kurash 15-asr boshlarida avjiga chiqdi.
1300 yilda qirol Vestslav II davrida muhim pul islohoti amalga oshirildi -
butun Chexiya Respublikasi uchun yagona tanga zarb qilina boshlandi.
Tangalar chiqarish qirolning monopoliyasiga aylandi. Chexiya
Respublikasidagi ko'plab zarbxonalar yopildi. Bundan buyon barcha tanga
ishlab chiqarish faoliyati mamlakatda yagona bo'lgan qirol zarbxonasi tashkil
etilgan Kutna Xorada to'plangan. Yangi Yahudo zarbxonasini tashkil qilish
paytida 17 ta sobiq zarbxonadan jihozlar o'tkazildi. Bunday islohotni amalga
oshirish imkoniyatining o'zi Chexiya Respublikasining iqtisodiy
rivojlanishining yuqori darajasidan dalolat beradi. Masalan, qo‘shni
Germaniyada tanga bir vaqtning o‘zida bir nechta markazlarda zarb qilingan
va ularning har birida turli nominaldagi, og‘irlikdagi va turli sifatdagi
metalldan tangalar chiqarilgan. 14-asrda Chexiya Respublikasida yagona
tanganing joriy etilishi kelajakda yagona umumiy Chexiya bozorini
shakllantirishning zaruriy shartlaridan biri sifatida qaralishi mumkin.
16

II BOB Chexya va Germaniya munasabotlari
2.2 Chexiya va germaniyaning ichkiva tashqi munosabatlari
Chexiya knyazligi nemis qirollarining tashqi siyosiy manfaatlari doirasiga
Polsha knyazligidan bir necha o'n yillar oldin kirgan. 12-asrning birinchi
choragida tuzilgan "Pragakosmasi" chexxronikasida imperator Arnul fo'zining
vassal Buyuk Moraviya shahzodasi Svyatopolk I uchun "nafaqat Bogemiyani,
balki Odragacha bo'lgan boshqa hududlarni ham bosib olgani aytiladi.
Daryo”. Ful damonastirining yil nomalaridan ma'lumki, 895 yili yuloyida
Chexiya knyazlari Regens burgga Arnulfga etib kelishdi va "odatdagidek,
uning qo'lida hurmat bilan kutib olinib, yarashib, qirol hokimiyatiga
bo'ysunishdi".Chexiya-Germaniya munosabatlarining rivojlanishi
Lyudolfinglar davriga borib taqaladi. Shunday qilib, Genrix I "chexlar shahri
Pragaga yaqinlashib, ularning qirolini bo'ysunishga qabul qildi"[201]. Knyaz
Vatslas I Muqaddas Germaniyaning vassaliga aylangan kampaniya 929 yilda
bo'lib o'tdi. Biroq, 935 yilda Wenceslas 10 so'nggi choragida shakllangan deb
atalmish Sankt Wenceslashagiographictsikli, afsonalarida batafsil tasvirlangan
uning ukase Boleslav tomonidan tashkil etilgan fitna natijasida o'ldirilgan -
11-asr o`rtalari. Muqaddas Vetslavtsiklining bir qismi bo'lgan afsonaviy
Oriente murabbotagligining versiyalaridan birida ("Quyosh alla qachon
ko'tarilganda ...") Otto I tomonidan Chexiyadagi kampaniya haqida ma'lumot
mavjud. Wencesla so'ldirilganidan keyin. Buafsonada aytilishicha,
Vatslasning o'limidan ko'p o'tmay, imperator Otto " shunday muqaddas va
taqvodor shahzodaning nohaqo'ldirilishi haqida bilib, birodarlarning bunday
aqldanozgan vahshiyligidan dahshatgatushgan, adolatning ehtirosli
himoyachisi bo'lgan. Katta qo'shin va yuqorida aytib o'tilgan birodarlik
Boleslavga hujum qildi va uni shunchalik g'ayrat bilan ta'qib qildiki, u deyarli
butun Bogemiyaerini vayron qildi. O'sha, baxtsiz, inoyatini yo'qotgani uchun
hech qanday qarshilik ko'rsata olmadi, lekinoxir-oqibat, dahshatli moxov
quvib, hayotini baxtsiz tarzda yakunladi.Nemis yil nomachilarining
guvohliklaridan boshqacha holat paydo bo'ladi. Vidukindning yozishicha,
uning ukase Boleslav I o'ldirilganidan keyin qo'shni knyazlardan biriga urush
e'lon qilgan, u "sakslarning buyrug'iga bo'ysungan" va unga yordamga kelgan
saks qo'shinlarini mag'lubetgan, keyin esa qirolliklardan birini olib, vayron
qilgan. shaharlar, shundan keyin urush Boleslav hukmronligining o'n to'rtinchi
yiligacha davom etdi va "bu yildan boshlab u shohning sodiq va foydali
17

xizmatkori bo'ldi". Prümreginonining "xronikasi" ning davomida Ottoning
yurishi 950 yilga to'g'ri keladi: "O'sha yili Bogemiya shahzodasi Boleslav
qirolga qarshi ko'tariladi, qirolog'ir qo'l bilan yiqilib, o'z hokimiyatini
bo'ysundiradi. Hamma narsa”. Bundan kelib chiqadiki, Boleslav va
Germaniya o'rtasidagi qarama-qarshilik 936 yilda, Vatslas I vafotidan ko'p
o'tmay boshlangan va Orientemurabbosi afsonasida buepizod 950 yilda Otton
I ning yurishi bilan aralashgan. Bu, shuningdek, Thietmarning "xudosiz
Boleslav" qirolga uzoq vaqt davomida "qattiq qarshilik ko'rsatgan" degan
bayonotigamos keladi.Vidukindning o'ldirilgan akasi Boleslavning "tirik
ekan, qirolga sodiq va foydali bo'lib qoldi" degan so'zlarini inobatga olib, -
boshqacha qilib aytganda, u uning vassal vairmog'i edi – deb taxmin qilish
mumkin. Boleslav va Wenceslas o'rtasidagi adovat sabablari tashqi siyosatda
tortishuvga aylanishi mumkin edi. Agar Wenceslas nemis parast siyosiy yo'l
tutgan bo'lsa, Boleslav nemislarga qarshi pozitsi yani egalladi, u 950 yilgacha,
Otto I "chexlar qiroli Boleslavga qarshi yurish qilgan" va uning o'g'li nemis
tomonidan qamal qilingan. ba'zi "Yangi shahar" da qo'shinlari . Flodoard yil
nomalaridan ma'lumki, buyil Otto "Vendlar (ya'ni slavyanlar. - D. B.) Praga
deb nomlangan katta shaharni qamal qildi va ularning qirolini o'zini
bo'ysundirdi". Vidukindning so'zlariga ko'ra, Boleslav Ottoni kutib olishga
bordi, "bayroqlar ostida turib, qirolni tingladi va unga javob berib, nihoyat
uning marhamatiga sazovor bo'ldi". Thietmar shuningdek, Chexiya
shahzodasi "jasoratiga qaramay" qirol tomonidan mag'lubiyatga uchragach, "u
o'zining ukasi Bavariya gertsogi Geynrixga xizmat qilish uchun o'tkazildi" .
Bir paytlar Bavariyagertsogi hukmronligi ostida, Boleslav giyohvandlikning
yanada og'ir shakliga tushib qolgan.955 yilda Otto I bilan birga chex knyazligi
Lex daryosida vengerlarning mag'lubiyati bilan yakunlangan Vengriya
bosqinini qaytarishda ishtirok etdi.967 yilda uning o'rniga kelgan Boleslav I
ning o'g'li Boleslav II ning tashqi siyosatiga kelsak, garchi Pragalik Kozma o'z
yilnomasida Pragada birinchi Chexiya yepiskopini tashkil etishor qalichex-
imperatorlik aloqalarini yanada mustahkamlashga e'tibor qaratadi. Sakson
Detmar, keyinesaChexiya Voytech-Adalbert boshchiligida, keyin nemis yil
nomalaridan ma'lum bo'lishicha, birinchi imkoniyatda Boleslav II imperator
hokimiyatiga qarshi chiqqan. 973 yilda u Kvedlinburgdagi Reyxstagda bo'lib,
u erda Praga episkopini yaratish masalasi muhokama qilindi va 974 yilda
singlisining eri Polsha shahzodasi Mieszko I bilan birga u Otto II ga qarshi
chiqdi. Bavariya gertsogi Genrix II Grumpy. Buimperiya bilan yana bir
18

to'qnashuvga olib keldi. “Buyuk Oltoy yilnomalari”da yozilishicha, 975-yilda
Otto Chexiyani vayron qilgan, chexlar esa, o`z navbatida, Avliyo Mavrikiy
Oltoy monastiridan odamlarni o`ldirishgan. 976 yilda Genrix Grumpy
imperator tomonidan Bavariyadan quvilganida, u BoleslavIIdan panoh
topgan. Bu Ottoning Bogemiyaga ikkinchi marta bostirib kirishiga olib keldi,
u chekinishga majbur bo'ldi, Tietmarning so'zlariga ko'ra, Bavariyaliklarning
katta otrya dini yo'q otdi, garchi Buyuk Oltay yilnomalarida chekinish
Boleslav bilan muzokaralar natijasi bo'lgan, deb aytilgan. Bir nechakishi bilan
imperatorni ziyorat qilib, uni xalqi bilan birga unga bo'ysunish va'dasi evaziga
qaytishga ko'ndirgan . Nihoyat, Boleslav 978 yil Pasxa bayramida Ottoga
tashrif buyurib, unga sodiqlik qasam yodini qabul qilganidan keyin mojarohal
qilindi. Uning ittifoqchisi Genrix Grumpy Utrextga surgun qilindiva u erda
983 yil dekabrda imperator vafotigacha qoldi.984 yilda Genrix Grumpy yana
qo'zg'olon ko'targanida, Boleslav II nafaqat unga sodiqlikka qasamyod qildi,
balki qurolli yordam ham berdi. Shubhasiz, Chexiya shahzodasi va
Bavariyagertsogi o'rtasida yaqin siyosiy hamkorlik mavjud edi. Uning kelib
chiqishini Ottonning Boleslav Iniakasi Geynrixning xizmatiga tayinlash
to'g'risidagi qarorida izlash kerak, bu ularning o'g'illari Boleslav II vajanjalchi
Geynrix o'rtasidagi ittifoqchilik munosabatlarini saqlab qolishga yordam
berishi mumkin edi. Bubizga Pragalik Kozmaning so'zlariga ko'ra, 982 yilda
Pragaga episkopetib tayinlan ganOtto II dan g'alaba qozongan homiylik
faktini tushuntirishga imkon beradi, Voytex-Adalbert, slavni kovitlarning
knyazlik oilasi a'zosi. Libica imperator tomonidan Pragada imperator
ta'sirining potentsial dirij yorisifatida ko'rib chiqilishi mumkin bo'lgan 995 yil
da vakillari o'ldirilgan Boleslav II ga qarshi edi.Voytex-Adalbert
Pragasoborini tarketgandan so'ng, uning vorisi Boleslav II ning ukasi
bo'lganligi, Pragalik Kosmas Straxkvas deb ataydi va bundan oldin u
Regensburgdagi monastirdayashagan deb ta'kidlaydi (aftidan, u xuddi
shunday edi) Rohib Kristian bilan, uni u Boleslav II ning akasi, Kverfurtlik
Voytech-Adalbert Bruno hayoti muallifi deb ataydi). Biroq, u episkoplarni
muqaddaslash marosimida vafot etdi. Titmarning so'zlariga ko'ra, Voytek-
Adalbertning episkop sifatidagi vorisi Korvey monastirining rohibi Tiddeg
bo'lib, Otto III yordami bilan bu lavozimni egallagan.Genrix Grumpy
mag'lubiyatga uchragach, 985 yilda Boleslav II imperator Teofanoga
bo'ysunishga majbur bo'ldi. Biroq, 980-yillarning oxirida uning Mieszko I
bilan munosabatlari keskinlashganda, Boleslav II, Polsha knyazidan farqli
19

o'laroq, unga yordam so'rab murojaat qilmadi, balki yordam so'rab Lutsiylarga
murojaat qildi. Chexiya shahzodasi Magdeburgarxi yepiskopi Gisiler
boshchiligidagi imperator delegatsiyasi a'zolaridan foydalanishga urinib
ko'rdi, u bilan regent mojaronihal qilish bo'yicha muzokaralar olib bordi,
Mieszkodan torti bolganerlarini qaytari bolish uchun, lekin muvaffaqiyatga
erisha olmadi. buesa, shunga qaramay, uning imperator hukumatiga
sodiqligiga ta'sir qilmadi.
2.2 Geynrix Bretislav qo`zg`loni
. Shu bilanbirga, Buyuk Oltoy yilnomalarida Geynrix Bretislav qo'zg'olonini
bostirish bilan ham shug'ullanganligi aytiladi.Bretislavning imperiyaga qarshi
qo'zg'oloni, sabablari, bir qarashda, to'liq tushunarsiz, Xildesheym
yilnomalariga murojaat qilganda, tushuntirish oson, unda 1034 yilga kelib,
"Pasxa bayramida, Bogemiya shahzodasi Ulrich, imperator va zodagonlarning
ko'magi bilan surgundan uyga qaytishga rahm-shafqat bilan ruxsatoldi va o'z
knyazligining yarmini oldi, [ikkinchi] yarmi esa ukasi Jaromirga tegishliedi.
Bundan kelib chiqib, Bretislav Chexiyani Yaromir bilan bo'lib qolganidan
norozi bo'lgandegan xulosaga kelishimiz mumkin. Biroq, Oldrix ham
buholatdan mamnun emas edi, chunki o'sha yili u "qaytib kelganidan keyin
ukasini ko'r qilib qo'ydi, o'g'lini haydab yubordi va yana qasamini buzgan
holda xiyonatda davom etdi". Bu safar Oldrichning xiyonati hech qanday
oqibatlarg aolib kelmadi, chunki u tez orada ovqat paytida ovqat va
ichimlikdan bo'g'ilib vafot etdi. Pragalik Kosmas bu haqda sukut saqlash
nima'qul ko'rdi va faqat Jaromirning ko'r bo'lganini (u xatobilan 1004 yilga
bog'lagan) vaOldrichning 1034 yil 9 noyabrda vafot etganini eslatib o'tdi.
Yaromir taxtga o'tirgan Břetislav hokimiyatga qaytdi, u bir muncha vaqt
o'tgach, Pjemislidlarga dushman bo'lgan Vrshovtsev urug'I a'zolaridan
birining buyrug'I bilan o'ldirilgan. 1039 yilda Polshadagi tartibsizliklardan
foydalanib, Kasimir I mamlakatidan qochishga olib kelgan Bretislav Krakov
va Gnieznoni egalla boldi, u erdan 997 yilda prusslar tomonidan
o'ldirilganVoytex-Adalbertning qoldiqlari olib chiqildi. , shuningdek, uning
akasi Radim-Gaudentsining qoldiqlari, Gniezno yeparxiyasining birinchi
episkopi. Ko'rinishidan, ayni paytda Sileziya Chexiya nazoratiga
qaytarildi.Polsha ishlariga aralashish Bretislavni Genrix III bilan ziddiyatga
olib keldi. 1040 yilda qirolning Bogemiyaga qilgan yurishi, og'ir yo'qotishlar
bilan, shu jumladan Bretislavning qaynog'I Otto Shvaynfurt otryadida ham
20

behuda yakunlandi. Shundan so'ng, qirol o'zi tomonidan garovda bo'lgan
Bretislavning o'g'illaridan birini ozod qilishni buyurganiga qaramay, keyingi
muzokaralar to'xtab qoldi. 1041 yilda bo'lib o'tgan kampaniya yanada
muvaffaqiyatli bo'ldi, uning davomida Genri Pragani qamal qildi. Praga
episkopi Sever qirol lageriga qochib ketganidan so'ng, Bretislavo'lpon
to'lashga va'da berib, taslim bo'ldi – Pragalik Kozma bo'yicha 1500 marka va
Buyuk Oltayx yilnomalariga ko'ra 8000 marka. Biroz vaqt o'tgach, u
Regensburgdagi Reyxstagda Genrix III gasodiqlik qasamyodini qabul qildi, u
erda xuddi shu yilnomalarga ko'ra, u "qirollik sha'ni talab qilganidek,
yalangoyoq ko'rindiva avvalgidan ko'ra ko'proq haqorat qildi, o'zini o'zidan
yuqori ko'rsatdi". Keyingi yili Bretislav Vengriyadagi kampaniya paytida
overlordni qo'llab-quvvatladi. 1043 yilda u Genrixni Goslardagi Reyxstagda,
1046 yilda Merseburgdagi Reyxstagda, 1048 yilda Regens burgdagi
Reyxstagda bo'ldi va 1051 yilda Gebhard III bilan birga yana Vengriyaga
qarshi yurishda qatnashdi. Regensburg yepiskopi va Karintiya gertsogi Welf
III . 1054 yilda Genrix III Bretislav va Kazimir I o'rtasidagi mojaroda
vositachilik qildi. Buyuk Oltay yilnomalariga ko'ra, imperator Kvedlinburgda
Uch birlikni nishonlar ekan, "Bogemiya va Polsha gersoglarini o'ziga chaqirdi
va juda uzoq davom etgan janjaldan keyin ularni yarashtirdi. , ular o'zingiz
bilan yarashgan holda uylariga ketishlariga ruxsat bering". O'sha yili Pragalik
Kozmaning yozishicha, "Knyaz Bjetislav Vrotslav va boshqa shaharlarni
polyaklarga qaytardi" evaziga har yili 500 grivna kumush va 300 grivna oltin
o'lpon to'laydi. 1055 yil 10 yanvarda Vengriyadagi uchinchi yurishni
tayyorlash paytida Bretislav vafot etdi.Pragada hukmronlik qilgan
to'ng'icho'g'li Spytignev II, Genrix III dan knyazlik hurmatiga sazovor bo'lgan
holda, tez orada nemislarga bo'lgan munosabatini keskinlashtirdi va "barcha
nemis xalqini", shu jumladan onasi Yuditni haydab chiqarishni buyurdi. 1058
yilda surgunda vafot etgan Shvaynfurtlik Genrix ning qizi. Shu bilan birga, u
imperatorlik yo'nalishiga sodiq qoldi va 1060 yilda Vengriya qiroli Endre I ga
yordam berish uchun yuborilgan nemis feodallarining ekspeditsiyasida
ishtirok etishga majbur bo'ldi.
Qiziqarli faktlar:
21

1) Lan – o`rta asrlar Bogemiyasidagi yer birligi bo`lib, uning kattaligi XIV-
XV asrlarda 15 dan 20 gektargacha bo`lgan. Ko'pgina hollarda lan to'rt
chorakka bo'lingan, ularning har biri odatda 15-16 kichik birlik - yugerlar yoki
aprikhonlardan iborat edi. Biroq, 96 va hatto 128 yugerga yetgan lanlar bor
edi. Ba'zan hujjatlarda 60 yugerdan ham kamroq lanslar mavjud.
2) “Qora o`lim” 1348-1349 yillarda feodal Yevropada boshlangan yirik
vaboga berilgan nom. G'arbiy Evropaning ko'plab mamlakatlarida "Qora
o'lim" davrida aholi deyarli yarmiga kamaydi.
3) O'rta asrlar Chexiya Respublikasida shahar magistratlari - kengash a'zolari
konshel deb atalgan. Konshellar ma'muriy va ba'zan sud ishlarini boshqargan.
4) Purkmister - shahar magistratining boshlig'i.
5) Odatda Charlz to'rtinchi (imperator sifatida) yoki birinchi (Chexiya qiroli
sifatida) deb ataladi.

Konferensiya metodi
22

Konferensiya mashg ` ulotini o ` tishdan avval mashg ` ulot mavzusini,
maqsad va vazifalarini belgilab, shu mavzuga oid qo ` shimcha ilmiy,
ilmiy-ommabop adabiyotlar ko ` zdan kechiriladi. Mashg ` ulotni
o ` tkazishdan 1-2 hafta oldin mashg ` ulot mavzusi talabalarga e’lon
qilinadi, unga tayyorgarlik ko`rish uchun adabiyotlar tavsiya etiladi.
Ushbu mashg ` ulotda «Olimlar» rolini tanlash, mavzuni har tomonlama
yoritish, ma’ruza tayyorlash talabalarning ixtiyorida bo ` ladi.
“Jahon mamlakatlarining fan va texnika taraqqiyoti ” mavzusidagi
seminar mashg`ulotini “ Konferensiya” metodi orqali quyidagicha
o`tkazish tavsiya etiladi:
I. O ` qituvchining kirish so ` zi. Bunda o ` qituvchi mashg ` ulotning
mavzusi, maqsadi va vazifalari, tegishli rollarni bajaruvchi «Olimlar»
bilan talabalarni tanishtiradi.
II. Ilmiy ma’ruzalarni tinglash. XIV-XV asrlar oxirida Chexiya » mavzu
yuzasidan tayyorlagan ma’ruzalarini ko ` rgazmali qurollar asosida bayon
qiladilar.
III. Ma’ruzalar muhokamasi. Bunda « XIV-XV asrlar oxirida Chexiya » va
guruhdagi boshqa talabalar o ` rtasida mavzu yuzasidan bahs-munozara
o ` tkaziladi.
IV. Ilmiy konferensiya yakuni. O ` qituvchi mavzu yuzasidan eng
muhim tushuncha va g`oyalarni ta’kidlab, darsni yakunlaydi.
V. Talabalarni baholash. Mashg ` ulotda faol ishtirok etgan
talabalar rag ` batlantiriladi va reyting tizimiga muvofiq baholanadi.
VI. Uyga vazifa berish.
VII. Mashg ` ulotni umumiy yakunlash.
23

« XIV-XV asrlar oxirida Chexiya » mavzusida o ` tkaziladigan ilmiy
konferensiya mashg ` uloti quyidagi loyiha bo ` yicha o ` tkazilishi mumkin.
Mavzu: « XI-XV asrlarda Chexiya davlati »
Mashg ` ulotningborishi:
I. Tashkiliy qism.
II. Talabalarni mashg ` ulotning mavzusi, maqsadi va borishi
bilan tanishtirish.
Bu mashg ` ulotni o ` tishdan bir hafta oldin talabalarni 4ta guruhga
ajratamiz va ularga jahon tarixi fani sohasida faoliyat ko ` rsatayotgan
«Olimlar» maqomini beramiz. Bunda yana qo ` shimcha ravishda Jahon
mamlakatlarining fan va texnika taraqqiyoti tarixi bilan shug ` ullangan
taniqli tarixchi olimlarni tanlab olamiz. Bu orqali ushbu olimlarning
nomlari talabalar xotirasida yana ham mustahkamroq o ` rnashadi.
Masalan:
24 Chexiyani gullab
yashnagan davriChex knyazlari
va german
imperatorlari ILK o`rta
asrlarda
Chexiya Chexiya
davlatini tashkil
topishi
germaniya bilan
munosabatlar Premislo- vichlar
oilasi Chex knyazi
(avliyo)Vatslav Slavlarni chexlar
tomonidan
birlashtirilishi
1-
guruh 2-
guruh
4-
guruh3-
guruh

III. Yangi mavzuni o ` rganish: Talabalar guruhiga qur’a asosida o ` z
mutaxassisliklariga tegishli bo ` lgan quyidagi 4-ta kichik masalalarni aks
ettiruvchi mavzulardan biri bo ` yicha ma’ruza tayyorlaydi.
Shu o ` rinda bu yerda ikkita muhim faktorni pedagog e’tiborga
olish kerak:
Xulosa .
Xulasa qilib aytadigan bo`lsam XI –XV asrlarda Chexiya davlatining
tarixi davrida jahon siyosatida tutgan o`rni va roli haqida yetarlicha
ma`lumotlar to`pladim. Chexiya davlatinining tashkil topishi , birinchi
chex sulolasi vakillari bo`1gan Premislovichlar oilasi va knyazlarni
siyosiy mavqelari , ularning tashqi va ichki siyosatda qilgan ishlari
haqida ma`lumotlar bilib oldik. Chex knyazlarining german
imperatorlari bilan munosabatlari haqida tashqi siyosatda ular bilan
birgalikdagi munosabatlari qay darajada ekanligi , o`zaro yordam
evaziga chex knyazlariga qirol unvonini berishi. Xulosa qilib
25Guruhning barcha talabalarni
o ` qishga yo ` naltirish uchun bunda
o ` qituvchi tomonidan ma’ruza
qiladigan “olim” maqomini beriluvchi
talaba guruhlar ichidan ixtiyoriy
asosda tanlab olinish qoidasini
oldindan talabalarga bildirib qo ` yish
kerak; Guruh talabalarining mavzuning barcha jihatlarini (ya’ni
faqatgina o ` ziga berilgan mavzu bilan cheklanmasligi uchun,
chunki bu mavzuga ular puxtaroq va ko ` rgazmali asosida
tayyorgarlik ko radilar) oʻ ` rganishlar uchun yana oldindan
ma’ruzalar tinlangach shu mavzular doirasida guruhlar o ` rtasida
savol-javoblar faolligi ham rag ` batlantirilisho ` ini ham yetkazish
kerak. Ya ’ni guruh “olimi”ning chiqishini boshqa guguhlar
to ` ldirishi shu guruhning umumiy baholanishiga salbiy ta’sir
o ` tkazishini ma’lum qilib qo ` yish kerak. Shunda deyarli har bir
talaba avvalo o ` z guruhi chekiga tushgan mavzuni, uning ortidan
qolgan mavzularni ham batafsilroq o ` rganishga yo ` naltiriladi.

aytadigan bo`lsam o`rta asrlarda Chex davlatining jahon tarixiga
tutgan o`rni bilinarli darjada ekanligini uning tarixda qoldirgan
siyosiy roli haqida bilib oldim.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1) Stalin I. “Leninizm muammolari”, nashr. 11, M. 1953 yil, 595-bet.
2) Qarang: V. I. Lenin, Asarlar, 3-jild, 157-159-betlar.
3) Qarang: K. Marks va F. Engels, Soch., VII jild, 275-bet.
4) K. Marks, Xronologik parchalar, 2-kitob, Marks va Engels arxivi, VI jild,
M.1939,76-bet.
26

Internet saytlar .
1.WWW.Wikepediya.ru
2. WWW.arxiv.uz
3. WWW.Ziyonet.uz
27

XIV-XV asrlar oxirida Chexiya Mundarija: I BOB XIV-XV asrlarda Chexiya Yevropaning eng rivojlangan davlatlaridan biri edi………………………………………………………….… 3 1.1 Feodal jamiyat nima edi ………….…………………………10 1.2 Praga unverseti muhri ………………………………………15 II BOB Chexya va Germaniya munasabotlari……………..………18 2.1 Chexiya va germaniyaning ichkiva tashqi munosabatlar……18 2.2 Geynrix Bretislav qo`zg`loni………………………………..21 Qiziqarli faktlar…………………………………………………2 4 -25 Konferensiya metodi ……………………………………………25-28 Xulosa…………………………………………………………...28-29 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………..29-30 1

I BOB. XIV-XV asrlarda Chexiya Yevropaning eng rivojlangan davlatlaridan biri edi. Chex dehqonlari va hunarmandlari ko`p miqdorda qishloq xo`jaligi mahsulotlari va hunarmandchilik ishlab chiqargan. Savdogar karvonlari Chexiya yerlari orqali o ` tib, Boltiq dengizi qirg`oqlaridan Pragaga, u yerdan Dunay mamlakatlari va Italiyaga ko ` chib o`tgan. Chexiya va Germaniya o'rtasida iqtisodiy aloqalar rivojlandi. Qadim zamonlardan beri Chexiya va slavyan mamlakatlari - Rossiya va Polsha o'rtasida yaqin iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar mavjud. Slavyan erlaridan kelgan savdogarlarni Praga va Chexiyaning boshqa shaharlarida tez-tez ko'rish mumkin edi. Chexiya orqali ular Germaniya va boshqa Yevropa davlatlari bilan savdo-sotiqni olib bordilar.Deyarli butun XIV asr davomida Chexiya jiddiy dushman bosqinlarini bilmagan. O‘tmishda boy Chexiya yerlarini bosib olishga qayta- qayta uringan nemis knyazlari va ritsarlarining yirtqich hujumlari XIV asrda ham takrorlanmadi: nemis bosqinchi feodallariga erkinliksevar chexlar va arboblar munosib javob qaytardi. boshqa slavyan xalqlari. Germaniyaning o'zida ham o'sha paytda knyazlar, ritsarlar va shaharlar o'rtasida shiddatli kurash avj olgan edi. Shu munosabat bilan nemis feodallari Chexiya Respublikasiga tinch yo'l bilan kirib borishga urinishlarga o'tishga majbur bo'ldilar. Darhaqiqat, bu "tinchlik yo'li bilan kirib borish" yashirin shaklda xuddi shu feodal tajovuzi edi.Tatar-mo'g'ul bosqinchilari Evropaning barcha xalqlari uchun dahshatli xavf edi. XIII asrning birinchi choragidayoq tatar- mo'g'ul qo'shinlari rus yerlariga hujum qilishdi. Buyuk rus xalqi o'z vatanini himoya qilish uchun tik turdi, lekin o'zaro nizolar botqog'iga botgan feodallar bosqinchilarga qarshi kurash uchun xalqni birlashtira olmadi. Tatar-mo'g'ullar bo'yinturug'i ostida bo'lgan rus xalqi kurashni davom ettirdi. Tatar-mo'g'ullarning asosiy kuchlarini zanjirband qilgan rus xalqining bosqinchilarga qarshi uzoq davom etgan qahramonona kurashi Yevropa mamlakatlarini, jumladan, Slavyan Chexiyani shafqatsiz tatar-mo'g'ul zulmidan qutqarib qoldi. Nemis feodallari va tatar-mo'g'ul bosqinchilarining hujumlarini qaytarish 13-asrdayoq Chexiya erlarining iqtisodiy yuksalishiga yordam berdi. XIV asrda Chexiya yagona feodal davlatga aylandi. Boy Chex erlari Germaniya, Shimoliy Italiya va Niderlandiyadagi deyarli mustaqil feodal mulklarning murakkab konglomerati - nemis millatining Muqaddas Rim imperiyasi deb ataladigan davrda etakchi o'rinni egalladi. 14-asrning 2

ikkinchi yarmida Chexiya qiroli bir vaqtning o'zida nemis xalqining Muqaddas Rim imperiyasining imperatori edi. Bu Chexiya Respublikasining xalqaro mavqeini yaxshilash va nufuzini oshirishga yordam berdi. Uning poytaxti Praga butun Markaziy Yevropadagi asosiy hunarmandchilik va savdo markazlaridan biri edi. Praga to'qimachilik, metall buyumlar, qurol-yarog'lar, mebellar, kiyim-kechak, poyabzal, apparatlar, kitoblar, hashamatli buyumlar va shahar aholisi uchun oziq-ovqat ishlab chiqargan. Savdogarlar Pragaga tez- tez kelib, Chexiya va boshqa mamlakatlardan turli va nodir tovarlarni olib kelishardi. Pragani tark etmasdan, yiliga ikki marta muntazam ravishda o'tkaziladigan yirik yarmarkalarda G'arb va Sharq mamlakatlaridan turli xil mahsulotlarni sotib olish mumkin edi. Chexiya Respublikasi poytaxtida Angliya, Frantsiya, Ispaniya, Polsha, Vengriya va boshqa mamlakatlardan elchilar kelgan imperatorning ajoyib saroyi bo'lgan.O'rta asrlardagi Chexiya tipik feodal mamlakat edi. XIV asrda uning yuksalishi ommaning eng qattiq ekspluatatsiyasi hisobiga erishildi. Mehnatga layoqatli aholining asosiy qismi feodallarga qaram dehqonlar, butun jamiyatning yashashi uchun zarur bo'lgan moddiy ne'matlarning asosiy ishlab chiqaruvchilari edi.O'rta asrlarda Chexiya Respublikasi aholisining asosiy mashg'uloti qishloq xo'jaligi edi. Uning turlari tuproq va iqlimga qarab mamlakatning ma'lum mintaqalarida turlicha bo'lgan, ammo qishloq xo'jaligi hamma joyda ustun o'rinni egallagan. XIII-XIV asrlarga kelib, uch dala allaqachon hamma joyda tarqalib ketgan. Kuzgi ekinlar orasida bug`doy va javdar yetakchi o ` rin tutgan, bug ` doydan tashqari arpa, suli va tariq esa bahorgi ekinlar sifatida ekilgan. Katta maydonlarni no'xat va sholg'om ekinlari egallagan. O'sha paytda evropaliklar kartoshkani bilmaganligi sababli, uning o'rnini bosgan sholg'omning roli juda katta edi. Sholg'om, asosan, chorva uchun ozuqa uchun yetishtirilgan, lekin no'xat va yasmiq bilan bir qatorda kambag'allarning asosiy oziq-ovqatini ham tashkil qilgan. Bog'dorchilik va bog'dorchilik Chexiya Respublikasida nisbatan yuqori darajaga yetdi. Bog'larda lavlagi, sabzi, piyoz, sarimsoq, karam, shuningdek, ziravorlar uchun barcha turdagi o'tlar - arpabodiyon, selderey, za'faron o'sdi. Bog`larda turli mevalar – olma, nok, olxo`ri, yong ` oq, ba ` zan shaftoli ham yetishtirilgan. Uzumchilik va hop yetishtirish Chexiya Respublikasi iqtisodiyotida muhim o‘rin tutgan. Chex hoplari va Moraviya vinolari boshqa mamlakatlarga ko'p miqdorda eksport qilindi.Sanoat ekinlaridan chexlar zig'ir va kanopni yaxshi bilishgan, ularning tolasidan dehqonlar qo'pol uy matolari yasagan.XIV asrda Chexiya Respublikasining 3

ba'zi joylarida hali ham ishlov berilmagan, bokira erlar mavjud edi. Qisman chorvachilik uchun yaylovlar va yaylovlar sifatida foydalanilgan bo'lsa, ikkinchi qismini dehqonlar asta-sekin g'alla va boshqa ekinlar uchun o'zlashtirdilar. Lekin bu juda og'ir ish edi. O'rmonlarni rivojlantirish ayniqsa qiyin edi: daraxtlarni kesish yoki yoqib yuborish, dumg'azalarini yulib tashlash kerak edi. Tabiat bilan o'jar kurashda dehqonlar ekin maydonlarini kengaytirdilar. Dehqonlarning ixtiyorida dehqonchilik uchun eng oddiy qurollargina bo‘lgani uchun bokira va bo‘sh yerlarni o‘zlashtirish og‘ir mehnatni talab qildi. Natijalar esa yer egalari - feodallar tomonidan o'zlashtirildi.XIII-XIV asrlarda Chexiya Respublikasida qishloq xo'jaligida sezilarli yuksalish kuzatildi. Bu to'g'ri almashlab ekishni ishlab chiqishda, asboblarni takomillashtirishda va nihoyat, o'g'itlarni (asosan, go'ng) tez-tez ishlatishda namoyon bo'ldi. Ko'pincha dalalarda qolipli qo'sh otli pulluklarni uchratish mumkin edi. Ba'zan katta, og'ir pulluklar ishlatilgan, ular bir necha juft otlar yoki ho'kizlarga bog'langan. Barcha iqtisodiy yaxshilanishlar juda sekin joriy etildi - texnologiyaning muntazamligi va turg'unligi, uning rivojlanishining juda past sur'atlari, odatda, feodal ishlab chiqarish usuliga xosdir. Takomillashtirilgan ishlab chiqarish qurollari (masalan, yirik, og'ir pulluklar) feodallarga qaram bo'lgan dehqonlarning keng ommasi uchun ular juda qimmat bo'lgani uchun ham, etarli miqdordagi yaxshi chorva mollarini talab qilganligi uchun ham foydalanish imkoni bo'lmagan. Shularni hisobga olib, shudgor eski qishloq xo‘jaligi asbobi — omochni to‘liq siqib chiqara olmadi. Odatda shudgorga bitta ot jabduqlangan, ammo shudgor yer qatlamlarini ag'darib yubormagan, faqat tuproq yuzasi bo'ylab jo'yak chizgan va buning uchun ham unga kuch bilan tayanish kerak edi. Shudgorlashdan so'ng, dalalar o'ralgan va ba'zida ular hali ham er bo'laklarini qo'lda - belkurak yoki qoziqlar bilan sindirishga majbur bo'lishgan. Sabzavot bog'lari ham odatda qo'lda - belkurak yoki ketmon bilan o'stirilgan.O'rim-yig'im, asosan, ayollar tomonidan amalga oshirilgan - o'roq bilan, ba'zan o'roq bilan. Zig'ir va kanop oddiygina qo'lda erdan tortib olingan. O'rim-yig'imdan keyin xirmon vaqti keldi. Non, qoida tariqasida, shingil bilan urilib, shamolda urildi. Lekin odatda donni qo'lda maydalash shart emas edi: Chexiyada ko'plab tegirmonlar bor edi. Ko`p sonli daryo va soylar suvi tomonidan tegirmon toshlari harakatga keltirildi, XIII-XIV asrlarda esa ko ` plab shamol tegirmonlari paydo bo ` ldi. Ko'pgina tegirmonlarda etti, sakkiz, hatto o'nta g'ildirak bor edi.Qishloq xo'jaligining past texnikasi va shafqatsiz feodal ekspluatatsiyasi, 4

hatto qulay iqlim sharoitida ham dehqonlarning mashaqqatli mehnati juda past hosil berishiga olib keldi. Sam-to'rtinchi hosil a'lo deb hisoblangan, lekin ko'pincha ekilganidan bir oz ko'proq yig'ish mumkin edi. Shu sababli, ochlik, kasallik va qashshoqlik har doim chex dehqonlarining elkasi orqasida turdi.Chexiya Respublikasi qishloq xo`jaligi rivojlangan chorvachilikni ham o ` z ichiga olgan. Ho'kizlar va otlar qo'zg'olon hayvonlari bo'lib xizmat qilgan. Sut mollari sigir va echkilar bilan ifodalangan. Janubda ko'plab cho'chqalar boqilgan, shimolda 15-asr boshlarida mayda chorva mollari orasida qo'ylar ustunlik qilgan. Chorvachilikning rivojlanishi bilan bog`liq holda bu davrga kelib o ` t ekish jiddiy ahamiyat kasb eta boshladi – yirik feodallarning xo ` jaliklarini tavsiflashda vegon urug ` i vagonlariga ishora qilinadi. Chorvachilik mahsulotlaridan o'sha davr hujjatlarida ko'pincha pishloq va cho'chqa yog'i, kamroq sariyog 'va smetana qayd etilgan. Qishloq xo`jaligi xom ashyosidan jun katta ahamiyatga ega bo ` lib, undan gazlama va kigiz tikilgan. Sigir terisidan poyabzal tikilgan, jabduqlar, egarlar va boshqalar yasalgan.Parrandachilik ham qishloq xo`jaligining muhim tarmog ` i bo ` lgan. Ular tovuq, o'rdak va g'ozlarni boqishgan. Tovuq va tuxum chex dehqonlaridan tabiiy talablarning asosiy qismlaridan biri edi.Mamlakatning janubida va boshqa hududlarida asalarichilik va baliqchilik, ayniqsa, 15-asr boshlarida katta ahamiyatga ega bo`ldi. Sun'iy suv havzalari va tabiiy suv havzalarida turli xil baliq turlari - sazan, alabalık va boshqalar etishtirildi. Baliq nafaqat Chexiya Respublikasida, balki qo'shni mamlakatlarda ham katta talabga ega edi. Shu bilan birga, uzumzorlar va qulupnay yetishtiruvchilar soni ortdi. Sharob, pivo, asal va quritilgan hop savdosi katta daromad keltirdi.Kesilgan o'rmonlar maydoni va ularning o'rnida dalalar va bog'lar paydo bo'lganligi sababli, qolgan o'rmon maydonlarining qiymati sezilarli darajada oshdi. Agar ilgari feodallarga tegishli bo`lgan o ` rmonlarda qaram dehqonlar kerak bo ` lganda bemalol cho ` tka yig ` ish, ko ` mir yoqish, o ` tin va o ` tin tayyorlash, smola va smola haydash imkoni bo ` lgan bo ` lsa, endi feodallar dehqonlarni foydalanishda har tomonlama cheklay boshladilar. O`rmon resurslaridan, ba ` zan esa ularni o ` rmon resurslaridan butunlay mahrum qilgan.yer. Feodallar arra tegirmonlari, smola tegirmonlari va ko'mir konlarini ishga tushira boshladilar va bundan katta daromad olmoqdalar. Chexiya Respublikasining janubiy viloyatlarida o'rmon xo'jaligi alohida ahamiyatga ega bo'lib, u erdan har yili daryolar bo'ylab mamlakatning 5

XIV-XV asrlar oxirida Chexiya

12.08.2023

0

72.6162109375 KB

Похожие