logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. XX АСРНИНГ 20-30 ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕКИСТОН ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИДА МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ЎРНИ

XX АСРНИНГ 20-30 ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕКИСТОН ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИДА МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ЎРНИ

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

252.296875 KB
Скачать
XX АСР НИНГ 20-30 ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕКИСТОН ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИДА МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ЎРНИ Мундарижа КИРИШ................................................................................................................3-8 I.БОБ. XX АСР 20-30 ЙИЛЛАРИ ЎЗБЕКИСТОНДА МАДАНИЙ- МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ. МУАММОНИНГ МАНБАВИЙ АСОСИ ВА ТАРИХШУНОСЛИК ТАҲЛИЛИ.................................................................9-47 I.1. Маданий-маърифий муассасалар: таснифи, мақсад ва вазифалари, ўзига хос хусусиятлари................................................................................................9-21 1.2. Муаммонинг манбавий асоси..................................................................21-31 1.3. Масаланинг тарихшунослик таҳлили......................................................31-47 II.БОБ. 1920-1930 ЙИЛЛАР ЎЗБЕКИСТОНДА КЕЧГАН СИЁСИЙ ВА ИҚТИСОДИЙ ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРҒИБ ЭТИШДА МАДАНИЙ- МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ЎРНИ.........................................48-96 II.1. Ўзбек халқи ҳаётига қизил чойхоналарнинг сингдирилиши...............48-67 II.2. Қизил арава ва маълумотлар столи совет тарғибот воситаси сифатида............................................................................................................67-78 II.3 Маданий-маърифий муассасаларнинг иқтисодий аҳволи ва уларни кадрлар билан таъминлаш муаммолари.........................................................78-96 III.БОБ. ЎЗБЕКИСТОН ИЖТИМОИЙ ВА МАДАНИЙ ҲАЁТИГА МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ТАЪСИРИ.......97-143 III.1. Аҳолининг саводхонлик даражасини кўтаришда қироатхона ва кутубхоналарнинг ўрни.................................................................................97-113 III.2. Тўгараклар ва ҳаваскорлик театрларига маҳаллий аҳолининг жалб этилиши.......... ..............................................................................................114-123 III.3. “Ҳужум” ҳаракати, динга қарши кураш, лотин ёзувига ўтиш жараёнларида маданий-маърифий муассасаларнинг иштироки.............123-143 ХУЛОСА ................................................................................................. .....144-147 1 ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБА ВА АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ.. .......... ИЛОВА КИРИШ ( Фалсафа д октори (PhD) диссертaцияси аннотaцияси) Диссертaция мавзусининг долзарблиги ва зарурати . Жаҳон ҳамжамиятининг интегрaциялашуви шароитида дунё халқларининг ҳар бири ўз ижтимоий ҳаётини яхшилаш ва унинг тараққиёти учун курашиб келмоқда. БМТ “Барқарор ривожланиш мақсадлари”нинг устувор вазифаси ҳисобланган миллий миқёсда барча инсонлар учун ижтимоий таянч ҳаёт даражасига бўлган ҳуқуқдан фойдаланиши, шу жумладан манзилли ижтимоий муҳофаза тизимларидан ба ҳ раманд бўлиши давлатларнинг биргаликдаги мажбуриятини ифода этади. Натижада учинчи минг йилликка келиб дунё аҳолиси учун ижтимоий ҳаётни таъминлаш, уни муҳофаза қилиш, тенгсизлик кўламини қисқартириш, ижтимоий адолатни таъминлаш зарурати юзага келмоқда. Дунёнинг Буюк Британия, АҚШ, Франция, Германия каби мамлакатлари илмий тадқиқот марказлари ва университетларида ХХ асрда Ўзбекистон ижтимоий ҳаёти ва маданияти тарихига доир тадқиқотлар жадидчилик ҳаракати масаласи, Марказий Осиё халқларининг совет мафкураси таъсиридаги таълим, адабиёт, ёзув, совет ҳукуматининг динга қарши олиб борган сиёсатининг Марказий Осиё халқлари маънавий ҳаётига кўрсатган салбий таъсири, миллий маданиятларнинг аҳволи каби йўналишлар асосида ўрганилмоқда. Я нги Ўзбекистон тарихида кечаётган бугунги туб ўзгаришлар эски қарашларни қайта кўриб чиқиш эҳтиёжини юзага келтирди. Бугунги кунда юртимизда олиб борилаётган кенг кўламли ислоҳотларда жамиятнинг қуйи қатламларига давлатнинг ижтимоий сиёсатини тарғиб қилиш устувор вазифаси сифатида белгиланган. Ўзбекистонда XX аср 20-30 йилларида совет давлати олиб борган сиёсий жараёнларнинг ижтимоий ҳаётга сингдирилишида аҳолининг қуйидан юқорига қадар қатламларига кириб 2 боришда маданий-маърифий муассасалар кучли механизм сифатида қаралди. С овет даврида маданий-маърифий муассасалар воситасида ижтимоий ҳаётга совет мафкурасини сингдириш ва унинг оқибатларини танқидий ўрганиш диссертaциянинг долзарблигини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ- 4947-сонли “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси” тўғрисидаги Фармони, 20 20 йил 25 январдаги “Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси ”, шунингдек, соҳага оид бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу тадқиқот иши муайян даражада хизмат қилади. Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланиши- нинг устувор йўналишларига мослиги . Мазкур диссертaция р еспублика фан ва технологиялари ривожланишининг 1. “ Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий инновaцион ғоялар тизимини шакллантириш ва уларни амалга ошириш йўллари ” дастури устувор йўналишига мувофиқ бажарилган. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси. Ҳозирга қадар маданий- маърифий муассасаларнинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни масалаларига қаратилган тадқиқот амалга оширилмаган. XX асрда Ўзбекистоннинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маданий ҳаётига бағишланган тарихшунослик ишларида маданий-маърифий муассасалар фаолияти муайян йўналишлар асосида тавсифланган 1 . Диссертaция тадқиқотининг диссертaция бажарилган муассаса илмий - тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертaция Самарқанд давлат университети илмий-тадқиқот ишлари режасининг АТД-1, 1 Масаланинг тарихшунослик таҳлил диссертациянинг 1.3 бўлимида таҳлил этилган. 3 “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи: муносабатлар ва қарашлар” (2016-2020) мавзусидаги тадқиқот доирасида бажарилган. Тадқиқотнинг мақсади. XX асрнинг 20-30 йилларида Ўзбекистон ижтимоий ҳаётида маданий-маърифий муассасаларнинг тутган ўрнини очиб беришдан иборат. Тадқиқотнинг вазифалари: - XX асрнинг 20-30 йилларидаги маданий-маърифий муассасаларнинг таснифи, уларнинг мақсад ва вазифалари, хусусиятлари тадқиқ қилиш; - маданий-маърифий муассасаларнинг XX аср 20-30 йилларидаги фаолияти масаласининг манбашунослик ва тарихшунослигини таҳлил қилиш; - ўзбек халқи ҳаётига қизил чойхоналарнинг сингдирилиши ва унинг оқибатларини очиб бериш; - қизил арава ва маълумотлар столининг совет тарғиботидаги иштирокини аниқлаш; - маданий-маърифий муассасаларнинг иқтисодий аҳволи ва уларни кадрлар билан таъминлаш муаммоларини таҳлил этиш; - аҳолининг саводхонлик даражасини кўтаришда қироатхона ва кутубхоналарнинг ўрнини аниқлаш; - тўгараклар ва ҳаваскорлик театрларига маҳаллий аҳолининг жалб этилишини тадқиқ қилиш; - “Ҳужум” ҳаракати, динга қарши кураш, лотин ёзувига ўтиш жараёнларида маданий-маърифий муассасаларнинг иштироки кўрсатиб бериш. Тадқиқотнинг объекти сифатида ХХ аср 20-30 йиллари да Ўзбекистон ижтимоий ҳаётида маданий-маърифий муассасаларнинг тутган ўрни танланган. 4 Тадқиқот предмети ни ХХ асрнинг 20-30 йилларида маданий-маърифий муассасаларда олиб борилган совет тарғибот усуллари ва методлари натижасининг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни ташкил этади. Тадқиқот усуллари . Тадқиқотда қиёсий таҳлил, тизимлаштириш ва статистик таҳлил, тарихий жараён ва воқеа боғлиқлиги, муаммовий- хронологик таҳлил усуллар и дан фойдаланилди . Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: Маданий-маърифий муассасаларнинг таснифи шуни кўрсатадики, муассасаларнинг ташкил этилиши тарғибот-ташвиқот ишларида муҳим компонент: яъни, совет мафкурасини ижтимоий ҳаётга сингдиришнинг муҳим таркибий қисми бўлганлиги аниқланган; ХХ асрнинг 20-30 йиллари ўзбек халқи ҳаётига қизил чойхоналар ижтимоий объект сифатида кириб келиб, асосий мақсад аҳоли турмуш- тарзини советча йўлга солиш, коммунистик ғояларнинг тарқалишида инсонлар онгига қўрқувни олиб кириш эканлиги очиб берилган; Аҳолининг ижтимоий фикрини ўрганиш ва уни бир жойга жамлашда маълумотлар столи фаолияти советларга хос “ижтимоий фикр” марказига айлантирилганлиги аниқланган; ХХ асрнинг 20-30 йиллари да совет ҳукумати “Ҳужум” ҳаракати, динга қарши кураш, лотин ёзувига ўтиш, жамоалаштириш, қатағонлик сиёсати каби сиёсий кампаниялар даврида маданий-маърифий муассасалардан кучли қурол сифатида фойдаланган. Бу жараёнда уйдаги хабарни ҳукуматга айтиб туриш, чақувчилик каби иллатлардан фойдаланилганлиги асослаб берилган. Тадқиқотнинг амалий натижа лари қуйидагилардан и борат: Тадқиқ этилаётган даврда маданий-маърифий муассасалар фаолиятининг ХХ аср 20- 30 йиллар даги ижтимоий ҳаётдаги манзаралари очиб берилган; Илк бор таҳлилга тортилган архив ҳужжатлари асосида ўтган асрнинг 20-30 йилларида большевиклар ҳукумати томонидан ишлаб чиқилган мафкуралаштирилган сиёсатни амалга оширишда маданий-маърифий 5 муассасаларнинг иштироки, тадбирларнинг мақсад-вазифаси ва оқибатларининг ижтимоий ҳаётга таъсири кўрсатиб берилган; Маданий-маърифий муассасалар тизимидан тўғри ва оқилона фойдаланиш бугунги кунда ҳам долзарб масала эканлиги аҳоли орасида давлат томонидан амалга оширилааётган ислоҳотларнинг мазмун-моҳиятини тарғиб қилиш, аҳолини уюштиришда муҳим объект эканлиги аммо, тадқиқ этилаётган даврда мазкур муассасалар фаолияти тўлиқ мафкуралаштирилганлиги аниқланган; Маданий-маърифий муассасалар таркибидаги қизил чойхоналар нафақат маданий-маърифий муассаса балки ижтимоий объект сифатида баҳоланган. Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги . Тадқиқотда қўйилган масалалар мазмунини очиб беришда ЎзР МДА, Самарқанд вилоят давлат архиви, Ўзбекистон маданияти тарихи музейи архиви ҳужжатлари, расмий ҳужжатлар, тарихий ва мемуар асарлар, статистик ҳужжатлар, даврий матбуот материаллари, рассомчилик ва фото 2 материалларидан фойдаланилганлиги, ўрганилаётган мавзу оид хорижда яратилган тадқиқот ишларининг таҳлил қилинанлиги, олинган илмий натижаларнинг ваколатли давлат тузилмалари томонидан тасдиқланганлиги билан асосланади. Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти шундаки, Ўзбекистонда маданий-маърифий муассасалар фаолиятини вилоятлар миқёсида қиёсий тадқиқ этиш, маданий- маърифий муассасаларда “совет даври киши” сини тарбиялаш мақсадида ўтказилган тарғибот-ташвиқот ишлари мисолида XX асрнинг 20-30 йилларида юз берган сиёсий жараёнлар ва ижтимоий ҳаёт тарихини таҳлил қилишга хизмат қилади. Тадқиқотнинг амалий аҳамияти Ўзбекистоннинг совет даври тарихини ўрганишда, тарихий билимларни ривожлантиришда, музейлардаги мавжуд экспозицияларни бойитишда, шунингдек, олий ўқув юртлари учун дарслик, 2 Тадқиқотда фойдаланилган манбалар таҳлили диссертациянинг 1.2. “Муаммонинг манбавий асоси” бўлимида таҳлил этилган. 6 ўқув қўлланма ва қўшимча адабиётлар тайёрлаш борасида давлат дастурларини бажаришда хизмат қилиши билан белгиланади. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. Тадқиқот натижаларининг апробa ци яси. Тадқиқот натижалари 8 та илмий конференцияда, шундан 2 та халқаро конференцияда, жумладан,АҚШ (Жоржия, 2019), Буюк Британия ( Шеффиелд, 2019) ҳамда 6 та республика илмий-амалий конференцияларида муҳокамадан ўтказилган. Тадқиқот натижаларининг эълон қилин ганлиги . Диссертa ци я мавзуси бўйича жами 15 та илмий иш эълон қилинган , шу жумладан - Ўзбекистон Республикаси Олий А ттестaция комиссиясининг докторлик диссертaциялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрларда 8 та и лмий мақола, жумладан, 6 таси республика ва 2 таси хорижий журналларда нашр этилган. Диссертaциянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертaция кириш, уч боб , хулоса , фойдаланилган манба ва адабиётлар рўйхати ҳамда иловалардан иборат. Диссертaциянинг т адқиқот қисми 147 саҳифани ташкил этади. 7 I. БОБ. XX АСР 20-30 ЙИЛЛАРИ ЎЗБЕКИСТОНДА МАДАНИЙ- МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ. МУАММОНИНГ МАНБАВИЙ АСОСИ ВА ТАРИХШУНОСЛИК ТАҲЛИЛИ 1.1. Маданий-маърифий муассасалар: таснифи, мақсад ва вазифалари, ўзига хос хусусиятлари Маданий-маърифий муассасалар жамиятдаги кишилар ижтимоий- маданий ҳаётида муҳим роль ўйнаб, мақсади ва вазифасига кўра аҳолини муайян ғоя, мафкура асосида жипслаштириши, давлат сиёсатини аҳоли орасида тарғибот-ташвиқот қилиш ишларини бажариши, турли ёш ва қатламдаги инсонларнинг саводхонлик даражасининг ўсиши учун хизмат қилган. Тадқиқ этилаётган даврда ўзбек халқи ижтимоий ва маданий ҳаётида янгилик бўлган бир қатор маданий-маърифий муассасалар ташкил этилди. Уларнинг иш режалари большевиклар партияси томонидан ишлаб чиқилган кўрсатмалар ва йўриқномалари асосида тузилди ҳамда иш фаолияти олиб борилди. 1917 йилнинг 26 октябрида РСФСРда Халқ таълими бошқармаси ташкил этилиб, у маданий-маърифий муассасалар ишини ташкил этиш ва уларни назорат қилиш ваколатига эга бўлган. Мазкур бошқарманинг жойлардаги маҳаллий советлар қошидаги бўлимлари тузилиб, совет давлати ҳудудида сиёсий таълим устидан назорат ўрнатилган эди 3 . Шу асосда маҳаллий республикаларда бундай муассасалар фаолияти йўлга қўйилди. Муассасалар фаолияти дастлаб коммунистик партиянинг 1919 йилда ўтказилган VIII съездида кўриб чиқилган “Сиёсий тарғибот ва қишлоқда 3 Фрид Л. С. Очерки по истории развития политико-просветительной работы в РСФСР (1917-1929 гг.). – Ленинград, 1941. – С. 42. 8 маданий-оқартув иши тўғрисида” 4 ва XIII съ е зди нинг “Қишлоқда ишлаш тўғрисида”ги қарор лари асосида белгилаб берилди 5 . Б у муассасалар зиммасига нафақат маданий балки, сиёсий ва ижтимоий вазифаларни ҳам бажариш юклан ган . Жумладан , маданий- маърифий муассасалар кенг халқ оммасини сиёсий-ғоявий жиҳатдан тарбиялаш, уларда коммунистик ақидаларга нисбатан ишончни шакллантириш ва шу йўл билан большевикларнинг сиёсий-ғоявий мавқеини мустаҳкамлаш ишига сафарбар қилинди. Шунинг учун ҳам маданий- маърифий муассасалар фаолиятида сиёсий-ғоявий, большевикларга хос гегемончилик хусусиятига эга бўлган иш шакллари уст у вор аҳамият касб эт а борди 6 . Натижада маданий қурилиш жабҳасига мафкуравий тус бериш кучая бошлади. Мазкур жараён Туркистон маданий ҳаётида ўзига хос зиддиятли, бир-бирини инкор этувчи, баъзан салбий ва ижобий ҳолатларнинг ўзаро кураши тарзида намоён бўлди. Давлат сиёсатида ғоявий қарашлар шаклланиб кейинчалик маданий қурилиш ишлари ҳам бевосита назорат остига олинди. XX асрнинг 20-йилларида Туркистонда совет давлати ўз сиёсий нуфузини мустаҳкамлаб олиши билан маданий ҳаётга большевикча “янгилик”лар жорий қилина бошлади. Маҳаллий ва миллий хусусиятларга “эскилик” сифатида қараш бошланди” 7 . XX асрнинг 20-30 йилларида маданий-маърифий муассасалар совет ҳукумати томонидан ишлаб чиқилган турли мафкуравий кампаниялар – Ўрта Осиёда миллий ҳудудий чегараланиш, “Ҳужум” ҳаракати, жамоалаштириш, лотин алифбосини жорий қилиш, динга қарши кураш, қатағонлик сиёсатининг ўтказилиши ва миллий зиёлиларга қарши олиб борилган курашда асосий тарғибот-ташвиқот объектига айлантирилган. 4 КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Т -2 . – Москва: Политиздат, 19 83 . – С. 508 . 5 Раҳманов Н, Умаралиев А. Совет Ўзбекистони маданияти тарихи очерклари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1984. – Б. 144. 6 Ўзбекистоннинг янги тарихи Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. – Тошкент : Шарқ, 2000 . – Б. 276-277 . 7 Ўзбекистон тарихи(1917-1991 йиллар). Биринчи китоб. Ўзбекистон 1917-1939 йилларда/масъул муҳаррирлар Р.Абдуллаев, М.Раҳимов, Қ.Ражабов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2019. – Б. 334. 9 Натижада совет давлати ҳукмронлиги даврида ишлаб чиқилган “маданий инқилоб” 8 ғоясини амалга ошириш учун мақсадли бўлган маданий- маърифий муассасалар сони кўпайтирилди. Уларнинг асосий вазифаси партия томонидан ишлаб чиқилган туб ерли аҳолини тарихидан, маданияти ва асрлар давомида шаклланиб келган диний қадриятларидан узоқлаштириш жараёнида совет ҳокимиятининг асосий қуроли бўлиб хизмат қилиши белгиланган эди 9 . Муассасалар аслида бир мақсад йўлида шакллантирилган бўлса-да, ҳар бири ўз иш шакли ҳамда мақсад вазифасига эга эди. Бу эса маданий- маърифий муассасанинг бажарган вазифаси ва совет давлати илгари сурган мақсадларни амалга оширишдаги фаолиятини алоҳида таснифлашни тақозо этади. 1920 йилнинг 12 ноябрь куни Халқ комиссарлиги тизимида партиянинг маданий-маърифий ишлар бўйича вазифаларини амалга оширувчи ваколатли орган ҳисобланган Бош сиёсий таълим бошқармаси (Главполитпросвет) 10 тузилди. Халқ таълими бошқармаси раҳбари бир вақтнинг ўзида ушбу орган раҳбари вазифасини ҳам бажарар эди 11 . Унинг асосий вазифаси жойларда партиянинг ғояларини тарғиб қилиш, маърифий ва тарғибот ишларини бошқаришдан иборат эди. Туркистон ўлкасида мазкур вазифани 1921-1924 йилларда Туркполитпросвет яъни, Туркистон Бош сиёсий-маърифий ишлар бошқармаси бажарган 12 . Шундай қилиб, XX асрнинг 20-йилларидан эътиборан маданий- маърифий муассасалар фаолиятида большевистик тузум тазйиқи кучая бошлади. Большевиклар ушбу муассасалар воситасида “маданий қурилиш” 8 Бу ҳақда қаранг: Тиловатов Ф.У. Совет ҳукуматининг XX аср 20-30 йилларидаги “Маданий инқилоб” сиёсати ва унинг Ўзбекистонда амалга оширилиши. Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2009. – 176 б. 9 Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ватан тарихи. Учинчи китоб. Тўлдирилган тўртинчи нашр. – Тошкент: Шарқ, 2016. – Б. 265. 10 Главполитпросвет-Совет давлатининг Бош сиёсий-маърифий ишлар бошқармаси. Халқ Комиссариятининг мактабдан ташқари бўлими асосида ташкил этилган. Маданий-маърифий муассасалар фаолиятини ташкил этиш ва уларни назорат қилиш ишларини ҳам олиб борган. 11 Крупская Н.К. Педагогические сочинения. Том. 7. – Москва, 1959. – С. 706. 12 Кунгиров И. Из истории подготовки кадров для культурно-воспитательных учреждений Узбекистана (1921-1928)// Ў збекистонда ижтимоий фанлар// 1986 йил. № 8. – С . 42. 10 ишлари доирасида Туркистон халқлари онгидан “эскилик сарқитлари”ни сиқиб чиқариш ва “янги маданият”ни сингдириш, “коммунистик тарбия”ни амалга оширишга қаратилган ишлар олиб бордилар 13 . Туркистон ўлкасида ҳам омма орасида коммунистик ташвиқот ва тарғиботни авж олдиришга бўлган уринишлар кучайди. Туркистон Компартиясининг 1924 йил май ойида ўтказилган VIII съезди қарорида: “Туркистон Коммунистик партияси маданий-тарбиявий, тарғибот ишларини партиялилар оммаси онгига коммунизм принципларини, марксизм-ленинизм назариясини сингдириш, аниқ шаклланган ташкилот тузиш ҳамда уни партия дастури ва ҳаракатлари, ташкилий принциплари ва асослари билан таништириш мақсадини кўзлаб иш олиб бориш зарур” 14 , – деб таъкидланди. Ҳар бир маданий-маърифий муассаса олдиндан белгиланган ўзининг режаси ва вазифасига эга бўлган. Муассасаларда бу вазифа миллий ва маҳаллий хусусиятларни инобатга олмасдан бажарила бошланди 15 . Шу билан бирга маданий-маърифий муассасаларни асосий тарғибот-ташвиқот объекти ва аҳолини уюштирувчи муассасага айлантириш бошланди. XX аср 20-йиллари ўрталарига келиб большевиклар тузумига хизмат қилиши мўлжалланган кенг миқёсдаги маданий-маърифий муассасалар тизими яратилди. Хусусан, клуб, кутубхона, театр, музей, қироатхона, қизил чойхона, қизил бурчак, “Деҳқон уйи”, маълумотлар столи, қизил арава, изба- читальня 16 кабилар аҳоли орасида сиёсий таълим бериш билан шуғулланган 17 . Шунингдек, XX асрнинг 30-йилларига келиб шаклланган маданият уйлари шулар жумласидандир. 13 Ўзбекистон тарихи(1917-1991 йиллар). Биринчи китоб. ...2019. – Б. 335. 14 Коммунистическая партия Узбекистана в резолюциях и решениях съездов и пленумов ЦК (1925-1986) . В 4- томах. Том 1. Ташкент. 1987. – С. 25. 15 Ўзбекистон тарихи(1917-1991 йиллар). Биринчи китоб. ... 2019. – Б. 335. 16 Изба-читальня - XIX асрда Подшо Россияси ҳудудларида шаклланган қишлоқ қироатхонаси. 1920 йиллардан совет сиёсий-маданий тарғибот ишининг бир қисми сифатида маданий инқилобни тарғиб қилган. Ўзбекистон ҳудудида рус аҳолиси яшовчи пунктларида кутубхона вазифасини бажариб келган. ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216-иш, 43-варақ. 17 Крупская Н. К. Педагогические сочинения. – В 10 т.: Т. 7. Основы политико-просветительной работы. – Москва, 1959. – С. 676. 11 Ўзбекистон ҳудудида маданий-маърифий муассасаларнинг дастлабки шаклларидан бири бўлган клублар завод, фабрикада хизмат қилаётган турли доирадаги касб эгалари ҳамда қишлоқ ва шаҳар аҳолисини уюштириш билан шуғулланган. Ўзбекистон ҳудудидаги биринчи ишчилар клуби 1918 йил 7 май куни Тошкент шаҳрида очилган эди 18 . Клубларнинг асосий мақсади маҳаллий аҳоли орасида сиёсий билимлар бериш бўлган. ЎзР КП (б) нинг 1925 йилдаги II съездида “Клуб иши” ҳақида махсус ҳужжат ишлаб чиқилган бўлиб, унда маданий-маърифий муассасалар таркибида клублар фаолиятини сиёсий йўлга солиш ҳақида сўз борган. П артиянинг XII съезди материаллари асосида клуб муассасалари миллий ва мафкуравий масалаларни ҳал этиш ишларида партия кўмакчиси этиб белгиланди 19 . Ушбу съезд қарорлари асосида жойларга йўриқномалар юборилиб, клублар кейинги даврда (партия, ишчи, қизил армия, комсомол клублари) йўналишида очилиши учун кўрсатма берилган. Юқоридаги ҳужжатлар асосида клублар жойларда уюшган ва уюшмаган аҳолиси орасида ташвиқот ишларини олиб бор ган . Шаҳар жойларида ташкил қилинган клублар янги шаҳар, эски шаҳар ва иккинчи даражали клубларга бўлин ган . Шу билан бирга “Ҳужум” ҳаракати даврида клуб муассасаларига маҳаллий хотин-қиларни жалб этиш мақсадида хотин-қизлар клублари ташкил этилган 20 . Ўз бекистон бўйича 1927 йилнинг 15 декабрь ҳолатига кўра, 234 та клуб мавжуд бўлган . Улардан шаҳар типидаги қишлоқларда 27 та, қишлоқ л арда 62 та ни ташкил этган ҳолда к лублар сонининг ортиб бориши асосан саноат ва деҳқончиликка мўлжалланган ҳудудларга тўғри кел ган 21 . XX асрнинг 30 18 Қаранг: Юлдашева М.Б. Ўзбекистон миллий маданияти: ривожланиш йўналишлари ва муаммолари (XX асрнинг 20-йиллари). Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2004. – 181 б. 19 КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и Пленумов ЦК. Изд 9-е. Т.3. – Москва., 1984. – С. 101-102. 20 Қаранг: Нишанбоева Қ.В. Ўзбекистонда хотин-қизлар масаласини ҳал этишнинг маданий жиҳатлари (20- 30 йиллар): тажриба ва оқибатлари. Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2001, – 160 б. 21 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 323-иш, 72-варақ. 12 йилларига келиб Ўзбекистондаги клубларнинг сони 367 тага етган 22 . (1- илова) Архив манбаларида келтирилишича, XX асрнинг 20-30 йилларида фаолият кўрсатган клубларнинг энг катта камчилиги сифатида муассаса фаолиятининг аҳоли ижтимоий талабларига мос эмаслиги кўрсатиб ўтилади 23 . Яъни, совет ҳукумати томонидан чиқарилган қарор ва фармонларнинг жойлардаги аҳоли орасига етиб бориши ва унинг тарғиботи талаб даражасида эмас эди. 1925 йили жойлардаги қуйи совет аппаратини текшириш натижалари юзасидан махсус комиссия қуйидагича хулосага келган эди: “Кўпгина совет ташкилотлари ва қишлоқ советлари ўлик ташкилотни эслатади. Улар юқори ташкилотларнинг қуруқ буйруқларини бажарадиган ва ижтимоий ҳаётни тушунмайдиган идораларга айланиб қолган. Варзиқ, Поп ва Уйчи волость ижроия қўмиталари (волисполкомлар) деҳқонлар ва батраклар оммаси билан мутлақо боғланмаган ва шунинг учун норозиликлар келиб чиқмоқда. Тан олишимизга тўғри келади, волостдан тортиб қишлоққача совет ҳокимияти ва унинг фаолиятини тўла тушунадиган, бир- иккита кишини истисно қилганда, одамларни учрата олмаймиз. Жойларда оддий халқ билан алоқа қилиш ўрнига, юқорининг қарорларини номига бажариб ўтириш авж олган” 24 . Натижада совет ҳукумати томонидан ўтказилган тарғибот ишларини авж олдиришга қаратилган йиғилиш кўрсатмаларида тарғиботнинг турли шаклларини жорий этиш ҳақида гап борган эди. Жумладан, Ўзбекистон коммунистик партиясининг 1925 йил февралда бўлиб ўтган йиғилишида бир- бирини такрорлаётган тарғибот иши усулларидан воз кечишга кўрсатма берилган. Иш шаклининг янги кўриниши сифатида қизил чойхоналар партия қўлидаги қудратли қурол бўлиши лозимлиги таъкидланган. Чунки, 1924 22 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 1219-иш, 23-варақ. 23 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 323-иш, 73-варақ. 24 Ҳайдаров М. Ўзбекистонда совет давлати бошқарув тизимининг шаклланиши, босқичлари ва моҳияти (1917-1941йй). Тарих фанлари доктори (DSc) диссертацияси автореферати. – Тошкент. 2018. – Б. 21. 13 йилдан бошлаб қизил чойхоналар маданий-маърифий муассасаларнинг кенг тарқалган турига айлантирилиб, қишлоқ клуби вазифасини бажара бошлаган. Қизил чойхона бу – XX асрнинг 20 йилларидан бошлаб маҳаллий аҳоли кундалик ҳаётига кириб кела бошлаган янгича ижтимоий муассаса эди. Большевиклар ҳукумати назоратининг ўрнатилиши билан маданий соҳада маҳаллий аҳоли ўртасида ўз мавқиени мустаҳкамлаш мақсадида анъанавий чойхоналарга рақобатчи сифатида муассасага қизил чойхона деб ном берилган. (2-илова) 1925 йил ноябрда бўлиб ўтган Ўзбекистон коммунистик партиясининг II съездида ҳам маърифий муассасалар фаолиятини кенгайтиришга доир масалалар кўриб чиқилган эди. Мазкур съезд материалларида “маданий тарбия ишининг қишлоқ шароити ва ҳаётига мувофиқ келадиган кўриниши– қизил чойхонадир” 25 – дея таърифланган. Шундан сўнг жойларда қизил чойхоналар сонини кўпайтириш ишлари олиб борилган 26 . Совет ҳукмрон доиралари сиёсий мафкуравий қарашларини амалга ошириш мақсадида қизил чойхонада бўлиши керак бўлган инвентарларни ҳам ишлаб чиқишган. Бу ерда бўлиши лозим бўлган инвентарлар сифатида радио, патефон, мусиқа асбоблари жамланмаси, беш-олтита шахмат-шашка доскаси, бир ёки иккита билярд столи, кўнгил очар бошқа стол ўйинлари, китоб, газета, журнал, картиналар, шиорлар, харита, глобус, дори қутиси, деворий соат, сартарош уста, чой сотиш учун буфет унда ситро, папирос ва лимонад албатта бўлган. Қизил чойхона имкониятларига қараб телефон ва конституция матни билан таъминланиши кўзда тутилган 27 . Аммо рўйхатда келтирилган иш қуроллар аксарият ҳолларда қоғозда қолиб кетарди. Шунингдек, қишлоқ аҳолиси ўртасида сиёсий билимларни тарғиб қилиш ишларини кучайтириш ва уларни шаҳар аҳолисига яқинлаштириш 25 Ўзбекистон Коммунистик партияси съездларининг резолюция ва қарорлари. – Тошкент.: Ўздавнашр, 1958. – Б. 131. 26 XX асрнинг 20-30 йилларида ташкил этилган қизил чойхоналар фаолияти тадқиқотнинг “Ўзбек халқи ҳаётига қизил чойхоналарнинг сингдирилиши” номли бўлимида таҳлил қилинган. 27 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 2701-иш, 6-варақ. 14 мақсадида XX асрнинг 20-йиллари ўрталарига келиб “Деҳқон уй”ларини ташкил қилиш бошланди. Бу каби муассасалар дастлаб Янги иқтисодий сиёсат йилларида совет давлатининг Шарқий Европа қисми учун хос бўлган “Дом крестьянина” нинг маҳаллий кўриниши сифатида ташкил қилинган 28 . Марказий Осиё ҳудудларида “Деҳқон уй”лари ташкил этилиши мақсади ва иш услуби қизил чойхонадан фарқ қилган. Архив ҳужжатларида “Деҳқон уйи” вазифаси меҳнаткашларнинг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, шаҳар ҳаётининг ўзига хос томонларини деҳқонлар кайфиятига сингдириш эканлиги кўрсатилган 29 . Аслида йирик ер эгалари бўлган мулкдор аҳоли қатламига қарши олиб борилган кураш жараёнини қишлоқ аҳолиси орасида кенг тарғиб қилиш, деҳқонларга қишлоқ хўжалиги соҳасида йўналтирилган тарғибот ишлари олиб бориш билан шуғулланган. Дастлабки очилган “Деҳқон уй”лари одатда 4 бўлимдан иборат бўлиб унинг таркибида; 1. Қироатхона, 2. Маълумотлар бюроси, 3. Қизил арава, 4. Чойхона бўлимлари фаолият олиб борган 30 . (3-илова) Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида дастлабки “Деҳқон уй”лари 1925 йил Қўқон шаҳридаги собиқ хон саройи ўрнида ташкил этилган. 1925-1926 йилги маълумотларга кўра, бутун Ўзбекистон ҳудуди бўйлаб 8 та “Деҳқон уйлари” ва унда хизмат қилувчи 18 кишилик муассасалар фаолият олиб борган. Улардан Қоракўл, Кармана, Самарқанд, Нурота, Беҳбудий, Жиззах, Каттақўрғон, Хўжанд ҳудудларида “Деҳқон уй”лари ишлаб турган 31 . Маҳаллий аҳолини “Деҳқон уй”ларига янада кенгроқ жалб этиш мақсадида бу ерда қишлоқ аҳолиси ўртасида катта талабга эга бўлган ем- ҳашак сотиш йўлга қўйилган. Шунинг билан бирга бу ерда ишчиларга доимий хизмат кўрсатувчи колхоз темирчилик цехи ҳам ташкил эти лган. Меҳнат асбобларини ўткирлаш(чархлаш) учун келган деҳқон ҳовлида ташкил этилган “Деҳқон уй”ларидаги кўргазма орқали совет давлатининг 28 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 2604-иш, 9-варақ. 29 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 2604-иш, 11- варақ. 30 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1998-иш, 27-30 варақлар. 31 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 200-иш, 47-48 варақлар. 15 тарғиботи билан танишиши кўзда тутилган эди. Т емирчилик цехи “Деҳқон уйи” учун ажратилган бинонинг паст ки қисмида ёки отхонада жойлашган. Унинг мулки қилиб берилган турар жой хоналари да деҳқонларга мўлжалланган рус ва ўзбек тилидаги шиорлар осиб қўйилган. “Деҳқон уй”ларининг методик ишлари ва сиёсий маърифий тадбирлари ишчи к лублар и билан мувофиқ ҳолда олиб борилган. 1927 йил мартда Самарқандда марказий “Деҳқон уйи” ташкил этилган эди. Бу ерга эркаклар билан бир қаторда маҳаллий хотин-қизлар ҳам жалб этилган. Самарқанддаги “Деҳқон уйи” ўз даври учун намуна шаклида ташкил этилган бўлиб, 8 хонадан иборат ётоқхонага ҳам эга бўлган 32 . Самарқанд шаҳрининг ҳозирги кундаги Тошкент кўчаси тадқиқ этилаётган йиллар давомида Янги Тошкент кўчаси деб аталган бўлиб, унинг яқини д а кўринарли жойга “Д еҳқон уйи ” нинг жойлашган ўрнини кўрсатувчи ва ундан фойдаланиш шартлари кўрсатилган кўрсатгич белги ўрнати лган 33 . Коллективлаштириш сиёсати йилларида “Деҳқон уйи”нинг номи “Колхозчилар уйи” деб ўзгартирилган. Мазкур даврда маҳаллий хотин-қизлар орасида маданий-маърифий ишлар олиб бориш мақсадида махсус тузилган муассасалар хотин-қизлар бурчаги ёки қизил бурчаклар бўлди. Хотин-қизлар учун алоҳида маданий- маърифий муассаса ташкил этиш масаласи партиянинг 1925 йил 12 февралда ўтказилган йиғилишида қабул қилинган “Хотин-қизлар ўртасидаги ишлар тўғрисида”ги қарори билан мустаҳкамланган 34 . У бажариладиган ишлар кўламига кўра, клуб ишларини олиб бориш билан шуғулланган. Ушбу муассасанинг вазифаси: 1. Тарғибот-ташвиқот ва тушунтириш ишлари олиб бориш орқали паранжи ва зулматга қарши кураш олиб бориш; 2. Тўгараклар ташкил этиш ва маданий-маърифий ишлар олиб бориш орқали меҳнатга жалб қилинган маҳаллий аёллар оммасининг сиёсий савиясини ошириш; 3. Хотин- 32 Рўзметов А. Рўзметов А. Клуб муассасалари ва қишлоқ аҳолисига маданий хизмат кўрсатиш. – Тошкент: Фан, 1980. – Б. 17. 33 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 2604-иш, 11-варақ. 34 Коммунистическая партия Узбекистана в резолюциях и постановлениях съездов, изд. 2-е. – С. 54. 16 қизлар фаолларининг сиёсий тарбиясини амалга ошириш ва уларни жамоат ишига, касаба уюшмалари сафига жалб этиш орқали турли хил тармоқларга ёрдам бериш ишига жалб этишдан иборат бўлган 35 . XX асрнинг 20-йилларида ташкил қилинган маданий-маърифий муассасалар ичида тутган мавқие билан асосий ўринни қироатхона ва кутубхоналар эгаллаган. Қишлоқ ҳудудларида тарғибот ишини кучайтириш мақсадида партиянинг VIII ва XII съездларида янги таянч пунктларини яратиш ҳақида сўз бориб изба-читальня, қироатхона каби муассасалар ташкил қилишга кўрсатма берилган эди 36 . Ўлка маданий ҳаётини совет андозаси асосида қуришга қаратилган йилларда иқтисодий шароитнинг оғирлиги қишлоқ ҳудудларида кутубхона ва қироатхона очишга имкон бермаган. Натижада жойлардаги маданий ишларни назорат қилувчи совет ташкилотлари клуб ва қизил чойхона мудирларига муассаса таркибида кичик ўқишхоналарни ташкил этиш учун кўрсатма беради 37 . Аммо бундай қироатхоналарнинг моддий техник базаси ва унинг таъминоти ҳеч бир давлат органи томонидан таъминланган. Большевистик тарғибот-ташвиқот ишларига материаллар етказиб берувчи методик марказга айлантирилган қироатхоналар қизил чойхонада амалга оширилган тадбирларга кенг жалб этилган. Бош маданий-маърифий кенгаш назорати остида қизил чойхона қироатхонасида баланд овоз билан газета ва журналлар ўқиб бориш иши ташкил этилган эди. Баланд овоз билан газета ўқиш жараёни 5 нафардан 15 нафаргача йиғилган деҳқонлар орасида олиб борилган 38 . Аммо мазкур ҳолат барча қироатхоналар учун бир хилда кечмаганлигини архив манбалари тасдиқлайди 39 . 35 Минеев В.Н. Становление и развитие культурно-просветительной работы среди женшин Узбекистана. – Т ашкент: Фан, 1990. – С. 61. 36 КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и Пленумов ЦК. Т.2. – Москва: Политиздат, 1983. – С. 111-114; КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и Пленумов ЦК. Изд 9-е. Т.3. – Москва: 1984. – С. 101-102. 37 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216-иш, 9-варақ. 38 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216А-иш, 10-варақ. 39 Қироатхона ва кутубхоналар фаолияти диссертациянинг “Аҳолининг саводхонлик даражасини кўтаришда қироатхона ва кутубхоналарнинг ўрни” номли бўлимида таҳлил этилган. 17 Туркистонда 1918 йилдан бошлаб музейлар ташкил этиш ишлари фаоллашди. Жойларда янги музейлар ташкил этила бошлади 40 . XX асрнинг 20-йилларида ташкил қилинган маданий-маърифий муассасалар таркибига жойлардаги театр ҳамда музейлар ҳам киритилди. ХХ асрнинг 20- йилларидан бошлаб музейлар сиёсий-мафкуравий ва ғоявий-тарбиявий вазифаларни кўпроқ бажарадиган бўлди. Яъни, тарғибот ишида музейлар табиат, тарих, социалистик қурилишга оид экспозицион бўлимларга ажратилиб асосий эътибор томошабинлар билан сиёсий-маърифий иш олиб боришга қаратилди. Бу ердаги тарғибот ишлари кўп ҳолларда минтақа ва миллий анъаналарга зид ҳолда партия ҳамда давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий сиёсатини ҳаётга татбиқ этишни кўрсатувчи жойларга айланди. Музейларда партия сиёсатининг ҳаётга татбиқ этилгани ҳақидаги намойиш, плакатлар ва фотокўргазмалар орқали аҳоли орасига кириб борилган 41 . Ўлкада совет тузумининг ўрнатилиши инсонларнинг дунёқарашида, маънавий ҳаётида ўзгаришлар ясаш заруратини келтириб чиқарди. Бу эса, ўз навбатида тарғибот-ташвиқот ишларининг муҳим бўлаги ҳисобланган соҳа сифатида театрни олдинги қаторга чиқишига сабаб бўлди. Театр йўналишлари маданиятнинг бошқа соҳалари каби партиявийликка бўйсундирилди, у ҳукмрон мафкура манфаатларига хизмат қилди 42 . Тарғибот ишида театрлар фаолиятини назорат қилиш 1921 йилга келиб маданий-маърифий бошқарманинг Бадиий ишлар бўлимига юклатилган. Айнан шу даврдан бошлаб маданий-маърифий муассаса сифатида театрлар ҳам назорат остига олина бошлаган. Бошқарманинг назорати остида театрларда қўйиладиган саҳна асарлари мафкуравий тузумга бўйсундирилди ва унинг тарғибот қуролига айлантирилди. Театрлар жамоасининг асосий йўналиши ва вазифаси қилиб қишлоқларда, туман ишчилари, маҳаллий 40 Культурное строительство в Туркестанской АССР. (1917-1924гг). Сборник документов. Том 1. – Ташкент: Узбекистан, 1973. – С. 424. 41 Курязова Д. Ўзбекистон музейлари ва уларнинг мустақиллик давридаги фаолияти (тарих ва ўлкашунослик музейлари мисолида). Тар. фан. ном. … автореф...– Тошкент. 2009. – Б. 15. 42 Бу ҳақда қаранг: Мустафаева Н.А. XX асрда Ўзбекистонда маданият ва тафаккур. Тарихшунослик таҳлили. – Тошкент: Navro’z, 2016. – Б. 257. 18 аҳолининг хотин-қизлар ва болалар қисмига томошалар орқали совет даврини тарғиб қилиш белгиланди 43 . Тадқиқ этилаётган даврда совет ҳукумати тарғибот-ташвиқот ишининг турли кўринишларидан фойдаланган. Ўз даври учун янги тарғибот шакли ҳисобланган усуллар қизил арава ва маълумотлар столи эди 44 . Бу каби воситалар қишлоқ ва чекка ҳудудларда жойлашган аҳоли ўртасида ташвиқот ишлари олиб боришга қаратилган ижтимоий муассаса вазифасини бажарди. Совет давлатида маданий-маърифий муассасаларнинг ҳудудлар бўйлаб ташкил этилиши ва вазифасига эътибор берилса, маҳаллий республикаларда мазкур жараён турлича кўринишда кечганлиги кўзга ташланади. Қирғизистоннинг қишлоқ ва овулда яшовчи аҳолиси учун қизил юртлар маданий-маърифий муассаса вазифасини бажарган. Шаҳарда “Деҳқон уйи”, жанубий ҳудудларда эса қизил чойхона, рус аҳолиси яшовчи жойларда изба- читальнялар орқали тарғибот-ташвиқот ишлари олиб борилган 45 . Шундай қилиб, XX асрнинг 20-30 йилларида ташкил қилинган маданий-маърифий муассасаларнинг таснифи, мақсади ва бажарган вазифалари таҳлилига кўра XX асрнинг 20-30 йилларида ташкил этилган маданий-маърифий муассасалар фаолиятини большевиклар сиёсатининг тарғибот қуроли сифатида баҳолаш мумкин. Мазкур даврда муассасалар аҳолига маданий-маънавий билим бериш ўрнига ўзининг асосий вазифасидан узоқлаштирилди. Муассасаларни ташкил этиш жараёнида аҳолининг хоҳиш истаги, қизиқишлари эътиборга олинмасдан қолаверган. Асосий мақсад совет тузумини тарғиб этиш, совет давлати давлати томонидан ишлаб чиқилган беш йиллик режаларни ҳаётга тадбиқ этиш билан шуғулланган; - шу билан бирга мазкур даврда маҳаллий аҳолининг маданий ва ижтимоий ҳаётини маданий-маърифий муассасалар фаолияти орқали режалаштириш, 43 Самарқанд вилоят давлат архиви. 230-фонд, 1-рўйхат. 15-иш. 68-варақ. 44 Мазкур масала тадқиқотнинг “Қизил арава ва маълумотлар столи совет тарғибот воситаси сифатида” номли бўлимда таҳлил этилган. 45 Крестьянов В.П. Развитие национальной системы культурно-досугой деятельности в советский Киргизии: историко-педагогический аспект. Автореф. дис.... док. пед. наук. – Челябинск, 2011. – С. 31. 19 шу тартибда назорат қилиш ишлари олиб борилган. Натижада совет ҳокимияти йилларида маданий-маърифий муассасалар аҳолига хизмат кўрсатиш фаолиятидан четда қолди. Мазкур даврда ташкил қилинган маданий-маърифий муассасаларни бажарган иш шакллари ва вазифасидан келиб чиқиб бир неча гуруҳларга ажратиш мумкин : - музей ва театрлар – тарғиботнинг кўргазмали ва намойишга асосланган шаклини ташкил этган; - клуб, қизил чойхона, қизил бурчаклар – ижтимоий-сиёсий тарғиботга асосланган иш шаклини олиб борган; - қироатхона ва кутубхоналар – муассасаларни методик материаллар билан таъминлаш ва маърифий ишларни олиб боришни кўзда тутган эди. 1.2. Муаммонинг манбавий асоси Диссертaция ишининг манбавий асоси таҳлилига кўра, XX асрнинг 20- 30 йиллари Ўзбекистонда маданий-маърифий муассасалар ташкил этилиши, уларнинг фаолияти, бу ерда олиб борилган тарғибот-ташвиқот тадбирлари натижасида маҳаллий аҳолининг сиёсий, ижтимоий, маданий ҳаётида юз берган ўзгаришларни тадқиқ этиш, танқидий таҳлил этишда тарихий манбалар муҳим рол ўйнайди. Тарихий манбалар Ўзбекистоннинг XX аср 20- 30 йилларидаги ижтимоий ҳаётига доир тарихий ҳақиқатнинг тикланишида асосий вазифани бажаради. Шу жиҳатдан уларни тавсифлаш жараёнида бугунги кун талабидан келиб чиққан ҳолда манбавий асоснинг айрим жиҳатларини танқидий руҳда таҳлил этиш ва маълум таклифларни илгари суриш вазифа қилиб белгиланди. Таҳлил этилаётган манбаларда келтирилган материалларни тадқиқ этилаётган давр билан боғлиқ бўлган: 1. Архив ҳужжатлари, 2. Расмий ҳужжатлар, 3. Статистик характердаги ҳужжатлар, 4. Тарихий ва мемуар асарлар, 5. Даврий матбуот материаллари, 6. Рассомчилик ва фото материаллар каби гуруҳларга ажратган ҳолда классификaция қилиш мумкин. 20 1. Архив ҳужжатлари. Бунда Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат Архивининг (кейинги ўринларда – ЎзР МДА) жамғармаларида 46 , Самарқанд вилоят давлат архиви (кейинги ўринларда – СамВДА) 47 , Самарқанд давлат музей қўриқхонаси архив фондида сақланаётган ҳужжатлар 48 манбавий асосн бўлиб хизмат қилди. Тадқиқотда уларда сақланаётган маданий-маърифий муассасалар фаолияти билан боғлиқ қимматли бўлган тарихий материаллар таҳлилга тортилди. Архив жамғармаларида 20-30 йиллар маданий-маърифий муассасалар фаолиятига доир қимматли материаллар сақланиб, уларда кўплаб факт ва статистик маълумотлар жамланган. Шу билан бирга тарихий манбаларда катта ҳажмдаги маълумотлар тўпланган бўлса-да, уларда муаммо объектив ва холис ёритилмаган. Диссертaция манбавий асосини ташкил этувчи архив ҳужжатларининг асосий қисми ЎзР МДАнинг Р-34 жамғармаси (“Туркистон АССР Маориф Халқ Комиссарлиги”) йиғма жилдларида сақланиб, унда 1917-1924 йиллар оралиғида Туркистон АССР Маориф халқ комиссарлиги таркибида 1920- 1924 йилларда фаолият юритган маданий-маърифий ишлар назорат органи Туркполитпросвет фаолиятига доир ҳужжатлар жамланган. Фонд 46 ЎзР МДА Р-25 жамғармаси (ТАССР Халк Комиссарлари Совети). ЎзР МДА Р-34-фонди, яъни Туркистон АССР Маориф халқ комиссарлиги ҳужжатлари рўйхати йиғма жилди. ЎзР МДА Р-86 фонд Ўзбекистон ССРнинг Марказий Ижроия қўмитаси ҳужжатлари, ЎзР МДА Р-94 фонд Маориф халқ комиссарлигининг ҳужжатлар жамғармаси 1- ва 5- рўйхат ҳужжатлари, ЎзР МДА Р-737 фонд Ўзбекистон Республикаси касаба қўмитаси кенгаши ҳужжатлари. 47 Самарқанд вилоят давлат архиви 104-фонд “Самаркандский отдел народного образования” 1 та рўйхат, 37 та йиғма жилд, Самарқанд ВДА 142-фонд “О тдел народного образования исполнительного комитета ” 1 та рўйхат, 50 та йиғма жилд, 152-фонд “Отдел Народного оброзавания исполнительного комитета Каттакурганского уездного совета” 1 та рўйхат, 114 та йиғма жилд, 230-фонд “ Узбекиский драм м атический театр им.Х.Алимжана областного управления культуры ” 2 та рўйхат 184 та йиғма жилд, 976-фонд “ Хатырчинский волостной исполком совета рабочых, дехкански и красноармейских депутатов ” 1 та р ўйхат, 5 та йиғма жилд, 1628-фонд. “Самарқанд вилоят маданий-маърифий муассасалар бўлими” 1 та рўйхат, 25 та йиғма жилд, 1673-фонд “Самарқанд вилоят маданий-маърифий ишлар бўлими” 1 та рўйхат, 361 та йиғма жилд, 1720-фонд “Оммавий тарғибот олиб бориш ва маданий-маърифий ишларга раҳбарлик қилиш” 3 та рўйхат, 205 та йиғма жилд, 1735-фонд “Культурно-просветительной работы среди женщин” 1 та рўйхат, 4 та йиғма жилд. 48 КП-562 Л.Л. Бурэ нинг шахсий фонди, КП-3957/1 А.Н.Волковнинг шахсий фонди, КП 5245/14 Брошюра “Проект резолюции VIII съезда”, КП 5694/ 16 -Худосиз газетаси, КП 5694/ 21 -Колхозчилар товуши газетаси. 21 жамғармасида тадқиқот объекти ҳисобланган қизил чойхона ва клуб муассасалари ҳақида ўнлаб йиғма жилдлар мавжуд 49 . Мазкур фонд ҳужжатлари Туркистон ўлкасида маданий-маърифий муассасалар ташкил этилиши, уларнинг фаолияти ва жойлардан тайёрланган дастлабки ҳисоботлардан иборат. Бу ҳужжатлар ўлкада илк жамоат кутубхоналарининг ташкил этилиши, қизил чойхона, “Деҳқон уйлари”, маданий-маърифий муассасаларда ташкил этилган тўгараклар фаолияти билан боғлиқ маълумотларни ўзида мужассам қилган. Ҳужжатларнинг аксарияти вилоятлардан тайёрланган ҳисобот ва ахборот кўринишидаги маълумотлар асосан рақамлардан иборат бўлиб, қўлёзма шаклда эканлиги билан ажралиб туради. Мазкур йиғма жилд маълумотлари совет ҳукуматининг Туркистонда маданий-маърифий соҳада амалга оширган ишларнинг дастлабки натижаларини ўзида жам қилган. ЎзР МДА Р-94 фонди, яъни (“Ўзбекистон ССР Маориф Комиссарлиги”)да 5 та рўйхат, 1925-1929 йилларда 982 та йиғма жилд, 1930- 1965 йилларда 7047 та йиғма жилд сақланиб, унда Ўзбекистон ҳудудида 1925 йилдан кейинги даврда фаолият олиб борган маданий-маърифий муассасалар фаолияти билан боғлиқ бўлган манбалар сақланган 50 . Ушбу йиғма жилд ҳужжатлари қизил чойхоналарнинг дастлабки даврда ташкил этилиши, ҳамда муассасаларнинг мақсад вазифаси, XX асрнинг 20-30 йилларидаги 49 ЎзР МДА Р-34-фонд, 1-рўйхат, 184 йиғма жилд. “ О культурно-просветительных организации ”, ЎзР МДА Р-34 -фонд, 1-рўйхат , 378 йиғма жилд. “ Об открытии клуба и библиотеки ”, ЎзР МДА Р-34 -фонд, . 1-рўйхат , 1485 йиғма жилд. “О красн ы х чайханах”, 1997 йиғма жилд. “Об открыти красных чайхани”, ЎзР МДА Р-34- фонд, 1-рўйхат, 1999 йиғма жилд. “Красная чайхана”, ЎзР МДА Р-34-фонд, 1-рўйхат, 2009 йиғма жилд. “О работы среди-молодежи в клубах”, ЎзР МДА Р-34-фонд, 1-рўйхат, 2063 йиғма жилд. “ О клубной работе в ТАССР ”, ЎзР МДА Р-34 -рщйхат, 1-рўйхат , 2607 йиғма жилд “О работе красн ы х чайха н ” 40-52 л, ЎзР МДА Р-34 -фонд, 1-рўйхат , 2608-йиғма жилд “Положение о красной чайхане” . 50 ЎзР МДА, Р- 9 4 жамғарма, 1-рўйхат, 202 йиғма жилд. “Об открытии красн ы х чайхан” , ЎзР МДА, Р- 9 4 жамғарма, 1-рўйхат, 204 йиғма жилд. “ О повышении квалификации Политпросвет работников ” , ЎзР МДА, Р- 9 4 жамғарма, 1 -рўйхат, 216 йиғма жилд. “ Ежемисячная сводка о деятельности красн ы х чайхан” , ЎзР МДА, Р- 9 4 жамғарма, 1-рўйхат, 1382 йиғма жилд. “О раб оте клубов и красных чайхан Ташкентской области ” , ЎзР МДА, Р- 9 4 жамғарма, 5 -рўйхат, 91 йиғма жилд. “О работе красн ы х чайхан : Красные чайханы и содержане их работы ” , ЎзР МДА, Р- 9 4 жамғарма, 5 -рўйхат, 325 йиғма жилд. “О Политпросвет работе в красн ы х чайхан ах ” , ЎзР МДА, Р- 9 4 жамғарма, 5 -рўйхат, 326 йиғма жилд. “О б очередных задачах Культурной революции В Узбекистане ” . 22 фаолиятига бағишланган совет ҳукуматининг йўриқнома ва кўрсатмаларидан иборат. ЎзР МДА манбаларида XX асрнинг 20-30 йилларида маданий- маърифий муассасаларда совет ҳукумати томонидан олиб борилган тарғибот ва ташвиқот ишлари даврида муассасаларнинг маданий жараёнлардаги иштирокини кўрсатиб берувчи ҳужжатларни ҳам кўриш мумкин. Масалан, маданий-маърифий муассасаларнинг: динга қарши курашга жалб қилиниши 51 , қишлоқ хўжалик ишлари тарғиботидаги иштироки 52 , совет даврида ўтказилган сайлов ва қайта сайлов жараёнидаги фаолияти 53 , маданий-маърифий муассасаларда ташкил этилган тўгараклар 54 фаолияти акс этган ҳужжатлардан иборат. Мазкур йиғма жилд ҳужжатларининг аксарияти маданий жараёнлар тарихини бир томонлама ёритиш учун хизмат қилади. Асосан тарғибот ташвиқот ишларининг маҳаллий аҳоли орасида маданий-маърифий муассасаларда қандай усуллар билан олиб борилганлиги, қишлоқ аҳолисининг савод даражаси секин-аста ўсиб борганлиги қайд этиб ўтилса- 51 ЎзР МДА, Р-94 жамғарма, 5-рўйхат, 14 йиғма жилд. “ Формы антирелигиозной работы в красной чайхане ” , ЎзР МДА, Р-94 жамғарма, 5-рўйхат, 328 йиғма жилд. “ По борьбе с религие ” , ЎзР МДА, Р-94 жамғарма, 5- рўйхат, 545 йиғма жилд. “ Антирелигиозной пропаганда по клубам и красним чайханам ” , ЎзР МДА, Р- 737 жамғарма, 1 -рўйхат, 982 йиғма жилд. “ Материалы Главполитпросвета по антирелигиозной пропаганда ” . 52 ЎзР МДА, Р- 9 4 жамғарма, 1-рўйхат. 216 а йиғма жилд. “ Политико-просветительная работа в кишлаке ” , ЎзР МДА, Р- 9 4 жамғарма, 1-рўйхат. 223 йиғма жилд. “ Форвы и методы политпросвет работы в кишлаке ” , ЎзР МДА, Р- 9 4 жамғарма, 5 -рўйхат. 323 йиғма жилд. “ О политпросветработе в красных чайханах и обслуживание ими батрачества ” , ЎзР МДА, Р-473 жамғарма, 1-рўйхат, 1727 йиғма жилд. “Работу красной чайхан ы на хлопок ” , 53 ЎзР МДА, Р-94 жамғарма, 5-рўйхат, 338 йиғма жилд. “ Участие красных чайхани кишлака в перевыборной кампании в советы ” , ЎзР МДА, Р- 94 жамғарма, 5 -рўйхат. 520 йиғма жилд. “ Задачи политпросветучреждений в проведении избирательной комиссии ” , ЎзР МДА, Р- 94 жамғарма, 5 -рўйхат, 557 йиғма жилд. “ Задачи красной чайханы в период отчетной кампании по перевыборам в совет ” , ЎзР МДА, Р- 736 жамғарма, 1 -рўйхат, 1679 йиғма жилд. “ О проведении перевыборов правлений клубов и советов красных чайхан ” . 54 ЎзР МДА, Р-10 жамғарма, 1-рўйхат, 73 йиғма жилд. “ Обращение политико-литературно драматечского кружка ” , ЎзР МДА, Р- 34 жамғарма, 1-рўйхат, 240 йиғма жилд. “ Проект устава кружков ” , ЎзР МДА, Р- 34 жамғарма, 1-рўйхат, 2 73 йиғма жилд. “ Отношение культурно-просвет кружка в Наркомпроса ” , ЎзР МДА, Р- 34 жамғарма, 1-рўйхат, 591 йиғма жилд. “ Культурно-просветительного кружка ” , ЎзР МДА, Р- 94 жамғарма. 5-рўйхат, 335 йиғма жилд. “Ўз-ўзидан ўрганиш тўгаракларини ташкил қилиш тўғрисида”, ЎзР МДА, Р-118 жамғарма, 1-рўйхат, 125 йиғма жилд. “ Положение о работе кружка политпросвет работников ”, ЎзР МДА, Р- 382 жамғарма, 1-рўйхат, 12 йиғма жилд. “ Отчеть о деятельности агрономического кружка ” , ЎзР МДА, Р- 792 жамғарма, 1-рўйхат, 34 йиғма жилд. “ О работе кружков ” . 23 да, ҳужжатларда маҳаллий аҳолининг мазкур тарғибот-ташвиқот ишларига муносабати ҳақида маълумотлар тўлиқ акс эттирилмаган. ЎзР МДАнинг фондларида XX асрнинг 20-30 йилларида жамиятдаги турли касб эгалари ўртасида маданий-маърифий ишлар олиб бориш учун ташкил этилган муассасалар фаолиятини ёритиб берувчи манбалар ҳам мавжуд 55 . Бу каби йиғма жилд ҳужжатларидан маълум бўладики, маданий- маърифий ишлар нафақат, белгиланган муассасаларда балки, алоҳида ташкилотларда ҳам кишиларни уюштириш учун ташкил этилган. Ҳар бир муассаса ходими касбий фаолият билан бирга тарғиботчи кучлар етишмаслиги натижасида алоҳида тарғибот гуруҳлари сифатида сараланиб маданий-маърифий ишларга жалб этиб борилган. Ҳозирги кунда Марказий давлат архивида маданий-маърифий муассасалар фаолиятига доир йиғма жилдларнинг айримлари махфий маълумотлар сирасида сақланмоқда 56 . Бугунги кунда Сам ВДАда сақланаётган ҳужжатларда ҳам Ўзбекистоннинг XX аср 20-30 йиллардаги маданий ва ижтимоий ҳаётини ёритиб берувчи манбалар ўрин олган. Бу ҳужжатлар мавзуни тўлиқ ўрганиш, чуқур таҳлил қилиш имкони бермасада, унинг айрим жиҳатларини ёритиб бериш учун хизмат қилади. Самарқанд вилоят архивида бевосита мавзуга алоқадор ҳужжатларнинг мавзуни тўлиқ таҳлил этиш имкони йўқлиги: биринчидан, ҳужжатлар сақланган йиғма жилд даврий оралиғи бир ёки беш йиллик даврни ўз ичига олган. Масалан; “Отдел Народного оброзавания исполнительного комитета Каттакурганского уездного совета” деб номланган 152-йиғма жилд 1919-1927 йилларни ўз ичига олса, “Хатырчинский волостной исполком совета рабочых, дехкански и красноармейских 55 ЎзР МДА, Р-39 жамғарма, 1-рўйхат, 577 йиғма жилд. “ О политико- просветительной работе среди мелиционеров” , ЎзР МДА, Р- 94 жамғарма, 5 -рўйхат, 344 йиғма жилд. “ О культурно-просветительной работе системы животноводческой кооперации ” , ЎзР МДА, Р- 94 жамғарма, 5 -рўйхат, 346 йиғма жилд. “ Политпросвете работы красной чайханы Союза охотников ” , ЎзР МДА, Р- 737 жамғарма, 1 -рўйхат, 338 йиғма жилд. “ О деятельности профсоюзных краснах чайхан в Самарканде ” . 56 ЎзР МДА, Р-94 жамғарма, 2-рўйхат, 29 йиғма жилд. “ Переписка районных читален, краснах чайхан и городских клубов ” , ЎзР МДА, Р-94 жамғарма, 2-рўйхат, 65 йиғма жилд. “ Заседания коллегии агитационно- просветительного отдела ” , ЎзР МДА, Р-94 жамғарма, 2-рўйхат, 101 йиғма жилд. “ О культурно- просветительной работе ” , ЎзР МДА, Р- 737 жамғарма, 1 -рўйхат, 697 йиғма жилд. “ Сводка итогах работи красни чайхана ” . 24 депутатов” деб номланган 976 йиғма жилд 1924-1925 йиллардаги ҳужжатлардан иборат. Иккинчидан 20-30 йилларга тегишли маданий соҳа йиғма жилд ҳужжатлари орасида сиёсий, иқтисодий ҳаётга тегишли бўлган маълумотлар ҳам ўрин олганлигини кўришимиз мумкин. Самарқанд вилоятидаги кутубхоналар фаолияти қайд этилган “Оммавий тарғибот олиб бориш ва маданий-маърифий ишларга раҳбарлик қилиш” деб номланган 1672-фондда Пушкин номли вилоят марказий кутубхонасининг 1911-1972 йиллардаги фаолияти билан боғлиқ ҳужжатлар сақланиши кўзда тутилган бўлса-да, унда кутубхонанинг 1935 йилга қадар бўлган фаолияти ҳақидаги ҳужжатлар деярли сақланмаган. Бу каби жиҳатлар мавзуни чуқур таҳлил этишдаги асосий муаммоли жиҳатлардан биридир. 2. Расмий ҳужжатлар. Бу каби ҳужжатлар таркибига совет ҳукумати, коммунистик партия томонидан маданий-маърифий муассасалар фаолияти билан боғлиқ қабул қилинган қарорлар, резолюция, йўриқнома, сеъзд қарорларини киритиш мумкин 57 . XXасрнинг 20-30 йилларида маданий- маърифий муассасалар фаолиятига алоқадор расмий ҳужжатларда ушбу муассасаларнинг мақсади, бажарадиган вазифаси, иш шакллари тўғрисида большевистик руҳдаги қўрсатмалар ўрин олган эди. 3. Статистик характердаги ҳужжатларда совет давлати таркибидаги маҳаллий республикалар қаторида Ўзбекистоннинг 20-30 йиллар даврига оид маълумотлар қайд этилган. Хусусан, бу каби ҳужжатларда аҳолининг иқтисодий, ижтимоий, маданий, халқ хўжалиги ҳаёти билан боғлиқ жиҳатлар рақамларда акс этган 58 . Статистик ҳужжатлар таркибида маданий-маърифий 57 КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Т -2 . – Москва: Политиздат, 19 83 – 609 С. КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и Пленумов ЦК. Изд 9-е. Т.3. – Москва., 1984. – 496 С. ; Ўзбекистон Коммунистик партияси съездларининг резолюция ва қарорлари. –Т ошкент .: Ўздавнашр, 1958. ; Коммунистическая партия Узбекистана в резолюциях и решениях съездов и пленумов ЦК (1925-1986) . В 4-томах. Том 1. – Ташкент. 1987. – 728 С. ; Культурное строительство в Туркестанской АССР. Сборник документов. Т.I. – Ташкент.: Ўзбекистан, 1973. – 571 С. 58 Список населенных мест Узбекской ССР. Центральное Статистическое Управление Узбекистана. В ыпуск II . Самарканд: Издание Ц.С.У.УзССР , 1925,; Народное хозяйство Средней Азии в цифрах. Стат. сб. – Ташкент, 1929.; Коммунистическая партия Туркестана и Узбекистана в цифрах. (Сб. стат. материалов). 1918–1967. – Ташкент, 1968.; Народное хозяйство СССР 1922-1982 гг . – Москва : Финансы и статистика, 1982. – 624 с. 25 муассасалар фаолиятини акс эттирувчи маълумотлар хусусан: муассасалар сонининг йиллар давомидаги ўсиши, бу ерга келувчи аҳоли тўғрисида, уларнинг ҳудудлар кесимида жойлашуви, маданий-маърифий муассасаларда ишлаб турган қироатхона, кутубхона, маълумотлар столи каби жиҳатлар ёритилади 59 . 4. Тарихий ва мемуар асарлар 60 . XX асрнинг 20-30 йилларидаги маҳаллий аҳоли ҳаётида рўй берган ўзгаришлар муаммоли ҳолат ва қийинчиликлар бир қатор мемуар асарлардан ўрин олган. М.Муҳаммаджонов маҳаллий аҳолининг ижтимоий, маданий ҳаётига инқилобдан кейин кириб келган социалистик руҳдаги тушунчаларнинг кириб келиши ва унинг таъсирини ўзи гувоҳ бўлган тарихий далиллар билан тасвирлаган. Муаллиф томонидан келтирилган маълумотларда ўлкада большевиклар томонидан олиб борилган сиёсатнинг маҳаллий аҳолига кўрсатган таъсири тасвирланган ҳолда, аҳоли ижтимоий ҳаётида янгидан шаклланган советча номлар ва тушунчалар қайд этиб ўтилади. Яъни маданий-маърифий муассасаларда олиб борилган тарғибот ишларида совет андозаси ёки уларнинг талаблари билан бир қатор тушунча ва тамойиллар аҳоли ҳаётига мажбуран сингдирилди. Жойларда тарғибот ишларининг салбий оқибатлари ва унинг натижаларини акс эттирувчи тарихий далиллар вужудга келди Масалан, тарғибот ишлари натижасида аҳолини ажратиб олиниши билан паранжисини ташлаганлардан иборат кўчириб келитирилган аҳолининг “Қалдирғоч маҳалла”си вужудга келган эди 61 . Ф.Юлдашбаева XX асрнинг 20-30 йилларида кечган тарихий ва маданий жараёнларнинг бевосита иштирокчиси сифатида ўз асарини мемуар 59 ЎзР МДА, Р-94 жамғарма, 5-рўйхат, 1257 йиғма жилд. “Списки учреждений клубного типа по городам и районам УзССР” 1933., ЎзР МДА, Р-94 жамғарма, 5-рўйхат, 1872-йиғма жилд. “Статистический отчет по учреждениям политпросвета” 1936., ЎзР МДА, Р-94 жамғарма, 5-рўйхат, 1914-йиғма жилд. “Свод ные годовые статистический отчет по клубным учреждениям сети Наркомпроса УзССР 1930, 1936, 1940 годы ” . 60 Му ҳ аммаджонов М. Турмуш уринишлари. 3-нашри. – Тошкент: Ў здав нашр, 1964. – 180 Б.; Юлдашбаева Ф. Моя судьба. Рассказы о жизни. – Ташкент: Ёш гвардия, 1972.; Алихонтўра Соғуний. Туркистон қайғуси.//Муҳаррир Увайсхонтўра Шокиров. – Тошкент: Шарқ, 2003. – 237 б.; Ҳодизода Р. Самарқанднома. – Тошкент: Tafakkur, 2011. 61 Му ҳ аммаджонов М. Турмуш уринишлари. 3-нашри. – Тошкент: Ў здав нашр, 1964. – Б. 175-177. 26 кўринишида ёзган. Муаллиф айнан ўтган асрнинг 20-йилларида Фарғонада хотин-қизлар қўмитасининг маҳаллий бўлимларида фаолият олиб борган. Мазкур асарнинг ўзига хос томони муаллиф совет ҳукумати томонидан амалга оширилган “саводсизликка қарши кураш”, лотин алифбоси тарғиботи, “Ҳужум” ҳаракати каби маданий жараёнларнинг нафақат гувоҳи бўлган балки ушбу тадбирларда кўнгилли сифатида қатнашган. XX аср 20-йилларига келиб ижтимоий ҳаётга маҳаллий аҳоли учун янгича тушунча сифатида кириб келган “қизил тўй” 62 кабилар ҳам муаллиф томонидан қайд этилган 63 . Чунки, муаллифнинг ўзи бу давр зиёлиларидан бири ҳисобланган Сотти Ҳусайн билан турмуш қурганда тўй маросимлари советча “қизил тўй” кўринишида ўтказилганлигини қайд этиб ўтади. Самарқанд шаҳрида туғилиб шу давр замондоши бўлган Расул Ҳодизода (1928-2011 йй) ҳам ўз эсдаликларида совет қизил чойхоналарининг барпо этилишини ёзиб қолдирган. Унинг қайд этишича мазкур жараёнда Самарқанд шаҳри марказидаги Янги растада бир-бирига яқин бўлган Хожа Рофеъ ва Боғи Майдон гузарларида (ҳозирги Регистон кўчасининг Айний уй- музейи атрофи) иккита катта чойхона учун ўрта бўйли, қора соқолли бир киши сув ташиш билан шуғулланган. У сув ташиш билан банд бўлган вақтда паст оҳангда “ Шўро ҳукумати билади, шўро ҳукумати ўзи топади!”-дея такрорлаб юрган. У халқ орасида “Эргаш девона” номи билан машҳур бўлиб, самарқандлик бир бойнинг катта ўғли эди. XX асрнинг 20-йилларида совет ҳукумати буйруғи билан бой ларни ҳибсга олиб, мол-мулкларини мусодара қилиниб, уларни қамоқларда қийнаб , яширган олтинларининг жойларини айтиб, уни давлатга топширишга мажбур этарди. Ана шу жараёнларда “ Эргаш девона”нинг отаси ҳам қўлга тушган ва шаҳар ички ишлар ходимлари унинг олтинларини мусодара қилишган. Ана шу тазйиқ ва 62 Қизил тўй-Совет ҳокимиятининг миллий қадриятларга қарши олиб борган тарғибот-ташвиқот ва оммавий тадбирлари натижасида маҳаллий аҳоли турмушининг ажралмас қисми бўлган тўй маросимларни ўтказишда янги тартиблар жорий этган. Қизил тўй натижасида маросимларда янгича урфлар вужудга келган эди. Қизил тўйларда хотин-қизлар эркаклар билан бир столда ўтирадиган бўлган. Қаранг. Шермуҳамедов С. Ўзбек халқи социалистик маданиятининг миллий шакли ҳақида. – Тошкент, 1961. – Б. 86. 63 Юлдашбаева Ф. Моя судьба. Рассказы о жизни. – Ташкент: Ёш гвардия, 1972 . – С. 93. 27 қўрқитишларда бу йигит ўз ақли ҳушини йўқотган ва ўшандан буён “Шўро ҳукумати билади, шўро ҳукумати ўзи топади!” деб, кўчаларда юрар Янги растадаги чойхоналардан бирининг эгаси бу йигитни чойхонага сув ташиш учун хизматга олган. Шунингдек муаллиф бу ердаги қизил бурчакларда бирор бир кишининг китоб ўқиб турганини бирор марта кўрмаганлигини қайд этиб ўтади 64 . Қизил чойхоналар шаклланиши давридаги бу каби ҳолат совет ҳукуматининг зўравонликка асосланган қўрқитув сиёсатини ва маҳаллий чойхоналарга бўлган муносабатини ўзида акс эттиради. 5. Даврий матбуот материаллари 65 . Мадиний-маърифий фаолиятининг 20- 30 йиллар даври матбуот саҳифаларида ҳам акс этган. Мазкур давр матбуотида эълон қилинган маълумотлар аҳолининг турмуш даражаси тўғрисидаги мақола ва чиқишларда ёритилади. Даврий матбуот нашрлари ташвиқот ишларида фаол қўлланилган. Уларда коммунизм ғоялари, ғоявий тазйиқ ва “синфий душманлар”га қарши курашнинг олиб борилиши, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларига кенг кўламли социалистик ўзгаришлар зарурлигини асослаб беришга қаратилган материаллар эълон қилиб борилган 66 . Даврий матбуотда эълон қилинган нашрларни икки гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Миллий зиёлилар вакиллари бўлган жадид намояндаларининг аҳоли маданий, билим савияси ва ижтимоий ҳаётига бағишланган чиқишлари 67 . 2. XX асрнинг 20-йиллари иккинчи ярмига келиб совет ҳукумати томонидан даврий матбуотдан тарғибот ишларида асосий қуроллардан бири сифатида 64 Ҳодизода Р. Самарқанднома. – Тошкент: Tafakkur, 2011. – Б. 87. 65 Даврий матбуот материалларининг асосий қисмини Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси ноёб қўлёзмалар фондида сақланаётган Пяу-91 Аланга, R-Муштум, Пяу-329 Янги қишлоқ, Пяу- 295 Қизил тамға, Пяу-109 Машраб, Пяу-77 Янги йўл, R-88 Экин кампанияси каби газета ва журналлар, Самарқанддаги Ўзбекистон маданияти тарихи музейининг ноёб қўлёзмалар бўлимидаги КП-3193/ Аланга 1929 йил, КП-494/5694/1-газета Кўмак, КП-5694/10 газета Ударник печати, КП-5694/14-Ишчи газетаси, КП- 5694/15-Қутилиш газетаси, КП-5694/23-Колхоз йўли, КП-1395/21-Камбағал деҳқон, Самарқанд вилоят давлат архивида сақланаётган “Зарафшон”, “Қизил Ўзбекистон”, “Труд”, “Туркестанская правда”, “Пролетарий”, “Ленин йўли”, “Янги Фарғона”, “Узбекистанская Правда”, “Комсомолец Востока” каби даврий нашрлар даврий нашрлар. 66 Ишанходжаева З.Р. Репрессивная политика cоветской власти и культура Узбекистана: трагедия выживания (1925 – 1953 гг.). – Ташкент: Tafakkur, 2011. – C. 96. 67 Бу ҳақда қаранг: Мустафаева Н.А. XX асрда Ўзбекистонда маданият ва тафаккур. Тарихшунослик таҳлили. – Тошкент: Navro’z, 2016. – 334 б. 28 фойдаланган 68 . Яъни, тарғибот материалларининг асосий қисми клуб ва қизил чойхона орқали тарқатилган. Шунингдек, бу баланд овоз билан ўқишлар ҳам олиб борилган. (4-илова) Даврий матбуот материалларида ижтимоий ҳаётни акс эттирувчи совет даврига хос жиҳатлар бутун мамлакат бўйлаб “Янги қишлоқлар”нинг шакллантирилиши, бу ердаги аҳолининг ижтимоий ва кундалик ҳаётини совет андозаси асосида қуришнинг натижалари туркумли тарзда эълон қилина бошлаган эди 69 . 6. Рассомчилик ва фото материаллар 70 . Кино-фото фоноҳужжатлар – бирор тарихий, сиёсий, ижтимоий-иқтисодий характерга эга бўлган кино, фотосуратлар ва овозли ёзув шаклидаги ҳужжатлардир 71 . Бу каби манбалар маданий-маърифий муассасаларнинг 20-30 йиллардаги кўриниши, давр руҳини, кишиларнинг кайфиятини акс эттириши билан жуда муҳим аҳамият касб этади. Рассомчилик асарларининг яна бир жиҳати совет ҳукуматининг олиб борган тарғибот ишлари маданий-маърифий муассасаларда қандай кўринишда бўлганлигини рангли тасвирларда ўзида акс эттириши билан бир қаторда маданий-маърифий муассасаларнинг ҳақиқий аҳволидан хабардор бўлишга ёрдам беради. И жод жараёни 20-30 йилларда кечган рассомлар ва фото манбаларнинг аксарият қисмида маҳаллий аҳолининг 20-30 йилларда қизил чойхонадаги тасвирлари гавдалантирилган. Қизил чойхонага бағишланган рассомчилик асари намуналари асосан Л.Л.Бурэ (1887-1943йй) ижодида учрайди. Унинг “Чойхона”, “Қизил чойхона”, “Чойхонада” каби рассомчилик ишида қизил чойхоналар билан танишиш мумкин 72 . (5-илова) 68 Қаранг: Абдуазизова Н. История национальной журналистики (генезис и эволюция). В 2-х томах. Том 1. – Ташкент : Sharq . 2012. – 368 б. 69 Боту. Янги қишлоқ. Аланга. 1928, № 3-4. 70 Баҳром Ҳамдамий “Қизил чойхона”, “Чойхонада оқшом”, “Колхоз мерганлар тўгараги”, А.Н.Волков “Анор чойхона”, “Красная чайхана”, Л. Бурэ нинг “Чойхона”, “Қизил чойхона”, “Активистлар чойхонада” каби ранг-тасвир асарлари. 71 Is’hoqov M, Alimova R. Arxivshunoslik. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent. 2017, – B. 143. 72 ЎзР МДА, Р-2285 жамғарма, 1-рўйхат, Л.Л.Бурэнинг шахсий жамғарма жилди. 29 Шунингдек, мазкур даврда А.Н.Волков (1886-1957йй) томонидан 1924 йилда “Анор чойхона” ва “Красная чойхона”, М.И.Курзин (1888-1957йй) “Чойхона”, “Қизил чойхона”, Баҳром Ҳамдамий (1910-1942йй) томонидан 1933 йилда “Қизил чойхона”, “Колхоз чойхонаси” ва С.И. Святославский (1857-1931йй) томонидан “Чайхана” каби асарлар яратилган. (6-илова) XX асрда “Правда Востока” газетасининг фото мухбири бўлиб ишлаган М.З.Пенсон (1893-1959йй) томонидан олинган фото лавҳаларда маданий- маърифий муассасалар фаолиятига доир бир қатор намуналар сақланиб қолган. Муаллифнинг шахсий сайти мавжуд бўлган бундай материаллар орасида “Ишчилар чойхонада”, “Қизил чойхона” фото манбаларни кўришимиз мумкин. (7-илова) Хулоса қилиб айтганда муаммонинг манбавий таҳлили шуни кўрсатадики, 20-30 йиллар тарихий воқеликларини бир турдаги манбалар билан таҳлил этиш муаммони атрофлича ўрганиш учун етарли эмас. Тадқиқотга жалб қилинган манбалар эса тадқиқот даврида ижтимоий ҳаёт манзаралари ва кишиларнинг совет ҳукуматига нисбатан кайфиятини кўрсатиб беришга хизмат қилади. Аҳолининг ижтимоий ҳаётда рўй берган ўзгаришларга муносабати ўрганиш, уни баҳолаш ва таҳлил қилиш учун ёрдам беради. - бугунги кунда вилоят архивларида сақланаётган архив ҳужжатларида ўтган асрнинг 20-30 йиллари даврига доир маълумотлар тўлиқ сақланмаган. Ўз навбатида Марказий давлат архивида танланган даврга тегишли ҳужжатларнинг аксарияти қўлёзма шаклда сақлангани ҳам муаммони тўлиқ таҳлил қилишга имкон бермайди. Яъни, ўз даврида котиблик лавозимларида фаолият олиб борган киши хатларини ўқиш ва уни таҳлил этиш орадан бир аср ўтаётган бугунги кунда асл ҳолатидан ўзгаришга учраган. Шундай бўлишига қарамасдан тадқиқот манбавий асосининг бир неча йўналишда таҳлил этилганлиги муаммони таҳлил қилиш, зарур хулосалар чиқариш учун ёрдам беради. 30 1.3. Масаланинг тарихшунослик таҳлили Бугунги кунга қадар танланган мавзу тарихшунослигининг айрим жиҳатларини ёритишга хизмат қилувчи бир қатор илмий адабиётлар яратилган. Мазкур тадқиқотларни яратилган даври, географик ҳудуди, тили ва моҳиятидан келиб чиққан ҳолда уч гуруҳга бўлиб таҳлил этиш мумкин. Яъни мавзу доирасида яратилган тадқиқотларни шартли равишда: – совет даврида яратилган адабиётлар; – мустақиллик йилларида нашр этилган тадқиқотлар; – хориж тарихшунослигида ўрганилиши каби гуруҳларга ажратиш мумкин. Большевиклар мафкуравий тузумини ёритувчи сиёсий ғоялар билан суғорилган илк асарлар коммунистик партия раҳбарлигида социалистик маданият қуриш руҳида ёзилган дастлабки ишлар бўлиб, бундай асарлар ўз даврида давлатнинг турли даражадаги органларида хизмат қилган арбоблар томонидан яратилган. А.Икромов, И.Зеленский, С.Т.Любимованинг асарлари шулар жумласидандир 73 . Уларнинг қарашларида миллий маданият учун хос бўлган жиҳатларни “пролетарлаштириш”, маҳаллий аҳолининг диний эътиқодини ўзгартириш ва уларни диндан узоқлаштириш, маҳаллий хотин-қизларни маданий-маърифий муассасалар (клуб, қизил бурчак, қизил чойхона)га жалб қилиш, уларни “янги ҳаёт” учун тайёрлаш баробарида асосий мақсад бўлган “Ҳужум” ҳаракатига қаратилган тайёргарлик масалаларига коммунистик мафкура доирасида ёндашилади. З.Ефанов, П.Сербов, А.Никифоров, А.Таджиев, М.Г.Никитинский, П.Галузо 74 , И.Штерн томонидан миллий маданиятни советлаштириш, унинг 73 Икрамов А. Борьба н а идеологическом фронте. – Ташкент : Узгосиздат , 1926 . – 54 с. ; Ўша муаллиф. Ўзбекистонда маданий қурилишнинг асосий масалалари. – Тошкент: Ўздавнашр, 1933. – 54 б.; Ўша муаллиф. О задачах культурного строительства . – Ташкент : Узгосиздат, 1932 . – 38 с .; Зеленский И.А. Об итогах проведения национальной политики в Средней Азии. – Самарканд, 1927 . – 59. ; Ўша муаллиф . В борьбе за культуру// За партию. – Ташкент, 1928. №3. – С. 34-40. Любимова С.Т. Теория и практика р аботы партии среди женщин. – Т ашкент: Туркпечати. 1926 . – 48 с. ; Ўша муаллиф. В первые годы. – Москва, 1958. – 78 с. 74 Унинг баъзи асарлари Г.Туркестанский номи остида ҳам яратилган. 31 асосини пролетарлаштиришга хизмат қилувчи асарлар яратилди 75 . Бу тадқиқотларда маориф устидан назоратни кучайтириш орқали унга синфий муносабатда бўлиш, большевиклар ғоясини тарғиб қилишда қизил чойхоналарнинг вужудга келтирилиши каби масалалар совет даври талабларидан келиб чиққан ҳолда идеологик мафкура таъсирида илгари сурилди. Коммунистик ғоя билан суғорилган бу каби тадқиқотлар ўн йилликларда ҳам анъанавий давом эттирилди. Хусусан, ўтган асрнинг 50- йилларида М .Қорахонов , Т. Қори-Ниё зий, В.Я. Н епомнин , Ҳ.Иноятов, Х.Пўлатов , А.Хушбеков 76 тадқиқотларида Ўзбекистоннинг совет давридаги маданий қурилиши ва маданияти тарихига оид бўлган советча қарашлардан холи бўлмаган адабиётлар яратилди. XX аср 60-йилларида Ўзбекистон маданияти ва ижтимоий ҳаётига бағишланган адабиётлар Ш.Ш.Абдуллаев, М.Ваҳобов, С.Шермухаммедов, С.Мухаммедов, Р.А.Каримов, Э.Гулметов, А.Валиев томонидан олиб борилган тадқиқотларда ўз аксини топган 77 . Бу тадқиқотларда маданий ва 75 Ефанов З.Д. На фронте просвещения. – Ташкент : Ўздавнашр , 1924 . – 94 с. ; Туркестанский Г. Кто такие были джадиды? – Ташкент , 1926 . – 17 с.; Сербов П.И., Никифоров А.Д. Народное просвещение в Узбекистане. – Самарканд–Т ашкент : Уздавнашр, 1927. – 171 с. ; Таджиев А. Некоторые вопросы культурного строительства. – Самарканд : Узбекского Государственное Издательство 1928 . – 54 с . ; Ўша муаллиф. Маданий қурилиш масалалари: Фирқа кенгаш мажлисида қилинган ўз-ўзидан ўрганиш хусусидаги докладни қайтадан ишлаш. – Самарқанд – Тошкент: Ўздавнашр, 1928. – 96 б.; Галузо П. О школах. – Ташкент: Уздавнашр, 1933. – 58 с.; Никитинский М.Г. Красная чайхана-опорный пункт культурно- просветительной работы. – Ташкент. 1934. – 27 с.; Штерн И. Ўзбек халқининг социалистик маданияти. – Тошкент: Ўзпартнашр, 1939. – 67 б. 76 Қорахонов М. Совет Ўзбекистони маданияти. – Тошкент: Ўздавнашр, 1957. – 110 б.; Кары-Ниязов Т.Н. Очерки истории культуры Советского Узбекистана. – М осква, 1955 . – 560 с.; Непомнин В.Я. Очерки истории социалистического строительства в Узбекистане (1917–1937 гг.). – Ташкент, 1957 . – 219 с. ; Пулатов Х.П. Культурно-воспитательная деятельность советского государства в Узбекистане : период борьбы за построение фундамента социализма . – Ташкент : Госиздат, 1959 . – 142 с; Хушбеков А . Из истории культурного строительтсва в Узбекистане в годы первой пятилетки. – Самарканд : Издательство Узбекского государственного университета. 1959. – 92 с. 77 Абдуллаев Ш.Ш. Из истории культуры народов Узбекистана (1921–1932 гг.). – Ташкент: Ўздавнашр, 1960. – 186 с.; Ваҳобов М. Ўзбек социалистик миллати. – Тошкент: Ўздавнашр, 1960. – 536 б.; Шермухаммедов С. Ўзбек халқи социалистик маданиятининг миллий шакли ҳақида. – Тошкент, 1961. – 98 б.; Мухаммедов С. Культура Советского Узбекистана. – Ташкент: Госиздат, 1961. – 39 с.; Каримов Р.А. Октябрь революцияси ва Ўзбекистонда маданий қурилиш. – Тошкент: Ўзбекистон, 1967. – 40 б.; Гулметов Э. Коммунистик қурилиш ва қишлоқ маданияти юксалишининг баъзи масалалари. – Тошкент: Ўзбекистон. 1969. – 112 б.; Валиев А.К. Формирование и развитие советской национальной интеллигенции и её социальная роль. – Ташкент: Госиздат, 1969. – 588 с.; Аслетдинова Х. Культпросветучреждения и коммунистическое воспитания. – Ташкент: Узбекистан, 1969. – 127 с. 32 ижитимоий ҳаётдаги ишлар инқилоб натижаси, партиянинг хизматлари сифатида баҳоланиб ҳукмрон мафкура тазйиқи билан миллий маданият тарихини очиқ айта олмаслик жиҳатлари кўзга ташланади. XX аср 20-30 йиллардаги маданий ва ижтимоий ҳаётига бағишлан тадқиқотлар 70-йилларида К.А.Оқи лов , Р.А. Каримов , Х.П.Пўлатов, К.Б.Буранов, Г.Желтова, А.К.Валиев томонидан олиб борилди 78 . Мазкур тадқиқотчилар янги совет кишисини тарбиялашда маданий-маърифий муассасалар муҳим роль ўйнаганлигини қайд этади. Хусусан, қироатхоналар Ўзбекистонда вужудга келган янги маданий-маърифий муассаса сифатида 1928 йилда шаклланганлигини эътироф қилади 79 . Архив ҳужжатларида келтирилган маълумотлар эса бу маълумотлардан фарқ қилади 80 . Совет даврида маданий-маърифий муассасалар фаолиятига бағишланган асарлар Ш.Бердиев ва Ш.Тоҳиров , М.Раҳимова , А.Рўзметов лар томонидан яратилди 81 . Тадқиқотларда муассасалар фаолияти совет ҳукуматининг с иёсий- ғоявий мақсадлар и га хизмат қил ганлиги қайд этилади. XX аср 20-30 йилларида маданий-маърифий муассасалар фаолиятининг бошланғич даври ва унинг социалистик йўлда давом этиши, муассасаларнинг советларга хос тарзда мафкуравийлаштирилиши, уларнинг методик иш услублари ёритилади. Муаллифлар муассасаларнинг халқ ижтимоий ва маданий ҳаётида 78 Каримов Р.А. Руководство Компартии Узбекистана развитием культуры в республике. – Т ашкент : Госиздат, 1971 . – 100 с. ; Пўлатов Х.П.Коммунизм, государство, культура, личность. – Ташкент: Узбекистан, 1971. – 341 с.; Оқилов К. В.И.Ленин ва Ўзбекистонда маданий революция. – Тошкент: Ўзбекистон, 1972. – 40 б.; Ўша муаллиф. Развитие социалистической культуры в Узбекистане. – Ташкент : Фан, 1977. – 265 с.; Желтова Г. Социалистическое строительство в Узбекистане (20-30-е год ы ). Историографический очерк. – Ташкент: Фан, 1975. – 143 с; Валиев А.К. Октябрь, культура, интеллигенция. – Ташкент: Узбекистан, 1977 . – 197 с. 79 Рахманов Н., Умаралиев А. Совет Ўзбекистони маданияти тарихи очерклари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1984. – Б. 145. 80 Қироатхоналар тарихи билан боғлиқ масала диссертациянинг учинчи бобида атрофлича таҳлил этилади. 81 Бердиев Ш. Тоҳиров Ш. Клуб тарбия маскани. – Т ошкент : Ўзбекистон, 1970 . – 46 б ; Бердиев Ш. Учреждения культуры-важнеший очаг коммунистического воспитания. – Т ашкент : У збекистон , 1978 . – 104 с. ; Ўша муаллиф . Культурно-просветительная работа в Узбекской ССР. – Т ашкент : Фан , 1982 . – 208 с.; Р ахимова М. История развития научных библиотек в Узбекской ССР (1917-1941 гг.) : Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1973 . – 221 с. ; Р ў зметов А. Клуб муассасалари ва қишлоқ аҳолисига маданий хизмат кўрсатиш. – Тошкент: Фан, 1980. – 32 б.; Ўша муаллиф. Клуб и идейно-политическое воспитание . – Т ашкент: Ў китувчи , 1982 . – 149 с. 33 тутган ўрнини клуб тарбия маскани ва коммунистик тарбиянинг ўчоғи сифатида совет даври талаблари асосида баҳолаганлигини кўриш мумкин. А.Рўзметов совет давлатининг биринчи беш йиллик режаси йилларида қизил чойхона ва клублар фаолияти ни таҳлил қилган. Биринчи беш йиллик даврида 90 % совхозлар қизил чойхонага эга бўлганлиги ва зарур бино ҳамда адабиётлар билан таъминланганлигини эътироф этади 82 . Аммо унинг қайдлари совет даври талаблари асосида бир қолипда қайд этилиб муассасалар фаолияти ижобий баҳоланади. Аммо архив ҳужжатларида маданий-маърифий муассасалар доим ҳам ўзи учун ажратилган бинога, маблағ ва адабиётларга эга бўлмаганлигини ҳам кузатиш мумкин. Совет даври тадқиқотларида XX аср 20-30 йилларидаги маданий- маърифий муассасалар фаолияти, сиёсий, маданий-маънавий, иқтисодий- ижтимоий каби масалалар Ўзбекистон вилоятлари мисолида А. Панабергенов, Н.М.Раҳмонов, К.Х.Самибаев, М.К.Бабаева, С.Мирхасилов, Б.Ф.Насиров, А.М.Умаралиев, Х.Игамбердиев, Р.Гулямов томонидан д иссертaция тадқиқоти сифатида ўрганилган 83 . Хуллас совет даври мафкураси руҳи билан ёзилган адабиётларда аҳоли орасида ўз ғояларини ёйиш мақсадига қаратилган тизимни йўлга қўйиш мақсадида чора-тадбирлар ишлаб чиқилган, ҳукмрон мафкуранинг маҳаллий аҳолига қилаётган ишларини гуёки ғамхўрликнинг бир намунаси сифатида тасвирлаш каби ҳолатлар кўзга ташланади. 82 Рўзметов А. Клуб муассасалари ва қишлоқ аҳолисига маданий хизмат кўрсатиш. – Тошкент.: Фан, 1980. – Б. 10. 83 Панабергенов А. Культурная революция в Кара-Калпакии в 1917-1937 гг. : Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1957 . – 268 с.; Рахманов Н.М. Культурное строительство в Бухаре в 1925-1932 годах : Дис. ... канд. ист. наук . – Ташкент , 1961 . – 285 с . ; Самибаев К.Х. Культурное строительство в Самаркандской области в 1925-1941 гг.: Дис. ... канд. ист. н аук . – Т ашкент, 1963 . – 250 с.; Бабаева М.К. Культурное строительство в Ферганской области в 1925-1932 гг. : Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1964 . – 147 с.; Мирхасилов С. Культурная жизнь узбекского сельского населения Ташкентской области (предоктябрьский и советский периоды) : Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1964 . – 248 с.; Насыров Б.Ф. Развитие советской культуры в Хорезме (1924-1941 г г .) : Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1967 . – 200 с.; Умаралиев А.М. Культурное строительство в Андижанской области в годы довоенных пятилеток : Дис. ...канд. ист. наук. – Ташкент, 1968 . – 314 с.; Игамбердыев Х. Развитие культуры в Узбекской ССР в годы социалистического строительства (1925-1941 гг.) (по материалам Сурхандарьинской и Кашкадарьинской областей): Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1969 . – 232 с.; Гулямов Р. Культурное строительство в Ташкентской области: Дис. ...канд. ист. н аук. – Ташкент, 1971 . – 282 с. 34 - шунингдек, совет даврида яратилган адабиётларида большевик ҳукуматининг маҳаллий ҳудудлардаги ролини мустаҳкамлаш, унинг ғояларини аҳоли онгига сингдириш ва бунинг учун турли усул ҳамда воситалардан фойдаланиш, “маданий инқилоб” ғоясини тарғиб қилишга бағишланган кўплаб асарлар яратилган бўлиб, улар фақатгина бир мақсадга – совет ҳукуматининг мустаҳкамланиши ва партиянинг ролини оширишга қаратилган эди. Мустақиллик йилларида бажарилган ишлар: Мустақиллик йилларида Ўзбекистоннинг совет давридаги хусусан XX аср 20-30 йиллари тарихи ёритилган асарлар яратилди. Ўзбекистонда замонавий тарих фанида янгича назарий-методолик ёндошувлар асосида тарихий масалаларни ўрганиш мезонлари ва тарихшунослик тадқиқотлари олиб борилди 84 . Мустақиллик йилларида олиб борилган тадқиқотлар ХХ аср 20-30 йилларида кечган сиёсий, иқтисодий, маданий, ижтимоий йўналишларда олиб борилди. Хусусан, М.Ҳ.Тўраева, Н.Қ.Қувватова, Г.М.Хусаинбекова, А.Бодиров Ўзбекистоннинг ХХ аср 20-30 йилларидаги иқтисодий, ижтимоий, маданияти ривожланиши ва муаммоларини бир ҳудуд доирасида тадқиқ этиш анъанасини мустақиллик йилларида давом эттирди 85 . Тадқиқотчилар ХХ аср 20-30 йилларида совет ҳукуматининг маданий соҳада олиб борган большевистик руҳидаги сиёсатини ҳудудлар кесимида таҳлил этади. 84 XX асрнинг дастлабки ўттиз йиллигида Ўзбекистонда тарих фани (Тарихшунослик очерклари). – Тошкент, 1994. 1-қисм. – 207 б. 2-қисм. – 455 б.; Алимова Д. Женский вопрос в советской историографии Средней Азии (20-80-ые годы): Дисс. …докт. ист. наук. – Ташкент. 1991 . – 285 с. ; Зияева Д. Туркистонда миллий озодлик ҳаракати XX аср тарихшунослигида (1916 қўзғолони ва 1918-1924 йиллар истиқлолчилик ҳаракатини ўрганиш муаммолари): Тарих фан. докт. ... дисс. – Тошкент, 1999; Мустафаева Н.А. ХХ асрнинг 20-30 йилларида Ўзбекистон маданиятининг асосий йўналишлари ва муаммолари давр тарихшунослигида. Тар. фан. ном. … дис... – Тошкент, 1999. – 160 б.; Ўша муаллиф. XX асрда Ўзбекистонда маданият ва тафаккур. Тарихшунослик таҳлили. – Тошкент: Navro’z. 2014. – 334 б. 85 Тўраева М.Ҳ. Ўзбекистонда маданий ҳаёт: муаммо ва оқибатлар (1920-1940йй.) (Жанубий вилоятлар мисолида).Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2001. 149 б.; Қувватова Н.Қ. ХХ асрнинг 20-80 йилларида Ўзбекистон қишлоқларининг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти (Қашқадарё вилояти мисолида). Тарих фан. ном. дисс. автореф. – Тошкент: 2010. – Б. 28; Бодиров А. Самарқанд вилоятидаги ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаёт (1925-1941йй). Тар фан... бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс...автореферати. – Тошкент, 2019. – 24 б. 35 Хотин-қизларнинг ХХ аср 20-30 йиллари ижтимоий ва маданий ҳаётдаги ролига бағишланган тадқиқотлар Д.Алимова, Қ.В.Нишанбоева, Н.Д.Жўраевалар томонидан олиб борилди 86 . Д.Алимова хотин-қизлар масаласини тарихшунослик йўналишида танқидий руҳда тадқиқ этган бўлса, Қ.В.Нишанбоева 20-30 йилларда хотин-қизлар маданий савиясини ошириш борасида олиб борилган ишларнинг шакл ва мазмуни, хотин-қизларнинг ижтимоий ҳаётдаги роли сиёсий мақсадларни кўзлаб олиб борилганлиги бунинг оқибати эса маҳаллий хотин-қизларнинг ахлоқий тамойилларида ўзгаришлар содир бўлганини таъкидлайди. Н.Д.Жўраева томонидан олиб борилган тадқиқот коммунистик мафкуранинг маҳаллий хотин-қизлар ҳаётига таъсирини янги архив манбалари асосида таҳлил этган. Шунингдек, мустақиллик йилларида маданий ҳаётнинг ажралмас қисмига айланган таълим ва маориф соҳасидаги советча сиёсатнинг 20-30 йиллардаги моҳияти ва оқибатлари И.Й.Турсунов, А.Х.Чориев, О.Комилов 87 томонидан алоҳида тадқиқот объекти сифатида ўрганилди. Мазкур тадқиқотларда таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимидаги муаммолар, синфийликнинг ўсиб бориши ва совет ҳукумати томонидан олиб борилган маориф соҳасидаги сиёсатнинг мустамлака шароитидаги моҳияти очиб берилган. Совет ҳукумати томонидан XX аср 20-йилларида мафкуравий курашнинг бошланиши ва миллий маданият ҳамда қадриятларни инкор қилишга қаратилган тадбирлар доирасида ислом дини ва диний қадриятларга 86 Алимова Д.А. Женский вопрос в Средней Азии: История изучения и современные проблемы. – Ташкент: Фан, 1991. – 132 с.; Ўша муаллиф. “Ҳужумга зарурат бормиди?” //Ўзбекистон адабиёти ва санъати – 1992, 11 сентябрь.; Нишанбоева Қ.В. Ўзбекистонда хотин-қизлар масаласини ҳал этишнинг маданий жиҳатлари (20-30 йиллар): тажриба ва оқибатлари. Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2001, – 160 б.; Жўраева Н.Д. Ўзбекистон ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётида хотин-қизларнинг ўрни (XX асрнинг 20-30 йиллари). Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2004, – 190 б. 87 Турсунов И. Ўзбекистон маорифчиларининг истиқлол йўлидаги кураши тарихидан (1917-1930 йиллар): Тарих фан. док. ... дисс. – Тошкент, 1994, – 230 б.; Чориев А.Х. Мустабид шўролар тузуми шароитида Ўзбекистон халқ таълими ва ўқитувчи кадрлар кадрлар тайёрлаш: миллий анъанавий ва шўро таълим тизимлари ўртасидаги зиддиятлар (20-30 йиллар): Тарих фан. докт. ... дисс. – Тошкент, 1998, – 311 б.; Комилов О. ХХ асрнинг 20-йилларида Ўзбикистон миллий маорифидаги ўзгаришлар. Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2009. – 171 б. 36 нисбатан олиб борилган большевистик сиёсатининг натижаси ва оқибатлари масаласи сўнгги йилларда янги тарихий тадқиқотлар билан бойиди 88 . XX асрнинг 30-йилларида бошланган совет қатағон сиёсати ва унинг маданиятга кўрсатган салбий таъсири, оқибатлари архив манбалари асосида Б.Хасанов, Ж.Н.Абдураҳмонова, А.Э.Тойиров, З.Р.Ишанходжаевалар томонидан маълум даврий ва ҳудудий чегараланган тадқиқотлар олиб борди 89 . Бу тадқиқотларда совет ҳукуматининг жамиятдаги зиёлилар қатламига бўлган муносабати, қатағон сиёсатининг таълим, фан, дин, ёзув масалаларида қандай кечганлиги таҳлил этилган. Мустақиллик йилларида маданий-маърифий муассасалар фаолиятига бағишланган ва уларнинг айрим жиҳатларини ёритишга хизмат қилувчи тадқиқотлар О.Қосимова, М.Нурмуҳамедова, Э.Охунжоновлар, Д.Курязова, Б.Ўнгбоева томонидан олиб борилди 90 . Бу тадқиқотларда маданий-маърифий муассасаларнинг 1917 йилдан кейинги мақсад вазифаси, ишлар мазмуни, кутубхона, қироатхона, музей, кино ва театр каби маърифат ўчоқларининг фаолияти ёритилди. 88 Алимова Д.А. История как история, история как наука. В 2-х томах. Т. 1. История и историческое сознание. – Ташкент: Узбекистан, 2008 . – С. 233-252.; Мустафаева Н.А. Ўзбекистонда совет ҳукуматининг диний сиёсати. // O'zbekiston tarixi. – Тошкент : 2005. - №2, – Б. 35-43. ; Ўша муаллиф. Мустамлака ва совет даври тарихшунослигида Ўзбекистоннинг XXаср маданияти: Тарих фан. докт.... дисс. – Тошкент : 2016. 300 б; Алимов И.А. Ўзбекистонда вақф мулкларининг тугатилиши (1917-1929 йиллар). – Тошкент: Фан, 2009.; Салмонов А. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг диний сиёсати: уйдирма ва тарих ҳақиқати (1917-1960 йиллар). – Тошкент: Тафаккур, 2015. – 160 б.; Халилова З.Э. 1945-1991 йилларда Ўзбекистонда ислом дини таълимининг ҳолати ва тарихшунослиги. Тар фан... бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс...автореферати. 2019, – 22 б. 89 Хасанов Б. Национальная интеллигенция Узбекистана и исторические процессы 1917 – начала 50-х годов: Дисс ... докт. ист. наук. – Ташкент, 2000 . – 54 с.; Абдураҳмонова Ж.Н. Совет ҳокимиятининг Ўзбекистонда таълим соҳасидаги қатағонлик сиёсати (Самарқанд, Сурхандарё ва Қашқадарё вилоятлари мисолида (1925- 1941 йй.). Тарих фан.ном. дисс. ...автореф. – Тошкент, 2002. – 30 б.; Тойиров А.Э. Ўзбекистонда совет ҳукуматининг қатағон сиёсати (Самарқанд вилояти мисолида, 1918-1938 йй): Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2007. – 151 б.; Ишанходжаева З.Р. Репрессивная политика советской власти и ее воздействие на культурную жизнь Узбекистана (1925-1950 гг.): Аврореф. ... докт. истор. наук. – Ташкент, 2012. – 50 с.; Ўша муаллиф. Репрессивная политика советской власти и культур а Узбекистана : трагедия выживания (1925 - 1950 гг.). – Ташкент : Tafakkur , 2011. – 288 с. 90 Қосимова О. Ўзбекистонда кутубхоначилик тарихи. – Тошкент.: Ўқитувчи, 1992. – 192 б.; Нурмуҳамедова М. Ўзбекистонда маданий-маърифий ишлар тарихи. – Тошкент.: Ўқитувчи, 1993. – 96 б.; Охунжонов Э. Ватан кутубхоначилиги тарихи. Дарслик. 2-қисм. – Тошкент.: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2008. – 308 б.; Курязова Д. Ўзбекистон музейлари ва уларнинг мустақиллик давридаги фаолияти (тарих ва ўлкашунослик музейлари мисолида). Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган дисс...Автореферати. – Тошкент. 2009. – 30 б.; Ўнгбоева Б.Ў. Ўзбекистонда 1920-1956 йилларда кино ва театр санъати тарихи. Тар фан... бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс...автореферати. Тошкент, 2018. – 22 б. 37 М.Б.Юлдашева, Ф.У.Тиловатов тадқиқотларида 20-30 йилларида совет ҳукумати томонидан миллий маданиятларни инкор этишга қаратилган сиёсий тадбирлар “маданий инқилоб” ғоясининг ишлаб чиқилиш ва миллий маданиятларнинг аҳволи танқидий таҳлил қилинган 91 XX асрнинг 20-йилларида ишлаб чиқилган лотин алифбосини жорий қилиш ва ёзув масалалари Н.Мустафаева ва Г.Асатова тадқиқотларида таҳлил қилинди 92 . Ўзбек ёзуви тарихида 20-30 йилларда кечган кураш ва эски ўзбек ёзувини лотинлаштириш масаласи тадқиқ этилаётган даврда маҳаллий аҳолини саводсизлик томон етаклаган совет ҳукуматининг навбатдаги сиёсати эди 93 . И.Э.Шоймардонов, Н.Қувватова, С.Шадманова XX аср 20-30 йилларида маданий ва ижтимоий ҳаётнинг қишлоқ ва шаҳарлардаги аҳволи, мазкур жойларда маданий-маърифий муассасаларнинг фаолияти тадқиқига доир изланишлар олиб борди 94 . Бу тадқиқотларда 19 20-йилларнинг иккинчи ярми 1 9 30-йиллардаги ўзбек қишлоқларининг маданий ҳаёти ва уларда совет мафкурасининг ёйилиши билан қишлоқ маданий қиёфасининг ўзгариб бориши, большевиклар ҳукмронлиги даврида Ўзбекистон қишлоқларининг ижтимоий-иқтисодий аҳволи, 1917-1941 йилларда Ўзбекистон шаҳарларининг маданий кўриниши ва маданий-маърифий муассасалар фаолиятига тўхталиб ўтилган. 91 Юлдашева М.Б. Ўзбекистон миллий маданияти: ривожланиш йўналишлари ва муаммолари (XX асрнинг 20-йиллари). Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2004. – 181 б.; Тиловатов Ф.У. Совет ҳукуматининг XX аср 20-30 йилларидаги “Маданий инқилоб” сиёсати ва унинг Ўзбекистонда амалга оширилиши. Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2009. – 176 б. 92 Мустафаева Н.А. ХХ асрнинг 20-30 йилларида Ўзбекистон маданиятининг асосий йўналишлари ва муаммолари давр тарихшунослигида. Тар. фан. ном. … дис... – Тошкент., 1999. – 88-108 б.; Асатова Г.Р. Языковая политика в Узбекистане в XX веке: суть, последствия и уроки: Дисс. … канд. ист. наук. – Ташкент, 2004. – 29 с. 93 Ўтган асрнинг 20-30 йилларида лотинлаштириш ишининг авж олдирилиши ҳамда тарғибот ишларининг кучайиши маданий-маърифий муассасаларда ташвиқот ишларининг олиб борилиши масаласи диссертациянинг 2.2 қисмида таҳлил этилган. 94 Шоймардонов И.Э. Ўзбекистон қишлоқларининг ижтимоий-маданий ҳаёти: тажриба, муаммолар (20- йиллар иккинчи ярми-30-йиллар). Тар. фан. ном. … дис... – Тошкент, 1994. – 29 б.; Қувватова Н.Қ. ХХ асрнинг 20-80 йилларида Ўзбекистон қишлоқларининг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти (Қашқадарё вилояти мисолида). Тар. фан. ном. … дис... – Тошкент, 1994. – 28 б.; Шодмонова С. Ўзбекистон шаҳарларида трансформация жараёнлари (1917-1941 йиллар). –Тошкент.: Adabiyot uchqunlari, 2015. – 336 б. 38 XX аср 20-30 йилларидаги тарихий жараёнлар коллективлаштириш ва қулоқлаштириш 95 , совет ҳукуматининг Ўзбекистондаги бошқарув тизими 96 , совет давридаги маиший хизмат 97 , давлат идораларининг маҳаллийлаштирилиши 98 каби тарихий жараёнлар алоҳида тадқиқот сифатида ўрганилди. Мустақиллик даврида Ўбекистон иқтисодий, ижтимоий ҳаётининг XX аср 20-30 йилларидаги оғир шароитлари ва унда маҳаллий аҳолининг турмуш даражасига бағишланган тадқиқотлар Т.Э.Хужамбердиев, Ю.Х. Т.Раҳмонов , Ф.Набиев 99 тадқиқотларида алоҳида тадқиқот объекти сифатида ўрганил ган . Шунингдек, 20-30 йилларда миллий журналистика ва матбуотнинг аҳволининг айрим жиҳатлари Н.Абдуазизова тадқиқотида таҳлил қилинган 100 . Бу тадқиқотда совет даврида матбуотга ҳам коммунистик руҳда муносабатда бўлиниб назоратнинг кучайиши, сўз эркинлининг махсус қолипга солинганлиги таҳлил этилган. Шунингдек, мустақиллик йилларида мамлакатимиз тарихчи олимлари жамоаси томонидан яратилган фундаментал илмий адабиётларда ХХ аср 20- 30 йилларида совет ҳокимиятининг маданият соҳасида олиб борган сиёсати ва унинг натижалари янги материаллар асосида нашр этилган 101 . 95 Шамсутдинов Р. Ўзбекистонда советларнинг қулоқлаштириш сиёсати ва унинг фожеали оқибатлари. – Тошкент: Шарқ, 2001. – 368 б.; Ўша муаллиф. Қишлоқ фожеаси: Жамоалаштириш, қулоқлаштириш, сургун: (Ўрта Осиё республикалари мисолида). – Тошкент: Шарқ, 2003. – 544 б.; Курбанов Х. Ўзбекистонда зўрлик билан ўтказилган коллективлаштириш ва унинг оқибатлари. 1929-1938 йиллар (ҳозирги Самарқанд, Навоий, Бухоро вилоятлари мисолида). Тарих фан. ном. ... автореф. – Тошкент, 2010. – 31 б. 96 Ҳайдаров М. Ўзбекистонда совет давлати бошқарув тизимининг шаклланиши, босқичлари ва моҳияти (1917-1941йй). Тарих фанлари доктори ( DSc) диссертацияси автореферати. – Тошкент, 2018. – 69 б. 97 Насиров Б.У. Ўзбекистон аҳолисининг кундалик ҳаётида маиший хизмат тизимининг ўрни(1925-1991 йй.). Тар фан... бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс...автореферати. Тошкент, 2018. – 26 б. 98 Рашидов О.Р. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг миллий сиёсатида давлат идораларининг маҳаллийлаштирилиши(1918 – 1933 йй.). Тар фан... бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс...автореферати. Тошкент, 2018. – 22 б. 99 Хужамбердиев Т.Э. Социально-экономическое развитие села Узбекистана (1924 – 1929 гг.) .: Автореф. дис.... канд. истор. наук. – Ташкент., 1991. – 26 с.; Хайдаров Ю.Х. Рабочий класс и развитие культуры Узбекистана (середина 20-x - 30-е годы). Опыт. Проблемы : Дис. ... канд. ист. н аук . – Ташкент, 1992. – 23 с.; Рахманов Т. Социально-культурное строительство в Узбекистане в 30-е годы: Опыт и проблемы.: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Ташкент, 1994. – 27 с.; Набиев Ф.Х. Проблемы и противоречия социальной политики в Туркестане(1917 – 1924 гг.).: Автореф. дис....докт. ист. наук. – Ташкент, 1995. – 48 с. 100 Абдуазизова Н. История национальной журналистики (генезис и эволюция). В 2-х томах. – Ташкент. Sharq . 2012. – 368 б. 101 Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари: чоризм ва совет мустамлакачилиги даврида Ўзбекистон миллий бойликларининг ўзлаштирилиши. Масъул муҳаррир. Д.Алимова. – Тошкент.: Шарқ, 2000. – 464 б; 39 Бир сўз билан айтганда мустақиллик даврида Ўзбекистоннинг ХХ аср 20-30 йилларида кечган сиёсий, иқтисодий-ижтимоий ҳаёти ва маданияти тарихига доир илмий адабиётларни илмий жиҳатдан таҳлил қилиш совет даврини тадқиқ этиш тарихшунослида янги босқичга кўтарилди. Масаланинг асосий жиҳати мазкур давр тарихий жараёнларининг тадқиқи янгидан-янги маълумотлар билан тўлдирилди. Мустақиллик даври тарихшунослигида 20- 30 йилларни танқидий ва холисона ўрганиш бошланди. Шу билан бирга совет даврини тадқиқ этиш ҳеч бир чегарасиз маълум бир қолип ёки доираларсиз яратиш бошланди. Шунингдек, маданий-маърифий муассасалар фаолиятининг бошланғич даври сифатида баҳоланган ўтган асрнинг 20-30 йилларида кечган маданий жараёнларда бу муассасалар иштирокини кўрсатиб берувчи тадқиқотлар ҳали алоҳида объект сифатида ўрганилган эмас. - мустақиллик даври тадқиқотларида ўтган асрнинг 20-30 йилларидаги маданий-маърифий муассасалардан кутубхона ва қироатхоналар фаолияти О.Қосимова ва Э.Охунжонов томонидан тадқиқ этилди. Мазкур тадқиқотларда қироатхоналар фаолияти билан боғлиқ жиҳатлар тўлиқ ёритилмаган. Яъни қироатхоналарнинг қизил чойхона таркибидаги фаолияти, унда сақланган китобларнинг мазмуни ва ташриф буюрувчилар ҳақидаги жиҳатлар алоҳида тадқиқот зарур эканлигини кўрсатади. Шу билан бирга мустақиллик даври тадқиқотларида ҳам клублар ёки қизил чойхоналар фаолияти алоҳида тадқиқот объекти сифатида ўрганилмаганлиги кўзга ташланади. М.Нурмуҳамедова, Қ.Нишонбоева, М.Юлдашева, Ф.Тиловатов тадқиқотларида маданий-маърифий муассасалар фаолияти танланган тадқиқот объектининг таркибий қисми сифатида таҳлил этилган бўлиб, муассасаларнинг ижтимоий ҳаётдаги ролига эътибор қаратилмаган; Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Ўзбекистон совет мустамлакаси даврида. Илмий муҳаррир. М.Жўраев. – Тошкент.: Шарқ, 2000. – 687 б.; Ўзбекистон тарихи(1917-1991 йиллар). Биринчи ва иккинчи китоб. Ўзбекистон 1917-1939, – 560 б. 1939-1991 йилларда/масъул муҳаррирлар Р.Абдуллаев, М.Раҳимов, Қ.Ражабов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2019. – 576 б. 40 Хорижий тадқиқотларида охирги йилларда Ўзбекистон маданий ва ижтимоий ҳаёти тарихини ўрганишга алоҳида эътибор қаратилди. Дунёнинг АҚШ, Англияда, Германия, Франция, Италия каби давлатлари XX асрнинг 50-60 йилларидан бошлаб муаммога бағишланган тадқиқотлар олиб борилмоқда 102 . Замонавий хориж тарихшунослигида 20-30 йилларда кечган тарихий жараёнлар бир неча йўналишда тадқиқ этилмоқда. Э.Оллворт ўз тадқиқотларида большевиклар томонидан Туркистонда жорий этилган таълим тизими эски таълим тизимидан ҳеч бир хусусияти билан устун бўлмаганлигини қайд этиб, бу ерда таълим ва фан-маданият тўхтаб қолмаганлиги жойларда бадиий адабиётнинг турли мактаблари ва намояндалари етишиб чиққанлигини эътироф қилган 103 . Шунингдек, хориж тарихшунослари тадқиқотида совет ҳукумати томонидан партия тартибларини жорий этиш мақсадида маданий-маърифий муассасалар тизими яратилишидан мақсад ва уларнинг фаолияти М.Камп, А.Холид, Ф.Хирш томонидан таҳлил этилган. Хусусан, А.Холид 1920 йилдан кейинги беш йил давомида партия тарғибот ташвиқот ишларини авж олдириш мақсадида ўқув заллари (қироатхона), клублар, қизил чойхоналарни ташкил этганлигини қайд этади. Бу муассасаларда дастлаб ишчи-ходимлар муаммоси ҳал этилмаганлиги боис совет ҳукумати асосан тайёргарликка эга бўлмаган маҳаллий кишилардан фойдаланиб келинганлигини кўрсатиб ўтади. Дастлабки даврда партиянинг бу каби тадбирлари муваффақиятли кечмаганлиги қизил чойхоналар эса “20-йилларда совет ҳукумати томонидан меҳмонларни плакат ва газеталар билан сийловчи сиёсий мактаблар асоси бўлиши тахмин кераклиги илгари сурилганлигини қайд этади. Аммо уларнинг аксарияти бу даврда тижоратлаштирилди, ўқув хоналари ва 102 Caroe O. Soviet e mpire: The Turks of Central Asia and Stalinism. –London, Macmillan, 1954. –300 p.; Park A. Bolshevism in Turkistan: 1917-1927. – New York: Columbia University press, 1957. – 428 p.; Geoffrey Wheeler. The modern history of Soviet Central Asia. – London,1964, – pp. 272.; Elizabeth E. Bacon . Central Asians Under Russian Rule: A Study in Culture Change. – New York: Cornell University Press, 1966. – 2 73 p.; 103 Allworth, Edward. The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present: A Cultural History. – Stanford,: Stanford University Press, 1990. – 1 36 р. 41 кутубхоналар а воли ночорлиги ва сиёсий маърузаларнинг камлиги боис,ӽ мунтазам чойхоналардан фарқи қолмаганди” 104 – деб кўрсатиб ўтади. Ф.Хирш 105 маданий-маърифий муассасалар (колхозчилар уйи, қизил чойхона) совет ҳукумати томонидан деҳқонларни уюштириш ва социализм қурилишида иштирокчиларни ошириш мақсадида ташкил қилинганлигини қайд этади. Хориж тарихшунослигида Ўзбекистоннинг XX аср 20-30 йилларидаги маданияти тадқиқоти доирасида тил ва ёзув муаммоси таҳлил этилган тадқиқотлар ҳам талайгина. Э.Бэкон 106 дастлаб лотин алифбоси тарғиботи масаласига 20-йилларнинг ўрталаридан бошлаб кенг сиёсий тус берилганлигини қайд этади. Т.Мартин эса лотин алифбосини тарғиб этиш масаласи миллий маданиятларни бўлиб юборишдаги тўрт омил: миллий ҳудудий чегараланиш, миллий зиёлилар масаласи кабилардан бири сифатида баҳолаган 107 . А.Холид эса эски ўзбек ёзуви масаласидаги кураш жараёнини совет ҳукумати ва миллий зиёлилар ўртасидаги курашнинг бир кўриниши сифатида баҳолаган 108 . Д.Нортроп большевикларнинг Туркистонга кириб келиши ва мустаҳкамланиши, маҳаллий аҳоли орасидан комсомол сафларининг тўлдирилиши, Сталин ҳукумати томонидан олиб борилган мустамлака сиёсатнинг оқибатларини таҳлил этган 109 . XX аср 20-йиллари иккинчи ярмида совет ҳукумати амалга оширган “Ҳужум” компанияси ва динга қарши курашдаги тадбирлар тарихига доир тадқиқотлар Ш.Келлер, Д.Нортроп, М.Камп ва А.Холид томонидан олиб 104 Adeeb Khalid. The Politics of Muslim Cultural Reform. Jadidism in Central Asia. University of Californiya Press. Berkeley. Los Angeles,London. 1998. Р .164-165. 105 F. Hirsch. Empire of Nations: Ethnographic Knowledge and the Making of the Soviet Union (Culture and Society after Socialism). – London: Cornell University Press , Ithaca and London, 2005. – 367 p. 106 Elizabeth E. Bacon . Central Asians Under Russian Rule: A Study in Culture Change. – New York: Cornell University Press, 1966. – 191 р . 107 Terry Martin. The affirmative action empire: Nations and nationalism in the Soviet Union, 1923-1939. – Ithaca: Cornell University Press, 2001. – 188-190 рp. 108 Adeeb Khalid. Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR . – London: Cornell University Press Ithaca and London, 2015. – 28 5-286 рp. 109 Northrop D. Veiled Empire: Gender and Power in Stalinist Central Asia. – Ithaca and London. Cornell University Press, 2004.– 103 p. 42 борилди 110 . Бу тадқиқотларда с овет ҳукуматининг хотин-қизлар масаласида олиб борган сиёсати д астлаб мусулмон жамиятида, анъанавий турмушда хотин-қизларнинг тутган ўрни, совет ҳукуматининг мавжуд оилавий тузилмаларни йўқ қилиш орқали анъанавий ижтимоий тартибларни бузишга бўлган ҳаракатлари ва маҳаллий хотин-қизларни кундалик ишларга сафарбар қилишга қаратилган инқилобий ҳаракат сифатида баҳоланди. Шунингдек, г еографик жиҳатдан МДҲ давлатлари таркибига кирувчи қўшни мамлакатларда ҳам ХХ асрдаги совет ҳокимияти ҳукмронлиги йилларида маданий-маърифий муассасалар фаолияти ҳақида мулоҳазалар 110 Gregory J. Massell. The Surrogate Proletariat: Moslem Women and Revolutionary Strategies in Soviet Central Asia, 1919-1929. – Princeton: Princeton University Press, 1974. – 94 p.; Keller, Shoshana. To Moscow, Not Mecca: The Soviet Campaign Against Islam in Central Asia, 1917-1941. – Westport, Conn.:Praeger, 2001.; Northrop D. Veiled Empire: Gender and Power in Stalinist Central Asia. – Ithaca and London. Cornell University Press, 2004; Marianne Kamp. The New Woman in Uzbekistan: Islam, modernity, and unveiling under communism. – Seattle: University of Washington Press, 2006; Adeeb Khalid. Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR . – London: Cornell University Press Ithaca and London, 2015. 43 Қозоғистон 111 , Тожикистон 112 , Қирғизистон 113 , Туркманистон 114 каби давлатларда олиб борилган тадқиқотларда ҳам учрайди. Танланган муаммонинг хориж тарихшунослигида назарий жиҳатдан катта қизиқиш билан тадқиқ этилаётгани эътиборга моликдир. Ўз навбатида мазкур тадқиқотларни қай даражада холис ёзилгани, уларда келтирилган маълумотларнинг асосли ва ҳаққонийлигини таҳлил этиш бугунги кун тарихшунослигининг долзарб масалаларидан биридир. Хориж тарихшунослигида яратилган асарларнинг ўзига хос томонлари шундан иборатки, тадқиқотларда хориж ва Россия давлат архивларидан фойдаланган ҳолда янги маълумотлардан фойдаланилган. Шунингдек, сўнгги йилларда хориж тадқиқотчилари маҳаллий тадқиқотчилар томонидан яратилган изланиш натижаларидан кенг миқёсида фойдаланиб келишмоқда. 111 Абдулкадирова М. Культурно-просветительная работа в Казахстане (1917-1932 гг.). Автореферат дисс. . к.и.н. – Алма-Ата. 1975. – 32 с. ; Беткенбаева Ш.К. Борьба за осуществление ленинского декрета о ликвидации безграмотности среди населения в казахском ауле (1917-1940 гг.) . Дис. ... канд . истор. наук. – Алма-Ата , 1983 . – 194 с.; Кенжебаев Н.Т. Роль рабочих факультетов в подготовке кадров советской интеллигенции в Казахстане (1921-1940 гг.) . Дис. ... канд . истор. наук. – Алма-Ата , 1984 . – 219 с.; Тасырова Т . К . Деятельность Коммунистической партии Казахстана по развитию женского образования в республике (1928-1940 гг.) . Дис. ... канд . истор. наук. – Алма-Ата , 1984 . – 184 с.; Ахметов К.А. Культура Казахстана в 1920-е 1930-е годы XX в (концепция, идеология, практика культурной революции). Автореферат дисс. . д.и.н. – Алматы. 2003. (на каз. яз.). – 40 с. ; Жумашев Р . М . Историография становления и развития культуры Казахстана. 1936-1991 гг. Дис. ... док . ист . наук. – Москва , 20 04 . – 466 с. 112 Из истории культурного строительства в Таджикистане (1924-1941 гг.). – Душанбе: Ирфон, 1966. – Т.1. – 670 с. ; Из истории культурного строительства в Таджикистане (1941-1960 гг.). – Душанбе: Ирфон, 1972. – Т. 2. – 512 с. ; Хамидова К.Х. Из истории культурных связей Респулики Таджикистан с Российской Федерацией: 1924-1941 гг. Автореф. дис.... канд. истор. наук. – Душанбе, 1991. – 24 с.; Шукурова Г. Становление и развитие внешкольных учреждений Республики Таджикистан, 1924 - 1946 гг . Дис. ... канд . педг . наук. – Душанбе , 2002 . – 148 с.; Набиев М.С. Сотрудничество и роль общественно-политических деятелей и интеллигенции Таджикистана в развитии науки и культуры Узбекистана в предвоенные годы (1917 - 1941 гг.) . Дис. ... канд . истор. наук. – Ходжент , 20 04 . – 191 с.; Мухаббатова Г.Х. Вклад женщин в проведение культурных преобразований в Республике Таджикистан: 1924-1941 гг. Автореф. дис.... канд. истор. наук. – Душанбе, 2004. – 24 с.; Гуломшоев С . А . История библиотечного дела в Горно-Бадахшанской автономной области (Памира) . Дис. ... канд . истор. наук. – Душанбе , 2007 . – 157 с.; Азимов А. Х. Таджикская журналистика в период культурной революции (1929-1940 гг.) . Дис. ... док . фил . наук. – Душанбе , 20 09 . – 279 с.; Сафаралиев Б.С. Из истории социально-культурной деятельности в Таджикистане (1917-1941 гг.) . – Душанбе: , 2016. – 224 с. 113 Шаймергенова Т. А . Развитие киргизской периодической печати и её роль в социалистических преобразованиях республики (1924-1937 гг.) . Дис. ... канд . ист. наук. – Фрунзе , 1984 . – 202 с.; Джуманалиев А. Становление политической системы кыргызского общества: 1920 - 1930-е годы . Дис. ... док . ист . наук. – Бишкек. 20 02 . – 328 с.; Тургунбаева А . М . Формирование системы народного образования в период культурной революции в Киргизии: 20 - 30-е годы XX века . Дис. ... канд . ист. наук. – Бишкек , 2008 . – 194 с. 114 Сопиев А. Современная историография истории культурного строительства Туркменской ССР . Дис. ... канд . истор. наук. – Чарджоу , 1984 . – 236 с.; Бабаев Н. Совхозное строительство в Туркменской ССР (1928- 1937 гг.) . Дис. ... канд . истор. наук. – Ашхабад , 1984 . – 157 с. 44 Юқорида келтирилган маълумотлардан кўринадики XX аср 20-30 йиллларидаги сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ҳаёти ва маданияти тарихини ёритиб берувчи тадқиқотлар Ўзбекистоннинг мустамлака йиллари доирасида бажарилган фундаментал тадқиқотлар таркибида таҳлил этилган. Яъни 20-30 йилларда кечган тарихий воқеликлар алоҳида объект сифатида таҳлил этилмаган. Хулоса қилиб айтганда, XX асрнинг 20-30 йилларида маданий- маърифий муассасаларни ташкил этиш маҳаллий республикалар учун умумий характерга эга бўлди. Архив ҳужжатлари ва илмий адабиётлар таҳлили шуни кўрсатадики, жойларда муассасаларнинг фаолиятини йўлга қўйишда фақатгина совет ҳукумати манфаати ва мақсадларидан келиб чиққан ҳолда ёндошилди; Марказий Осиё республикаларида маданий- маърифий муассасаларни ташкил этиш ишлари аҳолининг географик жойлашуви ва табиий шароитларига мослаб олиб борилди. 20-30 йилларда Ўзбекистонда муассасаларни ташкил этиш ҳолатига кўра, маданий-маърифий муассасаларнинг табиий шароитларга мос келувчи барча шаклларидан фойдаланилган; - жойларда маданий-маърифий муассасалардан кўзланган умумий мақсад маҳаллий республикалардаги аҳоли орасида маданий ишлар тарғиботини олиб бориш сифатида кўрсатиб ўтилса-да, аслида улар ягона мақсад коммунистик мафкурани аҳоли орасига олиб кириш ва сингдиришга қаратилган эди. Бу мақсадни амалга ошириш эса муассасаларнинг асосий вазифаси сифатида белгиланиб большевиклар партияси томонидан қаттиқ назорат остига олинди. Мазкур даврда маданий-маърифий муассасалар тизими ишлаб чиқилган бўлишига қарамай маҳаллий аҳоли кундалик ҳаётига сезиларли даражада таъсир ўтказа олмади. Муассасаларни ташкил этиш ва фаолиятини йўлга қўйиш жараёнида ҳукуматнинг назорати фақатгина муассасаларнинг қиймати жиҳатдан ўсиб борганлигидагина кўзга ташланади; 45 - ўрганилаётган даврда маданий-маърифий муассасалар аҳолининг ижтимоий эҳтиёжларини таъминлаш имконига эга бўлмаган. Айниқса, қишлоқ жойларида аҳоли эҳтиёжи юқори саналган. Муассасалар хусусиятига кўра, унда ўрнатилган тизим ижтимоий ҳаётда “совет киши”ларини шакллантиришга қаратилган эди. - маданий-маърифий муассасалар фаолиятини тадқиқ этишда юқорида келтириб ўтилган ҳужжат ва адабиётлар муҳим манба вазифасини ўтайди. Келтирилган материаллар ўзида фактик, расмий ва статистик маълумотларни жамлаб, XX аср 20-30 йиллари маданий-маърифий муассасалар фаолиятини очиб бериш учун хизмат қилади. Ҳужжатлар таҳлилидан кўринадики, расмий ҳужжатларнинг аксарияти давлат назорати ва партия мафкураси тазйиқи остида яратилган. Яъни, ҳукмрон тузум талаблари асосида режалаштирилган тартибда унинг манфаатларига бўйсундирилган. Хусусан, бу даврида қайд этиб борилган ахборот ёки ҳисоботлар большевикларнинг назорати остида тайёрланган. Бу эса манбаларни таҳлил қилиш жараёнида унга танқидий муносабатда бўлишни, уларни чуқур таҳлил этган ҳолда қиёсий ўрганиш ва лозим хулосаларни талаб этади. Шу билан бирга қўшимча мемуар асарлар ва фото ҳужжатлар расмий ҳужжатларни қиёслаш ёрдамида тарихий холисликни таъминлаш имкони яратилади. - масаланинг тарихшунослик таҳлилига кўра, ўтган асрнинг 20-30 йилларида маданий-маърифий муассасалар фаолияти ва жамиятдаги ўрни совет даври адабиётларида кўкларга кўтарилган. Бу эса мазкур адабиётларнинг тарихий вазиятни объектив баҳолашдан узоқлашганини, совет ҳукуматнинг талаби ва назорати остида яратилганини кўрсатади; - совет даврида яратилган тадқиқотларда маҳаллий аҳолининг турмуш-тарзи, маданий ва ижтимоий ҳаётининг муаммоли масалалари, маданий-маърифий муассасаларидаги оғир бўлган шароитлар–маблағ ва кадрларнинг етишмаслиги, аҳоли саводхонлигини оширишга хизмат қилувчи керакли илмий-оммабоп адабиётларнинг йўқлиги каби жиҳатлар эътироф этилмаган; 46 - мустақиллик даврида Ўзбекистоннинг ХХ аср 20-30 йилларида кечган сиёсий, иқтисодий-ижтимоий ҳаёти ва маданияти тарихига доир илмий адабиётларни илмий жиҳатдан таҳлил қилиш совет даврини тадқиқ этиш тарихшунослида янги босқичга кўтарилди. Масаланинг асосий жиҳати мазкур давр тарихий жараёнларининг тадқиқи янгидан-янги маълумотлар билан тўлдирилди. Мустақиллик даври тарихшунослигида 20-30 йилларни танқидий ва холисона ўрганиш бошланди. Шу билан бирга совет даврини тадқиқ этиш ҳеч бир чегарасиз маълум бир қолип ёки доираларсиз яратиш бошланди. Шунингдек, маданий-маърифий муассасалар фаолиятининг бошланғич даври сифатида баҳоланган ўтган асрнинг 20-30 йилларида кечган маданий жараёнларда бу муассасалар иштирокини кўрсатиб берувчи тадқиқотлар ҳали алоҳида объект сифатида ўрганилган эмас. II.БОБ. 1920-1930 ЙИЛЛАР ЎЗБЕКИСТОНДА КЕЧГАН СИЁСИЙ ВА ИҚТИСОДИЙ ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРҒИБ ЭТИШДА МАДАНИЙ- МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ЎРНИ. II.1. Ўзбек халқи ҳаётига қизил чойхоналарнинг сингдирилиши 47 Ўзбекистон ҳудудида яшаб келаётган халқларнинг ижтимоий ва маданий ҳаётида маданий-маърифий муассасаларнинг тутган ўрни алоҳида аҳамият касб этади. Бундай маърифий муассасалардан бири бу халқ тилида “қизил чойхона” деб юритилган ижтимоий-маиший объект бўлиб, унинг вазифаси, аҳамияти қандай бўлганлиги қуйидаги жадвалда келтириб ўтилади. (8-илова) Бугунги кунда маданий-маърифий муассасалар, хусусан, қизил чойхоналар фаолиятининг у ёки бу қисми ёритилган тадқиқот ишлари олиб борилган 115 . Мазкур тадқиқотларда қизил чойхоналарнинг ХХ аср 20-30 йилларидаги тарихи алоҳида тадқиқот объекти сифатида ўрганилмаган. Уларга маданий-маърифий муассасаларнинг бир қисми сифатида эътибор қаратилган. Маданий-маърифий муассасалар фаолияти билан боғлиқ бу ишларда кўпроқ қизил чойхоналар сони, уларнинг йиллар давомида кўпайиб бориши келтирилади. Қизил чойхоналарнинг вазифалари, аҳамияти ва энг асосийси ижтимоий ҳаётдаги ўрни каби масалалар мазкур тадқиқотчилар назаридан четда қолган. Бу эса муаммони (1920-1939 йй) чуқур таҳлил этишни тақозо этади. ХХ аср 20-30 йилларида совет ҳукумати томонидан илгари сурилган “шаклан миллий мазмунан социалистик” руҳдаги “социалистик маданият”ни маҳаллий аҳоли орасида тарғиб қилишнинг асосий марказига айлантирилган қизил чойхоналарнинг ташкил этилиши, бунинг натижасида анънавий чойхоналар фаолиятининг таъқиқланиши, унинг мақсад, вазифалари ва бу ерда ўтказилган тадбирларда маҳаллий аҳолининг иштироки ҳамда аҳолининг кайфиятини баҳолаш каби жиҳатлар қизил чойхона фаолиятини тадқиқ этилаётган даврда маданий-маърифий муассасаларнинг алоҳида объекти сифатида кенгроқ тадқиқ этиш мумкинлигини кўрсатади. 115 Никитинский М.Г. Красная чайхана-опорный пункт культурно-просветительной работы. – Ташкент, 1934.; Рузметов А.Н. Красная чайхана-организатор политпросветительной работы в кишлака//Актуальние проблеми теории истории культуры. ТашГУ. – Тошкент , 1980 .; Нурмуҳамедова М. Ўзбекистонда маданий- маърифий ишлар тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1993. 48 ХХ аср 20-йилларига қадар анъанавий чойхоналар ўзбек халқининг ижтимоий-маданий турмушида муҳим аҳамият касб этиб келган 116 . Одатда анъанавий чойхоналар савдо-сотиқ ишларининг ажралмас қисми сифатида карвонсарой, бозор, гузар ва маҳалла марказларида ташкил этилган 117 . Чойхоналар мусофирлар, йўловчилар учун меҳмонхона вазифасини ҳам бажарган. Анъанавий чойхоналарда кунлик янгиликлар жамиятдаги турли муаммолар устида баҳс-мунозаралар олиб борилган. Бу каби йиғилишлар одатда аср намозидан кейин, шомдан хуфтонга қадар давом этган 118 . (9- илова) Маҳаллий аҳоли томонидан ташкил этилган анъанавий чойхоналар миллий қадриятларни ривожлантирувчи маскан сифатида байрам кунлари аскияхонлик, шеърхонлик кечалари уюштирилувчи, бахши ва рассомларга эса ўз санъат асарларини намойиш этиш учун хизмат қилган жой сифатида намоён бўлади. Анъанавий чойхоналарнинг маҳаллий аҳоли ҳаётидаги аҳамияти, айниқса, байрам кунлари яққол кўзга ташланар эди. Байрам муносабати билан чойхоналарда туну-кун миллий урф-одат намуналари намойиш этилиб, чолғу асбобларининг жарангдор овози билан тўлар эди. Тошкентдаги Узум бозоридан Чорсугача бўлган чойхоналар байрам кунлари одам билан тўлган. Рамазон ва ҳайит байрами кунларида чойхоналар аҳолининг энг кўп тўпланадиган маскан сифатида кишиларга тонгга қадар хизмат қилган 119 . Ўзбекистон ҳудудида ташкил этилган чойхоналарнинг тарихан ривожланиши ўзига хос хусусиятлари, маҳаллий аҳоли кундалик ҳаётига кўрсатган таъсирига кўра шартли равишда уч даврга бўлишимиз мумкин: Биринчи давр анъанавий чойхоналарнинг Подшо Россияси босқинига қадар 116 Чойхона-чой ичиб тамадди қилинадиган, ҳордиқ чиқариладиган жамоат жойи. Иссиқ иқлим ва шароит тақозоси билан Ўрта Осиёда кенг тарқалган. Маҳаллий аҳоли ижимоий ҳаётида қадимдан савдо-сотиқ ва кундалик янгиликлардан хабардор бўлиш учун хизмат қилган. ЎзМЭ . – Ташкент: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2005. 9-том. – Б . 640. 117 Абрамов М. Гузары Самарканда. – Ташкент: Ўзбекистон, 1989. – С. 5. 118 Ҳодизода Р. Самарқанднома. – Тошкент: Tafakkur, 2011. – Б. 85. 119 Муҳаммаджонов М. Турмуш уринишлари. – Тошкент: Ўздавнашр, 1964. – Б. 43. 49 бўлган даври; Иккинчи давр 1867-1917 йилгача бўлган давр- Ўрта Осиё ҳудудининг Подшо Россияси томонидан босиб олиниши билан маҳаллий аҳоли турмуш-тарзи ва чойхоналарга ўтхонали сув қайнатиш қурилмаси рус самовар 120 ларининг кириб келиши. Шу даврдан бошлаб тарихий ва бадиий адабиётларда “чойхона” номи билан “самовар” атамаси ҳам ишлатила бошлади ; учинчи давр ХХ асрнинг 20-30 йилларидан бошлаб анъанавий чойхоналар билан бирга маҳаллий аҳоли ҳаётида “қизил чойхона”лар фаолиятининг вужудга келишидаги дастлабки давр сифатида кирди. Туркистон ўлкасида ҳокимиятнинг большевиклар қўлига ўтиши натижасида маҳаллий аҳоли ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётида юз берган ўзгаришлар анъанавий чойхоналар фаолиятига ҳам салбий таъсир этмасдан қолмади. Биринчи навбатда чойхоналарда ўтказилувчи миллий урф-одатлар таъқиқланди. Миллий санъат намунаси ҳисобланган ўғил болаларнинг чойхоналарда рақс тушишлари маън этилди. Чойхоналарга мафкуравий жиҳатдан таъсирлар бошланиб, турли баҳона ва уйдирма билан анъанавий чойхоналар фаолияти таъқиқлаб қўйила бошланди. Чойхоналарга тўпланган маҳаллий аҳоли бу ерда майхўрлик ва беданабозлик билан шуғулланмоқда деган баҳона билан айрим чойхоналар ёпиб ташланди 121 . Шу даврдан бошлаб анъанавий чойхоналарга дин арбоблари тарғибот олиб бориши мумкин бўлган жой сифатида қараш бошланди. Аммо анъанавий чойхоналарда маҳаллий аҳолининг майхўрлик билан шуғулланмаганлигини, бу каби ҳолат совет даври учун хос хусусият эканлигини таъкидлаш лозим 122 . Марко Буттинонинг фикрича маҳаллий чойхоналар доимо ҳовузлар яқинидаги баҳаво жойда ташкил қилинган. Тошкент аҳолиси бозор 120 Самовар аслида рус ча мураккаб сўз бўлиб, икки илдиз: «сам» - «ўз» ва «вар» - «қайнар» сўзларидан таркиб топган бўлиб, яъни ўзида сув қайнайдиган идиш, аниқроғи унда сувнинг ўзи қайнайдиган, «ўзи қайнар» деган маъ нони билдиради. Қаранг: ЎзМЭ . – Ташкент: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2005. 9-том. – Б . 640. 121 Никитинский М.Г. Красная чайхана-опорный пункт культурно-просветительной работы. – Ташкент, 1934. – С. 7. 122 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 220-иш, 52-варақ; Яна қаранг: Ҳодизода Р. Самарқанднома. – Тошкент: Tafakkur, 2011. – Б. 87. 50 атрофидаги чойхонага асосан куннинг биринчи ярмида ташриф буюриб, миллий ва анъанавий таомларни танаввул қилган. Куннинг иккинчи ярмида чойхоналарга ноғораларнинг шовқини билан шаҳарнинг янги қисмида яшовчи аҳоли ташриф буюради. Маълум муддатдан сўнг шаҳар кўчалари одамларнинг шовқин-суронлари, жанжаллари билан кундалик ҳаёт давом этарди 123 . ХХ асрнинг 20-йилларига келиб маҳаллий аҳоли ижтимоий-маданий ҳаётига совет мафкурасига хизмат қилувчи маданий-маърифий муассасаларнинг янги турлари вужудга кела бошлади. Айни даврдан бошлаб Туркистон аҳолиси маданий ҳаётида социалистик асосдаги “янги маданият” қуриш учун кураш бошланган эди 124 . 1920 йилнинг февраль ойида тузилган Туркистон республикаси марказий ижроия қўмитаси ҳузурида Маданият ва таълим бўйича махсус кенгаш ташкил этилади 125 . Кенгашнинг асосий вазифаси Туркистон ўлкасидаги маданий-маърифий ишлар фаолиятини ривожлантириш ва уни совет тузуми тарғиботи учун йўналтириш этиб белгиланди. Айнан шу даврдан бошлаб совет даври маданий-маърифий муассасалари таркибида анъанавий чойхоналарга рақобат сифатида қизил чойхоналар ташкил қилина бошланган эди. Маданий соҳага хизмат қилувчи муассасаларнинг мавжуд сиёсий тузумга буйсундирилиши билан “қизил” атамасининг моҳияти ва қудратини халқ онгига мунтазам сингдириб бориш ҳаракатларининг давоми сифатида чойхоналарга ҳам “қизил” сўзини қўшиб ишлатиш одат тусига кирди 126 . 123 Марко Буттино. Революция наоборот. Средняя Азия между падением царской империи и образованием СССР. Перевод с итальянского Николая Охотина. Послесловие Альберто Мазоэро. – Москва: Звенья, 2007. – С. 32. 124 Рузметов А.Н. Красная чайхана-организатор политпросветительной работы в кишлака//Актуальные проблеми теории истории культуры. ТашГУ. – Тошкент , 1980. – С . 13-15. 125 ЎзР МДА, 23-фонд, 1-рўйхат, 2-иш, 168-варақ . 126 Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йиллар). Биринчи китоб. Ўзбекистон, 2019. – Б. 336. 51 1922 йилнинг 19 июнида Туркистон большевиклар партияси “Қизил чойхоналар ташкил этиш тўғрисида” қарор қабул қилди 127 . Республика аҳолисининг аксарият қисми яъни 1922 йилги маълумотларга кўра, 4 млн 363 минг аҳолининг 81 % 128 қисми ёки 1926 йилга келиб 4 млн 600 минг кишининг 78,1 % и қишлоқларда 129 яшаб келганлиги маданий-маърифий муассасалар орасида қизил чойхоналарнинг қишлоқ ҳудудларида ташкил этилиши учун асосий омил бўлиб хизмат қилди. Қизил чойхоналарнинг ташқи кўриниши, жиҳозланиши, бутун фаолияти совет ҳукумати учун хизмат қилиши ва қишлоқ жойларида клуб вазифасини ўташи кўзда тутилган 130 . 1924 йилдан бошлаб қизил чойхоналар маданий-маърифий муассасаларнинг кенг тарқалган турига айлана бошлади. Большевиклар назарида қизил чойхона анъанавий миллий кўринишдаги муассасанинг янги, социалистик мазмун билан қўшилиши сифатида баҳоланган эди 131 . 1928 йилнинг май ойида партиянинг III съездида қабул қилинган “Ўзбекистондаги қизил чойхоналарни бирлаштириш ҳақида низом” 132 ва 1936 йилнинг декабрь ойида қабул қилинган “Қизил чойхона низомнома” 133 сига мувофиқ унинг асосий вазифаси совет давлати сиёсатини тарғиб этиш, уни амалга оширишда ҳамкорлик қилиш, деҳқонлар ҳаракатини жадаллаштириш, қишлоқдаги камбағаллар ва шаҳар аҳолисининг маданий даражаси ва сиёсий онгини юксалтирган ҳолда уларни социалистик қурилишга жалб этишдан иборат эди. Амалга ошириладиган барча ишларда қишлоқ, туман ва шаҳарда яшовчи деҳқонлар ва ишчиларнинг кундалик талаб эҳтиёжлари инобатга олиниши зарурлиги қайд этилади 134 . 127 Шермуҳаммедов С. Ўзбек халқи социалистик маданиятининг миллий шакли ҳақида. – Тошкент, 1961. – Б. 87. 128 Народное хозяйство СССР 1922-1982 гг . – Москва , 1982. – С. 11-12. 129 https://stat.uz/uz/432-analiticheskie-materialy-uz/2033-O‘zbekiston-respublikasining-demografik-holati 130 Маданий инқилоб ва деҳқонлар. – Самарқанд-Тошкент: Ўздавнашр, 1929. – Б. 15. 131 ЎзР МДА, 737-фонд, 1-рўйхат, 697-иш, 9-варақ. 132 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 325-иш, 53-варақ. 133 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 2701-иш, 31-варақ. 134 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 325-иш, 53-54-варақлар. 52 Архив маълумотларида совет даври қизил чойхоналарининг асосий фаолият йўналишларига доир бир қанча йўриқнома ва тезислар қабул қилинганлигининг гувоҳи бўлиш мумкин. Ушбу ҳужжатларга кўра, қизил чойхоналар давлат бюджети ҳисобидан, ижарага олинган бинода ташкил этиш орқали маҳаллий бюджетда ва “Қўшчи” 135 иттифоқининг маблағи ҳисобидан ташкил этилган эди. Қизил чойхоналарнинг қандай фаолият олиб борганлигини таҳлил этишдан аввал ушбу маълумотларга эътибор берилса, мазкур муассасанинг мақсади, вазифалари ойдинлашади. Совет қизил чойхонаси қишлоқ, тумандаги асосий маданий марказ бўлиб, ўз иш шакли ва услублари клубга хос кўриниши билан қишлоқ ҳудудларида ташкил этилиши кўзда тутилган эди 136 . Шунга мувофиқ унинг асосий вазифаси қуйидагилардан иборат бўлган: қишлоқ хўжалик ва ишлаб чиқариш тарғиботига жалб қилинган омма билан ишлаш; кўчма қизил чойхоналар ташкил этиш; қизил чойхонада ўз-ўзидан ўрганиш курслари фаолиятини олиб бориш; чойхонанинг ҳарбий-мудофаа соҳасидаги ишларини тартибга солиш; ўзи жойлашган маъмурий ҳудудий бирлик бўйлаб кўчма кутубхоналар ташкил этиш; оммавий ишлардан ташқари чуқурлаштирилган тўгараклар ташкил этиш орқали аҳолини жалб этиш; қишлоқ жойларида жамоат ташкилотларини сафарбар этиш билан шуғулланишдир 137 . Давр воқеаларининг гувоҳи бўлган ва қизил чойхоналар очилишини катта умидлар билан кутган Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий (1889-1929йй) мазкур маданий-маърифий муассаса келажакда аҳолининг эски одатлардан қутилиши учун ёрдам бериши, шунингдек янги билимлар бериш масканига айланишига умид билдирган. Қизил чойхонанинг асосий иши сифатида 135 “Қўшчи иттифоқи”-1920-1933 йилларда фаолият кўрсатган совет ҳукуматининг деҳқонларни ғоявий жиҳатдан бирлаштириб турган ташкилот бўлиб, 1924 йилда 200 минг кишини ўзига бирлаштирган бу иттифоқ аста-секин большевикларнинг қишлоқдаги мустабид сиёсати тарғиботчисига айланган. Қишлоқ камбағалларининг энг қашшоқ қисмини ўзида бирлаштирган бу ташкилот коллективлаштириш (жамоалаштириш) ва “қулоқлаштириш” даврида салбий роль ўйнаган эди. 136 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 241-варақ. 137 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 241-варақ. 53 Ҳамза ташвиқот курслари, митинг ва мажлислар, театр тўгаракларни ишлатиш, бу ерда деҳқонларнинг фикрларини ўрганиб бориш таклифларини илгари сурган. Шоҳимардон (Фарғона водийси)да ўз фаоллиги билан янгидан қизил чойхона ташкил этиб, бадиий ҳаваскорлик ва оилавий каби турли тўгаракларга асос солган эди 138 . Дастлабки йилларда совет даври қизил чойхоналари очилган ўрни ва кўриниш билан анъанавий чойхоналардан фарқ қилмас эди. Таъкидлаш лозимки, тадбиркорлик билан шуғулланишни истаган маҳаллий аҳоли вакилларининг тасаввурида қизил чойхона чой сотиб, савдо ишлари орқали даромад топишнинг бир қисми сифатида қаралган. Вақт ўтиши билан большевиклар ҳукумати қизил чойхоналарни маҳаллий аҳолига тегишли чойхоналардан фарқлаш мақсадида уларни гуруҳларга ажратган. Натижада 20-йиллардан бошлаб чойхоналар советлар талаби асосида ташкил этилган “намунали” ёки ҳеч бир маданий маърифий ишлар билан шуғулланмайдиган оддий чойхоналарга ажратилди. Большевиклар ташкил этган “намунали” чойхона “қизил”, маҳаллий аҳолининг доимий чойхоналарини эса совет қизил чойхоналаридан ажратиб туриш мақсадида “қора” чойхоналарга ажратилди 139 . (10-илова) Шунингдек, маориф бўлими маблағлари ҳисобидан ташкил этилган қизил чойхоналар маориф ташкилоти, жамоа хўжалиги, фабрикалар қошида, бозор, расталар ва қишлоқ жойларида очилиши белгиланди. Масалан, инқилобдан сўнг кейинги йилларда Самарқанд шаҳрининг Қози Абдурасул гузари Сўзангарон кўчасида жойлашган чиройли нақшлар билан ишланган масжиднинг катта қисми қизил чойхонага айлантирилган эди 140 . Шунингдек, қизил чойхона анъанавий чойхоналарнинг қайта ташкил қилиниши ва маҳаллий аҳолига хизмат қилиб келган сарой, бой кишиларнинг уйлари 138 Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий. Октябрь инқилоби ва маданий-маориф (ишларидаги вазифалар). Тўла асарлар тўплами. Беш томлик. Тўртинчи том. – Тошкент: Фан, 1989. – Б. 284; Яна қаранг: Нурмуҳамедова М. Ўзбекистонда маданий-маърифий ишлар тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1993. – Б. 9. 139 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216а-иш, 10-варақ 140 Ҳодизода Р. Самарқанднома... – Б. 108. 54 ўрнида, қишлоқ ҳудудларида эса эски ва кўримсиз биноларда ташкил этилди. Умумий кўриниш ҳолатига кўра совет даври қизил чойхонаси одатда 2-3 хонадан иборат тунд биноларни эслатиб турар эди. Чироқ билан таъминлашнинг имкони йўқлиги боис чойхоналар фақат кундузи ишларди 141 . ХХ аср 20-йиллари ўрталарига келиб қизил чойхонанинг кўриниши ва жиҳозланишида миллий урф-одатларни ўзида акс эттириб келган жиҳатлар йўқола бошлаган. Барча чойхоналар ишининг таркиби сифатида муассаса қошида қизил бурчаклар ташкил этиш мажбурият сифатида белгиланган. Бундай бурчаклар қизил чойхонанинг ажратилган бир қисмида алоҳида стол устида қизил мато ташлаган ҳолда унинг устига совет даврини тарғиб қилишга қаратилган тарғибот материаллари бўлган совет даври газета ва журналлари, уч ёки тўрт дона китоб тахлаб қўйилар эди 142 . Қизил чойхона ва қизил бурчакларнинг иш фаолияти ўз кўриниши, иш методлари билан бир- биридан фарқ қилмаган. Уларни ажратиб турувчи бирдан-бир жиҳат қизил бурчакларда пуллик хизматчилар (маош олиб ишловчи ишчи) фаолият кўрсатмаганлигида эди 143 . Шунингдек, деворда “қизил” рангдаги мато ёки катта қоғозларда большевикларнинг сиёсий шиорлари ва совет раҳбарларининг суратларини осиб қўйилиши бинонинг қизил чойхона эканлигини кўрсатар эди 144 . (11-илова) Қизил чойхона ишларининг ташкил этилиши ва унинг олиб борилиши мудир томонидан амалга оширилган. Большевистик ҳукумат илгари сурган талабга кўра, чойхона мудири бир қатор мажбуриятларни бажариши лозим ҳисобланган. Бу биринчи навбатда совет давлати томонидан ишлаб чиқилган – “маданий инқилоб”нинг моҳиятини тушуниши, маҳаллий “Худосизлар жамияти” 145 нинг аъзоси бўлиши, аёли паранжи киймаслиги каби 141 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 91-иш, 71-варақ. 142 ЎзР МДА, 23-фонд, 1-рўйхат, 2-иш, 168-варақ. 143 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 120-варақ 144 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 557-иш, 85-варақ. 145 “Худосизлар жамияти (Общество безбожников)”- Собиқ Иттифоқ даврида динга қарши кураш олиб бориш учун тузилган оммавий жамият бўлиб дастлаб 1921 йилда Москвада тузилган. Унинг тарихи 1922-23 йилларда Худосизлар тўгаракларидан бошланади. Ўзбекистонда 1925 йилнинг ноябрида Худосизларнинг республика съезди чақирилиб, унда Ўзбекистон Худосизлар иттифоқи таъсис этилди. 1928 йилнинг сентябр- 55 мажбуриятлар эди. Чойхона мудири эрталабдан кечгача иш жойида бўлиши лозим эди. Тушлик вақтида унинг вазифасини қироатхона мудири бажарган 146 . Иш шакли ва методлари билан қизил чойхоналар қишлоқ ҳудудларида маданият маркази ролини бажарган. Бу уларнинг фаолияти нақадар сиёсийлашиб борганлигини кўрсатади 147 . Қизил чойхоналар иш режаси одатда уч ойга мўлжаллаб тузилганлиги боис бу ердаги ишлар мавсумий тарзда олиб борилган 148 . Яъни, йилнинг турли фаслларида ўтказилувчи тарғибот ишларига ҳамоҳанг тарзда иш бажарилган. Маориф бошқармасининг “Қизил чойхона фаолияти тўғрисида”ги кўрсатмаларга мувофиқ иш олиб бориши кўзда тутилган эди 149 . ХХ асрнинг 20-йиллари иккинчи ярмига келиб бутун республика бўйлаб қизил чойхоналарнинг сони ўсиб борди. Уларнинг мақсад ва вазифаси советча усулда бўлса-да, иш жараёни ва унинг ички ҳаёти маҳаллий аҳолининг анъанавий чойхоналаридан фарқ қилмас эди. Маҳаллий аҳоли қизил чойхонага ҳам аксарият ҳолларда асосан овқатланиш мақсадида ташриф буюрган. Совет даври ҳисоботларида кўрсатиб ўтилганидек, қизил чойхоналар илгаригидек оддий чойхона сифатида қолиб кетган. Бунинг сабаби дастлабки вақтда большевик ҳукмрон доиралари фақатгина қизил чойхоналарга аҳолини жалб қилиш ишлари билангина машғул бўлганлигида эди. 1925 йилнинг 5 декабрида маданий-маърифий ишлар бошқармасининг “Қишлоқдаги маданий ишлар” тўғрисидаги кўрсатмасида қизил чойхоналарнинг мазкур ҳолати қуйидагича келтирилади: “Маҳаллий аҳоли вакилларининг тасаввуридаги қизил чойхоналар самовардан иборат деган октябрида Худосизлар конференциялари ўтказилди. Курашчан Худосизлар иттифоқининг иккинчи съездидан сўнг Ўзбекистонда диний идеологияга қарши кураш янада кучайтирилди. Унинг ишини тарғиб қилиш учун “Худосизлар” журнали ва “Худосиз” газетаси нашр этилган. Қаранг: Алихонтўра Соғуний. Туркистон қайғуси. – Стамбул, 2009. – Б. 52. 146 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 417-иш, 12-варақ. 147 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 202-иш, 94-варақ. 148 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 400-иш, 12-варақ. 149 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 557-иш, 84-варақ. 56 фикрдан чалғита олмаяпмиз. Бизнинг мақсадимиз (маҳаллий аҳоли учун- Н.Ф.) чойхоналар эмас, балки маданий-маърифий марказлар барпо этиш ва деҳқонлар оммасини большевистик руҳда тарбиялашни ташкил этишдир. Бизнинг мақсадимиз “самоварда чойхўрлик қилишга рухсат бермасликдир”. Қизил чойхонадаги самовар охирги ўринни эгаллаши шарт, биз унга ҳозирча деҳқонларни жалб қилиш воситаси сифатида қараганлигимиз боис ҳар қандай ишларга тоқат қиламиз” 150 – дея очиқдан-очиқ қизил чойхоналар аҳволи қайд этиб ўтилади. Республикадаги қизил чойхоналар фаолиятига доир масала 1925 йилда ўтказилган Маориф халқ комиссарлиги йиғилишида кўтарилди. Унда маориф ишлари комиссарлиги раҳбарларидан Р.Иноғомов ўз маърузасида маданий- маърифий муассасалар фаолиятига алоҳида тўхталиб, қизил чойхоналар ўзидан кутилган натижани бермаётганлигини қайд этади. Бунга асосий сабаб сифатида маблағ ва маданий соҳа ишчиларининг етишмаслигини кўрсатиб ўтган эди 151 . Бутун ҳудудлар бўйича қизил чойхоналар фаолиятига доир тайёрланган ҳисоботларда асосан қишлоқ жойларидаги сиёсий саводхонликни оширишга қаратилган тадбирларнинг мувафаққиятсизликлари, қизил чойхоналарнинг савдо ишини юритиши билан боғлиқ ҳолатларга урғу берилган эди 152 . 1925-1926 йилларда қ изил ч ойхоналар савдо чойхоналарининг тармоғи ҳисобланиб, тарбия маскани эмас, аксинча тижорат ишлари объектига айланган эди. Ушбу даврда қизил чойхоналарнинг тижорат муассасасига айланганлигининг бир қатор ижтимоий-иқтисодий сабаблари ҳам бўлганлигини инкор этиб бўлмайди. Бу биринчи навбатда, маҳаллий аҳоли вакили томонидан қизил чойхона аслида қандай муассаса эканлиги тўғрисида тўлиқ тасаввурнинг йўқлиги билан боғлиқ эди. Унинг моҳиятини очиб беришга хизмат қилувчи материалларнинг йўқлиги бу жараённи 150 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 202-иш, 67-варақ. 151 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 221-иш, 42-варақ. 152 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 202-иш. 94-варақ. 57 оғирлаштирган. Шунингдек, қизил чойхона учун ижарага олинган бинода мудир ўзининг иқтисодий манфаатларидан келиб чиққан ҳолда фаолият олиб боришга интилган. Бу даврда ҳар бир қизил чойхонада чойни 13 сўмдан сотиш белгилаб қўйилган 153 . Бино ижараси ва белгиланган солиқ тўловини эса фақатгина тушлик ва чой сотиш орқали тўлашнинг имкони бўлмаган. Натижада тадбиркорлик ишларининг авж олдирилиши билан кўпгина қизил чойхоналарда беданавозлик 154 , ичкилик ичиш, карта ўйинлари учун ҳам рухсат бериш бошланган эди. Натижада қизил чойхоналарнинг асосий иши тарбия ишлари ўрнида даромад топиш билан чекланиб қолар эди 155 . Шунингдек, тарғибот ишлари учун шароит ва ишчиларнинг етишмаслиги ҳамда тарғибот материаллари билан таъминлаш яхши йўлга қўйилмаганлиги муассасалар фаолиятидаги салбий жиҳатлар эди. Натижада маориф бошқармасида қизил чойхоналар ўз вазифасини бажармаётганлиги танқид қилинган ҳолда, уларнинг фаолиятини ўрганиш учун махсус комиссия ташкил этилади 156 . Тез орада маданий ишлар бошқармасининг қишлоқ ишлари бўйича бўлим и қишлоқ ҳудудларида жойлашган қизил чойхоналар фаолиятини хилма-хил кўринишга келтириш кераклиги тўғрисида хулосага келади. Совет ҳукуматининг талабига кўра, бундай хилма - хиллик қ изил ч ойхоналарга қайта ҳаёт ба ғишлаши ва уни “Маданий тарбия масканига” айлантириши керак эди. Зарур бўлган ҳолларда қизил чойхона ишининг шакл ва услубларини “ м аданий тарбия маскани” га хос ишга айлантириш учун кишиларни мажбурий кўринишда ўзига жалб қилиш воситаси ни қўллаш лозимлиги таъкидланади 157 . Маҳаллий аҳолини қизил чойхоналарга мажбуран жалб қилиш ишлари айниқса 1926-1927 йилларда олиб борилган тадбирларда кўзга ташланади. 153 ЎзР МДА, 736-фонд, 1-рўйхат, 400-иш, 61-варақ. 154 Беданавозлик-ушбу даврда кенг тарқалган қимор ўйинларининг бир тури ҳисобланган. 155 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 417-иш, 14-варақ. 156 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 323-иш, 11-варақ. 157 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 209-иш, 97-варақ. 58 1926 йилга келиб Тошкент ва Самарқанд шаҳарларида ўтказилган қизил чойхоначилар фаолиятига доир йиғилишда кўтарилган асосий масала уларнинг сонини янада кўпайтириш, қишлоқ жойларида янги қизил чойхоналар очиш чора-тадбирларига қаратилган эди 158 . Шу ўринда ХХ асрнинг 20-30 йилларида фаолият олиб борган қизил чойхоналар сони ва унинг йиллар давомида ўсиб бориш ҳолатига эътибор қаратсак, 1921 йилнинг сентябридаги маълумотларга кўра Туркистон ўлкасида 87 та қизил чойхона фаолият олиб борган эди 159 . Совет ҳукумати томонидан ишлаб чиқилган биринчи беш йиллик режага кўра, қизил чойхоналарни сони оширилиши кўзда тутилган эди. 1923-1924 йилларда қизил чойхоналар сони 108 тадан 116 тагача кўпайди 160 . 1925-1926 йилларда эса Ўзбекистон бўйича 177 та қизил чойхона фаолият кўрсатган 161 . Кейинги йилларда эса қизил чойхоналар сони тез суръатларда ўсиб борган эди. (12- илова) Қизил чойхоналарнинг вилоятлар бўйлаб жойлашиш ҳолатига эътибор берилса, очилган қизил чойхоналар ўртасида кескин номутаносиблик мавжуд эканлиги кўзга ташланади 162 . Жумладан, Хоразм, Сурхондарё, Қашқадарё ҳудудларида республиканинг бошқа вилоятларига нисбатан қизил чойхоналар сони бирмунча кам эди. Бунинг асосий сабаблари мазкур ҳудудларнинг географик жойлашуви жиҳатдан нисбатан олисда жойлашганлиги, маблағнинг етарли даражада ажратилмаганлиги ва бу ҳудудларга бориб ишловчи маданий-маърифий соҳа ишчиларининг камлигида эди 163 . ХХ асрнинг 20-йилларида қизил чойхоналарнинг вилоятлардаги шаҳар ва қишлоқлар бўйлаб жойлашуви иловадаги жадвалда келтириб ўтилади 164 . (12-илова) 158 ЎзР МДА, 736-фонд, 1-рўйхат, 400-иш, 61-варақнинг орқаси. 159 ЎзР МДА, 25-фонд, 1-рўйхат, 479-иш, 234-варақ 160 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 557-иш, 68-варақ орқаси. 161 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 325-иш, 54-варақ. 162 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 338-иш, 31-варақ. 163 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216 а-иш, 2-варақ. 164 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 314-иш, 54а-варақ. 59 Қизил чойхоналар фаолиятини баҳолашнинг муҳим жиҳатларидан бири унга ташриф буюрувчилар сонидаги кўрсаткичлар саналади. Совет даврида яратилган адабиётларда қизил чойхоналар сони аҳолининг талабларини қондира олмаётгани, аҳолининг барча ижтимоий қатламини қамраб олишда улар сонининг етишмаслиги кўрсатиб ўтилади 165 . Аммо тадқиқотнинг даврий чегараси доирасида ўрганилган маълумотлар вилоятлар бўйлаб аҳолининг қизил чойхоналарга ташрифи турлича кўринишда бўлганлигини кўрсатди. Масалан, 1926-1927 йилларда ўртача бир қизил чойхонага 13 минг киши тўғри келган. Тадқиқ этилаётган даврда асосий эътибор қизил чойхоналар сонини кўпайтиришга қаратилган бўлишига қарамасдан, ундаги ички ишларнинг назорати билан ҳеч ким шуғулланган эмас. Ўз даврида ҳукумат томонидан амалга оширилаётган сиёсатнинг оқибатини теран англаган “Абутанбал”, “Чақмоқ” номлари билан ижод қилган Абдулҳамид Мажидий (1902-1938 йй) томонидан 1926 йилда ёзилган “Нотавон қизил чойхоналар” шеърида уларнинг асл ҳолати ҳақидаги ҳақиқатлар очиб ташланган 166 . (14-илова) Масалан, Наманган вилоятининг ҳозирги Чортоқ туманининг Янгиқўрғон қишлоғида жойлашган қизил чойхона маданий даражадаги ишлардан бутунлай четда қолган. Қизил чойхона биноси зах босиб кетган бўлиб, бутун ҳовлиси ахлат билан тўла, мавжуд идишлар антисанитар ҳолатда сақланиб келинган. Ушбу қизил чойхона аслида савдо дўконининг ўрнида очилгани боис, маълум муддат эски фаолияти билан ҳам шуғулланиб келган. Мудир саводсиз (сиёсий савод назарда тутилмоқда–Ф.Н.) бўлгани боис қизил чойхонадаги вазифаларини билмаган 167 . Муассасанинг эҳтиёжлари учун ажратилган маблағ 3 минг сўм бўлиб, тарғибот ишлари бошлиғи А.Исроилов уни ўз харажатлари учун сарфлаб 165 Штерн И. Ўзбек халқининг социалистик маданияти. – Т ошкент : Ўзпартнашр , 1939. – Б. 9. Яна қаранг: Рўзметов А. Клуб муассасалари ....– Б. 7. 166 Мажидий А. Танланган асарлар. Тўпловчи ва нашрга тайёрловчи Ҳайдарали Узоқов. – Тошкент: Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1974. – Б. 67. 167 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 562-иш, 2-варақ. 60 юборган. Тошкент вилоятининг Пскент туманида жойлашган “Ударник (Зарбдор)” номли қизил чойхонада ўтказилиши лозим бўлган оммавий- маданий ишларнинг ўрнига спиртли ичимликлар сотилган. Чойхонада санитар ҳолати бўлмаган. Зарур китоблар, кундалик газеталар билан таъминланмаган 168 . Қизил чойхоналарида кенг тарқалган ўйинлардан бири беданабозлик билан шуғулланиш натижаси Тошкент ва Бухоро вилоятидаги чойхоналарнинг бир нечтаси ёпилган эди 169 . Фарғона шаҳрида соғлиқни сақлаш бошқармаси томонидан ташкил этилган қизил чойхона қоронғу хона ва жуда иссиқ бўлганлиги натижасида доим бўш турган. Бир пайтнинг ўзида маҳаллий аҳолининг оддий чойхонага ташрифи гавжум бўлган. Аммо бу чойхонада бирорта китоб ёки газета бўлмас эди 170 . Шунингдек, 1927 йилда Фарғона вилояти бўйича тайёрланган “Қишлоқ маданий-маърифий ишлари ҳисоботи”да қуйидаги фикрлар келтириб ўтилади: “Қизил чойхона ишининг асосий принципи бўлган деҳқонлар қизил чойхона учун эмас, қизил чойхона деҳқонлар учун эканлигини маданий ишлар олиб борувчи маҳаллий орган ходимларининг ҳеч бири тушунмаганлиги боис улар ҳозиргача бўм-бўш. Фақат деҳқонларни кутиб ўтирибди. Маҳаллий деҳқон эса ўз ишларини кўчада, бозорда, хусусий чойхонадаларда бажариб битириб келмоқда. Ҳозирги кунга қадар бизнинг қизил чойхона ўзининг асосий ишини бажара олганича йўқ” 171 – дея муассасанинг иш фаолияти ва унинг ходимлари танқид қилингани келтириб ўтилган. Шунинг билан бирга айрим ҳудудларда қизил чойхонани совет ҳукумати йўриқнома ва низомларида кўрсатилганидек андозада ташкил қилган мудирлар ҳам бўлган 172 . 168 Никитинский М.Г. Красная чайхана ... – Т ашкент , 1934. – С. 9 . 169 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 1785-иш, 57-варақ. 170 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216-иш, 44-варақ. 171 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 115-варақ. 172 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 1785-иш, 53-варақ 61 Масалан, Қўқон шаҳрида эса Э.Раҳмонов томонидан ишчилар уюшмасида очилган қизил чойхона ҳам Низом талаблари асосида фаолият олиб борган. Бу ердаги инвентаризaцияни мудирнинг шахсан ўзи назорат қилган. Қизил чойхонага йиғилган деҳқонларга йил давомида турли хил тўққиз номдаги “Коммунист”, “Худосиз”, “Ёш ленинчи”, “Қизил Ўзбекистон”, “Фарғона”, “Камбағал деҳқон”, “Известия”, “Муштум”, “Правда Востока” газеталар мунтазам ўқиб борилган. Қизил чойхонанинг ўз деворий газетаси бир ойда бир марта ёзиб борилган. Қизил чойхона қироатхонасида 183 номдаги совет ҳукуматини тарғиб қилишга қаратилган адабиётлар сақланган бўлиб, деҳқонлар учун фақатгина мудир томонидан китоб ўқиб берилган 173 . Қизил чойхонага киришнинг ўнг томонида “бу ерда спиртли ичимлик сотиш ва ичиш таъқиқланган”лиги тўғрисидаги шиор осиб қўйилган. Қ ўқон туманида жойлашган “Гулистон” номли қизил чойхона эса биринчилардан бўлиб ўз фаолиятида кўчма қизил чойхона тажрибасини синовдан ўтказган эди 174 . Бу ердаги қизил ва қора доска тахтасида мос равишда тошбақа ва самолётнинг рамзий маъно касб этган расмлари осиб қўйилган 175 . ХХ асрнинг 30-йилларига келиб оддий тахта бўлган бу каби рамзий доскалар маҳаллий аҳолининг руҳиятига шу қадар таъсир кўрсатган эдики, Самарқанд вилоятининг “Инқилоб” даҳасида жойлашган “8-март” колхозида яшаган Очилой Рўзмурод қизи 9 ойлик хомиладор бўлишига қарамасдан пахта теримида қаттиқ меҳнат қилиб (намуна тахтасида ўрин олиш учун) даҳадаги қизил чойхона тахтасида номи қайд этилган. Унга мукофот тарзида бир рўмол билан бир жуфт калиш берилган 176 . Қизил чойхонада ташкил қилинган бу каби доскалар ҳам давр руҳини ўзида акс эттириб, совет ҳукумати тарғибот ишларида жонбозлик кўрсатган. 173 Қизил чойхона қироатхонасидаги китобларнинг мазмун-моҳияти диссертациянинг учинчи боб, иккинчи бўлимида таҳлил этилган. 174 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216-иш, 61-варақ. 175 Никитинский М.Г. Красная чайхана ... – Т ашкент , 1934. – С. 7. 176 Колхозчилар товуши. 1931 йил. 16 ноябрь, № 41. 62 Аёли паранжисини ташлаганлар ёки “Худосизлар” жамиятига аъзо бўлганлар номи қизил доскада, совет давлатига хайрихоҳ бўлмаган кишилар номи қора доскада эълон қилиб борилар эди 177 . 1928 йилнинг 3 декабрида маданият ходимларининг йиғилишида “Ўзбекистонда маданий инқилобнинг навбатдаги вазифалари” номли чиқишида маориф бошқармаси бошлиғи Маннон Рамзи (1893-1939йй) 178 учинчи маданият фронти ҳақида тўхталиб, бу жараёнда динга қарши тарғиботни авж олдириш ишларида ўз самарасини кўрсатмаётган маданий- маърифий муассасалар фаолиятини жонлантириш орқали совет давлатининг синфий душманлари сифатида қаралган бойлар, муллалар, эшон ва совет давлатига қарши бўлган ижтимоий қатлам вакилларини куч сифатида тўлиқ тугатиш лозимлигини таъкидлайди. Бунда қизил чойхоналар моддий базасини хусусий чойхоналарни қисқартириш ёки уларнинг фаолиятини таъқиқлаш орқалигина мустаҳкамлаш мумкинлигини айтиб ўтади 179 . Муассасалар фаолиятидаги бу каби синфийлик жиҳатлари Чиноз қишлоғида бойлардан тортиб олинган ва мусодара қилинган гиламлар, ёстиклар ва курпалар чойхоналарни жиҳозлаш учун ишлатилганида ҳам кўзга ташланади 180 . Маҳаллий савдогар ва бошларнинг от, ҳўкизлари ҳам муассасалар фаолияти учун тортиб олинади. 1928 йилдан бошлаб қизил чойхоналарнинг сон жиҳатдан ўсиб борганлиги кўзга ташланади. Шунингдек, қ изил чойхоналарда олиб борилган амалий ишлар маҳаллий аҳоли маданий-маърифий ҳаётига таъсир этмай қолмади. Бунинг амалий ишлари сифатида ўлкада бошланган маданий инқилоб ғоясини тарғиб этиш воситаси сифатида қизил чойхоналарда бир 177 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 1785-иш, 6-варақ. 178 Мунавварқори Абдурашидхонов ўз эсдаликларида Маннон Рамз ҳақида тўхталиб инқилобгача ва ундан кейин ҳам Маннон Рамзнинг масжидда имомлик қилганлигини қайд этиб ўтади. Кейинчалик Маннон Рамз маориф бошқармаларида турли лавозимларда ишлаб ўзини коммунист қилиб кўрсатишга уринсада ундаги миллийлик ҳисси ўлмаганлиги сезилиб турганлигини қайд этиб ўтади. Қаранг: Мунавварқори Абдурашидхонов. Танланган асарлар. Нашрга тайёрловчи Сирожиддин Ахмедов. – Тошкент: Маънавият, 2003. – Б. 170-171. 179 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 326-иш, 72-варақ 180 Шамсутдинов Р. Қишлоқ фожеаси: Жамоалаштириш, қулоқлаштириш, сургун: (Ўрта Осиё республикалари мисолида). – Тошкент: Шарқ, 2003. – Б. 94. 63 қанча ишлар йил давомида ўтказила бошланди. Амалий ишлар ўз навбатида қизил чойхонада қуйидаги вазифаларни ташкил этиш орқали амалга оширилган: 1. Қироатхоналар тарғибот материаллари билан таъминган эди; 2. Тўгараклар амалий ишлар учун тарғиботчилар тайёрлаган; 3. Қизил аравалар кўчма тарғибот олиб боришга хизмат қилган; 4. Маълумотлар столи иши маҳаллий аҳоли орасида совет давлати тўғрисида маълумотлар етказиш ишларини олиб борган; 5. Маҳаллий бошқарув органларига сайлов жараёнида асосий марказ ролини бажарган; 6. Асосий тарғибот жойига айлантирилган 181 . ХХ асрнинг 30-йилларига келганда қизил чойхоналар фаолияти тўғрисидаги йўриқномаларда гарчи бу ерда деҳқонлар тушлик ва кечки вақт дам олиб ҳордиқ чиқариши тўғрисида ёзилган бўлса-да, кундуз куни аҳолининг асосий қисми (эркаклар) дала ишларига жалб қилингани боис чойхонада ҳеч ким учрамасди. Архив ҳужжатларида қизил чойхонада иш соатлари кечки соат 19 00 дан тунги 00 00 га қадар давом этиши кўрсатиб ўтилган 182 . Бу вақт оралиғида йиғилганлар радио тинглаши, эркин ўйинлар ўйнаши (шахмат-шашка), баланд овозда газета ўқиши, тўгаракларга қатнашиши, жамоа хўжалиги ҳаваскорлик тўгарагининг чиқишларини томоша қилиши лозим бўлган. Бундан кўзланган асосий мақсад кишиларга кундалик тарғибот ўтказиш эди. ХХ асрнинг 20-йиллари ўрталарида қишлоқ аҳолиси орасида партиянинг сиёсий мақсади ва совет ҳокимиятининг барча амалий тадбирларидан қ изил ч ойхоналардаги сиёсий хизматчилар орқали хабардор қилинган. Сиёсий ходимларнинг танлаб олиниш жараёнида синфий томонлама ёндашиш ҳолати кузатилиб руҳоний ва бойлар ёки уларнинг фарзандлари бу ишларга жалб этилмаган 183 . 181 ЎзР МДА. 94-фонд. 1-рўйхат. 209-иш. 19-варақ 182 ЎзР МДА. 94-фонд. 5-рўйхат. 2701-иш. 6-варақ 183 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 326-иш, 56-варақ 64 Тарғибот ишларини олиб борувчи кучлар етишмаслиги боис қизил чойхонадаги амалий ишларга ўқитувчилар масъул ҳисобланарди. Совет ҳукумати талабига кўра, ў қитувчи ҳар қандай маърифий-сиёсий муасса са лар иши нинг асосини ташкил этиши лозим эди. Қ изил ч ойхоналарнинг иши унда ўқитувчиларнинг иштирок этиш даражасига ҳам боғлиқ бўлган . Ўқитувчи уларнинг барча тадбирларини ўтказ иб деҳқонларни қ изил ч ойхона атрофида тўпловчи ташкилотчи си ва уларнинг ишига раҳбарлик ка масъул ҳисобланган 184 . Ўқитувчи қизил чойхонада саводсизлик ни тугатиш ишини юритиш билан бирга тўгарак ишига ҳам раҳбарлик қилади. Ў қитувчи шаҳардаги ишчилар ва қишлоқдаги деҳқонлар ўртасида ўзига хос кўприк эканлиги бу даврдаги ўқитувчилар асосий иши дарс машғулоти эмас сиёсий тарғиботга айланганлигини кўриш мумкин. 1924 йилдан жойларда бошланиб кетган саводсизликка қарши кураш ишларида ҳам қизил чойхоналар асосий объект бўлиб хизмат қилди. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жоизки, қизил чойхонадаги айрим тадбирлар ва чиқишлар фақатгина расмиятчилик учунгина олиб борилган ва маданий- маърифий бошқармага ҳисобот кўринишида хабарнома тақдим этилган. Сайлов кампанияси иш олиб бораётган даврда қизил чойхоналарга ижтимоий-сиёсий жамоат ташкилоти сифатида қаралган. Қизил чойхоналар фаолияти билан боғлиқ масалани тадқиқ этиш давомида ушбу муассаса нима учун кутилган натижани бермаганлининг сабабларини кўриш мумкин: Совет даври нуқтаи назаридан ушбу даврга тегишли бўлган архив маълумотларида: - қизил чойхоналарнинг муваффақиятсизликка учрашининг сабаблари сифатида мустаҳкам моддий базанинг мавжуд эмаслиги , раҳбарлар нинг сиёсий саводхонлик жиҳатдан суст эканлиги; 184 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 241-варақ. 65 - қуйи совет ва жамоат ташкилотлари билан алоқаларнинг сустлиги ; оммавий ва тушунарли адабиётларнинг мавжуд эмаслиги ; қишлоқнинг маданий кучи бўлган ўқитувчилар, агр о номлар, тиббиёт хизматчилари , молия нозир лари ва милиция ходимларини маданий ишларга жалб қил и шдаги сусткашликлар 185 ; қизил чойхона мудири сифатида тайинланган кишининг маданий-маърифий ишларни чуқур билмаслиги ва асосий мақсади тижорий соҳа бўлганлиги; дастлабки даврда қизил чойхонада тарғибот-ташвиқот ишлари олиб борувчи ишчи кадрларнинг етишмаслиги каби омиллар кўрсатиб ўтилади 186 . Қизил чойхоналарнинг амалий фаолияти билан боғлиқ ҳолда олиб борилган айрим ишлар маҳаллий аҳолининг норозиликларини келтириб чиқарар эди. Айниқса, қизил чойхоналарда олиб борилган динга қарши сиёсат маҳаллий аҳолининг норозилигига сабаб бўлган. ХХ асрнинг 30- йилларида айрим қизил чойхона мудирларининг муассасадан совет ҳукуматига қарши ташвиқот ишларида ҳам фойдаланишган. Ҳ.Олимбоев қизил чойхона мудири бўлган даврда муассаса биносидан аксилинқилобий мақсадда фойдаланиб турли тарғибот хатларини тарқатади. Натижада совет ҳукумати томонидан қатағон қилиниб ўн йилга озодликдан маҳрум этилган 187 . Хулоса қилиб айтганда, қизил чойхона ўз иши билан қишлоқлардаги асосий ташвиқот марказига айлантирилиб, унда тарғиб этилган мавзу ва ғоялар турли босқичларда олиб борилган. Масалан, ХХ аср 20-йилларида қизил чойхоналардаги асосий тарғибот амалий ишлари асосий масалалар қишлоқ хўжалигини жамоалаштириш, дин ва руҳонийларга қарши қаратилган ташвиқот , қайта сайлов кампанияси билан боғлиқ ҳолда олиб борилган. Шунингдек, мамлакатни саноатлаштириш жараёнида қулоқлар олдида қашшоқларнинг Кенгашларга сайлаш жараёнини тарғиб қилиш ҳам ушбу давр ташвиқот мавзуларидан бири бўлганлигини қайд этиш лозим. 185 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216А-иш, 9-варақ. 186 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 202-иш, 67-варақ. 187 Шамсутдинов Р. Ўзбекистонда советларнинг қулоқлаштириш сиёсати ва унинг фожеали оқибатлари. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б. 241. 66 - Қизил чойхоналар бўйича ишлаб чиқилган низомлар ва йўриқномаларда унинг моддий таъминоти, ишчи кадрлари масаласи, адабиётлар билан таъминлашни кўзда тутувчи қироатхоналарнинг ташкил этилганлиги большевиклар томонидан савдо муассасасининг маданий муассасага айланишини кўзда тутарди. Шунингдек, қизил чойхона бир муассасанинг бир шаклдан бошқа бир шаклни ўзида мужассам қилишигина эмас, тарғиботнинг ўткир қуролига айланиши лозим бўлган ўзига хос “большевистик марказ” га айланиши мақсад қилинган эди. Аммо, қизил чойхонадаги айрим тадбирлар ва чиқишлар фақатгина режада белгиланганлигии учунгина олиб борилгани ва маданий-маърифий бошқармага фақатгина ҳисобот учун ишлаш каби ҳолатлар ундаги асл мақсадни амалга ошириш имконини бермаган. 2.2. Қизил арава ва маълумотлар столи тарғибот воситаси сифатида ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб большевиклар ҳукумати маҳаллий аҳоли орасида маданий-маърифий ишлари олиб боришда тарғибот ишининг бир қанча усулларидан фойдаланганликларини кўриш мумкин. Маҳаллий аҳоли орасида большевикча ғояларни сингдиришнинг асосий қисми сифатида тарғибот ишларига алоҳида урғу берилган бўлиб, қишлоқларда яшаб келаётган аҳоли орасига кириб боришда “қизил арава”, “қизил карвон” ва маълумотлар столи ташкил этилган. Большевиклар ҳукуматининг тарғибот ишлари тарихига назар ташланса, дастлаб бу йўналишдаги ишларда асосий мавзу фуқаролар уруши, қўрбошилар ҳаракати каби мавзу ҳисобланган. Кўчма тарғибот шаклларидан фойдаланиш 1920 йилдаёқ бошланган эди. Бунинг амалий кўриниши сифатида шу йили Туркистон ўлкасининг Самарқанд, Жиззах, Фарғона, Қўқон каби шаҳарларида совет ҳукумати сиёсатини тарғиб қилиш учун “Қизил Шарқ” тарғибот поезди жўнатилган эди 188 . Турли кўринишдаги тарғибот машғулотларига мўлжалланган мазкур поезд штати 130 кишидан иборат бўлиб, унда Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ва 188 Меженина Е.М. Агитпоезд “Красный Восток”. – Т ашкент, 1962. – С. 24. 67 бир қатор маҳаллий фаоллар тарғибот ишларига жалб этилган эди. Поезд Марказий Осиё ҳудудида бир неча ой давомида иш олиб бориб маҳаллий аҳоли орасида совет ҳукумати манфаатларини акс эттирувчи тарғибот материаллари брошюралар, плакатлар, саҳна асарлари лозунглардан фойдаланди 189 . Ундаги китоб омборида асосан рус тилидаги “Народное просве щение ” , “ Пролетарская революция ” , “Нар к о мат обеспечения ” , “ Известия наркомфина ” , “ Творчество ” асарлари ва дарслик, ўқув қўлланмалар, кўп сонли варақалар ва плакатлар ўрин олган эди 190 . Мазкур тарғибот иши дастлабки кўчиб юрувчи кўринишидаги иш шакли бўлиб, совет ҳукуматининг кейинги тарғибот шакллари учун туртки берган. Совет ҳукумати томонидан ишлаб чиқилган бир қатор инқилобий ғоялар ер-сув ислоҳоти, қайта сайлов жараёни ва энг асосий масала ҳисобланган маданий инқилоб ғояларини қишлоқ аҳолиси орасида тарғиб қилиш, совет ҳукуматининг маҳаллий аҳоли ҳаётидаги таъсирини ошириш, шу орқали қандай бўлмасин уларни миллий маданиятдан узоқлаштириш мақсадида совет ҳукумати вакиллари турли кўринишдаги тарғибот-ташвиқот услубларидан фойдаланишга ўтди. Маданий соҳа ходимларининг биринчи республика йиғилишида қишлоқ аҳолиси орасида тарғибот ишларини кучайтириш мақсадида қизил арава ва қизил карвон (тарғибот карвони) ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинган эди 191 . Тадқиқ этилаётган давр учун хос бўлган рамзий маънодаги “қизил” сўзи эса аҳолининг диққат эътиборини тортиш, оддий қишлоқ араваларидан фарқ қилиш учун ишлатилган. Тарғиботнинг кўчма шаклдаги кўринишлари аксарият ҳолларда Марказий Осиё республикалари учун хос бўлиб, 1922 йил баҳорида совет ҳукумати қарорларини тарғиб қилиш ва миллий сиёсатни тушунтириш мақсадида Қозоғистонда қизил карвон чўлга юборилган. Карвонга 189 Раҳмонов Н, Умаралиев А. Совет Ўзбекистони... – Б. 139. 190 Охунжонов Э. Ватан кутубхоначилиги тарихи. Дарслик 2-қисм. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2008. – Б. 76. 191 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 326-иш, 3-варақ. 68 А.Жангилдин бошчилик қилган. Карвон Оренбургдан Семипалатинскка 26 волость ва 37 овулга жами 300 км масофадаги қишлоқларда 126 митинг, 420 суҳбатлар уюштирган. У чўлларда маданий-маърифий ишларнинг марказига айланган “қизил ўтов” вазифасини ўтаган 192 . Тожикистонда эса қизил карвон ишларига хотин-қизлар жалб этилган бўлиб, улар тоғли ҳудудларда газета ва журналлар, суҳбатлар орқали тарғибот ишларини олиб борган 193 . Тарғибот ишининг бу шаклида асосий иш от, туя, ҳўкизга арава қўшилган ҳолда ташкил этилган бўлса, кейинчалик трактор ва автобус каби техникалардан фойдаланилган. Тарғибот араваси кўринишида қизил рангли мато билан аравани ўраган ҳолда тузилган бўлиб тарғибот материаллари билан жиҳозланган эди. Қизил аравалар ташкил этилган дастлабки даврда тарғибот учун материаллар етишмаслиги натижасида 1926 йилдан рус, татар, озарбайжон тилларида таржима қилинган материаллардан ҳам фойдаланилган. Бу каби тарғибот воситасини ташкил этишда Ўзбекистонда аҳолиси ўртасидаги тарқоқлик (ҳудудларнинг бир-биридан узоқ масофада жойлашгани-Ф.Н.) ҳисобга олган бўлиб, маданий ишлар бошқармаси таъсирини ошириш кўзда тутилган. Қизил араваларда ташкил этилган кўчма тарғибот штаби қизил чойхона, кўчма кутубхона, бадиий тўгарак аъзоси ва нотиқдан иборат штатлардан иборат эди. Ундаги иш юритувчи асосий куч комсомол аъзоси бўлган қишлоқ агрономлари ва ўқитувчилар бўлиши белгиланган. Қизил чойхона каби қизил арава ҳам талабга кўра тайёрланиши лозим эди 194 . ХХ асрнинг 20-йилларида қизил араваларнинг йўлга қўйилиши коммунистик партиянинг тарғиботга асосланган иш усули ва воситалари қишлоқ ҳудудидаги кўпчиликка тушунарсиз бўлиб келган. Натижада амалга 192 Бисенов Х.И. Культурное строительство в Казахстане в восстановительн ый период (1921-1925гг.) . Автореф . ... канд. истор. наук. – Алма-Ата, 1965. – С. 10 . 193 Мухаббатова Г. Вклад женщин в проведение культурных преобразование в Республике Таджикистан (1924-1941гг.). Автореф . ... канд. истор. наук. – Душанбе , 2004 . – С. 17 . 194 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 326-иш, 4-варақ. 69 оширилган бир қанча тарғибот тадбирлар и ўз мақсадига эриша олмаганлигида кўринади. Қизил араваларни ташкил этиш жараёнида қуйидаги жиҳатлар асосий рол ўйнаган: аёллар ўртасидаги ишларни кучайтириш , уларни оммавий сиёсий - маърифий ишларга кенгроқ жалб қилиш; - деҳқонлар орасида оммавий адабиётларнинг мавжуд эмаслигинидан келиб чиқиб , кўчма тарғибот иши воситасида уларни таъминлаш яқин вақтларда бундай адабиётларни чиқариш керак. - қишлоқларда кино ишларининг заруриятидан келиб чиқиб кўчма кинони кенгайтириш ва уларни керакли кинолар билан таъминлаш ; - қишлоқларга жамоат сиёсий ташкилотлари таъсирини оширишга қаратилган жиҳатларни кўришимиз мумкин 195 . Тарғибот аравасини зарурий адабиёт ва газеталар билан таъминлаш туман марказий кутубхонаси ёки марказий қизил чойхона қироатхонаси зиммасидаги вазифа ҳисобланган. Қизил аравани жиҳозлаш ва маблағ билан таъминлаш маданий-маърифий муассасалар зиммасида ҳам бўлиб, кўпгина мудирлар бу тарғибот ишининг аниқ мақсадини тўлиқ тушунмаганлигидан қизил аравани оддий от-арава ўрнида қабул қилишган. Сабаби қизил чойхона мудири томондан жўнатилган бу аравалар туманма-туман ёки қишлоқма- қишлоқ юрувчи ҳаракат воситаси (кўчма савдо дўкони) 196 сифатида қаралган эди. Шунингдек, қизил арава ҳар бир колхозда учратиш мумкин бўлган энг оддий ва энг содда кўринишдаги қишлоқ деҳқонларига маданий-тарбиявий тарғибот олиб бориши мумкин бўлган восита сифатида қаралган эди 197 . Қизил аравалар дастлаб 1926 йилда саводсизликни тугатиш мақсадида партиянинг “ҳеч қандай маданий фаолият жавобсиз қолмайди” шиори остида олиб борилган саводсизликни тугатиш ишлари учун жойларга жўнатилган 198 . 195 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 326-иш, 46-варақ. 196 Яқин ўтмишгача бундай от ёки эшак қўшилган аравалар қишлоқларни айланиб юрган бўлиб, асосан тарғибот воситаларининг ўрнини атторлик савдолари билан шуғулланиб юрувчилар эгаллаган. Бунда бирор маданий ишлар олиб борилмаган. 197 Никитинский М.Г. Красная чайхана ... – Т ашкент, 1934. – С. 20. 198 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 114-варақ. 70 Советлар сиёсатига кўра қизил арава қишлоқдаги уюшмаган аҳолининг дала ишларида, яъни, баҳорги пахта чопиғи, пахта ўтови, ғалла ўтови каби экин кампаниялари, қайта сайлов кампанияси, маданий инқилоб ғоясини тарғибот қилишда муҳим самара бериши кўзланган 199 . Қизил арава биринчи галда деҳқонларни жалб қилиш мақсадида тарғиботга асосланган мусиқали чиқишлардан кенг фойдаланган. Бунда халқ орасида танилган хонанда ва ҳофизлар ҳам қатнашган. Масалан, Андижонда тузилган қизил арава Қорасув, Жалолобод, Кўкёнғоқ, Бозорқўрғон, Арпачи қишлоқларида иш олиб борган пайтда ундаги ўзбек мусиқа гуруҳига машҳур бастакор Тўхтасин Жалилов раҳбарлик қилган 200 . Қизил арава иш фаолиятида кўзга ташланувчи асосий жиҳат барча учун кўринарли бўлган турли совет даврини тарғиб қилувчи плакат ва шиорлар эди. Унда келтирилган шиор мавзулари тўлиқ ҳукумрон ғоя учун хизмат қилганлигини большевиклар ҳукуматини олқишловчи ва динга қарши қаратилган материаллар тасдиқлаб туради 201 . “Колхозчилар товуши” газетасида қизил аравалар фаолиятига доир қуйидаги маълумотлар берилган: “1931 йилнинг 7 ноябрь куни Самарқанд вилоятининг Пастдарғом туманида пахта мавсуми давомида қизил карвонлар митинги ўтказилди. Бу ерда аҳоли учун тарғибот материаллари тарқатилиб, Санчиқул даҳасига пахта теримидаги жонбозлик учун кўчма қизил байроқ берилди” 202 . Мазкур даврда тарғиботнинг асосан пахта учун қаратилганлиги ушбу фикрларда ўз тасдиғини топади. Айни шу даврдан қизил араваларни кўчма кино аппаратлари билан ҳам таъмин этиш бошланган эди. 1935 йилда Жиззах ва Нарпай туманида янги қизил арава фаолияти йўлга қўйилган. Аммо бириктирилган ишчиларнинг қишлоқ хўжалик ишларига банд этилиши билан унинг фаолияти тўхтаб қолган 203 . 199 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1998-иш, 29-варақ. 200 Акобиров И. Тўхтасин Жалилов. – Тошкент, 1978. – Б. 27. 201 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 557-иш, 88-варақ. 202 Колхозчилар товуши. 1931 йил. 16 ноябрь. № 41. 203 ЎзР МДА, 737-фонд, 1-рўйхат, 2373-иш, 118-варақ. 71 Хизмат кўрсатиш ҳудуддининг кенглиги билан катта ҳажмдаги ишни амалга ошириши лозим бўлган тарғибот аравалари кўп маблағ талаб этарди. 1928 йилги сайловлар жараёнида тарғибот аравалари бутун қишлоқлар бўйлаб юриши керак бўлган бир пайтда маблағнинг йўқлиги боис тўхтаб қолган 204 . Бу каби ҳолат 1935 йилда Андижонда ҳам кўзга ташланиб қизил арава учун 1500 сўм пул маблағи етишмаслиги натижасида от-арава берилмаган. Бунда асосан от-аравалар маҳаллий бюджет ҳисобидан ташкил этилиши кўзда тутилган бўлиб, уларга давлат органлари томонидан маблағ ажратилмаган 205 . ХХ асрнинг 20-йиллари ўрталарига келиб маданий жабҳада олиб борилаётган большевистик сиёсатнинг маҳаллий аҳоли орасидаги таъсир натижаларини кузатиш ва ўрганиш, ишларнинг таъсир доирасини ошириш учун советларга хос ижтимоий объектлар ташкил этилди. Маданий- маърифий муассасаларда тарғибот ишларининг муҳим бўлаги сифатида маълумотлар столи фаолияти ташкил қилинди. Маълумотлар столи ёки маълумотлар бериш тахтаси тўғрисидаги қарорга кўра совет давлати маҳаллий деҳқонлар орасида тарғиботни янада кучайтириш, мавжуд тузум тўғрисида кўпроқ маълумотга эга бўлиши учун ташкил қилинган большевикча тарғибот воситаси эди 206 . Маълумотлар столини ташкил этиш масаласи большевиклар партиясининг ХII съездида (17-25 апрель 1923 йил) кўриб чиқилган бўлиб, унинг қайси ўринда ва қай тарзда бўлиши тўғрисида йўриқномалар ишлаб чиқилган 207 . Унинг совет ҳукумати илгари сурган мафкуравий қурол воситаси сифатида ҳар бир маърифий муассаса таркибида фаолияти йўлга қўйилган. Маълумотлар столи ишини ташкил этиш жараёнига биринчи навбатда 204 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 557-иш, 88-варақ. 205 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 1785-иш, 5-варақ. 206 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 314-иш, 51-варақ. 207 КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Т.3 . – Москва: Политиздат, 1970. – С. 253. ; КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и Пленумов ЦК. Изд 9-е. Т.3. – Москва., 1984. – С. 7 4. 72 жойлардаги қироатхоналар ва уларнинг мудирлари масъул ҳисобланиб, маълумотлар столидаги ишларнинг ташкил этилиши мудирнинг саводхонлик даражаси билан белгиланган. Маданий-маърифий муассасаларда ташкил этилган маълумотлар столининг ишини юритиш ҳамда унга методик ёрдам кўрсатиш масалалар муассаса қироатхонаси томонидан олиб борилган 208 . Яъни, қайд дафтари учун ижтимоий аҳамиятдаги савол-жавобларнинг тузилиши, деҳқонларга жавоб бериш учун махсус кичик кўринишдаги қўлланмалар тайёрланган. Маълумотлар столи ишини олиб боришда асосий жиҳатлардан бири қишлоқларда маҳаллий аҳолининг барча саволлар и га жавоб бера оладиган маданият ходимлари ет маслиги билан белгиланган. Чунки маълумотлар столида хизмат қилувчи ходимларининг барчаси ҳам деҳқонларнинг саволларига тўлиқ ва аниқ жавоб бера олма ган. М аълумотлар столининг асосий хизмат бу ижтимоий сўровлар асосидаги маълумотлар йиғиш билан шуғулланган. Яъни, маҳаллий аҳолининг ижтимоий ҳаёти масалаларига доир фикрини маданий-маърифий муассасалардаги мазкур столлар орқали аниқланган. Фарғонадаги маълумотлар столлари п артия ва совет ҳокимияти талаб лари асосида бир қанча тарғибот ишларини олиб борган. Ушбу м аълумотлар столи сайл ов билан боғлиқ масалалар да қишлоқлар да аҳолининг муносабатига доир далиллар тўплаган. Бу орқали ҳудудлардаги маълумотлар столида қайд этилган дафтардаги маълумотлар асосида бойлар, диний уламолар ҳақидаги маълумотлар тўпланган. Архив манбаларида бу ҳолат ҳақида “маълумотлар столи ўз вазифаси билан жамиятда синфийлик ни тозалаш учун кураш да бўлиб, шу шиор остида шаҳар ва қишлоқларнинг ижимоий фикрини бир жойга тўплаш керак ” 209 – дея фикр билдирилган . Хусусиятига кўра, маълумотлар столи қироатхона ишининг асосини ташкил этиши керак бўлган. Амалда эса маълумотлар столи маҳаллий аҳоли 208 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 150-варақ. 209 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 326-иш, 4-варақ. 73 вакилларининг анъанавий қадриятларига қарши ва уни совет мафкураси асосида қайта қуришга қаратилган маданий инқилобнинг бориши ҳамда маҳаллий аҳолининг бу жараёнларга бўлган муносабатини ўрганиш мақсадида ташкил этилган эди. Унинг а сосий хусусияти қишлоқ аҳолиси ва ишчиларни қизиқтирган саволларга жавоб ва маслаҳат беришни кўзда тутса - да, амалда маҳаллий аҳолини нг тузум учун муносабати қай тарзда эканлиги ҳақидаги тайёрлов материалларини етказиш бўлган 210 . Маълумотлар столининг қироатхонадаги иши икки тизимда: иккилик тарзда маълумотларни карточка қилиб тарқатиш ва қишлоқ қироатхонасида баённома дафтарини юритиш орқали амалга оширилган 211 . Маълумотлар столида ташкил этилган савол-жавоб дафтарида бир қатор сўровнома шаклидаги қайдлар ёзилган бўлиб, ушбу сўровлар ўзига хос тарғиботнинг бир кўриниши эканлиги маълум бўлади. Масалан: “Б ойлар ва бюрократларга қарши қандай кураш иш керак?” , “Х отин-қизларнинг “янги ҳаёт” қуриши қандай бошланади ?” , “М иробларнинг хизматига эҳтиёж борми ?” каби саволларни ўз ичига ол ган э ди 212 . Маълумотлар столидаги берилган саволлар мажмуи давр талаблари асосида тузилган бўлиб маълум бир доирада олиб борилган. Масалан: “Сизда савол борми марҳамат Ер тўғрисида, кооперативлар ва сайлов ҳақида ёзиб қолдиринг” 213 – каби мазмунда бўлиб, маҳаллий аҳоли учун аҳамиятлилик даражаси паст эди. Қизил чойхона маълумотлар столида бу каби савол жавоблар текин тарзда олиб борилган. Саволларга жавоб асосан деҳқонларга тушдан кейин ва кечки пайт аҳоли қизил чойхонага йиғилган пайтда берилган. Кўринадики, маълумотлар столи совет ҳукумати томонидан маҳаллий аҳолининг ижтимоий фикрини ўрганиш ва уни бир жойга жамлаш билан шуғулланган. Яъни, большевикларнинг сиёсий, ижтимоий, маданий 210 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 557-иш, 84-варақ. 211 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 147-варақ. 212 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 335-иш, 27-варақ. 213 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 557-иш, 85-варақ. 74 сиёсатига аҳолининг муносабати билан боришга қаратилган ҳаракат эди. 1929 йилдаги “Маориф ва ўқитғувчи” журналида келтириб ўтилган маълумотларга кўра, қишлоқ аҳолисининг қизил чойхона ва клубларга бўлган муносабатининг қандай тарзда кечганлигини маълумотлар столида келтирилган қайд дафтарларининг юритилишида яққол кўриш мумкин 214 . Бу большевистик партия томонидан кетма-кет қабул қилинган қарорларга қарамасдан, маҳаллий аҳолининг маърифий муассасаларга ва ундаги ишларга бўлган эътибори ўзгаришсиз қолиб борганлигида намоён бўлади. Қишлоқ аҳолиси маълумотлар столининг фаолияти уларнинг ҳаётида қандай аҳамиятга эга эканлиги ёки унинг аниқ мақсад ва вазифаларини тўлиқ тушунмаган, бу иш ким томонидан олиб борилишини ҳатто билмаган 215 . Маълумки, совет ҳокимияти томонидан XX асрнинг 20-30 йилларида иқтисодий, сиёсий, мафкуравий ҳукмронликни таъминлашга қаратилган инқилобий сиёсатларидан бири бўлган зўравонлик ва қатағон сиёсати амалга оширилган эди 216 . Ушбу жараёнда совет ҳокимияти маҳаллий аҳоли тўғрисидаги турли даражадаги маълумотларни маълумотлар столи фаолияти ёрдамида хуфёна йиғилган. Бунда жамиятдаги айрим кишиларнинг чақимчилик, сотқинлик каби салбий хислатларидан фойдаланган. Қатағонлик сиёсати даврида 1903 йил Нуротада камбағал деҳқон оиласида туғилган Н.Бурхонов фаолияти бунга ёрқин мисол бўла олади. 1920 йил комсомол сафига қўшилган Н.Бурхонов қизил чойхоналарга газета тарқатиш билан шуғулланган. Кейинчалик 1938 йил 8 октябрда отувга ҳукм қилинган 217 . Яъни, нафақат маҳаллий аҳолининг ижтимоий фикри балки, улар орасидан етишиб чиққан ўткир билимли ва зиёлилар фаолияти ҳақидаги маълумотлар шу тарзда тўпланиб борган. 214 Район ва қишлоқнинг маданий аҳволи. Маориф ва ўқитғувчи. 1929 йил ноябрь. №11. 215 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 310-иш, 16-варақ. 216 Ҳасанов Б. “Катта қирғин”нинг ҳуқуқий ҳужжатлар базаси. – Тошкент: Mumtoz so‘z, 2014. – Б. 3. 217 Шамсутдинов Р. Ўзбекистонда советларнинг қатағон сиёсати ва унинг оқибатлари: (Биринчи китоб). – Тошкент: Sharq, 2012. – Б. 172. 75 Хулоса қилиш мумкинки, маданий-маърифий муассасаларда ташкил этилган кўчма тарғибот воситалари ва маълумотлар столи фаолиятини совет ҳукуматининг маҳаллий аҳоли ижтимоий ҳаётига кириб боришдаги иш объектининг бир бўлаги тарғибот воситаси сифатида баҳолаш мумкин. Бу ердаги иш жараёни ва унинг олиб борилиши маҳаллий аҳоли учун тушунарсиз тартибда ташкиллаштирилган эди. Яъни, иш жараёнини аҳолига етказиб беришга қодир бўлган кишиларни жамиятда етарли деб бўлмасди. Бунинг асосий сабабларидан бири маълумотлар столидаги ишлар маданий- маърифий муассаса мудири томонидан олиб борилганлиги ва унинг жойларда бошқа маданий тадбирлар учун ҳам масъуллигида эди; - маҳаллий аҳоли манфаатларидан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, кўчма тарғибот воситалари ишида саводхонликни ошириш ва тузумни тарғиб қилиш етакчи эканлиги таъкидланса-да, асосий мезон сиёсий тарғибот бўлиб қолаверган. ХХ асрнинг 30-йилларидан бошлаб қишлоқ хўжалик ишларида маҳаллий аҳолининг янада кенг жалб этилиши натижасида клуб ва қизил чойхона мудирлари кўчма қизил чойхоналар ташкил этиш учун ҳам мажбур этилган. Тарғиботнинг бундай шаклига нисбатан аҳолида қизиқиш уйғотиш мақсадида қизил араваларга савдо қилиш ва санъат каби жиҳатлар сингдирила бошлади. Ўз навбатида талабларнинг ошиб бориши ва тадбирларнинг кўпайтрилиши маданий-маърифий муассасалар ишининг сифат даражаси пастлаб кетиши учун шароит яратган. 2.3. Маданий-маърифий муассасаларнинг иқтисодий аҳволи ва уларни кадрлар билан таъминлаш муаммолари XX асрнинг 20-йилларига келиб совет давлати иқтисодий жиҳатдан ночор аҳволга тушиб қолди. Бунинг натижасида аҳолининг иқтисодий ва ижтимоий аҳволи оғирлашиб кетди. Иқтисодий шароитлардаги бу кўриниш маданий-маърифий муассасалар фаолиятига ҳам ўзининг салбий таъсирини ўтказмасдан қолмади. 76 1921 йилнинг март ойида РКП(б)нинг Х съезди 218 совет давлатида янги иқтисодий сиёсатнинг расман қабул қилинганлиги маданий-маърифий муассасаларни иқтисодий томондан ночор аҳволда қолишига олиб келди. Янги иқтисодий сиёсат йилларида Туркистон АССРда маданий-маърифий ишлар бошқармаси маблағ танқислигини қоплаш мақсадида қизил чойхона ижара солиқларини кўпайтириш орқали муаммони бартараф этиш йўлига ўтади. Натижада маданий-маърифий муассасалар учун давлат бюджети ҳисобидан ажратилган маблағларнинг миқдори кескин камайтириб юборилган. Ҳар бир муассаса иқтисодий жиҳатдан ўзини-ўзи маблағ билан таъминлаш йўлига ўтказилган. Клублар учун аъзолик бадаллари жорий этилган бўлса, қизил чойхоналар учун ижара солиғи солинган 219 . Маданий-маърифий муассасалар фаолиятидаги иқтисодий жонланиш 1924-1925 йилларда кузатила бошлаган. Бунинг сабаби уларнинг солиқлардан озод қилиниши ва давлат томонидан маблағларнинг ажратилиши билан боғлиқ эди. 1924-1925 йиллар давомида барча турдаги маданий-маърифий муассасалар учун давлат томонидан 231 минг сўм маблағ йўналтирилган 220 . Шу билан бирга республиканинг беш вилояти бўйича маҳаллий бюджет ҳисобидан яна 148 минг сўм маблағ ажратиш кўзда тутилган бўлиб, амалда эса маҳаллий бюджетда бу маблағ етарли бўлмаган. Маҳаллий бюджетда ҳам қизил чойхоналарнинг барчасини тўлиқ равишда маблағ билан таъминлаш имкони бўлмаган. Бунинг асосий сабаби “Қўшчи иттифоқи”нинг талаби билан 1924 йилдан бошлаб барча қишлоқ ва деҳқонлар ўртасида маданий тарғиботни кучайтириш мақсадида ҳар бир йирик қишлоқда биттадан қизил чойхона бўлиши кераклиги тўғрисидаги 218 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. /Тузувчилар М.Жўраев, Р.Нуруллин, С.Камалов ва бошқалар. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б. 179; Яна қаранг: Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йиллар). Биринчи китоб. Ўзбекистон 1917-1939 йилларда/масъул муҳаррирлар Р.Абдуллаев, М.Раҳимов, Қ.Ражабов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2019. – Б. 261. 219 Рўзметов А. Клуб муассасалари.... – Б. 6. 220 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216а-иш, 7-варақ. 77 талабнинг илгари сурилганлигида эди 221 . Натижада маблағ етишмаслиги сабаби билан 1925 йилда ҳам Самарқанд, Қашқадарё, Бухоро каби ҳудудларда қизил чойхона тармоқларида ишлар тўхтаб қолган. 1925-1926 йилларда маданий-маърифий муассасалар фаолияти учун 300452 сўм маблағ сарфланган 222 . 1925 йилга келиб муассасалар бюджетини мустаҳкамлаш мақсадида барча қизил чойхоналар №22906 сонли буйруқ билан ижара солиқларидан озод қилинган 223 бўлса, республика бўйича кутубхоналар учун 10 минг сўм, кўчиб юрувчи кутубхоналар учун 5 минг сўм маблағ ажратилган 224 . Аммо ажратилган маблағлар доим ҳам ўз мақсадларида ишлатилган эмас. Масалан, 1925 йилда Сурхондарёда клуб ва қизил чойхона учун ажратилган 981 сўм маблағ ҳисобчи томонидан ўзлаштирилиб юборилган. Унинг ўзи эса Самарқандда қўлга олиниб суд қилинган 225 . Бу каби ҳолатлар республиканинг барча вилоятлари учун одатий ҳол ҳисобланган. 1929-1930 йилларда Ўзбекистонда биргина қизил чойхоналарни очиш ва улардаги шароитларни яхшилаш мақсадида 120 минг сўм маблағ сарфланган 226 . Мазкур даврда муассасаларни маблағ билан таъминлаш икки йўл билан амалга оширилган. Яъни, маданий-маърифий ишлар бошқармаси маблағлари ва маҳаллий бюджет маблағлари ҳисобидан. Шу билан бирга муассаса қайси ташкилот қошида ташкил этилган бўлса, унинг сметаси шунга мос равишда тузилган. Шунингдек ҳар бир муассаса ўзини-ўзи маблағ билан таъминлаш мақсадида бир қатор тадбирларни олиб борган. Масалан, қизил чойхоналарда чой сотиш орқали топилган маблағ ва аъзолик бадали, тунаб қолганлик ҳаққидан йиғиладиган пуллар муассасанинг даромад қисмини ташкил этган. 221 Туркестанская правда, 1924 г, 20 февраля. 222 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 200-иш, 50-варақ. 223 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 209-иш, 56-варақ. 224 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 200-иш, 41-варақнинг орқаси. 225 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 220-иш, 20-варақнинг орқаси. 226 Хушбеков А. Из истории культурного строительства в Узбекистане в годы первой пятилетки. – Самарканд , 1959. – С. 70. 78 Чойхоналарнинг ички даромадларидан йиғилган маблағнинг 30% и ходимлар маошига, 20% қисми қизил чойхона жойлашган бинони тузатиш ишларига, маблағнинг қолган қисми маданий-маърифий ишлар учун сарф этилиши кўзда тутилган. Қизил чойхона маблағини турли бошқа мақсадларда ишлатиш таъқиқланган 227 . Шунингдек маҳаллий аҳоли вакиллари томонидан хусусий чойхона очиш борасидаги сўровларига ижобий жавоб берилиб шахсий қизил чойхоналар очишга ҳам рухсат этилган. Маданий- маърифий бошқарманинг қишлоқлар бўйича бўлим и талаби билан хусусий қизил чойхона очилганда тадбиркор шартнома тузиш, савдо қилиш хуқуқи ни олиш учун маданий- маърифий бошқармага ойига 70 сўм тўлаши керак бўлган . Маданий- маърифий бошқарма 70 сўмлик тўлов божининг 60 сўм и ни қ изил ч ойхона мудирига ва 1 0 сўм и ни газета обунасига сарфла ган 228 . XX аср 20-йиллари ўрталарида маданий-маърифий бошқарма томонидан Тошкент шаҳрининг Ниёзбек кўчаси, 1 уй ва Солор дарёси бўйидаги Пушкин кўчасида жойлашган уй туман молия инспектори томонидан ёпилиб муҳрланган. Бунинг асосий сабаби Тошкентнинг эски ва янги шаҳар қисмида маданий-маърифий фаолият олиб бораётган қизил чойхоналарни қолдириш, тижорат тамойилларини ўзида сақлаб келаётганларини ёпишни назарда тутган 229 . Хусусий қизил чойхона ва давлат қизил чойхонасининг мос равишда солиқ тўлови билан боғлиқ масала Самарқанд вилоятида ҳам кузатилган. Бу маълумотларда нафақат қизил чойхоналар иқтисодий шароити, шу билан бирга маданий-маърифий ишларнинг бориши ҳақида ҳам гувоҳлик беради. Вилоятдаги клуб ишлари раҳбарияти маданий-маърифий соҳада ўзи мустақил тарзда фаолият олиб бора олмаган. Уларнинг фаолияти сиёсий- маърифий жараёнлар доирасида эди. Вилоятда қизил чойхоналарнинг 227 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 2701-иш, 33-варақ. 228 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 209-иш, 47-варақ. 229 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1999-иш, 184-варақ. 79 кўплигига қарамасдан, уларнинг аксарияти қоғозда мавжуд бўлиб, амалда эса фаолият кўрсатмаган. Бу ўринда “фаолият кўрсатмаган” жумласи қизил чойхоналар фаолияти билан боғлиқ кўпгина архив ҳужжатларида келтириб ўтилган. Ушбу сўз қизил чойхоналарнинг маърифий ишлар билан шуғулланмаганлигини назарда тутган. Ўз навбатида маҳаллий аҳолининг бундай чойхоналарга ташрифига назар ташланса уларнинг аксарияти хусусий чойхоналарга ташриф буюрганлиги кўринади. Қизил ва хусусий чойхона ўртасидаги фарқни англаш қийинлигининг асосий сабаби уларда вилоят маданий-маърифий бошқармасининг таъсири камлигида эди 230 . Яъни, маданий-маърифий ишлар бошқармаси янгидан ташкил этилаётган қизил чойхоналардан фақатгина бадал пулини йиғиб олиш билан чекланиб қолган. Унда ишларнинг ташкил этилиши ва олиб борилиши эса назоратдан четда қолган. Натижада қизил чойхона маданий- маърифий муассаса сифатида ҳужжатлардагина қайд этилиб, амалда тижорат маскани вазифасида ишлаб келган. Қизил чойхоналар учун асосий маблағ йиғини уларнинг ижара солиғи учун сарфланган. “Қўшчи иттифоқи” қарамоғида очилган қизил чойхоналарнинг солиқ тўлови ҳомийлик ҳисобидан тўлаб борилган. Аксарият қизил чойхоналар эса солиқлардан озод қилинган. Айрим қизил чойхоналарнинг солиқлари эса “Қўшчи иттифоқи” томонидан тўланган 231 . Бунинг асосий сабаби муассасаларнинг “Қўшчи иттифоқи” томонидан уюштирилган тадбирларда ўз биносида тарғибот-ташвиқот ишларига мўлжалланган тадбирлар, камсомоллар йиғилиши, оғзаки суҳбатлар каби маданий тадбирлар олиб борилишида эди. 1926 йилдан эътиборан муассасалардаги ишларни жадаллаштириш мақсадида ҳар бир қизил чойхона ойда икки марта бепул хат ва почта орқали киноленталар жўнатиш имтиёзига эга бўлган. Шу билан бирга волостлардаги қизил чойхоналардаги ишчилар учун 1 штат бирлигини ажратиш лозим 230 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1999-иш, 248-варақ. 231 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1999-иш, 153-варақ. 80 бўлган ва волост қизил чойхонасининг бошқа сарф-харажатлари ижтимоий- сиёсий ташкилотларнинг оталиғи ҳисобидан қопланиши назарда тутилган 232 . ЎзР КП (б) нинг 1928 йил май ойида бўлиб ўтган III пленуми маданий- маърифий ишларини кучайтириш масаласини кўриб чиқиб, “Ўзбекистондаги қизил чойхоналарни бирлаштириш ҳақида низом”ни қабул қилди 233 . 1928 йилнинг 3 ноябридаги республика сиёсий-маърифий кенгашининг биринчи мажлисида бир қатор амалий тадбирлар режаси белгилаб берилди. Бундаги асосий тадбир 1928-1929 йилларда қишлоқларда маданий-маърифий ишларга бюджет маблағларини кўпроқ ажратишга қаратилган эди. Бундан кўзланган асосий мақсад қизил чойхоналар тармоғини туманлардаги жамоа хўжаликларининг маҳаллий бюджети ҳисобидан кенгайтириш бўлган. Ўз навбатида қизил чойхоналар зиммасига хўжаликларда агро тарғиботни уюштириш, хўжалик солиғи ҳақида тушунча бериш, дала ишлари кампанияси даврида асосий тарғиботчи вазифасини бажариши билан бир- бирига иқтисодий ва амалий ишлар воситасида боғлаб қўйилган. Айни пайтда маҳаллий бюджет таркиби бўйича барча маданий-маърифий муассасалардаги тадбирларга маблағ ажратиш йиллар бўйича қуйидаги кўринишда бўлган. 1926-1927 йилларда 350 200 рубль, 1927-1928 йилларда 906 161 рубль, 1928-1929 йилларда 1675 316 рубль ҳисобида эди 234 . Бунда асосий эътибор туманларда янгидан ташкил этилаётган жамоа хўжаликлари маҳаллий бюджети ҳисобидан кенгайтиришга қаратилган. Шунингдек, жойлардаги моддий жиҳатдан кам таъминланган кизил чойхоналар қисқартирилиб, уларнинг маблағлари фаолиятда бўлганлари учун йўналтирилган. Қизил чойхоналарнинг иқтисодий таъминотидаги яна бир жиҳат бу каби муассасалар учун биноларни ижарага олиш, ижара тўлови маблағлари билан боғлиқ эди. 232 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 202-иш, 146-варақ. 233 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 325-иш, 53-варақ. 234 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 325-иш, 54-варақ. 81 Самарқанд шаҳрининг эски шаҳар қисмидаги Регистон кўчасида жойлашган бир қанча қизил чойхоналар ўз ижара ҳақларининг ниҳоятда юқорилиги боис уни камайтириш масаласида шаҳар молия бошқармасига илтимоснома жўнатган 235 . Бу даврда шаҳар хўжалик бошқармасининг қизил чойхоналар учун ижара солиғи жуда юқори бўлиб, барча қизил чойхоналар ҳам уни тўлаш имкониятига эга бўлмаган. Самарқанд шаҳрининг Боғишамол қисмидаги маҳаллий аҳоли вакиллари Юлчибоев ва Мансуровлар ҳам ўз даврида бино ижарасининг юқорилиги масаласида юқоридаги ҳолатга дуч келади 236 . Бу даврда қизил чойхона ижарасига берилган бино учун ижара ҳақи чойхоналар ва Темирйўл тумани ўртасидаги тузилган шартнома миқдоридан ошиб кетмаслиги керак бўлган. Касаба уюшмасининг Самарқанд шаҳридаги бўлими шаҳарнинг эски шаҳар қисмида касаба уюшмаларининг 160 нафар аъзоси хизмат қиладиган қизил чойхоналарнинг ижара ҳақларини камайтириш масаласида молия бошқармасига бир неча бор мурожаат қилган 237 . 1930 йилда бўлиб ўтган республика маданий-маърифий ишлар ходимлари съезди қизил чойхоналар учун савдо, маҳаллий қўмита ва хўжалик ташкилотлари ҳисобидан моддий имкониятини бойитиш масаласини кўриб чиқади ва қизил чойхоналарни клуб ишлари услуби бўйича иш шаклига ўтишини ҳал этади. XX аср 30-йиллардан бошлаб тузила бошлаган ижтимоий маданият уйлари қизил чойхоналар фаолиятига боғлаб қўйилди. Шу даврдан бошлаб тузилган ҳар қандай чойхона ҳам қизил чойхона деб аталмаган. Фақатгина маданият уйлари томонидан махсус рухсатнома тақдим қилинган қизил чойхоналар тегишли молия жарималаридан озод қилинган. Қизил чойхоналарда сотиладиган чой, қайноқ сув, бир кеча тунаб қолиш нархи ички савдо халқ комиссарлигининг нарх комиссия инспектори маориф 235 ЎзР МДА, 737-фонд, 1-рўйхат, 338-иш, 74-варақ 236 ЎзР МДА, 737-фонд, 1-рўйхат, 338-иш, 74-варақ. 237 ЎзР МДА, 737-фонд, 1-рўйхат, 338-иш, 74-75-варақлар. 82 ташкилотлари билан биргаликда ишлаб чиқилган махсус қоидага мувофиқ белгиланган. Қизил чойхоналарнинг иқтисодий аҳволини ўрганиш баробарида айтиш мумкинки, иқтисодий таъминотнинг етишмаслиги натижасида жуда кўплаб қизил чойхоналар тўлиқ куч билан ишлай олмаган. Бу энг кўп қайд этилган салбий ҳолат ҳисобланиб, деярли бутун республика ҳудудларида кузатилган. Шунингдек, маблағ танқислиги ходимлар етишмаслиги, таъмирлаш ишларининг тўхтаб қолиши, совуқ кунларда печларнинг умуман ёқилмаслиги бунга сабаб бўлган. Иқтисодий шароитнинг яхшиланиши ёки қизил чойхоналарга ажратилган маблағ ҳисобининг ўсиши 1935 йилда ўтказилган маданий-маърифий муассасалар кўрик-танловига тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш жараёнида бироз бўлсада жонланди. Гарчи жойлардаги ишлар зўрма-зўраки амалга оширилган бўлса-да қизил чойхоналар маълум миқдорда маблағ билан таъминланган 238 . 1938 йилга келиб бутун маданий-маърифий муассасалар тармоғига Ўзбекистон бўйича 14 млн 862 сўм сарфлансада унинг миқдори етали даражада бўлмаган 239 . Шунингдек, муассасалар моддий-техник базасини яхшилаш учун ажратилган маблағ миқдори дастлабки даврдагидек танг аҳволда қолаверган. Тадқиқ этилаётган даврда маданий-маърифий муассасалар фаолияти сустлиги кўп жиҳатдан кадрлар масаласига бориб тақаларди. Маълумки, совет мамлакатида “социалистик турмуш тарзи”ни барпо этиш юзасидан қатор дастурлар ва режалар ишлаб чиқила бошланди. “Социалистик турмуш”ни шакллантириш орқали коммунистик партия ва совет ҳукумати янгича совет кишисини яратишни мақсад қилган эди 240 . Кадрлар тайёрлашнинг қай тарзда ташкил этилгани ва бу кадрларнинг қандай фаолият олиб борганлиги ҳар қандай муассасанинг эришган ютуқлари 238 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 1785-иш, 56-варақ. 239 Штерн И. Ўзбек халқининг социалистик маданияти. – Тошкент, 1939. – Б. 49. 240 Қаранг: Насиров Б.У. Ўзбекистон аҳолисининг кундалик ҳаётида маиший хизмат тизимининг ўрни(1925- 1991 йй.). Тар фан... бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс...автореферати. Тошкент, 2018. – Б. 22. 83 салмоғи билан ўлчанади. Қишлоқларда асосий ташвиқот ишлари билан шуғулланиши кўзда тутилган қизил чойхонадаги ташкилий, амалий ва тарғибот-ташвиқот ишларининг кимлар томонидан олиб борилганлиги, қизил чойхона ишларида иштирок этган маҳаллий аҳоли вакилларининг (эркак ёки аёл) иштироки, маҳаллий ишчи кадрларнинг ёши, уларнинг ижтимоий келиб чиқиши каби масалалар маданий-маърифий муассасалар фаолиятини тадқиқ этишнинг муҳим қисми ҳисобланади. Совет андозаси асосидаги жамият қуриш ва унда большевистик мафкурани тарғиб қилиш ишларининг барчаси қизил чойхона фаолиятига боғлаб олиб борилган. Қишлоқ жойларда мавжуд маданий кучларни айнан ушбу муассасага тўплаш мақсад қилинган эди. Совет ҳукумат маданий-маърифий муассасаларда фаолият олиб борувчи кадрлар тайёрлаш масаласига ҳам партия талаблари асосида ёндашган. Совет ҳукумати Туркистон халқларини “социалистик қурилиш”га кенг жалб қилиш мақсадида, маҳаллий ёшлардан партия-совет ходимлари тайёрлашга катта эътибор бера бошлади 241 . Бундан кўзланган мақсад, маҳаллий аҳоли орасидан совет тузумининг ишончли “қатлами”ни тарбиялашдан иборат эди 242 . З.Р.Ишанходжаева ўз тадқиқотида мазкур масалани марказий ҳукуматнинг минтақада тегишли мафкуравий ва партия- совет кадрларини, “маданий жабҳада” ишчиларини тайёрлашга жиддий эътибор қаратганлиги билан баҳолайди 243 . Албатта бундай сиёсат ва тайёргарликнинг замирида сиёсий манфаатлар ётарди. 1921 йилнинг баҳоридан Туркистон ўлкасининг кўпгина шаҳар, уезд ва вилоятларида маҳаллий аҳоли ўртасида маданий ишлар олиб боришга йўналтирилган бўлимлар тузилган бўлиб, уларнинг ҳеч бири малакали кадрларга эга бўлмаган. Ҳатто Туркистон Халқ таълими бошқармасининг 241 ЎзР МДА, 23-фонд, 1-рўйхат, 2-иш, 168-варақ. 242 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1208-иш, 67-варақ. 243 Ишанходжаева З.Р. Репрессивная политика cоветской власти и культура Узбекистана: трагедия выживания (1925 – 1953 гг.). – Ташкент: Tafakkur, 2011. – C. 92. 84 сиёсий маърифий ишлар бўлими марказий бошқармаси ҳам раҳбар ходимларга муҳтож бўлган 244 . Кадрлар етишмовчилиги сиёсий - маърифий органлар фаолиятида яққол сезилган. Турк истон сиёсий - маърифий кенгашининг мажлисининг 1921 йил 12 июн даги баённомасида “саводсизликни тугатиш бўйича фавқулодда марказий комиссия фаолиятини юритиш бир кишига , яъни шу комиссия раиси зиммасига тушган” – дея қайд этиб ўтилади 245 . Дастлабки даврда муассасалар учун совет тузумини тарғиб этувчи малакали маҳаллий кадрларни тарбиялаш ва тайёрлаш қониқарли даражада йўлга қўйилмаган эди. 1921 йилнинг 8-16 март кунлари ўтказилган партиянинг X съездида миллий масала билан бирга совет қурилишига маҳаллий кадрларни тортиш ҳақида ҳам кўрсатма берилган 246 . Бу эса ўз даврида маданий-маърифий муассасалар учун ходимлар тайёрлаш масаласини ҳам ҳал этган 247 . Унда ишчиларни янги даражага кўтариш учун маданий-маърифий муассасаларда ташвиқотчилар тайёрлаш асосий вазифа сифатида ўртага ташланган. Бунда асосий эътибор биринчи навбатда синфийлик нуқтаи-назаридан келиб чиққан ҳолда, мафкуравий тобланган ишчилар етказиб бериш лозим эканлиги таъкидланган. Кадрлар тайёрлаш масаласи учун бу даврда Туркистон маданий-маърифий ишлар бошқармаси (Туркполитпросвет) масъул бўлган 248 . Бошқарма қарорига кўра маданий-маърифий соҳа ишчилари тайёрлашни қисқа муддатли курслар очиш орқали ҳал этиш белгиланган эди. Бу каби курслар совет партия мактаблари, ишчи факультетлари, университетлар ва қисқа муддатли курслар томонидан бажарилган 249 . 1921 йилда ўтказилган 244 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1064-иш, 104-варақ. 245 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1069-иш, 28-варақ. 246 Қаранг: Рашидов О.Р. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг миллий сиёсатида давлат идораларининг маҳаллийлаштирилиши(1918 – 1933 йй.). Тар фан... бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс...автореферати. Тошкент, 2018. – Б. 11. 247 Вестник просвещени я и коммунистической культуры. Ташкент, 1921. № 7-8. 248 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 735-иш, 339-варақ. 249 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1064-иш, 104-варақ. 85 биринчи Туркистон маданий-маърифий ишчилари съездида жами 30 делегат иштирок этган 250 . (14-илова) Маданий-маърифий ишлар учун кадрлар тайёрлашга қаратилган дастлабки қадамлар 1921 йилдан бошлаб ташланган. 1921 йилнинг бошида Туркистон халқ таълим бошқармаси қошида 50 та тингловчига мўлжалланган уч ойлик “Пролетариатга маданий ёрдам инструкторлари курси” очил ган . Курс ни ташкил этишдан мақсад маданий - маърифий муасса са лар учун кадрлар тайёрлаб бериш бўлган 251 . Шу йилнинг ўрталарида Тошкентда 200 кишига мўлжалланган тўрт ойлик маданий-маърифий ишчилар тайёрловчи яна бир курс очилган эди 252 . Курснинг асосий вазифаси ишчи ва камбағал деҳқонлардан кутубхоначи, музей ходими, саводсизликни тугатиш ходими, сиёсий билимлар тарғиботчиси каби ходимларни тайёрлашдан иборат эди 253 . Кадрлар тайёрланишидан кўзда тутилган яна бир мақсад совет давлати томонидан ишлаб чиқилган большевикча тузум ғояларини маҳаллий аҳоли ўртасида тарғибот-ташвиқот ишларини кучайтириш учун “янги тузум” ғоялари асосида тайёрланган ишчи-ходимларни кўпайтириш бўлган. Бу мақсадни амалга ошириш учун 1923 йилда асосий ва тайёрлов курсларини ўз ичига олган икки курсдан иборат Туркистон Коммунистик университети (САКУ) ташкил қилинган 254 . 1923 йилги маълумотларга кўра, маданий-маърифий муассасаларда хизмат қилган ишчи вакиллари ўша давр умумий ишчилар сонининг 8,3% га тенг бўлган 255 . 1921-1923 йиллар давомида маданий-маърифий ишлар, хусусан, қизил чойхоналар учун дастлабки кадрларни жойлардаги совет партия мактаблари 250 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1039-иш, 71-варақ. 251 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 40-иш, 23-варақ. 252 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1046-иш, 70-варақ. 253 ЎзР МДА, Р-34-фонд, 1-рўйхат, 1069-иш, 20-варақ. Яна қаранг: Ўзбекистон тарихи(1917-1991 йиллар). Биринчи китоб. Ўзбекистон 1917-1939 йилларда/масъул муҳаррирлар Р.Абдуллаев, М.Раҳимов, Қ.Ражабов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2019. – Б. 336. 254 Ўзбекистоннинг социализмга ўтиши. – Тошкент. – Б. 307 . 255 Махкамова Н.Р. Социальная структура общества на территории Узбекистана: традиции и трансформации (конец XIX в. - 30-е годы ХХ в.). Автореферат. Дис. ... док . ист. наук. – Ташкент, 2009 . – С. 25. 86 тайёрлаб берган. 1924 йилдан бошлаб бу мактаблар қишлоқда маданий кучни жадаллаштириш билан машғул бўлган. Туркистон бош маданий-маърифий ишлари идораси масъуллигида маданий-маърифий муассасалар учун ходимларни тақсимлаш қуйидагича бўлиб, совет мактаби битирувчиларининг 30%, коммунистик университетларни тугатган кадрларнинг 20% қисми маданий-маърифий ишларига жалб этилган 256 . 1925 йилдан бошлаб маданий- маърифий муассасалар учун кадрларни тайёрлаш асосан уч йўналишда: 1. Саводсизликни тугатиш курслари; 2. Клуб ходимлари тайёрлаш; 3. Қизил чойхона учун ходимлар тайёрлаш йўналишида олиб борилди. 1925 йилда Самарқанд, Фарғона, Хоразмда кадрлар тайёрлаш учун бир йиллик мактаблар очилган эди. 1926 йилда бу курсларни 332 нафар тингловчи тамомлаган 257 . Бундай тайёрлов курсларининг қатнашчилари бир вақтнинг ўзида маданий-маърифий муассасалардаги тарғибот ишларига ҳам жалб қилинган. 1925 йилда Ўрта Осиё тарғибот ишлари бошқармасининг сиёсий тарғибот ишларига 143 нафар тингловчи, маданий-маърифий ишларга эса 800 нафар тингловчи жалб этилган 258 . Муассасалар учун кадрлар тайёрлаш жойларда маданий-маърифий ходимларининг марказий курсини ташкил орқали ҳам амалга оширилган 259 . Марказий курсларнинг ўзига хос томони ўқувчилар ўқиш жараёни билан бир вақтда маданий-маърифий муассасаларда амалий ишларни ҳам олиб боришган. Бундай курс 1926 йилда дастлаб Тошкентда очилган. Илова. Тошкентдаги курсни жами 34 нафар тингловчилар тугатган бўлиб, уларнинг 22 нафари қизил чойхона мудирлигига, 6 нафари маданий- маърифий ишлар инспектори вазифаларига иш олиб бориш учун тақсимланган 260 . 256 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 26-иш, 895-варақ. 257 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 310-иш, 66-варақ. 258 ЎзР МДА, Р-209-фонд, 2-рўйхат, 82-иш, 48-варақ. 259 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 68-иш, 44-варақ. 260 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 68-иш, 44-варақ-44 орқа варақ. 87 Вақт ўтиши билан ҳар бир маданий-маърифий муассаса учун унинг иш шаклларидан келиб чиққан ҳолда кадрлар тайёрлаш курслари ташкил этила бошлаган. Шунга қарамай, маданий-маърифий муассасалар ичида энг кўп ҳисобланган қизил чойхоналар ишини юритиш учун кадрларга бўлган талаб тўлиқ бажарилмай қолган. Кадрларнинг етишмаслиги натижасида 1926 йилга келиб Самарқанд вилоятидаги қишлоқларда 10 дан ортиқ қизил чойхона умуман ишламаган. Бу ҳолат Қашқадарё вилоятидаги қизил чойхоналар фаолиятида ҳам кузатилган 261 . Бу муаммони ҳал этиш учун қизил чойхона ходимлари тайёрловчи бир ярим ойлик ва уч ойлик курслар ташкил қилинган. Бир ярим ойлик курсларда ўқиш 28 майда бошланиб 15 июлгача давом этган. Кадрлар тайёрлаш учун вилоят мактабларида 4 ой туман мактабларида 1 ярим ойдан икки ойгача ўқиш белгиланган 262 . Бундан ташқари , маҳаллий бошқарув органларида маданий қурилиш ишларида аёл кадрлар – маърифий сиёсий ходималарни ҳам тайёрлаш лозимлиги ҳам муҳокама этилган 263 . Кадрлар тайёрлаш муассасаларида дастлабки даврда асосан эркаклар таҳсил олган бўлиб, маданий-маърифий ишларда хизмат қилиш учун хотин-қизлар орасидан кадрлар тайёрлаш ишлари 1927 йилдан тезлаша бошланган. 1927 йил 1 ноябрда хотин- қизлардан иборат курслар Тошкент ва Бухоро шаҳарларида иш бошлаган. Бухородаги хотин-қизлар курси ёш тоифасига кўра икки гуруҳга ёшлар ва катталарга ажратилган. Ўқиш даври бир йилдан иборат бўлиб, ташкилий ишлар учун масъул маданий-маърифий ишлар бошқармаси ва халқ таълими бўлими ҳисобланган 264 . “Ҳужум” ҳаракати амалга оширилгандан кейинги дастлабки йилда бу ерда 37 аёл ўқишни бошлаган. Уларнинг ижтимоий таркиби 24 нафар деҳқон 261 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 310-иш, 10-варақ. 262 Новиков М.П. Подготовка национальных партийных и советских кадров в Туркестанской АССР в 1921- 1924 года// Ў збекистонда ижтимоий фанлар// 1961 йил . № 8 . – С. 27. 263 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 323-иш, 30-варақ. 264 Кетебаева Б. О подготовке кадров для органов политпросвета ТАССР (1921-1924)// Ў збекистонда ижтимоий фанлар// 1970 йил. № 10. – С. 6 1 . 88 хотин-қизлардан иборат бўлган. Бу хотин-қизлар ўқишга юборилишидан аввал комсомол сафларига қабул қилинган эди 265 . (15-илова) Айтиш жоиз, Бухородаги маҳаллий хотин-қизлардан иборат тингловчиларининг савод ва билим даражаси айрим совет даври адабиётларида кўрсатилганидек паст савияда бўлмаган. 1927 йилнинг феврал ойида Тошкент шаҳрида маданий-маърифий ходимларининг олти ойлик курслар очилди. Бу курснинг асосий вазифаси ишчи ва камбағал деҳқонлардан кутубхоначи, саводсизликни тугатиш ходими, сиёсий билимлар тарғиботчиси каби маданий-маърифий ходимлар тайёрлашдан иборат бўлган 266 . 1927 йилнинг августида эса Самарқандда маданий-маърифий муассасалар учун ишчилар тайёрлашнинг бир ойлик курси ташкил қилинган 267 . Дастлаб бу ерда 72 нафар тингловчи уч йўналиш бўйича: клуб ходими, кутубхоначи ва қизил чойхона ишчиси йўналишига қабул қилинган. 1929 йилга келиб тингловчиларнинг сони 89 нафарга етган. (16-илова) Самарқанддаги тайёрлов гуруҳларининг уч йўналишида клуб гуруҳида - 41 нафар , қизил чойхона гуруҳида -33 нафар, кино-механиклар гуруҳи да -15 нафар тингловчи таҳсил олган. Бу ердаги ў қув дастурлари 2 ойга мўлжаллаб тузилган . Л екин маблағ билан таъминлаш 45 кунга мўлжалланганлиги боис баъзи фанлар дастурдан чиқариб ташланган ва баъзилари 35 соатгача қисқартирилган. Ташкил этилган тайёрлов курсларининг дастурлари ва унга ажратилган соатлар партия талаблари асосида бажарилган эди. Самарқанддаги курснинг ў қув дастури икки қисмдан : 376 соатга мўлжалланган ижтимоий-сиёсий йўналиш; 300-360 соатлик махсус курслардан иборат бўлган. Дастурнинг биринчи қисми барча бўлим курслари учун умумий ҳисобланган 268 . Иккинчи қисм да ҳар бир йўналиш учун алоҳида махсус фанлар ўқитилган . 265 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 337-иш, 40-варақ. 266 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 796-иш, 70-71-варақлар. 267 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 68-иш, 44-варақ-44 орқа варақ. 268 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 562-иш, 69-варақ. 89 Ўқув дастурида амалий фаолиятга ҳам эътибор қаратилган эди . Деярли ҳар бир мавзуга тингловчилар мустақил тўгарак машғулотлари қўшимча қилинган. Масалан, 376 соатлик умумий таълим ўқув дастурининг 152 соати маъруза бўлса, 224 соат н и амалий машғулот ташкил этган. Қироатхона бўлими дастури бўйича амалий машғулотлар 302 соат, маъруза эса 52 соатни ташкил этган. Клуб бўлими да амалий машғулот 220 соат, маъруза эса 84 соат га тенг бўлган 269 . Ўқув дастурида кўрсатиб ўтилган фанлар мажмуи асосан тарғибот ишларини олиб борувчи ходимлар тайёрлашга қаратилган фанлар мажмуини ўз ичига олган. Тайёрлов курсларининг дастури икки бўлимдан иборат бўлиб умумий- сиёсий ва маълум бир муассаса мутахассислигидан келиб чиққан ҳолда йўналтирувчи курсдан иборат бўлган. Биринчи бўлимга кирувчи фанлар большевиклар мафкурасига хизмат қилган ҳолда инқилоб тарихи, тарихий материализм каби сиёсий фанлардан иборат эди. Иккинчи бўлим маданий- маърифий муассаса фаолиятига боғланиб олиб борилган. Масалан, кутубхона йўналишида китоблар таснифи, уни тарқатиш тизими, ҳисобот тайёрлаш кабиларни ўз ичига олган 270 . Тайёрлов курсларида бир йўналишга 269 соат хажмда соат ажратилган . Режа бўйича тўртта гуруҳ ташкил этилиши кўзда тутилган. Лекин келмаганлар ҳисобига кутубхоначилар гуруҳи ташкил этил ган 271 . Клуб ходимлари тайёрлаш учун эса кадрларни ўқитиш курс дастури бир ярим ойга мўлжалланган эди. Бунда умумий дарс ҳажми 252 соат бўлиб кунлик 7 соат ҳажмда бажарилган 272 . (17-илова) Юқорида фанлар мажмуида келтириб ўтилган ўқув машғулотлари мазмунидан маълум бўладики, фанларнинг аксарият қисми тўлиқ совет мафкурасини сингдиришга қаратилган. Шунингдек, ўқитиладиган фанлар 269 Кетебаева Б. О подготовке кадров для органов политпросвета ТАССР (1921-1924)// Ў збекистонда ижтимоий фанлар// 1970 йил. № 10. – С. 62. 270 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1626-иш, 17-варақ. 271 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 562-иш, 68-варақ. 272 Рўзметов А. Клуб муассасалари ... – Б. 21. 90 совет ҳукуматининг XX аср 20 йилларида амалга оширган мафкуравий жабҳадаги сиёсатини кишилар орасида тарғиб этиш учун ҳам хизмат қилган. Бунда динга қарши қаратилган дарсларни мисол қилиб келтириш мумкин. Тайёрлов курсларини тамомлаб чиққан тингловчилар ўз йўналиши бўйича ишга тақсимланган. Уларни ишга тақсимлаш муассасанинг ҳажмига қараб белгиланган. Масалан, қизил чойхона учун тингловчилар ҳам унинг ҳажмидан келиб чиқиб ишга юборилган. Шунга мувофиқ, ҳажми катта ва намунали сифатида ташкил қилинган қизил чойхоналарда мудир, маданиятчи, самоварчи, чой ташувчи, ёритувчи, сув билан таъминловчи, ғазначи лавозими бўлиб уларнинг сони олти нафарни ташкил қилган 273 . Юқоридаги маълумотдан кўпроқ қизил чойхона учун тақсимланган ходимларнинг савдо ишларига кўмаклашиши учун ажратилганлигини тушиниш қийин эмас. Шунингдек, иқтисодий шароитнинг етишмаслиги доим ҳам бу штатдаги ходимларнинг тўлиқ таркиб билан фаолият олиб боришига имкон бермаган. Бундай ҳолларда ишчилар сони уч кишидан иборат бўлиб, мудир ва маданиятчи вазифасини бир киши бажарган, тозалаш, сув ташиш, ёритиш, самоварчилик бир кишига ва ғазначилик қилиш бир кишига юклатилган. Ўз навбатида янгидан иш бошлаган ва иқтисодий жиҳатдан кучсиз қизил чойхоналарда барча ишлар бир ёки икки киши томонидан бажарилган. Яъни, фақатгина қизил чойхона мудиригина ҳамма ишлар учун масъул саналган 274 . Архив манбаларида келтирилишича, 1928 йилда бутун республика бўйлаб мавжуд 336 қизил чойхонага кунига 50-60 нафар, йил давомида 13231 киши ташриф буюрган 275 . XX асрнинг 20-30 йилларида уюштирилган тарғибот ишларининг олиб борилиши кадрларнинг билим даражасига боғлиқ бўлган. Жойларга жўнатилган кадрлардан “янги коммунистик маънавий қадриятларини” 276 кўзлаб ишлаш талаб қилинган. Уларнинг назорати билан 273 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 2701-иш, 32-варақ. 274 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 323-иш, 114-варақ. 275 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 338-иш, 31-варақ. 276 Ўзбекистон тарихи(1917-1991 йиллар). Биринчи китоб... – Б. 334. 91 маданий-маърифий бўлимлар ва халқ таълим бўлимлари шуғулланган. Талабига кўра қоровул ёки қўшчи деҳқон кабилар қизил чойхона мудири бўлмасликлари керак эди 277 . (18-илова) Маданий-маърифий муассасалар ишига жалб қилинган кадрлар унинг режаси ва фаолият мезонидан келиб чиққан ҳолда иш олиб борган. Турли ноанъанавий тарзда ташкил этилган бу ишларда маҳаллий аҳолининг руҳиятига мос келмайдиган машғулотлар етакчилик қилган. Натижада аҳоли маданий-маърифий муассасалардаги “янги турмуш” рукни остида ўтказилган қатор тадбирларда ўзлари аниқ мазмун моҳиятини тушуниб етмаган европача турмуш тарзини тарғиб қилиш ишларида қатнашган. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий таъкидлаганидек, қишлоқларга тарғибот ишлари учун юборилган аксарият ишчи ходимлар тарғибот ўрнига овчилик қилиб қайтишган. Ишларининг бажарилганлиги тўғрисида эса туман ижроқўмларига тилхат бериш билан қаноатланган 278 . Бу ҳолат тарғибот ишларининг ҳам ишчи кадрлар фаолиятининг ҳам қоғозда бажарилганлигини кўрсатувчи жиҳат ҳисобланади. Тайёрланган кадрларнинг билим даражаси ҳам тарғибот-ташвиқот ишларини идрок этиш, таҳлил қилиш учун камлик қилган. Айрим қизил чойхоналарда ишчи ходимлар кун бўйи ўз жойида бўлмаганликлари ҳам манбаларда қайд этиб ўтилган. Қизил чойхонага комсомол сафларидан жўнатилган ишчилар даврга мос равишда “Ударник(Зарбдор)” деб аталган. Бундай “Ударник”ларнинг қай даражада иш олиб борганликлари эса ушбу давр замондоши бўлган Абдулҳамид Мажидий эсдаликларида келтириб ўтилган 279 . Жумладан унда лотин алифбосининг маданий-маърифий муассасаларда тарғиб қилиниши, кадрларнинг янги алифбо соҳасидаги билим даражаси каби масасалар қайд этилган. 277 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 562-иш, 69-варақ. 278 Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий. Октябрь инқилоби ва маданий-маориф (ишларидаги вазифалар). Тўла асарлар тўплами. Беш томлик. Тўртинчи том. – Тошкент: Фан, 1989. – Б. 287. 279 Мажидий А. Танланган асарлар. – Тошкент: Маънавият, 2000. – Б. 36. 92 XX аср 30-йиллари ўрталарига келиб муассасалар учун кадрлар тайёрлаш ишига жойларда ташкил этилган маданият уйлари масъул бўлган. Тарғибот ишларини авж олдириш мақсадида бу муассасалар ҳар бир туман ва вилоят марказлари қошида ташкил қилиниб, ўзи жойлашган ҳудудда маданий-маърифий ишлар олиб бориши мўлжалланган. Маданият уйларида давр талабидан келиб чиққан ҳолда бу ерда маданиятчи, тарғиботчилар воситасида турли хил тўгараклар ташкил қилинган. Шунингдек, асосий эътибор қисқа курслар орқали кадрлар тайёрлашга қаратилган. Бу ҳол кадрлар таълими сифатининг пасайиб боришига сабаб бўлган. Қизил чойхоналар учун кадрлар тайёрлаш жараёнида энди турли хил мукофотлар жорий қилинган. Маҳаллий аҳолининг зиёли қатлами вакили бўлган айрим кишилар қизил чойхона ишини юритишда унинг оқибатларини тўғри англаган ҳолда вазифаларини бажаришдан бош тортганлар. Қизил чойхона мудирлигига тайинланган айрим маҳаллий аҳоли вакиллари асосан партия аъзолигига ёки комсомол сафларига қабул қилинган кишилардан тайинланган 280 . XX аср 30-йиллари охирида маданий-маърифий муассасалар учун кадрлар тайёрловчи муассасаларнинг сони ортган. Республика маданий- маърифий ишлар мактабида 250 киши, Андижондаги худди шундай мактабда 235 нафар кадрлар тайёрланган 281 . XX асрнинг 20-30 йилларида маданий соҳа ишлари учун кадрлар тайёрлаш тизимининг муҳим жиҳатларидан бири совет ҳукумати томонидан синфий муносабатда бўлинганлигида эди. Туркистонда 1921 йилнинг охири - 1922 йилнинг бошларида ёқ большевиклар томонидан партияни “ бегона элемент л ардан тозалаш ” ишлари бошлаб юборилган эди . Бу билан боғлиқ равишда партиянинг 1922 йилнинг март ойида ўтказилган VI конфренциясида советларнинг ғоявий сиёсий даражасини ошириш ва партия 280 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 91-иш, 71-варақнинг орқаси.. 281 Раҳманов Н, Умаралиев А. Совет Ўзбекистони маданияти тарихи очерклари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1984. – Б. 146. 93 сафларига миллий кадрлар тайёрлашни кучайтириш борасидаги ишларни тезлаштириш талаб қил инган 282 . Бу каби ҳ олат лар совет ҳукумати томонидан 20-йилларнинг иккинчи ярмида маҳаллий органларга ўтказилган қайта сайлов кампанияси даврида яққол кўзга ташланган. 1926 йили биргина Андижон уезди бўйича 393 кишидан иборат қассоблар, баққоллар, хусусий ошхона ва чойхона эгалари, қандолатчилар сайлов ҳуқуқидан маҳрум қилинган эди 283 . Архив ҳужжатларида келтирилган ҳисобот матнларида “с оветлари нинг 50 % қисми “ бегона элементларлар ” дан иборат экан. Бу ҳолат маърифий сиёсий кенгаш фронтидаги ишимизни янада кучайтириш кераклигини англатади ” – дея фикр билдириб ўтилган 284 . Бу эса маданий-маърифий муассасалар учун кадрлар тайёрлаш муаммоси тўлиқ ҳал этилмаганлигини кўрсатиб туради. Хуллас большевиклар ҳукумати с оциалистик қурилиш ва маданий инқилобни амалга ошириш жараёнини ҳаётнинг барча соҳаларида хизмат қилувчи ходимлар тайёрлаш билан чамбарчас боғлиқ ҳолда уюштиришни мақсад қилган эди . Амалга оширилган бу каби тадбирлар танлаб олинган кадрларнинг савод даражаси, маданий-маърифий муассасалар сонининг йиллар давомида ўсиб бориши, керакли ўқув материаллари билан таъминлашдаги қийинчиликлар билан 30-йилларда ҳам давом этган; - маданий-маърифий муассасалардаги ишлар хилма - хил тарзда олиб бориш катта миқдордаги маблағ ни талаб қил ган . Совет ҳукумати эса маданий- маърифий ишларга катта маблағ ажрата олма слиги натижасида муассасалар кутилган даражасида фаолият олиб бормаган; - XX асрнинг 20-30 йилларида маданий-маърифий муассасаларнинг қандай фаолият олиб бориши унинг иқтисодий шарт-шароитларига бевосита боғлиқ 282 КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и пленумов ЦК. Т-2. – Москва: Политиздат, 1983 – С. 479. 283 Шамсутдинов Р. Ўзбекистонда советларнинг қулоқлаштириш сиёсати ва унинг фожеали оқибатлари. – Тошкент: Шарқ, 2001. – Б. 59. 284 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 326-иш, 51-варақ. 94 эди. XX асрнинг 20-йиллари биринчи ярмида Туркистон иқтисодий ҳаётида вужудга келган оғир шароит маданий қурилиш ишларига ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Маданиятни социалистик тизимда ривожлантириш учун маданий- маърифий муассасалар фаолияти давлат томонидан маблағлаштирилди. Бу тадбир давлат ва маҳаллий бюджет асосида амалга оширилди. Аммо XX асрнинг 20-30 йилларида муассасаларнинг иқтисодий аҳволида маблағларнинг етишмаслиги энг асосий муаммо бўлиб қолаверган. Хулоса қилиб айтганда, қизил чойхона ишларнинг ташкил этилиш хусусияти билан маданий муассасага нисбатан ижтимоий ҳаёт масалаларини ҳал этувчи кундалик жойга айланган эди. Тадқиқ этилаётган даврда қизил чойхона совет ҳукумати томонидан ўтказилган қайта сайлов жараёнини нафақат тарғиб қилиш балки, унинг асосий ташкилий ишлари овоз бериш ва уни ҳисоблаш, ҳисоботларни юритиш кабилар ўтказилган эди. Зеро, бажарилган ишлар кўламининг кенглиги ва асосан қишлоқ аҳолисига хизмат кўрсатиши билан унинг фаолиятини алоҳида объект сифатида баҳолаш мумкин бўлган мезонлар кўзга ташланади. Масалан: маданий- маърифий муассасалар орасида совет ҳукуматининг йўриқнома ва кўрсатмалари бўйича алоҳида тизимга келтирилган муассаса айнан қизил чойхоналар эди; - Тарғиботнинг қизил арава ва маълумотлар столи шакллари маҳаллий аҳолига ўзлари кутган маданий ёки маънавий озуқани бера олмаган. Иш шаклининг бу тарзда ташкил этилиши Ўзбекистон марказий ҳудудларидан бошлаб қишлоқ ҳудудларигача жўнатилган карвонларда кўзга ташланади. Кўчма тарғибот техникаси дастлаб маҳаллий аҳолининг отлари ва ҳўкизлари восита билан олиб борилган бўлса, кейинчалик қишлоқ хўжалигига жалб қилинган трактор ва пахта йиғим машиналари ёрдамида олиб борилган; - ушбу даврда маданий-маърифий муассасалар фаолиятини таъминловчи икки асосий омил кадрлар ва маблағ масаласи маданият соҳаси ривожланиши учун етарли даражада бўлмаган. Маданий-маърифий муассасалар учун 95 кадрлар тайёрлаш жараёнида маҳаллий аҳоли вакилларининг барчаси бирдек иштирок этиш имкониятига эга эмас эди. Чунки совет ҳукумати ўз сиёсатига “содиқ” хизматчиларни тайёрлашни мақсад қилгани боис мазкур жараёнда диндорлар, савдогарлар ва бойлар қатламлари ва уларнинг яқинларини иштирок этиши қатъиян тақиқлаб қўйилди. Маданий-маърифий муассасалар учун ишчи ходимларни танлаб олиш жараёнига синфийлик асосида ёндошилган эди. III.БОБ. ЎЗБЕКИСТОН ИЖТИМОИЙ ВА МАДАНИЙ ҲАЁТИГА МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ТАЪСИРИ III.1. Аҳолининг саводхонлик даражасини кўтаришда қироатхона ва кутубхоналарнинг ўрни ХХ асрнинг 20-30 йилларида Ўзбекистон халқлари маънавияти, маданияти ва мафкуравий ҳаётида қироатхона ва кутубхоналарнинг ҳам муносиб ўрин эгаллаганлигини эътироф этиш лозим. Маданий-маърифий 96 муассасаларнинг бир қисми сифатида қироатхона ва кутубхоналар ҳам жамиятдаги кишиларнинг маънавий-маданий, ижтимоий ҳаётига таъсир кўрсатган. 1920 йилга қадар Туркистон ўлкасида миллий зиёлилар томонидан бир нечта қироатхоналар очилган эди. Самарқанд, Тошкент, Каттақўрғон, Фарғона шаҳарларида очилган бу қироатхоналар ўз даври адабиётларида “кутубхона”, “ўқишхона”, “қироатхона” 285 , “мутолаахона 286 ”, “қироатхонаи исломия 287 ” каби номлар билан тилга олинган. Қироатхоналар тўғрисида давр маърифатпарварлари ҳам баъзи фикрларни билдиришган. Жумладан, Абдулла Авлоний (1878-1934йй): “Ёшлардан маданиятга лойиқ равишда ўқиб, диний ва маданий кишилар ҳозирланса, тарбия ва таълимга моҳир олим ва олима, адиб ва адибалар етушса, бунинг учун кутубхоналар ва қироатхоналар очилса 288 ” – дея таъкидлаган бўлса, Ҳожи Муин (1883-1942йй) қироатхоналарга бўлган эҳтиёж ва уни очиш зарурати ҳақида: “мактабларнинг етишмаслиги натижасида илмли аҳолининг камайиб кетганлиги, илмлилар орасида эса тўғри йўлда фикрловчиларнинг озлиги, баъзи ёшларнинг мактаб ва китобдан узоқлашиб кетганлигидадир деб кўрсатиб, бу муаммони ҳал этиш учун дастлаб қироатхоналардан фойдаланувчилар учун мактаб очиш зарурлигини” 289 уқтиради. Туркистон ўлкасидаги дастлабки қироатхоналардан бири 1908 йилда Самарқанднинг эски шаҳар қисмида очилган “Беҳбудий” кутубхонаси эди. Мазкур муассаса кўпгина адабиётларда кутубхона деб қайд этилсада, дастлаб очилганда “Қироатхонаи исломия 290 ” номи билан аталган. Дастлаб бу ерда 67 нафар рўйхатдан ўтган аъзоси бўлиб, китоб фондида 656 та туркий тилдаги 285 ЎзМЭ . – Тошкент: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2005. 11-том. – Б . 11- 12. 286 Туркистон вилоятининг газети. 1908 йил. №48. 287 Назариян Р. Очаг мусульманского просвещения. // Звезда Востока. 2017. №2. С.89. 288 Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. Тўпловчи ва нашрга тайёрловчи Бегали Қосимов. 2 жилдлик. 2- жилд. – Тошкент: Маънавият, 2006. – Б. 219. 289 Хуррият. 1917 йил, 29 декабрь. 290 Каримов Н. Маҳмудхўжа Беҳбудий. – Тошкент. 2010. – Б. 27. 97 адабиёт, 700 га яқин рус тилидаги адабиётлар сақланган эди 291 . Вақт ўтиши билан бундай қироатхона Абдулла Авлоний томонидан Тошкентда очилган бўлса, сўнгра Каттақўрғонда тузилган “Равнақ ул-ислом” жамияти қошида ташкил этилади. Бу ерда 60-70 та туркий тилда ёзилган китоб ва шундан бироз зиёдроқ бўлган рус тилидаги китоблар сақланган 292 . Абдулла Қодирий (1894-1938йй) маълумотларида 1918 йилга қадар Тошкент шаҳрида мусулмон қироатхоналари очилмаганлигини қайд этиб ўтади. Ўлканинг бошқа ҳудудларига нисбатан олиб қараганда Тошкентда аҳолининг зиёли қатлами кўпчиликни ташкил этса-да, бу ерда қироатхона ҳали очилмаган эди. Шаҳардаги биринчи қироатхона 1918 йилнинг декабрида “Турон” жамияти қошида очилди 293 . 1920 йилда бутун Туркистон ўлкасида 172 та қироатхона мавжуд эди. Шунингдек мазкур давр маълумотларида қироатхоналар кутубхона қироатхонаси, қизил чойхона қироатхонаси, кўчма қироатхона, изба- читальня каби кўринишда ташкил этилганлиги қайд этиб ўтилган. Уларнинг вилоятлар бўйлаб жойлашувига эътибор қаратилса, дастлаб қироатхона катта шаҳарлардагина мавжуд эканлиги кўзга ташланади 294 . 1919-1920 йилларда Самарқанднинг эски ва янги шаҳар қисмида маҳаллий аҳоли учун иккита қироатхона очилган эди. Аммо бу ерда сақланган китоб ва газеталарнинг мазмуни ва номлари ҳақида маълумот сақланмаган. Эски шаҳар қисмидаги қироатхона Регистон майдони яқинидаги бинонинг иккинчи қаватида жойлашган бўлиб, жуда ҳам хароба аҳволда бўлган, кун бўйи бу ер яқин атрофда жойлашган ошхонанинг ҳиди билан тўлиб ётар эди 295 . 291 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 220-иш, 53-варақ. 292 Ҳожи Муин. Танланган асарлар. Тўпловчи ва нашрга тайёрловчи Н.Намозова. – Тошкент: Маънавият, 2005. – Б. 47. 293 Абдулла Қодирий. Қироатхоналаримиз. Иштирокиюн. 1920, №120. 294 Қосимова О. Ўзбекистонда кутубхоначилик тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – Б. 41; Охунжонов Э. Ватан кутубхоначилиги тарихи. Дарслик 2-қисм. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2008. – Б. 77; Ишанходжаева З.Р. Репрессивная политика cоветской власти и культура Узбекистана: трагедия выживания (1925 – 1953 гг.). – Ташкент: Tafakkur, 2011. – C. 18. 295 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 184-иш, 3-4 варақлар. 98 ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб қироатхоналар маҳаллий аҳолини “маданиятли” қилиш ва “саводсизликка қарши кураш” ниқоби остида совет даври мафкурасини тарғиб қилишга қаратилган ишлар билан шуғулланган 296 . Туркистон ўлкасида қироатхоналар икки кўринишда ташкил этилди. Биринчиси, маҳаллий аҳоли орасида совет тузумини тарғиб қилишга қаратилган клуб ёки қизил чойхона қироатхонаси, шунингдек марказий кутубхона қироатхоналари ва иккинчиси ўлкада яшаб келаётган рус аҳолисига хизмат кўрсатувчи изба-читальнялар фаолият кўрсата бошлади 297 . 1925-1926 йилларда Ўзбекистонда қишлоқ ҳудудларида қизил чойхоналарда совет андозаси асосида ташкил қилинган 41 та изба-читальня ва 30 та қироатхона ишлаб турган. Пахта заводлари, рус аҳолиси истиқомат қилувчи маҳаллаларда ташкил этилган изба-читальняларнинг тенг ярми давлат маблағи ҳисобидан, қолган қисми маҳаллий бюджет ҳисобидан ташкил этилган бўлса, қироатхоналарнинг барчаси маҳаллий бюджет ҳисобидан молиялаштирилган 298 . Айнан шу даврдан бошлаб қироатхоналар маҳаллий аҳоли орасида сиёсий таълим тарғиботига асосланган марказга айлана борди 299 . Қироатхоналарни ташкил этиш ҳамда уни назорат қилиш маданий-маърифий ишлар бошқармасининг марказий кутубхона бошқармаси ва тарғибот бўлимлари томонидан амалга оширилган. Қизил чойхона таркибида очилган қироатхоналарни давр талаби асосида “қизил ўқиш хоналари” деб аташ одат тусига кира борди 300 . Қироатхоналарнинг иқтисодий таъминоти туман маданий-маърифий ишлар қошидаги бўлим маблағлари ҳисобидан амалга оширилган. Бундай қироатхоналар тумандаги марказий кутубхоналар қарамоғига бириктирилган. Янги иқтисодий сиёсатнинг жорий қилиниши қироатхоналар фаолиятига ҳам 296 Бу ҳақда қаранг: Охунжонов Э. Ватан кутубхоначилиги тарихи. Дарслик 2-қисм. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2008. – 308 б. 297 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216-иш, 10-варақ. 298 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216-иш, 11-варақ. 299 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 114-варақ. 300 Adeeb Khalid. Making Uzbekistan... – Р. 349. 99 салбий таъсир кўрсатди. Бундай шароитда қироатхоналарнинг моддий таъминоти билан клуб ёки қизил чойхона мудири шуғулланган 301 . Вақт ўтиши билан қироатхоналар сонидаги кўрсаткич клуб ва қизил чойхоналар таркибида сон жиҳатдан ўсиб борганлиги кўзга ташланади. 1923 йилнинг 1 октябрь ҳолатига кўра ўлкадаги қироатхоналарнинг сони 79 тани ташкил этарди 302 . Таққослаш учун олиб қаралганда 1925 йилги маълумотларга кўра совет давлати таркибида бўлган Озарбайжон ҳудудида 227 та қироатхона ишлаб турган 303 . ХХ асрнинг 20-йиллари иккинчи ярмида ҳудудларда қироатхоналарнинг очилишига вилоятлар кесимида эътибор берилса улар ўртасида катта фарқнинг мавжуд эканлиги кўзга ташланади 304 . Қироатхоналар сонидаги рақамлар қанчалик тез ўсиб бормасин, бу ердаги шарт-шароитларни китоб ўқиш учун етарли деб бўлмасди. Қироатхонанинг вазифасидан келиб чиққан ҳолда унинг шароитларини яхшилаш ҳеч кимни қизиқтирмаган. Бу эса қироатхоналар фаолиятига доир ишлаб чиқилган йўриқнома ва низомларнинг фақатгина қоғозда мавжуд бўлганлигини тасдиқлайди. Шунинг билан бирга мазкур ҳолат айрим қизил чойхонадаги қироатхоналарнинг шунчаки расмиятчилик учун мажбурият юзасидан ташкил этилганлигини кўрсатади. Жойлардан тайёрланган ҳисобот матнларида келтирилган маълумотларда қироатхоналарнинг оғир аҳволи ҳақида қатор маълумотлар учрайди. Масалан, Каттақўрғон шаҳри аҳолисига хизмат қилиши керак бўлган қироатхонанинг аҳволи бошқа ҳудудларга қараганда аянчли кўринишда бўлиб, қироатхона учун ажратилган жойда икки этикдўз косибчилик билан шуғулланиб келган. Бу ерда китоб ва газета ҳақида сўз ҳам бўлмаган, улар учун ажратилган жойнинг ўзи ҳам йўқ эди 305 . 301 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216А-иш, 10-варақ. 302 ЎзР МДА, 41-фонд, 1-рўйхат, 1774-иш, 48-варақ. 303 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 10-варақ. 304 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 220-иш, 34-варақ. 305 Ҳожи Муин. Танланган асарлар. ... – Б. 120. 100 Кўринадики, қизил чойхона ва клубларда ташкил этилган қироатхона китоблари учун махсус ажратилган жой бўлмаган. Шунингдек, махсус китоб жавонлари ҳам йўқ бўлиб, ажратилган тахта ўринлар аксарият ҳолларда овқатланиш учун хизмат қилган 306 . Жиззах ҳудуди бўйича тайёрланган ҳисоботда келтирилишича: “қироатхоналарни қутқариш учун ёрдам қаердан келишини ҳеч ким билмаган. Қизил чойхона мудири қироатхона ишларига ҳам масъул саналади. Бу киши биринчи навбатда сиёсий тарғибот ишларини олиб бориши керак бўлган. Аммо қироатхонада ҳеч қандай иш йўқ. Бор китобларнинг ҳаммаси эски адабиётлардан иборат. Бу ерга ҳозирда ҳеч қандай ўқувчи қатнамайди. Қироатхона мудири ўз иши билан осмондан ёрдам кутаётганга ўхшайди 307 ” – дея маълумот келтирииб ўтилган. Қироатхоналардаги бу каби ҳолат ушбу давр учун умумий бир кўринишга айланганлиги Фарғона ва Бухоро қироатхоналари мисолида ҳам яққол кўзга ташланади 308 . ХХ асрнинг 30-йилларидан кейин ҳам қироатхоналарнинг аҳволи оғирлигича қолди. Айниқса, қишнинг совуқ кунларида бирорта қироатхона фаолият кўрсатмаган. Чортоқ (Наманган) туманидаги қизил чойхонада ташкил этилган қироатхонадаги китобларнинг қандай китоблар эканлиги қироатхона ва қизил чойхонага келувчиларга тўлиқ маълум бўлмаган. Газета ва журналлар эса гўшт ва шу каби нарсаларни ўраш учун ишлатилган 309 . Аҳолининг саводхонлик даражасини ошириш учун хизмат қилишни кўзда тутувчи асосий мезон қироатхона китоб фондлари ва уларнинг мазмуни билан боғлиқ эди. 1921 йилги маълумотларга кўра бутун Туркистон бўйича бир кишига 0,0685% китоб тўғри келган бўлса, мусулмон аҳолига ундан ҳам кам миқдорда 0,0025% китоб тўғри келган 310 . 306 Никитинский М.Г. Красная чайхана ... – Ташкент. 1934. – С. 9. 307 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 220-иш, 56-варақ. 308 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 30-иш, 14-варақ. 309 Никитинский М.Г. Красная чайхана ... – Ташкент. 1934. – С. 10. 310 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1039-иш, 77-варақ. 101 Тадқиқ этилаётган даврнинг биринчи босқичида қироатхоналар фондлари асосан маҳаллий аҳолининг ҳадя этган китоблари ёрдами ҳисобига тўлдирилган. Хусусан, Тошкентда очилган биринчи мусулмон қироатхонасига китоблар зиёли кишиларнинг ҳимматлари эвазига тўпланган китоблардан ташкил этилган эди. Унинг китоб фонди 400 га яқин бўлиб, бу ҳол икки юз минг аҳолига эга бўлган шаҳар учун нолдан ҳам паст даражада бўлган. Натижада шахсий кутубхонага эга кишилардан китоблар маълум муддатга қироатхона учун олиб турилган 311 . Миллий зиёлилар томонидан очилган қироатхона ва кутубхона фондида асосий эътибор халқнинг маънавиятини бойитишга, унинг савод даражасини кўтаришга қаратилган китобларга берилган эди. Фикримизни ўлкадаги дастлабки қироатхоналардан бири бўлган “Беҳбудия” кутубхонасидаги китобларнинг 70 % тарихга оид асарлардан иборат эканлиги ҳам тасдиқлайди 312 . Шунингдек қироатхоналар фондларида сақланаётган китобларга назоратчилар томонидан ҳужум бошланмасдан олдин барча чойхона ва қишлоқларда халқ достонлари сирасига кирувчи “Абу Муслим”, “Полвон Аҳмад”, “Гўрўғли” каби асарлар севиб ўқилган 313 . Маданий инқилоб ғоясининг ишлаб чиқилиши билан миллий маданиятларнинг совет мазмунидаги маданият йўналишига ўтказишга қаратилган ҳаракатлар натижасида қироатхоналарда совет тузумини тарғиб қилишга мўлжалланган китоблар ўрин эгаллай бошлади. Ўлкада совет ҳукмронлиги ўрнатилгач, большевизмга ёт бўлган барча ғояларга қарши курашиш ва уларнинг таъсирини йўқотишга қаратилган сиёсатни олиб борилиши натижасида маданий-маърифий муассасалар воситасида ўлка аҳолисини “коммунистик руҳда” тарбиялаш бошланди. Бундай сиёсат натижасида вақт ўтиши билан қироатхона фондларини мазмунан совет 311 Абдулла Қодирий. Қироатхоналаримиз. Иштирокиюн. 1920, №120. 312 Алимова Д.А, Рашидова Д. А.Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг тарихий тафаккури. – Тошкент, 1999. – Б. 16. 313 Абдулла Алавий. Тилимиз тўғрисида бир икки сўз. //Аланга. 1928 йил. №2. 102 даврини ташвиқот қилишга қаратилган газета ва журналлар билан тўлдириш бошланди. 1926 йилнинг октябрида вилоят ва туман ҳудудларида жойлашган қироатхоналар бош маданий-маърифий бошқарма текширувидан ўтказилиб қироатхоналардаги ҳадя сифатида сақланган миллий маърифатпарварлар томонидан яратилган кўпгина асарларни “зарарли китоблар” сифатида баҳоланиб қироатхоналардан олиб ташлаш ҳақидаги хулосага келинди 314 . Қироатхоналарга ҳар қандай китобларнинг қўйилишига рухсат берилмаганлигини Абдулла Қодирий асаридан олинган қуйидаги сўзлар яққол кўрсатиб туради. “Махзумнинг қироатхонадаги савол-жавобларида шундай дейилади: у “Мусҳафи Усмоний”ни сўрайди – “йўқ”. “Шарҳи виқоя”, “Шарҳи Мулло Жомий”, “Маслаки муттақийн”, “Далойили хайрот”, “Кимёйи саодат” каби китобларни сўрайди. Фақат “йўқ” жавобини олади. Бундай диний қадриятларга оид китоблар халқ кўзидан анча узоқлаштирилган, халқ динсизлик, имонсизлик балосига мубтало бўлмоқда эди” 315 – деб айтилган сўзлардан қироатхона фондининг мазмуни қай тарзда тўлдирилганлигини англаш мумкин. Бундай ҳаракатлар айниқса, 1926-1927 йиллар давомида қироатхоналар фаолиятида яққол кўзга ташланади. ХХ аср 20-йиллари ўрталарига келиб қироатхона фондларида асосий ўринни китоблар эмас балки, даврий матбуот нашрлари эгаллай бошлади. Ушбу давр қироатхоналарига “Қизил Ўзбекистон”, “Ёш ленинчи”, “Худосиз”, “Янги йўл”, “Коммунист” 316 каби социалистик қурилишни тарғиб қилувчи газета ва журналлар жўнатила бошланган. Туркистон ўлкаси даврий матбуоти тарихи билан боғлиқ тадқиқотларда илгари сурилганидек маҳаллий аҳолининг кундалик турмуши муаммолари ва маҳаллий аҳолини маданият ва маърифатга етаклаш учун хизмат қилган 314 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 202-иш, 26-варақ. 315 Абдулла Қодирий. Тўла асарлар тўплами. Олти жилдлик. Биринчи жилд. //Нашрга тайёрловчи Анвар Акромов. – Тошкент: Фан, 1995. – Б. 200. 316 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216-иш, 41-варақ. 103 газета-журналлар турли баҳоналар билан нашр этиш тўхтатилган 317 . Қироатхона фондларини китоблар билан таъминлаш масаласи ҳам муассаса сингари бир қатор муаммоларга эга эди. Жойлардаги ҳукумат бўлимлари етарли маблағ ажратмаганлиги натижасида бу ерда асосий юк қизил чойхона мудири зиммасига тушарди. Бирламчи мақсади тижорий ишлар бўлган чойхона мудири эса доим ҳам қироатхона ишларига аралашган эмас. Иккинчи томондан йўллардаги шароитнинг оғирлиги ва ҳудудлар ўртасидаги масофанинг узоқлиги барча қишлоқларга китоб, газета- журналлар келиб туришини қийинлаштирар эди 318 . Бу каби ҳолатлар совет тузумини тарғиб қилишнинг қироатхоналардаги дастлабки кўриниши бўлиб, бу ерга келувчи ўқувчиларнинг камайиб боришига сабаб бўлган. Қироатхона фондларининг мазмуни маҳаллий аҳолининг эҳтиёжларига қанчалик даражада мослиги унга ташриф буюрган кишиларнинг сонида кўзга ташланади. Шунингдек совет ҳукумати қироатхонага ташриф буюрувчиларни ҳам назорат қилиб борганлигини кўриш мумкин. 1919-1920 йилларда Самарқанднинг эски шаҳар қисмидаги қироатхонага келувчилар сони кунига 10 нафарни ташкил қилган бўлса, шаҳар қироатхонасида уларнинг сони кунига 20-30 атрофида, шаҳар қизил чойхонасининг қироатхонасидан 10-15 киши атрофида асосан маҳаллий эркак кишилар фойдаланган 319 . Таққослаш учун олиб қараганда, 1925-1926 йилларда Фарғона вилоятининг 80 минг аҳоли яшайдиган Марғилон шаҳрида жойлашган марказий бозорда қироатхона очилган бўлиб, у ойнаванд савдо дўконида фаолият олиб борар эди. Жами 700 та китоб фондининг 400 таси ўзбек тилида, 300 таси рус тилидаги адабиётлардан иборат бўлган. Муассасанинг доимий ўқувчиси қайд дафтарида 21 нафар қилиб ёзиб қўйилган бўлишига 317 Абдуазизова Н. История национальной журналистики (генезис и эволюция). В 2-х томах. Том 1. – Ташкент : Sharq , 2012. – С. 242. 318 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 220-иш, 58-варақ. 319 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 220-иш, 53-варақ. 104 қарамасдан унга ҳеч ким қатнамаган. Шунингдек, Тошкент шаҳрида ҳам овоз чиқариб ўқишга мўлжалланган 24 та қироатхона бўлиб, 76 та кўчиб юрувчи қироатхона ҳам ишлаб турган 320 . Қироатхоналарнинг аҳоли саводхонлигини ошириш учун хизмат кўрсатиши унда фаолият олиб борган ишчи ходимларга ҳам боғлиқ бўлган. Қироатхоналарда дастлаб фақат бир мудир ташриф буюрувчиларга хизмат қилган. 1925-1926 йиллардан бошлаб қироатхоналарда саводсизликни тугатиш мактабини тамомлаганлар ишга жалб қилинган. Уларга ишни совет ҳокимиятини тарғиб қилиш руҳида олиб борилиши кераклиги уқтирилган 321 . Қироатхоналар сони ўсиб бориши билан ишчи ходимларга бўлган талаб ҳам ортиб борган эди. Натижада етти йиллик мактабларни тамомлаганларнинг ҳам қироатхона ишларига жалб қилиниш ҳолатлари учраб турган. Аммо бу кадрларнинг аксарияти махсус тайёргарликка эга бўлмаганлиги боис ўз ишининг асосий моҳиятини англаб етмаган эди. Сиёсий тарғибот ишларини олиб боришга даражаси етмаган қироатхона ишчилари тез-тез ишдан бўшатиб юборилган 322 . Шунингдек, ишчилар қироатхоналарнинг асосий иш формаларидан бири бўлган методик фаолиятни ҳам юритиши лозим эди. Ўз навбатида ушбу давр қироатхоналарининг қандай иш олиб борганлигини белгиловчи омиллардан бири муассасаларнинг айнан методик фаолияти билан боғлиқ эди. Қироатхона методик фаолиятига доир бир қатор йўриқнома ва кўрсатмалар ишлаб чиқилган бўлиб, у қуйидаги вазифаларни бажариши керак эди: - ҳафтанинг белгиланган кунида овоз чиқариб ўқишни ташкил этиш; - қишлоқ экин кампанияси билан боғлиқ дала ишларида агроташвиқотни уюштириш; 320 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216-иш, 28-варақ. 321 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216А-иш, 11-варақ. 322 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 798-иш, 22-варақ. 105 - рамазон ойи давомида қишлоқ аҳолиси ўртасида динга қарши курашга бағишланган адабиёт ва шиорлар билан қизил чойхоналарни таъминлаш; - қайта сайлов кампанияси даврида шиор ва плакатларни тарқатиш; - қишлоқларда юрувчи тарғибот араваларида ўз вакили ва адабиётлар билан иштирок этиш 323 . Большевиклар томонидан олиб борилган сиёсий кампаниялар даврида қишлоқ аҳолисига турли тарғибот материаллари етказиб бериш орқали қироатхоналар жойларда қизил чойхоналарнинг асосий филиаллари бўлиши кўзда тутилган эди 324 . Бунда динга қарши қаратилган лозунг ва плакатлар айнан қироатхоналар орқали етказиб берилган. ХХ асрнинг 30-йилларига келиб қироатхоналар мафкуравий кураш жараёнига янада кенгроқ жалб этила бошланди. Бунинг ёрқин мисоли “Беҳбудия” кутубхонасининг совет даври назоратчилари томонидан тафтиш қилиниши натижасида келтириб ўтилган хулосаларидан кўриш мумкин. Унда Самарқанд шаҳридаги асосий кутубхоналардан бўлишига қарамасдан, социалистик қурилиш жараёнида ҳеч бир ишни амалга оширмаётганлиги қаттиқ танқид қилинган эди. Кутубхона янги чиққан китобларнинг мазмунларини қисқа ёзган доскалар орқали ўқувчиларни китоб мундарижалари ва чиқиб турган китоблар билан таништириш учун кўргазмалар ташкил этиш, қироатхонада социалистик қурилишини кўрсатадиган фото кўргазмасини ташкил қилиш, фабрика, завод корхоналарида доимий ўзининг бўлимларини ташкил этиб, уларнинг саноат молия режаларини бажаришига ёрдам учун жалб қилинган эди 325 . Умуман олганда Туркистон ўлкасида совет ҳокимиятининг қарор топиши билан аҳоли орасида совет мафкураси ғояларини тарғиб қилишда кутубхоналар маданий-маърифий муассасалар орасида энг муҳим пункт ҳисобланган. 323 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 150-варақ. 324 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216а-иш, 11-варақ. 325 Бу ҳақда қаранг: Маҳмудов М. “Беҳбудий кутубхонаси ҳақида янги маълумот”. “Маҳмудхўжа Беҳбудий меросининг миллий ғоя тарғиботидаги аҳамияти” илмий мақолалар тўплами. – Тошкент. 2014. – Б. 138. 106 1919 йилга қадар ўлкада жамоат кутубхоналари ва хусусий кутубхоналарни, шу жумладан, унга қатновчиларни ҳисобга олиш ишлари йўлга қўйилмаган 326 . ХХ аср 20-йиллардан бошлаб большевиклар ҳукумати томонидан кутубхоналар ишини ташкил этиш ва уни бошқариш бош маданий-маърифий бошқарма таркибидаги марказий кутубхона томонидан олиб борилди. Ўлкада бир қатор янги типдаги марказий кутубхоналар ташкил этила бошланди. Тошкент, Бухоро, Андижон, Самарқанд шаҳарларида бир қатор мусулмон кутубхоналари қайта ташкил қилинди 327 . Кутубхона ташкил қилишдаги асосий муаммолардан бири махсус ажратилган ўрин ва бинонинг йўқлигида эди. Шу боисдан айрим ҳолларда шаҳардаги асосий масжид ва бошқа бинолар кутубхона ташкил этиш учун бўшатиб берилди 328 . Шунингдек маҳаллий аҳолининг шахсий уйларида ҳам совет кутубхоналари жойлаштирилди. Баъзан бир бинога кутубхона билан бошқа муассасани ҳам жойлаштириш ҳолатлари кўзга ташланади. Самарқанддаги марказий кутубхона бунга яққол мисол бўлиб, дастлаб музей ва кутубхона битта бинода фаолият олиб борди 329 . Жойларда янгидан ташкил қилинган марказий кутубхоналар кейинчалик методик жиҳатдан ўзига бириктирилган қишлоқ, клуб, қизил чойхоналардаги қироатхона ва кичик кутубхоналарга раҳбарлик қилди 330 . Аммо иқтисодий шароитнинг оғирлиги янги кутубхоналар очиш ва уларнинг фаолият олиб бориши учун бирдек имкон бермаган. Бу эса ўз навбатида ўлканинг баъзи ҳудудларида мавжуд кутубхоналар фаолиятининг тўхтаб қолишига ва айрим ҳолларда улар сонининг қисқаришига сабаб бўлган. 1923 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра Туркистон АССР ҳудудидаги 64 та кутубхонанинг 35 таси ҳозирги 326 Қосимова О. Ўзбекистонда кутубхоначилик тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – Б. 38. 327 Культурное строительство в Туркестанской АССР. (1917-1924гг). Сборник документов. – Ташкент: Узбекистан, 1973. Том-1. – С. 404. 328 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 1785-иш, 58-варақ. 329 Сам ВДА, 1672-фонд, 2-рўйхат, 5-иш, 2-варақ. 330 ЎзР МДА, 94-фонд. 1-рўйхат. 223-иш. 241-варақ. 107 Ўзбекистон ҳудудидаги шаҳар марказий кутубхоналар сифатида фаолият олиб борган 331 . Бу даврда кутубхоналар олдида турган долзарб масалалардан бири унда фаолият кўрсатган ишчилар ва уни кадрлар билан таъминлаш масаласи бўлди. Кўриб чиқилаётган даврда кадрлар масаласи доимий равишда кутубхоналар фаолиятидаги асосий муаммо бўлиб қолди. Шаҳарлардаги марказий кутубхоналарда ўқувчиларга хизмат кўрсатиш бир қадар ижобий кўринишда бўлса-да, қишлоқларда бу ҳолатни қониқарли даражада деб бўлмасди. 1926 йилда ўтказилган клуб кутубхона ходимларининг биринчи йиғилишида айни шу масала кўриб чиқилди 332 . Натижада мавжуд кам сонли тажрибали кутубхона ишчилари бир вақтнинг ўзида қишлоқ жойларида жойлашган қизил чойхоналарда ишлаш учун юбориладиган бўлди. Бу даврда қизил чойхона ва клубларда очилган кичик кутубхона ва қироатхоналарда ишчи кучи етишмаслиги боис клуб мудири кутубхона ишларининг юритилишига бош-қош бўларди. Баъзан кутубхонанинг умумий ишлари жуда ҳам ёмон аҳволда бўлиб, ундаги ишчилар кутубхонанинг ишидан мутлақо хабарсиз бўлган 333 . Шундай ҳолатлар ҳам бўлганки, марказий кутубхонанинг мудири баъзан биринчи босқич мактаблари ва клубларда ҳам мудирлик лавозимида меҳнат қилган. Бухоро вилоятининг Ромитан туманидаги марказий кутубхона мудири А.Хамидова бир вақтнинг ўзида болалар боғчасининг хизматчиси ҳам ҳисобланган 334 . Етарлича ишчи кучининг йўқлиги айрим кутубхоналарнинг ҳафталаб ишламаслигига олиб келарди. 20-30 йилларда аҳоли саводхонлик даражаси билан боғлиқ бўлган жиҳат шубҳасиз кутубхоналар фондларини билан боғлиқ эди. Ушбу даврга оид бўлган архив маълумотларга кўра, давлат маданий-маърифий муассасалар бошқармаси давр талабидан келиб чиққан ҳолда 331 Қосимова О. Ўзбекистонда кутубхоначилик тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – Б. 42. 332 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 202-иш, 169-варақ. 333 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 1785-иш, 58-варақ. 334 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 1785-иш, 55-варақ. 108 кутубхоналарнинг фондларини марказлаштирилган тартибда тўлдириб борилиши устидан назоратни кучайтириб борди. Бунда маҳаллий аҳолининг қандай мазмундаги китобларга қизиқиши ва уларнинг китоб мутоаласи борасидаги хоҳиш-истаклари ҳисобга олинмади. Кутубхоналардаги фондлар асосан тарғибот йўналишини ўзида акс эттирувчи умумий-сиёсий, техник, қишлоқ хўжалиги, сиёсий ва маданий ҳаётга оид бўлган большевистик руҳдаги адабиётлар билан таъминлаш бошланди 335 . 1924 йилда ҳукумат кутубхона фондларидаги китоблар жамғармаларини ўрганиш баробарида эскирган китобларни текшириш ва бундай китобларни бекор қилиш бўйича махсус комиссия тузди 336 . Комиссиянинг асосий фаолият мақсади ва режаси кутубхоналардан узоқ вақт давомида маҳаллий аҳолининг саводхонлиги ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун хизмат қилиб келган машҳур Шарқ алломаларининг йирик илмий ва бадиий асарларини истеъмолдан чиқариш эди. Улар комиссия хулосаларида келтирилганидек “кераксиз” ва “эскирган” китоблар рўйхатига киритилиб, зудлик билан тозалаш ҳамда фондлар янги совет адабиёти билан тўлдириш зарур эди. Шунингдек комиссия олиб борган фаолият натижасида маҳаллий аҳоли шахсий кутубхоналаридаги китоблар ҳам тортиб олиниб, мафкуравий жиҳатдан эскирган адабиётлар сифатида қаралиб, “халқнинг маънавий онгига акс таъсир этувчи мафкуравий зарарли китоблар” деб аталди 337 . 1928 йил 28 декабрда ВКП(б) марказий комитети “омма орасида коммунистик таълимни кучайтириш” ва “ўқувчилар учун китоб хизматларини яхшилаш” учун китоблар билан таъминлаш ҳақида қарорни эълон қилади 338 . Унда асосий эътибор партия тарихи, инқилобий ҳаракат тарихини тарғиб қилувчи китоблар нашр этишга алоҳида эътибор 335 Сам ВДА, 1672- фонд, 2-рўйхат, 15-иш, 1-варақ. 336 Сам ВДА, 1672- фонд, 2-рўйхат, 9-иш, 2-варақ. 337 Сам ВДА, 1672- фонд, 2-рўйхат,13-иш, 17-варақ. 338 Хушбеков А. Из истории культурного строительства в Узбекистане в годы первое пятилетки. – Самарканд. 1959. – С. 72. Яна қаранг: Шодмонова С. Ўзбекистон шаҳарларида трансформация жараёнлари (1917-1941 йиллар). – Тошкент: Адабиёт учқунлари, 2015. – Б. 226. 109 қаратилиши лозимлиги таъкидланади. Марказий кутубхоналарнинг фондлари совет ғоясига хизмат қилувчи китоблар ҳисобига ўсиб борди. Кутубхона фондларини гуруҳларга ажратиш йўлга қўйилди. Гуруҳларга ажратилган кутубхона фондларида маҳаллий аҳоли тарихи, адабиёти, маънавий-маданий ҳаётини акс эттиришга қаратилган фондлар ўрнини ижтимоий-сиёсий, динга қарши адабиётлар, фалсафа, совет адабиёти каби китоб гуруҳлари эгаллади 339 . Самарқанддаги марказий кутубхона ҳисобланган 1937 йилдан Пушкин номида деб атала бошлаган 340 . Кутубхонада тузилган олти йўналишдаги китоб фондлари ичида 1158 тасининг мазмуни динга қарши қаратилган эди 341 . Маҳаллий тилдаги адабиётларнинг камлиги аҳолининг китобга бўлган катта талабларини тўлиқ қаноатлантириш учун имкон бермаган. 1925 йилда Фарғона марказий кутубхонаси фондида 22 минг нусха китоб бўлиб, аксарият китоблар комиссия назоратидан ўтказилган бўлсада, зиёли кишиларнинг саъйи ҳаракатлари билан маълум муддат сақланиб қолинди 342 . 20-йилларнинг ўртасида 50 минглик китоб фондига эга бўлган Самарқанд марказий кутубхонаси фондлари 343 30-йилларнинг бошига келиб жами 87406 та китобга етади, унинг 3500 таси турли тилларда, 68086 таси эса рус тилида ва 15820 таси ўзбек тилидаги китоблар, 47 номдаги газетанинг 14 таси, 98 та журналнинг 16 таси ўзбек тилида эди 344 . Бугунги кунда архив манбасига айланган маориф бошқармаси томонидан тузилган йиллик ҳисоботларда келтирилган маълумотлар маҳаллий аҳолининг ушбу муассасаларга бўлган муносабатини кузатиш мумкин. Бутун мамлакат бўйлаб тайёрланган ҳисоботларга кўра, Фарғона вилояти марказий кутубхонасининг 1925 йилда 938 нафар доимий обуначиси 339 Вся Средняя Азия. Справочная книга. – Т ашкент , 1926. – С. 509. 340 Сам ВДА, 1672- фонд, 2-рўйхат, 9-иш, 2-варақ. 341 Сам ВДА, 1672- фонд, 2-рўйхат, 10-иш, 2-варақ. 342 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216-иш, 42-варақ. 343 История Самарканда. Т.2., – Ташкент : Фан, 1970. – С. 92. 344 Сам ВДА, 1672- фонд, 2-рўйхат, 10-иш, 3-варақ. 110 бўлган ҳолда, унинг 136 нафари партия аъзоси, 536 нафари партиясиз кишилар, 261 нафари аёл, 677 нафар эркак кишидан иборат эди. Кутубхона аъзоларининг ижтимоий ҳолати эса 266 нафар ўқувчилар, 81 нафар ишчилар, 87 нафар хизматчилар, 252 нафар турли касб эгаларидан иборат эди 345 . Самарқанд марказий кутубхонасида эса, бу ерга келувчиларнинг умумий сони 38419 нафарга етган ҳолда маҳаллий аҳоли вакиллари 12648 нафарни, руслар 16004 нафарни, бошқа миллат вакиллари 9764 кишини ташкил этган. Хизматчилар 11683 нафар, ўқувчилар 22213 нафар, вилоят партия аъзолари 615 киши, туман партия аъзолари 8019 нафар, пионер аъзолари 3370 нафар, партиясизлар эса 23821 нафарни ташкил этган. Маълумот даражасига кўра 6895 нафар олий, 26272 нафар ўрта маълумотли китобхонлар кутубхонага ташриф буюрган 346 . Кутубхонага келувчи аъзоларнинг статистик маълумотлари тайёрланиш тизими совет даври талабларидан келиб чиққан мезонлар асосида амалга оширилганлиги юқоридаги маълумотларда яққол намоён бўлади. Шунинг билан бирга бу каби ҳисобот матнларини тайёрлаш асосан шаҳар ҳудудида жойлашган марказий кутубхоналар учунгина хос бўлиб қишлоқ жойларидан йиғилган маълумотлар жуда камдан кам ҳоллардагина кўзга ташланади. Аҳолининг бу каби қайд этиб борилишидан шу нарса маълум бўладики, марказий кутубхона фойдаланувчиларининг асосий қисми эркак кишилардан иборат бўлган. Кутубхонага қатнаган хотин-қизлар миқдори ҳақидаги маълумотлар кам бўлиш билан бирга совет даври ҳукмрон доиралари мазкур ҳолга аёлларнинг 0,87 % саводли эканлиги нуқтаи назаридан хулосага келганлар 347 . 1925 йилнинг октябрь-декабрь ойлари давомида Туркистон ўлка мусулмон аёллари шўъбаси кутубхонасига 861 345 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216-иш, 42-варақ. 346 Сам ВДА, 1672- фонд, 2-рўйхат, 10-иш, 2-варақ. 347 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 326-иш, 44-варақ. 111 нафар хотин-қиз ташриф буюрган бўлиб уларнинг 346 нафари маҳаллий ўзбек аёллари эди 348 . Бизнингча кутубхоналарга бўлган аҳоли муносабатларининг камайиб бориши кутубхоналарнинг ҳам мафкуралаштириш жараёнига тортилиши билан боғлиқ эди. Кутубхоналар 30-йилларга келиб ўз даври сиёсий ва маданий тадбирларига фаол жалб қилинди. Тариғибот-ташвиқот учун уюштириладиган тадбирлар кутубхоналарнинг йиллик иш режаларидан ўрин олган. Бошқа маданий-маърифий муассасалар сингари кутубхоналар ҳам дала ишлари кампанияси вақтида фаол тарғибот ишларини олиб борди. Марказий кутубхоналар баҳорги экин кампанияси вақтида кўчма қироатхона тузиб уни жамоа хўжаликларига юборган. Самарқандда тузилган кўчма қироатхоналарга арман клуби мудири жаноб Тумасиян, марказий кутубхона мудири Смирновалар масъул этиб белгиланган 349 . Бу тадбирларнинг кутубхона ички маблағлари ҳисобидан амалга оширилиши эса кутубхоналарнинг иқтисодий жиҳатдан бир маромда фаолият олиб боришида қийинчиликларни келтириб чиқарар эди. Кутубхоналар ХХ аср 30-йилларида ўтказилган сайлов жараёнига ҳам кенг жалб қилинган. Шаҳар марказларида жойлашган марказий йирик кутубхоналар сайлов кампанияси даврида ўзининг тажрибали услубчилари билан кутубхоналарда ташкил этилган сайлов бурчаклари ва белгиланган жойларда, яъни марказий истироҳат боғлари, аҳоли гавжум жойларда кўргазмалар, тарқатма материаллар асосида сайлов тарғиботи билан бир қаторда маҳаллий аҳоли орасида ҳукмрон мафкурани сингдириш ишларини олиб борди 350 . 348 Нишонбоева Қ.В. Ўзбекистонда хотин-қизлар масаласини ҳал этишнинг маданий жиҳатлари /20-30 йиллар/, Тажриба ва оқибатлар. Тарих фан номзоди илм даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент. 1998. 349 С ам ВДА , 230-фонд, 1-руйхат, 15-иш, 69-варак . 350 С ам ВДА , 1672фонд, 2-руйхат, 10-иш, 6-варак . 112 Айрим ҳолларда кутубхоналарда ўтказилган маданий тадбирлар маҳаллий аҳолига таниш бўлмаган мавзуларда уюштирилган. Бу тадбирлар маҳаллий аҳолининг маданий-маънавий ҳаётига боғлиқ бўлмаган “Буюк пролетар инқилоби”, “Динга қарши кўргазма”, “Н.А.Некрасов ўлганининг 60 йиллиги” 351 каби мавзуларда ўтказилган тадбир ва кўргазмалар эди. Бундай тадбирга маҳаллий аҳоли доим ҳам ўз хоҳиши билан иштирок этмаган. Шундай қилиб, тадқиқ этилаётган даврда кутубхоналар совет ҳокимияти қўлидаги ўзига хос мафкуравий қуролга айлантирилган эди. Бу ерда асосан оммага ғоявий-сиёсий жиҳатдан таъсир этишга қаратилган ишлар олиб борилди. Масаланинг яна бир ўзига хос томони клуб ёки қизил чойхона қироатхонасининг ишидан фақатгина унга ташриф буюрган деҳқон аҳолисигина хабардор эди. Яъни совет даври йўриқномаларида кўрсатиб ўтилган кенг деҳқон ва қишлоқ аҳолисига ҳеч қандай китоб хизматлари кўрсатилмаган; -Қироатхоналар ишчи деҳқонлар ҳаётига кириб бориши учун совет ҳукумати томонидан бир қанча чора-тадбирлар ишлаб чиқилган. Ушбу тадбирлар вақт ўтиши билан қоғоздагина акс этган ва амалда ўзидан кутилган натижани бермади. Қироатхоналар вақт ўтиши билан республиканинг Сурхондарё, Қашқадарё, Жиззах, Хоразм каби ҳудудларида кутубхоналар шаклланиши учун туртки бўлиб хизмат қилди. Бу эса ўтган асрнинг 30-йилларидан бошлаб қироатхона ва кутубхоналарга қатновчи маҳаллий аҳоли сонининг ортишида кўзга ташланади. 3.2. Тўгараклар ва ҳаваскорлик театрларига маҳаллий аҳолининг жалб этилиши Маданий-маърифий муассасаларда маҳаллий аҳоли иштирокини белгиловчи жиҳатлардан яна бири унда ташкил этилган тўгаракларда маҳаллий аҳолининг иштирокини баҳолашдир. Маҳаллий аҳоли ўртасида коммустик ғояни мустаҳкамлашда маданий-маърифий муассасалар 351 С ам ВДА , 1672 - фонд, 2-руйхат, 11 -иш, 4-варак. 113 фаолиятида йўналтирилган тўгараклар ташкил этиш ва унда аҳолини уюштириш асосий вазифалардан бири сифатида қаралган 352 . Жадид намояндалари бўлган миллий зиёлилар ўз даврида бундай тўгаракларга маҳаллий ёшларни турғунлик ҳолатидан “уйғотувчи” қўнғироқ сифатида қарашган. Ўлка ёшларини маданий-маънавий жиҳатдан юксак тараққий этишида театр, қироатхона, саноеи нафиса(санъат)нинг ўрни ниҳоятда катта эканлигига Мунавварқори Абдурашидхонов “Туркистон шўролар жумҳуриятидаги маорифпарвар ёшларга хитоб” 353 , Абдулла Қодирий “Қироатхоналаримиз” 354 , Абдулла Авлоний “Маданият тўлқинлари”, “Саное нафиса” 355 , Абдулҳамид Чўлпон “Шўролар ҳукумати ва саное нафиса” 356 , Ҳожи Муин “Ёшлар! юртнинг умиди ёлғуз сизгадур” ва “Сўз, қарор ва иш” 357 , Вадуд Маҳмуд “Яхши эмас” 358 ва “Илмий-адабий вазифалар қаршисида” 359 номли мақолаларида батафсил тўхталиб ўтган. Маданий-маърифий муассасалар совет ҳукуматининг измига олинишидан аввалги даврда ўлканинг ушбу маърифатпарварлари турли тўгарак ва санъат уюшмаларини тузиш ва ривожлантириш учун иш олиб борган. Хусусан, 1919 йилнинг ёзида Самарқандда “Олтой дарнаги” номли курс очилган бўлиб, унда маҳаллий аҳоли вакиллари учун гимнастика, мусиқа, театр ва бошқа тўгараклар ташкиллаштирилган. Бу уюшма асосан маҳаллий аҳоли вакилларини жалб этиш билан шуғулланган. Аммо катта ёшдаги аҳоли вакилларига гимнастика ва европача мусиқаларнинг мақсад ва вазифаларини ёйиш ҳамда тушунтириш ишлари жуда қийин кечган 360 . Тўгараклар аҳоли онгига “маданий инқилоб”, “аграр инқилоб”, “динга қарши сиёсат”, “қайта сайлов жараёни” каби сиёсатини тарғиб қилишга 352 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 223-иш, 116-варақ. 353 Мунавварқори Абдурашидхонов. Танланган асарлар... – Б. 117-118. 354 Иштирокиюн. 1920 йил, 23 июнь, 125-сон. 355 Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. Нашрга тайёрловчи Бегали Қосимов. 2-жилд. – Тошкент: Маънавият, 2006. – Б. 235. 356 Чўлпон. Шўролар ҳукумати ва санои нафиса. Иштирокиюн. 1920 йил. 7 ноябрь. 357 Ҳожи Муин. Танланган асарлар. Нашрга тайёрловчи Н.Намозова. – Тошкент: Маънавият. 2005. – Б. 66-69. 358 Самарқанд вилоят давлат архиви. Зарафшон газетаси. 1923 йил. 12 апрель. 359 Самарқанд вилоят давлат архиви. Зарафшон газетаси. 1924 йил. 21 июнь. 360 Ҳожи Муин. Ёшлар! юртнинг умиди ёлғуз сизгадур. Танланган асарлар... – Б. 66. 114 қаратилган эди. Совет ҳукумати тўгарак ишларини ташкил этиш орқали қишлоқ жойларида клуб вазифасини бажарган қизил чойхоналарда тўпланган маҳаллий аҳоли орасида коммунистик руҳда суғорилган ташвиқотчи ва совет ҳукуматига хизмат қилувчи совет зиёлиларини шакллантиришга эътибор қаратган 361 . Ушбу мақсаднинг ўзиёқ совет ҳукуматининг тўгараклар воситасида маҳаллий аҳоли вакилларига нисбатан олиб борган сиёсатини кўрсатиб туради. Тўгараклар фаолияти акс этган архив маълумотларни таҳлил қилган ҳолда ХХ аср 20-30 йилларида маданий-маърифий муассасаларида фаолият олиб борган тўгаракларни аҳамиятига кўра икки гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Расмий аҳамиятга эга бўлган тўгараклар. Барча маданий муассасалар учун зарур (муҳим) дея баҳо берилган тўгараклар бўлиб, унинг таркибига бадиий адабиёт, сиёсий ишлар тўгараги, кино тўгарак, лотинлаштириш тўгараги, коммунистик тузум ғояларини сингдиришга қаратилган саводсизликни тугатиш тўгараги, динга қарши кураш, ўз-ўзидан ўрганиш 362 , бадиий ҳаваскорлик тўгараги кабилар ўрин олган эди. 2. Касб-ҳунар ўргатиш машғулотларига асосланган қишлоқ хўжалик ишлари тўгараги, кимёгарлар тўгараги, овчилик, бичиш-тикиш, радио ҳаваскорлар тўгаракларини ўз ичига олувчи ўнга яқин тўгаракларга бўлинган 363 . Фаолият йўналишига кўра тўгараклар сиёсий, илмий ва бадиий тўгаракларга бўлинган. Тўгаракларнинг қандай йўналишда ташкил этилишини маданий-маърифий муассасалардаги бошқарув кенгаши ҳал этган. Кенгаш аъзолари таркибида маҳаллий аҳоли вакилларининг номлари 361 Гулметов Э. Коммунистик қурилиш ва қишлоқ маданияти юксалишининг баъзи масалалари. – Тошкент: Ўзбекистон, 1969. – Б. 41. 362 Ўз-ўзидан ўрганиш тўгараклари-Ўтган асрнинг 20-йиллари ўрталарига келиб вилоят ва округ сиёсий оқартув бўлимлари қошида ўз-ўзидан ўрганиш тўгаракларини ташкил этиш бошланган. Тўгаракнинг асосий мақсади маданий-маърифий муассасалар ишини олиб борувчи кадрлар етишмовчилиги кузатилган ҳудудларда тўгарак аъзолари орқали тарғиботчилар тайёрлаш ва ташвиқот ишларини олиб бориш бўлган. Тўгарак ишларига маданий-маърифий муассаса мудирлари ёки етти йиллик мактаблар битирувчилари раҳбарлик қилган. Маданий-маърифий муассасаларда ўз-ўзидан ўрганиш бурчаклари ташкил этилиб тўгарак фаолияти ёритиб борилган. Қаранг: ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 335-иш, 44-варақ. 363 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 338-иш, 25-варақ. 115 киритилган бўлса-да, амалда кенгаш ишлари уларнинг иштирокисиз расмийлаштирилган 364 . Тўгараклар орасида “нозик” деб таърифланган сиёсий тўгарак ишларида маҳаллий аҳоли вакиллари қатнашишига йўл қўйилмаган 365 . Совет ҳукумати илгари сурган талабга кўра бундай тўгаракларга сиёсий жараённи таҳлил этишга қодир бўлган маҳалий аҳоли вакиллари жалб этилмаган. Бу тўгаракнинг мазмун-моҳияти ва мақсади маданий-маърифий муассасаларга уюшган кишилар орасидан сиёсий тарғиботчилар тайёрлаш, совет ҳокимияти амалга ошираётган турли кампанияларнинг мақсадини аҳоли орасида тарғибот қилишдан иборат бўлган. 1924-1925 йилларда сиёсий тўгарак ишларига оид бўлган маълумотларда маҳаллий аҳоли вакиллари камчиликни ташкил этганлиги кўрсатиб ўтилган бўлиб, Сурхондарё ва Хоразм каби чекка ҳудудлардаги сиёсий тўгаракларда маҳаллий аҳоли умуман қатнашмаган 366 . Тўгарак иш фаолияти бош сиёсий бошқарма томонидан ишлаб чиқилган йўриқнома ва шу асосда тасдиқланган режага мувофиқ олиб борилган. Тўгарак аъзолари қизил чойхона ва клубларда сиёсий тарғибот ишларига жалб этилиши билан бирга сайлов олди ва сайлов кампаниясида ўз аъзолари билан аҳолини уюштириш билан шуғулланган. Чунки сайлов ўтказиш жараёни маҳаллий аҳоли манфаатларига зид равишда ташкил этилган. Сиёсий тўгарак аъзоларини сайлов учун тарғибот материаллари, китоб, газета ва плакатлар билан таъминлаш қизил чойхона қироатхонаси ҳисобидан амалга оширилган. Тўгарак аъзолари қизил чойхона ва қизил бурчакларда ташкил қилинган маълумотлар столи ишини юритиш билан ҳам шуғулланган. Қишлоқ хўжалик ишлари тўгараклари асосан қишлоқларда жойлашган қизил чойхоналар фаолиятининг амалий иш қисмини ташкил этган. Тўгарак агроном бошчилигида олиб борилган. Бу турдаги тўгарак 364 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 198А-иш, 202-варақ 365 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216А-иш, 9-варақ 366 ЎзРМДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 216А-иш, 2-варақ. 116 асосан қишлоқ жойларида очилган қизил чойхоналар учун хос бўлган. Қишлоқ хўжалик тўгарагининг асосий мақсади совет ҳукуматининг қишлоқ хўжалиги соҳасида чиқарган қарор ва кўрсатмаларини аҳоли орасида тарғиб қилиш, мақсадни кишиларга етказиш ҳамда уларни кўниктириш учун иш олиб борган. Биринчи навбатда мазкур тўгарак совет ҳокимияти томонидан амалга оширилган ер-сув ислоҳотини аҳоли ўртасида тарғибот қилиш билан шуғулланган. Бу жараён айниқса, 1925 йил 2 ноябрда коммунистик партиянинг 2-съездида ўртага ташланган “аграр инқилоб”нинг моҳиятини қишлоқ аҳолиси орасида кенг ёйиш, шу орқали ишчи-деҳқон синфини шакллантириш учун олиб борган ишларида яққол кўзга ташланган 367 . Шунингдек, тўгарак аъзолари қиш ойларида деҳқонларни хўжаликнинг жамоалаштириш шаклига ўтишга тайёрлаш, аҳолини умумий ер эгалиги учун хизмат қилдиришга тарғиб қилишга алоҳида эътибор берган. Бундан ташқари, тўгарак аъзолари пахта билан боғлиқ мавсумий ишлар давомида далаларга чиқиб деҳқонлар ва батракларни уюштириш билан шуғулланган 368 . Жойларда ташкил қилинган тарғибот араваларида ўз вакиллари билан қатнашиб, экин экиш кампанияси даврида тарғибот материалларни етказиб бериб турган 369 . Тўгарак аъзолари ҳафтада уч бор қизил чойхона кун тартибида кўрсатилган соат 10-11 оралиғида иш олиб борган. Шунингдек, аҳолига агрономлик тарғиботи орқали янгидан жорий этилган қишлоқ хўжалик солиғининг мазмунини тушунтириш билан шуғулланган 370 . Лотин ёзувини тарғиб этиш йилларида республикада мавжуд бўлган клуб ва қизил чойхоналарда 371 бошланган саводсизликни тугатиш курсларида лотин алифбосини ўқитиш тўгараклари ҳам ташкил этилган. Тўгарак ишлари “Янги Алифбо Дўстлари” жамияти томонидан олиб борилган. Жамиятнинг 367 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб.... – Б. 328. 368 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 323-иш, 110-варақ. 369 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 562-иш, 33-варақ. 370 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 2701-иш, 7-варақ. 371 1926 йилда бутун республика бўйлаб 177 та қизил чойхона ва 107 та клуб ишлаб турган. Қаранг: ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 65-иш, 93-варақ. 117 асосий вазифаси маҳаллий аҳоли орасида лотин алифбосига бағишланган тарғибот ишларини олиб бориш ва тўгараклар очишдан иборат бўлган. Янги Алифбо жамияти аъзолигига етти ёшдан бошлаб қатнашчилар қабул қилинган 372 . Шунингдек, Ўзбекистонда бошланган динга қарши курашда диннинг таъсирини аҳоли орасида камайтириш воситаси сифатида қизил чойхоналар, клублар ва қироатхоналарда динга қарши тўгарак ишлари йўлга қўйилган эди 373 . Бундай тўгаракларда маданий-маърифий муассаса ва унинг мудири тўгарак аъзолари билан бирга халқ оммаси онгига динсизлик ақидаларини сингдириш, диний тушунчаларни инсонлар онгидан бутунлай чиқариб ташлаш вазифасини бажарар эди. Маданий-маърифий муассасалар тўгараклари орасида маҳаллий аҳоли вакилларининг энг кўп иштирокчисига эга бўлгани бу бадиий ҳаваскорлик театр тўгараклари эди. “Театр азаматлари бўлатурғон, унинг истиқболини порлатиш йўлида қаҳрамонлик қилувчи деҳқон фарзандлари” 374 – халқ орасидан етишиб чиққан бадиий ҳаваскорлик тўгараги аъзолари ҳақида айтилган бу таъриф архив маълумотларида сақланиб қолган. Маҳаллий аҳоли орасидан етишиб чиққан санъат намояндалари маданий-маърифий муассасаларга жалб қилинишидан аввал ўз санъат маҳоратларини халқ сайли, ҳайт байрами кунлари чойхона ва бозорларда намойиш этиб келган. Бу ҳол бутун ўлка бўйлаб анъана тусини олган ҳолда ҳудудлар бўйлаб тўпланган маълумотлар мазкур фикрларни тасдиқлайди. Худди шундай ҳаваскорлик тўгараги 1919 йилдаёқ Андижонда фаолият кўрсатган бўлиб, унда иштирок этган маҳаллий ҳаваскорлик тўгараги аъзолари йил давомида ўз чиқишларини шаҳардаги Орзугулбек чойхонасида олиб борган 375 . 372 ЎзР МДА, 86-фонд, 1-рўйхат, 4497а-иш, 154-155-варақлар. 373 Известия ЦК РКП(б). 1920 йил. 2 март. №13. 374 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 325-иш, 4-варақ. 375 Ҳамза замондошлари хотирасида. Нашрга тайёрловчи Марҳамат Аминова. – Тошкент: Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1979. – Б. 155. 118 Шунингдек, 1920 йилда Каттақўрғонда ҳаваскорлар томонидан бадиий тўгарак тузилган бўлиб, унда 20 нафар маҳаллий аҳоли, 30 нафар рус миллатига мансуб киши иштирок этиб келган. Тўгарак ишларининг барчаси бепул амалга оширилган 376 . 1923 йилнинг ноябрь ойида Каттақўрғондаги бир гуруҳ маҳаллий аҳоли вакиллари томонидан “Кураш” деб номланган янги бадиий ҳаваскорлик тўгараги ташкил этилган. Унинг аксарият аъзолари ўқитувчи ва партия аъзоларидан иборат бўлиб, бу тўгарак оғир шароит ва иқтисодий етишмовчилик шароитида ҳам фаолият олиб борган. Тўгарак аъзолари учун ажратилган махсус жой йўқлиги боис тўгарак намойишлари шаҳардаги марказий бозор ва эски шаҳарда жойлашган қизил чойхонада намойиш этилган. Тўгарак аъзоларининг биринчи саҳна асари “Ҳур-ҳур” 377 деб аталган. Маҳаллий аҳоли орасида “социалистик маданият” ғояларини тарғиб қилиш учун бадиий ҳаваскорлик тўгараклари аъзоларидан фойдаланилди 378 . Маданий-маърифий муассасалардаги бадиий санъат ҳаваскорларидан иборат мусиқа ва драмтўгараклар аҳоли орасида нисбатан кенг қулоч ёйган. Бу каби тўгараклар асосан клуб, мактаб ва қизил чойхоналар қошларида ташкил этилган. Марказий қизил чойхоналардаги тўгарак иштирокчилари кечки соат 21:00-22:00 оралиғида аҳолига ўз чиқишларини намойиш этишган. Бадиий ҳаваскорлик тўгараклари Тошкент, Самарқанд ва Фарғонада ташкил этилган хотин-қизлар клубида ҳам иш олиб борган 379 . (19-илова) Мазкур муассасаларда қўйиладиган асарлар тўлиқ маънода тарғибот- ташвиқот ролини ўйнади. Масалан, Ўзбекистонда ер-сув ислоҳоти даврида совет давлатининг аграр сиёсати моҳиятини кенг халқ оммасига тушунтириш учун ўша даврда “Агитсуд”лар ҳам ташкил этилди. “Агитсуд” бадиий ҳаваскорлик тўгарагидан иборат кичик театрлаштирилган жамоа бўлиб, 376 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 591-иш, 5-варақ орқаси. 377 ЎзР МДА, 34-фонд, 1-рўйхат, 1999-иш, 57-варақ. 378 Штерн И. Ўзбек халқининг социалистик маданияти. – Тошкент, 1939. – Б. 47. 379 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 338-иш, 24-варақ. 119 унинг иштирокчилари одатда оддий халқ ичидан чиққан, бойларга нисбатан “нафрати” кучли бўлган камбағал деҳқонлардан ташкил топган 380 . Самарқанд шаҳридаги “Ҳужум” фабрикасидаги драмтўгарак уч тилда фаолият олиб борган. Биринчиси, ўзбек тилидаги тўгарак бўлиб, унинг аъзолари 26 нафар: 18 эркак, 8 аёл; иккинчиси рус тилидаги драмтўгарак 18 нафар: 10 эркак, 8 аёл; учинчиси, яҳудий тилидаги драмтўгарак 12 киши: 10 эркак, 2 аёлдан иборат бўлган. Бу тўгараклар орасида ўзбек тилидаги тўгарак ишларини фаол олиб борган бўлиб фабрика ишчилари учун кўрсатилган 36 спектаклнинг 25 таси уларнинг ҳиссасига тўғри келади. Ўзбек драмтўгарагида анъанавий мусиқага катта эътибор берилган бўлиб, бу гуруҳ аъзолари 20 та концерт ҳам ташкил этишган. Мусиқа тўгараги йўналишида 8 киши хизмат қилган 381 . Шунингдек, Самарқанд озиқ-овқат саноати ишчилари клубида ҳам бадиий ҳаваскорлик тўгараги тузилган. Ушбу драмтўгарак икки йўналишда, яъни, клубнинг ўз ишчиларидан иборат 16 кишилик тўгарак ва Самарқанд вилоят театри саналган “Кўк кўйлак” 382 труппасининг ҳаваскор тўгарагига 12 киши қатнашиб келган. Фарғонада ташкил этилган бадиий ҳаваскорлик тўгараги рақс, адабиёт, мусиқа ва драмтўгарак йўналишларида иш олиб борган. Водий қишлоқлари аҳолиси учун Ҳамзанинг “Паранжи сирлари”, Зафар Ғуломнинг “Ҳалима” каби пьесаларини қўйиб борган. Кейинчалик айни тўгаракдан миллий санъатнинг йирик намояндалари бўлган Мукаррама Турғунбоева, Роза Каримова, Ҳалима Раҳимова, Эргаш Ҳамроев, Солижон Ахмедов каби санъат усталари етишиб чиққан 383 . Ҳ.Ҳ.Ниёзий ўзи ташкил этган Шоҳимардондаги қизил чойхонада мусиқа ва драмтўгаракка бадиий раҳбар сифатида ишлаган 384 . Санъатга бўлган қизиқиш оддий ишчи аҳоли ўртасида ҳам маҳаллий тўгараклар ташкил этилиши учун хизмат қилган. Бу каби 380 Қаранг: Ўнгбоева Б.Ў. Ўзбекистонда 1920-1956 йилларда кино ва театр санъати тарихи. Тар фан... бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс...автореферати. Тошкент, 2018. – Б. 15. 381 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 338-иш, 27-варақ. 382 Самарқанд вилоят театри 1925-1929 йилларда “Кўк кўйлак” номи билан аталган. 383 Моя судьба ... – С. 44. 384 Рўзметов А. Клуб муассасалари... – Б. 32. 120 ҳаваскорлик тўгараклари 63 ёшли ишчи Жўра Йўлдошев, Фарғона вилоятида собиқ “Донбасс” жамоа хўжалигида 22 ёшли ишчи Бузрук Неъматовнинг қизиқчилар тўгараги, Жалолқудуқ туманида 17 ёшли ишчи қизи Тошхон Асқарова жамоа хўжалиги ҳаваскор театр тўгаракларини ташкил этганлигида яққол кўзга ташланади 385 . Бу даврда шчи ташкилотларида ташкил этилган ҳаваскорлик театрларида уларга совет давлатининг таъсирини ошириш мақсадида спектакллар ёпиқ тарзда намойиш этилган 386 . Шунингдек, завод ва фабрика ишчилари бўлган маҳаллий аҳоли учун бир қанча касб-ҳунар тўгараклари ҳам ташкил этилган. Масалан: “Ҳужум” фабрикасидаги ипакчилик тўгараги 80 кишини ўзига бириктирган бўлиб, унга маҳаллий аёллардан Султонова раҳбарлик қилиб келган. Клубдаги расм чизиш тўгараги эса раҳбарнинг етишмаганлиги боис унинг фаолиятига клуб мудири раҳбарлик қилган. Радио ҳаваскорлар тўгараги аъзоларининг 11 нафаридан бештаси маҳаллий аҳоли вакиллари эди. Аммо бу каби тўгараклар расмий хусусиятга эга бўлмаган. Шу боис турли баҳоналар билан тарқатиб юборилган. Клуб бичиш-тикиш тўгарагида дастгоҳлар етишмаслиги боис тўгарак қониқарли иш олиб бормаган деган баҳона билан тарқатилиб, унинг аъзолари муҳим деб ҳисобланган тўгаракларга ўтказилган 387 . Клубдаги расм тўгараги клуб мудири томонидан олиб борилган. Шунингдек тўгарак учун ажратилган 80 сўм маблағ керакли ишлар учун тақсим қилинмаган. Клубдаги бичиш-тикиш тўгараги мавжуд бўлсада, у фаолият олиб бормаган. Дастгоҳлар етишмаслиги натижасида бу ерда ҳеч бир машғулот ўтказилмаганлиги боис тўгарак тарқатиб юборилган. Радио ҳаваскорлик тўгараги аъзолари орасидаги ўн бир кишининг беш нафари маҳаллий аҳоли вакиллари эди. Тўгараклар ўз фаолиятини бир қанча қийинчиликлар билан олиб борган. Энг асосий масала тўгаракларнинг маблағ билан таъминланиши эди. Бош сиёсий бошқарма томонидан ажратилган 385 Ўзбек халқининг .... – Б. 47. 386 ЎзР МДА, 737-фонд, 1-рўйхат, 338-иш, 28-варақ. 387 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 338-иш, 27-варақ. 121 маблағ етишмаган бир пайтда тўгарак иш фаолияти маданий-маърифий муассасага боғлаб қўйилган. 1927 йилда Москвага ўқиш учун юборилган ёш театр ҳаваскорларининг ҳар бири учун бор йўғи 6 сўмдан пул ажратилиб, бу маблағ Оренбурггача бўлган масофани қоплашга ҳам етмасди 388 . Баъзи муассасаларда тўгарак аъзолари ва раҳбари ўртасида тил билан боғлиқ тушунмовчиликлар борлиги боис доимий фаолият олиб бормаган. Бундай ҳолат мактабларда юриб турган драмтўгараклар учун хос хусуят эди. ХХ аср 20-30 йилларида фаолият олиб борган бадиий тўгараклар фаолиятига доир ҳисобот матнларида турлича мазмунга эга бўлган маълумотлар келтирилган. Баъзи ҳолатларда маҳаллий аҳолининг санъатга азалдан ошно бўлиб келганлиги натижасида бу даврда халқ орасида кўпгина санъат усталари етишиб чиққанлиги қайд этилган. Айрим ҳисоботларда эса маҳаллий аҳоли иштирок этган бадиий тўгаракларнинг саҳна жиҳатдан жуда ҳам содда ва сиёсий савияси кучсиз деб баҳоланган. Ҳатто бундай тўгаракларнинг айримлари ҳеч қандай услубсиз ишлаётганлиги баҳонаси билан тарқатиб юборилган 389 . Шунингдек, ХХ аср 20-йилларида қизил чойхоналарда 58 та бадиий тўгарак фаолият юритгани қайд қилинган. Аммо, уларнинг кўпчилиги раҳбар ва иш ташкил этувчининг етишмовчилиги сабаб ишламаган 390 . ХХ аср 30-йилларида ўтказилган бутун республика танлови асосида йиғилган маълумотларга кўра фақатгина марказий қизил чойхоналардагина тўгараклар ишлаб турган, айрим қизил чойхоналарда эса тўгараклар мавжуд бўлсада, амалда фаолият олиб бормаган 391 . Хуллас XX асрнинг 20-йиллари ўрталарига келган даврда тўгараклар совет мафкураси хизматига бўйсундирилди. Тўгараклар орқали олиб борилган тарғибот ишлари маҳаллий аҳолига ўз таъсири ўтказмасдан қолмади. Жойларда театр тўгаракларида аста-секин маҳаллий хотин-қизлар ҳам қатнаша бошлади. Шу билан бирга бундай тўгараклар маҳаллий аҳоли 388 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 325-иш, 5-варақ. 389 ЎзР МДА, 736-фонд, 1-рўйхат, 1227-иш, 32-варақ. 390 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 325-иш, 54-варақ. 391 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 1785-иш, 55-варақ. 122 орасидан етишиб чиққан санъат арбобларининг ўз йўлини давом эттиришида ўзига хос кўприк бўлиб хизмат қилди. -тадқиқ этилаётган даврда маҳаллий аҳоли орасида фақатгина тўгаракларга қизиқиш мавжуд эканлигини кўришимиз мумкин. Буни аҳолининг узоқ вақтдан буён санъатга бўлган қизиқишлари ҳамда меҳнатсеварлиги билан белгилаш мумкин. Совет ҳукумати эса тўгараклар воситасида аҳолига таъсир ўтказишда фойдаланган ҳолда, ишчилар орасида уларни уюштириш билан шуғулланган. 3.3. “Ҳужум” ҳаракати, динга қарши кураш, лотин ёзувига ўтиш жараёнларида маданий-маърифий муассасаларнинг иштироки XX асрнинг 20-йилларида совет ҳукумати халқни миллий маданиятидан узоқлаштириш учун турли чора-тадбирлар режасини ишлаб чиққан ҳолда уни амалга ошириш объектларини ҳам белгилаб олган эди. XX асрнинг 20-йилларидан бошлаб маданий-маърифий муассасаларда олиб борилган энг йирик тарғиботлардан бири ўзбек ёзувини лотин ёзувига ўзгартириш жараёни эди 392 . Мазкур ҳаракат большевиклар ҳукуматининг маҳаллий аҳолини ўтмишидан узоқлаштиришга қаратилган тадбирлардан бири эди. Эски ўзбек ёзувини лотин алифбосига ўзгартириш тарихига доир маълумотларга кўра, мазкур жараён жойларда аҳолининг турли қатламлари орасида тортишувларга сабаб бўлган 393 . Ёзувни алмаштириш ва унга ўтиш масаласи 1922 йилдан бошланган. Миллий зиёлилар эски ёзувни ўзгартириш масаласида янги имлочи, ўрта имлочи, лотинчи каби уч гуруҳга ажралиб кетган бўлиб, ҳар учала гуруҳ ўз таклиф ва тадбирларига эга бўлган. Натижада улар ўртасидаги баҳслар бир 392 Лотинлаштириш-Ўзбек тилининг товуш қурилишини мукаммал ифодалаш мақсадида лотин ёзуви асосидаги янги ўзбек алифбосига ўтиш жараёни. Ўзбекистон мактабларида лотин алифбосига ўтиш 1927- 1928 ўқув йилидан бошлаб жорий этила бошлаган. Совет ҳукуматининг тил сиёсати тазйиқи билан 1940 йилда тугатилиб кирилл алифбосига алмаштирилган. Қаранг: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси . (кейинги ўринларда-ЎзМЭ) . – Тошкент: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2006. 12-том. – Б . 68. 393 Бу ҳақда қаранг; Мустафаева Н.А. XX асрнинг 20-30 йилларида Ўзбекистон маданиятининг асосий йўналишлари ва муаммолари давр тарихшунослигида. Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент, 1999. – Б. 107. 123 қанча вақт давом этган 394 . Совет ҳукуматининг миллий зиёлиларга нисбатан олиб борган сиёсати улар ўртасидаги тортишувлар ва бунинг натижасида юз берган бўлиниш лотинлаштириш тадбирларида ҳам кўзга ташланган. Эски алифбони лотин ёўзуви билан алмаштириш масаласи айниқса, 1924 йилдан бошлаб расмий доираларда қизғин баҳсларга айланиб кетган. “Аланга” журналида келтирилган маълумотларга кўра, янги алифбога ўтиш жараёни уч даврга бўлинган: Биринчиси, янги алифбони тарғибот-ташвиқот даври бўлиб, лотинлаштириш ғоясини тарқатиш, араб ёзуви тарафдорлари билан кураш; иккинчиси: жойларда қўмиталар тузиш; учинчиси: Алифбони бир шаклга келтириш (унификaция)ни амалий тадбиқ этиш даври 395 . Демак, ёзувни ўзгартириш тадбирининг биринчи босқичи лотин ёзувини тарғиб қилиш ишлари бевосита маданий-маърифий муассасалар фаолиятига боғлаб олиб борилган. Совет ҳукумати лотин ёзувини ўргатишни клуб ва қизил чойхоналарга кенг деҳқон аҳолисини жалб этган ҳолда ўрганилиши лозим деб ҳисоблаган. Шунингдек, бу даврда маҳаллий аҳолининг катта қисми янги алифбодан бехабар бўл гани боис , таълимда ги ишларни яна бошидан бошлаш талаб этилган . Бундан ташқари, 1926 йил февраль-март ойларида Боку шаҳрида ўтказилган эски араб алифбосини лотин ёзувига ўзгартиришга бағишланган йиғиишда алифбони ўргатиш ғоясини муваффақиятли амалга ошириш учун маданий-маърифий муассасалар: қизил чойхона, клуб, қироатхона, кутубхоналарда тўгараклар ташкил этиш ва улар учун мўлжалланган оммабоп адабиётлар нашр этиш этиш ишларини жадаллаштириш таъкидланади 396 . Ўзбекистонда лотин алифбоси тарғиботи ишлари 1926 йилнинг июль ойида ўтказилган ҳукумат сессиясидан сўнг кучайтирилган. 1926 йилда тузилган “Саводсизликни тугатиш жамияти” аъзолари қизил чойхоналарда 394 Мунаввар қори Абдурашидхонов. Танланган асарлар. Нашрга тайёрловчи Сирожиддин Ахмедов. – Тошкент: Маънавият, 2003. – Б. 128. 395 Аланга. 1929 йил. № 2-3. – Б. 19-20. 396 Кул ьтура и писменность Востока. Книга II -я. – Баку:Издание. В.Ц.К, Н.Т.А, 1928. – С. 17. 124 “За грамоту”(Савод учун) номли деворий газета ташкил этиб, лотин алифбосини тарғиб қилиш ишларини ёритиб борган 397 . 1926-1928 йиллар давомида бутун Ўзбекистон маданий-маърифий муассасаларида 221 та лотин ёзувини ўргатиш тўгараклари фаолият олиб борган бўлиб, уларда 11579 киши иштирок этган 398 . Совет ҳукуматининг рақамлар ортидан қувиш сиёсатини ифодалаган давлатнинг турли йилларга мўлжалланган беш йиллик режалари лотинлаштириш жараёнида ҳам кўзга ташланган. Яъни, ишлаб чиқилган режаларга мувофиқ янги алифбони ўзлаштириш ишларини бутун республика бўйлаб тарғиб қилиш ишлари тезда тугалланиши кўзда тутилган эди. Лотин алифбосига ўтиш жараёни 1927 йилдан кейин айниқса кучайиб кетган динга қарши кураш билан боғлиқ ҳолда олиб борилган. Маданий-маърифий муассасаларда лоитн ёзувини ўргатиш жараёни билан боғлиқ ишларни кенгайтириш мақсадида бюджет ҳисобидан маблағлар ажратиш белгиланган. Ажратилган маблағларнинг барчаси эски адабиётларни қайтадан нашр этиш, ўқитувчилар тайёрлаш, халқни ўқитиш учун сарфланиши кўзда тутилган 399 . Шунга мувофиқ 1927 йилда лотин алифбосини ўргатувчи ўқитувчилар тайёрлаш учун 15 минг сўм, дарслик нашрлари учун 18 минг сўм маблағ сарфланган. Шунингдек, давлат маблағи ҳисобидан 1928-1929 йиллар давомида кенг миқёсида бошланиб кетган лотин алифбосини ўргатиш ишига Андижон вилоятида 10128 сўм, Самарқанд вилоятида 21000 сўм, Қашқарёда 13080 сўм, Сирдарёда 7480 сўм, Бухорода 5105 сўм, Фарғонада 50000 сўм, Хўжандда 10000 сўм, Хоразмда 10000 сўм , Тошкентда 7755 сўм умумий ҳисобда 147748 сўм маблағ сарф қилинган 400 . 1930 йилга келиб маблағ рақами 400 000 сўмни ташкил қилган. 397 ЎзР МДА, 94-фонд, 1-рўйхат, 747-иш, 27-варақ. 398 Ўзбекистон комсомоли: Ўзбекистон комсомоли тарихидан очерклар: 1925-1975. – Тошкент: Ёш гвардия, 1975. – Б. 166. 399 Вадуд Маҳмуд. Танланган асарлар. Нашрга тайёрловчи Баҳодир Каримов. – Тошкент: Маънавият, 2007. – Б. 87. 400 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 270-иш, 44-варақ. 125 Ёзувни лотин алифбосига ўтказиш жараёнида турли ўқув курсларининг дастурларига лотин ёзувини ўргатиш соатлари киритилган. Масалан, 1929 йилда Самарқанддаги маданий соҳа ишчилари тайёрловчи бир ярим ойлик курсларнинг клуб йўналиши бўйича таълим олувчилар 32 соат, қизил чойхона бўйича 22 соат, киномеханиклар 20 соат, саводсизликни тугатиш курси тингловчилари учун қўшимча 16 соат лотин ёзувини ўргатиш соатлари ажратилган 401 . Маданий-маърифий муассасалари учун ходимлар тайёрлаш етти ойлик курсларида 252 соатлик ўқув юкламасининг 15 соати лотин ёзувини ўзлаштириш машғулотлари учун ажратилган 402 . 1928 йилнинг январь ойидан бошлаб ёзувни ўргатиш ишларини тарғиб қилиш ва ёритиб бориш мақсадида нашр этила бошлаган “Аланга” журнали саҳифаларида мазкур жараёндаги ҳақиқий ҳолат кўрсатиб ўтилган. Маданий- маърифий муассасалардаги алифбони ўзгартиришга қаратилган ишларнинг бориши ҳақидаги мақолада: “Янги алифбони ўрганиш ишлари учун қироатхона, қизил чойхонада очилган курслар ёлғиз. 10 соат янги алифбодан дарс бериш учун вақт ажратилган. Аммо бундай тўгараклар амалда борми, уларда кимлар иштирок қилади, маълумот йўқ. Шунингдек бош маданий билим идорасидан ҳеч қандай қўлланма юборилмаган” 403 мазмунидаги маълумот келтирилган. Лотин ёзувини ўрганиш ва эски алифбодан воз кечиш ни қаттиқ назорат қилиш ва таъқиб остига олинган эдики, ҳатто кишилар эски алифбода имзо чекишдан қўрқиб, бармоғини босиб қўл қў йган . Маданий-маърифий муассасаларда лотин алифбосини тарғиб қилиш ишлари асосан шаҳар ҳудудида жойлашган қизил чойхоналарда олиб борилган эди. Тарғибот ишларига эркаклар билан бир қаторда хотин-қизлар ҳам жалб қилинган. Фарғона шаҳридаги қизил чойхонада лотин алифбоси тўгараги учун ўқув материали ва тажрибали ўқитувчининг йўқлиги боис дарс жараёни сиёсий тарғибот машғулотига айланган. Ушбу тўгаракда маълум 401 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 562-иш, 67-варақ. 402 Рўзметов А. Клуб муассасалари... – Тошкент: Фан, 1980. – Б. 21. 403 Аланга. 1928 йил. 6-7 сон. 126 муддат қатнашган маҳаллий фаоллардан бўлган Муҳаббат Ҳабибуллаева комсомол сафидаги лотинлаштириш тўгарак ишларига жалб қилинган. “Ҳужум” ҳаракати даврида паранжисини ташлаган хотин-қизлар сингари турмуш ўртоғи томонидан ўлдирилган 404 . Муассасалардаги лотин ёзувини ўргатиш тўгаракларида хотин- қизларнинг иштироки 30-йилларда ҳам давом этган. Масалан, Сурхондарё вилоятининг Сариосиё тумани Жончека қишлоғида яшаган вилоятда биринчилардан бўлиб паранжисини ташлаган Мингнора Бўтаева 1932 йилда бу жараённинг фаолларидан бўлган. 1933 йилнинг июнь ойида Бухорога ўқитувчилар курсига жўнатилган бир пайтда турмуш ўртоғи Карим Хайназаров томонидан ўлдирилган 405 . Демак, маданий-маърифий муассасаларда олиб борилган тарғибот ишлари кутилган натижани бермаган. Маҳаллий аҳоли вакиллари бир қанча муддат лотин ёзувини тарғиб қилиш ишларига ва унинг тарғиботчиларига қарши кураш олиб борган 406 . Бу айниқса, Самарқанд вилоятида ҳам яққол кўзга ташланади. Вилоятдаги тўққизта мактаб лотин алифбоси тарғиботи даврида ёқиб юборилган. Даврнинг ижтимоий-иқтисодий шароитларидан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, алифбони ўзгартириш учун имкониятнинг ўзи мавжуд бўлмаган. Лотин алифбосидан хабардор кишилар сони саноқли даражадагина бўлган. Натижада бундай шароит маданий-маърифий муассасаларни лотин алифбосидан хабари бор кадрлар билан таъминлашга имкон бермаган. Тадқиқ этилаётган даврда маданий-маърифий муассасаларда маҳаллий аҳолининг иштирокини кўрсатиб берувчи жиҳат хотин-қизлар ижтимоий ҳаёти билан боғлиқ эди. Бунда асосий тадбирлардан бири маҳаллий хотин- қизларни паранжи ташлаш жараёни бўлган “Ҳужум” ҳаракатига тайёрлаш ва 404 Юлдашбаева Ф. Моя судьба. – Тошкент: Ёш гвардия, 1972. – С. 50. 405 Ўзбекистон комсомоли: Ўзбекистон комсомоли тарихидан очерклар: ...Б.172. 406 Бу ҳақда қаранг. Мустафаева Н.А. XX асрнинг 20-30 йилларида Ўзбекистон маданиятининг асосий йўналишлари ва муаммолари давр тарихшунослигида. Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент, 1999. – 160 б. 127 тарғиботни олиб бориш билан боғлиқ бўлган. 1927 йилда “Ҳужум” ҳаракати амалга оширилишига қадар дастлаб маҳаллий хотин-қизларни маданий- маърифий муассасаларга жалб қилиш ишлари олиб борилган 407 . Хусусан, Хотин-қизларни “социалистик маданий қурилиш”га жалб қилиш, шаклланиб бораётган маъмурий-буйруқбозлик тизимини мустаҳкамлаш, коммунистик партия ролини ошириш, сиёсий мафкурани омма онгига ҳар қандай йўллар билан бўлса-да, сингдириш мақсадида маданий-маърифий муассаса ҳисобланган хотин-қизлар клублари, қизил чойхоналар, халқ уйлари, қизил ўтовлар, қироатхоналар, тарғибот уйлари, сиёсий саводхонлик курслари ташкил этилди. Бундай муассасалар коммунистик мафкурани омма орасида тарғиб этишнинг энг ишонарли, оддий йўли ҳисобланарди. Шунинг учун ҳам, уларнинг сони мутгасил равишда ошиб борди 408 . 1924 йилнинг майида ТАССР ишлаб турган кутубхоналар сони 132 тага, клублар 21 тага, қизил чойхоналар эса қарийб 200 тага етар эди. Мана шу даврда алоҳида хотин-қизлар клубини ташкил қилишга кенг эътибор қаратилди. Биринчи хотин-қизлар клуби 1924 йилда Тошкентнинг эски шаҳрида очилди. Дастлаб бу клубга 250 маҳаллий хотин-қизлар жалб қилинди. 1924 йилнинг иккинчи ярмида хотин-қизлар клублари Самарқанд, Қўқон, Фарғона, Марғилонда ва бошқа бир қатор шаҳарларда ташкил қилинди 409 . Хотин-қизлар ўртасида олиб борилган маданий-маърифий ишларда 3 асосий омилга алоҳида эътибор берилган: қизларни мактабга кенгроқ жалб қилиш; хотин-қизлар ўртасида саводсизликни тугатишга (асосан делегатлар, клуб ходимлари, партия аъзолари) алоҳида эътибор бериш; маданий кучларни (ўқитувчилар ва тиббиёт ходимлари) тайёрлаш 410 . Маданий- 407 Қаранг. Нишанбоева Қ.В. Ўзбекистонда хотин-қизлар масаласини ҳал этишнинг маданий жиҳатлари (20- 30 йиллар): тажриба ва оқибатлари. Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2001, – 160 Б. 408 Жўраева Н. Ўзбекистонда хотин-қизларга муносабат(XX асрнинг 20-80 йиллари мисолида). – Тошкент: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2013. — Б. 115. 409 Нишонбоева Қ.В. Ўзбекистонда хотин-қизлар масаласини ҳал этишнинг маданий жиҳатлари /20-30 йиллар/, Тажриба ва оқибатлар. Тарих фан номзоди илм даражасини олиш учун ёзилган диссертация. – Тошкент. 1998. – 182 б. 410 Любимова С. Работа партии ... . – С. 30. 128 маърифий муассасалар бу жиҳати хотин-қизлар ўртасида иш олиб боришнинг янги йўлига ўта бошлади. Шунингдек, 1926 йилнинг ёзига келиб хотин-қизлар қўмитаси ўз эътиборини Ўзбекистонда аёллар ўртасида тарғибот ишларини кучайтиришга қаратган 411 . 1927 йилга қадар аёллар клуби ва қизил чойхоналар хотин-қизларни паранжи ташлаш ҳаракатига тайёрлаган бўлса, 1927 йилдан сўнг “Ҳужум” ҳаракатининг асосий тарғиботи ва митинг чиқишлари марказига айланган. 1927 йилнинг мартида юз берган ҳаракатлар ва унинг бориши ҳақида бир қатор маълумотлар сақланиб қолган. “Ҳужум” ҳаракати нафақат аёлларни паранжидан озод қилиш билан боғлиқ ҳолда балки, эркаклар устидан куч ишлатиш воситасига ҳам айланиб кетган. Кампаниянинг давом этиши партия аъзоси саналган эркаклар учун ўзига хос “юк” бўлиб тушган эди. Андижоннинг Асака қишлоғида маданий ишчи-ходимлар уюшмасининг йиғилишида эркак кишиларга паранжисини ташлаган ўз аёлининг номини дарҳол қизил чойхонадаги [krasnaia doska] (қизил тахта)га ёзиб қўйиш мажбурияти юкланган 412 . Андижон округининг Уйчи қишлоғида партия котиби бўлган Бузрукхонов вилоятнинг ўн беш имомини чақириб, аёллар паранжисини ташлаш учун қаратилган декларaцияни мажбуран имзолатишга ҳаракат қилган. Бу талабни бажармасдан уни рад этган имомлар шу заҳотиёқ ҳибсга олинган. Қолганлари миршаблар ҳамроҳлигида кейинги куни қишлоқларда юриб аёлларнинг паранжиларини мажбуран ташлатиш ишларини олиб борган. 1927 йилнинг 8 март куни Шаҳрихонда маҳаллий аёллар ҳаракати етакчиси бўлган Хадичахон Ғолибжон қизи қизил чойхонага йиғилган кўплаб аёлларнинг паранжисини мажбуран тортиб олган. Кейинги куни ҳам унинг мажбуран паранжиларни тортиб олиш жараёни маҳаллий эркаклар 411 Коммунистка. 1926, №9. 74-75 бетлар. 412 Adeeb Khalid. Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR. – Ithaca and London: Cornell University Press, 2015. – Р. 355. 129 норозилигига сабаб бўлган. Натижада бир ҳафтадан сўнг унинг ўзи ва турмуш ўртоғи ўлдирилган. Авж олаётган хотин-қизларнинг оммавий фожеали такдирига чек қўйиш мақсадида советлар “сопини ўзидан чиқар” мақоли асосида айёрлик билан маҳаллий миллат вакилларини ўзини ўзига қарши қўйди 413 . (20-илова) Бундай ҳаракатлар Самарқандда ҳам шафқатсизларча олиб борилган. Бу ерда маҳаллий аҳоли орасида энг кўп кўлланилган усул миш-миш тарқатишдан иборат бўлган. Маҳаллий хотин-қизларнинг оилага бўлган садоқатидан фойдаланган ҳолда аёли паранжисини ташламаган эркаклар отилади ёки қамалади деган миш-миш ва қўрқув билан ҳужумга ўтилган. Шунингдек, бу каби тадбирлар Фарғона шаҳрида очилган хотин-қизлар клуби ва аёллар қизил чойхонасида ҳам қизғин кечган 414 . Мазкур чойхонада 1927 йилги воқеаларда шаҳар аёллари учун ўзига хос “қайноқ нуқтага” айланган. Маълум муддат комсомол сафларида тайёрланган қизлар қизил чойхонага йиғилган хотин-қизларнинг паранжиларини тортиб олишиб, уларни уйга паранжисиз кетиш учун мажбур қилишган. Шу даврда Бухородаги қизил чойхонада ҳам митингда аёлларнинг паранжилари ёқиб юборилган. Аммо бу митингда қатнашган кўпгина аёллар кейинчалик кўчага мутлақо чиқмай қўйишган. “Ҳужум” ҳаракати таъсирида, унинг номи билан боғланган ҳолда 1927 йилнинг 7 ноябрида Самарқанд шаҳрида “Ҳужум” номи билан хотин-қизлар клуби иш бошлаган. Клуб шаҳардаги 500 нафар хотин-қизларни бирлаштир ган. Аммо 1928 йилнинг 25 августида ўтказилган текширув натижаларига кўра, к луб доимий аъзоларга эга бўлмаган. Клуб м удир и бемор бўлганлиги боис кутубхоначи унинг ишларни юритиб турган. Бу ердаги кичик кутубхонада рус ва ўзбек тилларида 600 дона мавжуд бўлган . Ундаги барча даврий нашрлар қизил чойхонага топширилган. Чойхонадаги 413 Бу ҳақда қаранг: Жўраева Н. Ўзбекистонда хотин-қизларга муносабат(XX асрнинг 20-80 йиллари мисолида). – Тошкент: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2013. – 264 б. 414 Юлдашбаева Ф. Моя судьба... – С. 46. 130 кутубхоначи эса ишлама ган. Эътиборга молик жиҳат бу ерда у муман маданий-маърифий ишлар мавжуд эмаслиги эди 415 . “Ҳужум” ҳаракати амалга оширилган даврда муассасаларда олиб борилган ташвиқот ва тушунтириш ишларида мажлисларда, митингларда, конференцияларда ҳаммаси бўлиб 100 мингдан ортиқ аёллар иштирок этишган 416 . Хуллас маданий-маърифий муассасаларда хотин-қизларни озодликка чиқариш жараёнига жалб этиш орқали уларнинг ижтимоий ҳаётида ўзгаришлар юзага келди. Маҳаллий хотин-қизлар бу муассасаларда анъанавий турмуш учун хос бўлмаган тарғибот усуллари ўйинларга тушиш, тўгаракларда иштирок этиш кабилар билан танишди. Бу эса маҳаллий хоитн- қизларнинг ижтимоий ҳаётда фаоллашиб боришига замин ҳозирлаган эди. Маданий-маърифий муассасаларда ўтказилган тадбирлардан яна бири динга қарши тарғибот эди 417 . Айниқса, Ўзбекистон коммунистик партиясиинг 1927 йилда бўлиб ўтган III съезди қарорларига мувофиқ “қизил чойхона”, “қизил бурчак” ва клублар ўзига хос кураш марказига айлантириш мақсад қилинган эди 418 . Мазкур съездда б егона ғояларга курашнинг ўзига хос усули динга қарши тарғибот экани таъкидланиб, “фа оллашаётган руҳонийлар ва бойларга қарши тур и ш ” учун барча маданий -маърифий муассаларда оммавий динга қарши тадбирлар кенг олиб борилиши керак лиги илгари сурилган. М еҳнаткашлар орасида “ материалистик дунё қарашни шакллантириш ” учун “Худосизлар” жамияти аъзолари томонидан қишлоқларда ги қизил чойхоналарда табиатшунослик ва жамиятшунослик ғоялари тарғиботини кучайтиришга қаратилган тадбирлар ишлаб чиқилган 419 . 1923 йил 5 апрелда бўлиб ўтган Самарқанд вилояти партия конференциясида “Динга қарши ташвиқот” масаласи муҳокама этилиб, унда динга қарши ташвиқотни эҳтиёткорлик билан барча шаҳарларда, фабрика- 415 Ў зР МДА , 94 - фонд , 5 -руйхат, 338 -иш, 2 5-варақ. 416 Зайченко Ж. Классовая борьба узбекском кишлаке (1925-1929). – Ташкент: Узбекистан, 1989. – С. 42. 417 Қаранг: Мустафаева Н.А. XX асрда Ўзбекистонда маданият ва тафаккур. Тарихшунослик таҳлили. – Тошкент: Navro‘z, 2016. – 334 б. 418 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 14-иш, 183-варақ. 419 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 14-иш, 73-варақ орқаси. 131 заводларда, қишлоқларда олиб бориш, бунда аҳоли орасида катта нуфузга эга бўлган кучлар (имом, мулла, домла-Н.Ф.)дан кенг фойдаланиш муҳокама қилинган 420 . Совет ҳукуматининг динга қарши курашдаги муносабатини Алихонтўра Соғуний: “бу ҳокимият динсизлик, худосизлик асосига қурилганлигидан, биринчи кундан бошлабоқ, бутун диний ишларни шариат ҳукмларини йўққа чиқариб, мактаб мадрасалар, масжид хонақоҳлардан бузилмай қолганларини чойхона, ўйинхоналарга ўхшаш ўзлари учун керак ўринларга айлантирдилар” 421 – дея таърифлаган эди. Бунинг устига большевик лар ҳукумати томонидан тузилган “ Х удосизлар” жамияти томонидан ҳар жойда динга қарши ташвиқот ва тарғибот ишлари кенг кўламда амалга оширилиб , диндорларга қарши ҳужум бошладилар 422 . Халқда асрлар давомида шаклланган диний эътиқодга ишончсизлик, нафрат уйғотиш мақсадида ислом дини ва унинг асосий қадриятларини маҳаллий аҳоли ҳаётидан сиқиб чиқариш учун турли уйдирма ва бўҳтонлар ўйлаб топилган. Натижада “дин давлат беш йиллик режасини ҳаётга татбиқ этишда энг катта тўсиқдир” 423 , “Динга қарши кураш – социализм учун курашдир” 424 – каби большевистик руҳдаги шиорлар ишлаб чиқилган. 1926 йилдан кейин ги даврда динга қарши қаратилган мафкуравий кураш жойларда амалий тус ола бошла ган . Маҳаллий аҳоли маданияти ва маънавиятини емириш, қўрқитиш сиёсати совет ҳукуматининг бош мақсади эди. Динга қарши кураш ва унинг олиб борилиши масаласи дастлаб партиянинг Тошкентда ўтказилган йиғилишида тарғибот ишлари бўлими аъзоси И.Хонсуваров тайёрлаган ҳисоботда кўтарилган. Ҳисоботда динга 420 Самарқанд вилоят ҳокимияти архиви. 31-жамғарма, 1-А-рўйхат, 782-йиғма жилд, 14-варақ. 421 Алихонтўра Соғуний. Туркистон қайғуси. – Тошкент: Шарқ, 2003. – Б. 36. 422 Туркистон қайғуси.. – Б. 20-21. 423 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 14-иш, 157-варақ. 424 ЎзР МДА, 737-фонд, 1-рўйхат, 983-иш, 2-варақ. 132 қарши курашнинг олиб б орилишини таъминлашда большевиклар ва маҳаллий аҳолига мансуб фаоллар олдида ги муҳим вазифалар сифатида: 1. Табиий-илмий билимлар орқали тарғиботларни олиб бориш; 2. Мусулмон дин уламоларининг партия аъзолари орасида уларнинг таъсирини камайтириш, вазият туғилганда диндорларни йўқ қилиш; 3. Динга қарши қаратилган “машҳур” адабиётларни таржима, нашр этиш ва динга қарши тарғиботни олиб борувчи кадрлар тайёрланишига алоҳида аҳамият бериш масалалари илгари сурилган 425 . Шунга кўра 1927 йил июль ойида КП(б) Марказий Комитети ўз қарорларида барча атеистик ишлар нафақат тарғибот-ташвиқот фаолиятида, балки “реакцион руҳонийларнинг антик Совет йўналишини фош қилишда” намоён бўлиши кераклигини таъкидланди. Динга қарши тарғибот “социалистик мафкуравий жабҳада” ишлашнинг муҳим йўналишларидан бирига айланди. Динийга қарши ишларни уюштиришда 1927 йил охирида коммунистик партиянинг Агитпром Марказий Комитети томонидан йиғилишда ишлаб чиқилганлиги жиддий таъсир кўрсатди 426 . Йиғилишда илгари сурган таклифларга кўра , динга қарши амалий иш олиб боришнинг асосий маркази сифатида маданий-маърифий муассасалар таркибидаги қизил бурчак, ишчи клублари ва қизил чойхоналар танлаб олинган. Ўлкада ислом динининг таъсирини бутунлай йўқ қилиш, мусулмон кишиларнинг жамиятда тутган мавқеини пасайтириш, фаолиятларини кескин чеклаш, бунинг учун дин билан боғлиқ жойларни тубдан янгилаб совет ғояларини тарғиб қилиш масканларига айлантириш билан боғлиқ узоққа мўлжалланган сиёсий режалар ишлаб чиқилган. М азкур маъруза динга қарши ишларнинг ҳудуддаги масжидлар, мадрасаларда шакллантирилган қизил 425 ЎзР МДА, 904-фонд, 1-рўйхат, 96-иш, 21-варақ. 426 Ишанходжаева З.Р. Репрессивная политика cоветской власти и культура Узбекистана: трагедия выживания (1925 – 1953 гг.). – Ташкент: Tafakkur, 2011. – C. 94. 133 чойхона лар да кимлар томонидан, қандай шароит ва қандай воситалар асосида олиб борилиши ҳам кўрсатиб ўтилган. Маданий-маърифий муассасаларда динга қарши кучларни тайёрлаш ва уларни аҳоли орасида тарғибот ишлари учун жойларга жўнатиш мақсадида ҳафтанинг жума куни танлаб олинган. Чунки и слом динига эътиқод қилувчи аҳоли орасида жума кунининг аҳамияти ҳисобга олиниб , айнан шу кун белгиланди 427 . Маданий-маърифий муассасаларда динга қарши тарғиботчи кучларни шакллантириш жараёни жуда кескинлик билан олиб борилган. Бу каби ҳолатлар динга қарши курашганларнинг нафақат ўз динидан , балки яқинларидан ҳам воз кечишга даъват қилинганлигида ўз аксини топган. Шунингдек , совет ҳукумати динга қарши курашга жалб қилинган кучларни хоҳ маҳаллий қишлоқ жойларида бўлсин, хоҳ партия таркибида бўладими партия аъзолигидан чиқариб юбориш, сургун қилиш каби усуллар билан қўрқувда ушлаш билан динга қарши курашда улардан қурол сифатида фойдаланган . Динга қарши кураш жараёнида партия аъзоси бўлган ҳар қандай киши ўз диний эътиқодидан воз кечиши, ўз аёлининг юзини очиши (паранжисини ташлаш и ) мажбурий қилиб қўйилган. Бу ишнинг бориши ҳақидаги маълумот қизил чойхонада ташкил қилинган деворий газета ва қизил доскада доимий эълон қилиб борилган. Ҳ удудларда паранжи ташлаш кампанияларининг бориши тўғрисидаги маълумотлар фаолларнинг қизил чойхона ва клубларда маҳаллий аҳоли билан учрашувларида муҳокама қилинган . Тарғибот ишлари кучайиб борганлигига қарамай ўз эътиқодига содиқ турган маҳаллий аҳоли вакиллари ҳам учраб турган. Зарафшон округининг Мозор қишлоғида яшовчи 1920 йилдан партия аъзоси бўлган Мирзақосим Аҳмедов партия аъзоси бўлишига қарамасдан барча диний амалларни бажариб келган ва талаб юқоридаги каби 427 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 14-иш, 183-варақ. 134 кучайтирилганидан сўнг “ М ен рўзамни сақлайман, ибодатларни амалга ошираман, бу партияга ёқмаса , мени партиядан чиқариб юборинг , савдогар бўламан”-дея қўрқмасдан фикр билдириб ўтган. Шунингдек, партия ва “Худосизлар” жамияти таркибида “икки ўт орасида қолган кишилар” ҳам бўлиб, бу каби кишилар динга қарши курашни хушламаганлиги боис тарғибот-ташвиқот ишларига ҳам жон куйдирмаган, кундузлари қизил чойхонада динга қарши курашар, уйга қайтгач эса исломий эътиқодини давом эттирганлиги туфайли ҳам шундай аталган 428 . Маданий-маърифий муассасаларда динга қарши партия ичида кенг кураш олиб бориш лозим. Аҳоли орасида динга қарши ташвиқотни авж олдириш зарур деб ҳисобланиб мактаб, клуб, кизил чойхона, “Деҳқон уйи” динга қарши ташвиқотнинг марказига айлантирилди 429 . Қизил чойхонада динга қарши кучлар томонидан олиб борилган амалий ишлар биринчи навбатда “Худосизлар” жамияти аъзо лар и томонидан ташкил этилган. 1925 йилнинг ноябрь ойида Ўзбекистон да динга қарши кучларни уюштириш мақсадида “Худосизлар” жамияти бўлими таъсис этил ган. Кейинги тарғибот ишлари ва тўгараклар “Худосизлар” жамияти аъзолари томонидан олиб борилган. Қизил чойхоналарда динга қарши тарғибот ишлари партия аъзолигига қабул қилинган совет ғояларига содиқ кишилар бўлган агрономлар, тиббиёт ходимлари, комсомол ташкилоти аъзолари ўртасидан танлаб олинган кишилар томонидан олиб борилган. Бу каби кучларнинг ўзига юклатилган вазифаси мавжуд эди. Масалан, тиббиёт ходимлари зиммасига одамларни табибга боришдан қайтариш вазифаси юклатил ган . Маданий-маърифий ишлар бошқармасида динга қарши ҳаракатларни амалга ошириш мақсадида 1927 йилнинг январ ойида Тошкентда ўтказилган йиғилишда биринчи навбатда “Худосизлар” жамияти ва унинг аъзоларини 428 ЎзР МДА, 904-фонд, 1-рўйхат, 64-иш, 186-187 варақлар. 429 Салмонов А. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг диний сиёсати: уйдирма ва тарих ҳақиқати (1917-1960 йиллар). – Тошкент: Тафаккур, 2015. – Б. 58. 135 ҳудудлар бўйлаб шакллантириш вазифаси белгиланган 430 . 1927 йилнинг баҳор ва ёз ойларида эса Бухоро ва Самарқандда “Худосизлар” жамиятининг бўлимлари ташкил этилган. Тез орада қизил чойхонада партия ва комсомол аъзолари, касаба уюшмаси ходимлари ва шунга ўхшаш турли жамоат ташкилоти вакилларидан иборат динга қарши кураш олиб борувчилар гуруҳи шакллантирилган. Қизил чойхона мудирларининг “Худосизлар” жамиятига аъзо бўлиб киришлари мажбурий қилиб қўйилган 431 . Совет даври талаблари асосида қизил чойхоналарда ишчи ва деҳқонлар қатламидан диний урф- одатлар, дин пешволарига қарши курашда “Худосизлар” жамияти аъзоларидан отрядлар ташкил қилинган. Қизил чойхоналарнинг динга қарши кураш усуллари ва воситалари “Худосизлар” жамияти томонидан тайёрланган тарғибот материалларида акс этган эди. Динга қарши курашни олиб бориш ва маҳаллий аҳоли орасида кенг тарғиб этиш мақсадида даврий нашрлардан ҳам кенг фойдаланил ган . Динга қарши олиб борилаётган ишларни биринчи навбатда “Худосизлар” газетаси ва журнали орқали ёритиб борган. Газетанинг Ўзбекистондаги бўлимига Маннон Рамз муҳаррир бўлиб, нашр ишлари 1928 йилнинг рамазон ойи бошланиши белгиланган 10 мартига қадар уни тайёрлаш вазифаси топширилган 432 . “Худосизлар” журналида намунали “худосиз” ташвиқотчиси учун махсус рукн ташкил қилинган бўлиб, унда айрим дахрий ходимларнинг иш тажрибасидан кўргазмалар, уларнинг таржимаи холи баёни, расмлари бериб борилган. Бу каби ташвиқот ва тарғиботда исломнинг пайдо бўлиши, унинг ижтимоий моҳияти, фарзлари, исломий урф-одатлар ва байрамлар марксизм- ленинизм назариясига қарама-қарши қўйилган ҳолда амалга оширила бошланди 433 . 430 ЎзР МДА, 737-фонд, 1-рўйхат, 792-иш, 73-варақ. 431 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 545-иш, 2-варақ. 432 ЎзР МДА, 94-фонд, 2-рўйхат, 41-иш, 8-варақ. 433 Салмонов А. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг диний сиёсати: ... 2015. – Б. 68. 136 Қизил чойхоналарда тарғиботчилар аҳоли орасида большевикларнинг динга қарши олиб бораётган сиёсати ҳақида маърузалар ўқиш, радио орқали эшиттиришлар тайёрлаш, маҳаллий аҳолининг турли ижтимоий қатламларидан тузилган кичик драмтўгараклар воситасида иш олиб борган. Тарғиботчиларинг асосий қисми маҳаллий аҳоли вакиллари бўлиб, жойлардаги тадбирлар корхона ва заводларда ишчилар томонидан ҳам амалга оширилган. Қизил чойхонада фаолият олиб борган динга қарши кураш ҳаракати аъзолари ичида асосий ролни ўқитувчилар бажарган. Уларга совет мактабларига қатнай бошлаган ўқувчилар билан динга қарши иш олиб бориш ҳам топширилган. Мактаб ўқитувчиси “Худосизлар” жамияти аъзоси билан бирга мактаб ўқувчилари орасидан “Ёш худосизлар” секциясини тузиш орқали ёшларни кўпроқ жалб қилиш ишлари билан шуғулланган. Маҳаллий болалар ўз уйларида мусулмон урф-одатлари руҳида тарбияланса - да , янги очилган совет мактабларига қатнаши натижасида динга қарши олиб борилаётган тарғибот таъсирига туши б қолган. Шу боис улар уйга қайтиш чоғида ўз ўрганганларини ота-онасига тарғиб қилиш вазифаси билан қайтган. Рамазон ойи муносабати билан мактаб ўқувчилари иштирокида уларнинг ота-оналарига таъсир ўтказиш ишлари янада кучайтирилган. Рамазон ойи давомида қизил чойхоналарда олиб борилган ўзаро суҳбатлар, долзарб мавзулардаги тадбирларда диндорлар халқ ва давлат душмани сифатида талқин қилин ган. Б ундай шахслар жамият ҳаёти учун хавф туғдириши иштирокчилар онгига сингдирил ган 434 . Дастлаб бундай йўл билан маҳаллий аҳолининг ишга яроқли қисмидан 10% ни қамраб олиш кўзда тутилган. Аҳолини завод ва фабрикаларга жалб этиш орқали уларнинг диний байрамлар билан боғлиқ дам олиш кунлари ўзгартирилган. Байрам кунлари қизил чойхонада динга қарши маърузаларга жалб этилган 435 . Манбалар таҳлилига кўра бу даврда 434 ЎзР МДА, 737-фонд, 1-рўйхат, 792-иш, 74-варақ. 435 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 14-иш, 156- варақ. 137 Ўзбекистонда Рамазон Ҳайит, Қурбон Ҳайит кунлари 1927-1928 йилларда 38980 киши, 1928-1929 йилларда эса 166957 киши иштирок этган 436 . Совет ҳукумати диний байрамларни йўқ қилиш мақсадида секин-асталик билан байрам муносабати билан бўладиган дам олиш кунларини иш вақтига айлантириб юборган. Худосизлар уюшмаси совет ҳукумати кўрсатмалари асосида клуб, кутубхона ҳамда қизил чойхоналарда ишчи ва колхозчилар ўртасида “худосизлик”ни тарғиб қилишга қаратилган катта дастур ишлаб чиққан. “Динга қарши тарғибот тўғрисида” деб номланган ушбу дастурда 35 пунктдан иборат ташкилий йўналишдаги вазифалар қайд қилинган 437 . Ушбу дастур асосида қизил чойхоналарда “Худосизлар” жамияти томонидан жума кунги динга қарши курслари методикаси ишлаб чиқилган. Рамазон ойи давомида қизил чойхоналарда “Ислом ва рўзанинг синфий моҳияти”, “Динга қарши курашда ишчи ва ўқувчиларнинг вазифалари”, “Рўза тарихи ва унинг зарарли оқибатлари” номлари билан аталувчи тадбирлар ва маърузалар ташкил этилган 438 . Рўза байрами арафасида касаба уюшмаси аъзоси бўлган ишчилар маданий-маърифий муассасалардаги динга қарши тидбирларда иштирок этиш учун сафарбар этилиб, “Худосизлар” тўгараги таркибига бириктирилган 439 . 1927 йилнинг 28-30 май кунлари Тошкентда ўтказилган Ўрта Осиё бюросининг 13-пленумида динга қарши ишлар яна бир бор муҳокама этилганида икки асосий масала: қишлоқ хўжалиги ва иқтисодий аҳвол, динга қарши кампанияни ўтказиш бўйича умумий дастурни ишлаб чиқиш масаласи муҳокама этилган. Мажлисда муҳокама этилган масалалардан яна бири динга қарши кураш жараёнида масжидлардан сиёсий фаолият олиб боришни ташкил этиш марказлари сифатида фойдаланиш, қизил чойхоналар ишини ташкил этиш орқали бу ерда жамоат ташкилотлари ишини бириктириш 436 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 14-иш, 154-варақ. 437 Салмонов А. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг диний сиёсати: ... 2015. – Б. 70. 438 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 14-иш, 157-варақ. 439 ЎзР МДА, 736-фонд, 1-рўйхат, 621-иш, 196-варақ. 138 натижасида қишлоқларда дин уламолари таъсирини камайтириш ўртага ташланган. Динга қарши курашнинг таркибий қисми сифатида масжид, мақбара ва мадрасаларнинг фаолияти тугатилиб, уларнинг айримлари қизил чойхона ва клубларга айлантирилган 440 . 1928 йилга келиб Ўзбекистонда динга қарши кураш доирасида вазият анчайин кескинлашган. Жойларда совет ҳокимияти вакилларига қарши норозилик кайфияти кучайиб борди. Динга қарши кураш олиб борувчи кучлар нинг қизил чойхоналарга тўпланган одамларга совет ҳокимиятининг диний урф-одатларни бутунлай таъқиқлаганлигини очиқчасига баён этиши катта норозиликларга олиб келди. Кўпгина ҳудудларда бундай ҳаракат маҳаллий аҳолининг қаршилигига учраган 441 . 1928 йилнинг 16 сентябрида Бухородаги совет-партия мактаби аъзолари Мир Дўстим масжидида умумжамоат йиғилишини ташкил этишган. Маълумотларга кўра , унда 95 киши, жумладан, камида 15 нафар шаҳар атрофидаги ерлардан, 15 нафар аёл келган. Мажлис иштирокчилари масжидда тўпланганларни тарқатиб юбориб , имомнинг салласини улоқтириб юборишган. Мажлис сўнгида масжид клубга айлант и рилиб , дарвозасига қулф солинган. Бир вақтнинг ўзида Ҳазрати Мир ёнидаги қишлоқ совети аъзолари бўлган маҳаллий аҳоли вакиллари бўлган Ражаб Ашуров, Амин Мирзаев, Файзи Нодиров, Жўра Саидов ва Нурилло Азизовлар фаолият олиб бормаётган масжидни қизил чойхона ва клубга айлантиришга қарор қилишган. 1928 йилнинг октябрь ойида ўтказилган 13 аъзо қатнашган Бухоро шаҳар комитети қарори билан шаҳар марказидаги 300 йиллик тарихга эга бўлган Оталиқ Худоёр масжиди ёпилиб, унинг ўрнида “қизил ўқишхонаси”, яъни қироатхона фаолияти йўлга қўйилган. Аммо кўп ўтмай турли сабабларга кўра қироатхона ҳам ёпиб ташланган 442 . 440 Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг диний сиёсати: ... 2015. – Б. 78. 441 Қаранг: Мустафаева Н.А. XX асрда Ўзбекистонда маданият ва тафаккур. Тарихшунослик таҳлили. – Тошкент: Navro’z, 2016. – 334 б. 442 Adeeb Khalid. Making Uzbekistan... – Р. 349. 139 Маданий-маърифий муассасаларда олиб борилган тарғибот ишлари аксарият ҳолларда ўзидан кутилган натижани бермаган. Қизил чойхонага жалб қилинган тарғиботчиларнинг тил билан боғлиқ муаммолари тарғибот материаллари рус тилида бўлганлиги боис маҳаллий тарғиботчилар унинг мазмунини тўлиқ тушуниб етмаган бўлса, маҳаллий тилни билмаган тар ғ иботчилар эса ўз ишини қандай олиб бориш кераклиги ҳақида ҳам аниқ тасаввурга эга эмас эди. Натижада аксарият тарғибот ишлари қизил чойхоналардаги майх ўр лик кечаларига айланиб кетганлиги архив маълумотларида ўз ифодасини топган. Бошқа томондан олиб қараганда динга қарши кураш жараёнида қизил чойхона ҳам “Худосизлар” жамияти ҳам етарлича маблағга эга бўлмаган. Шу боис асосан байрам кунлари “Худосизлар” жамияти аъзолари рамазон ойи ва ҳайит байрами даврида унга қарши қаратилган рисола ва китобларни мажбуран сотиш орқали маблағ йиғиш пайида бўлган 443 . Қизил чойхонадаги динга қарши курашнинг асосий ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланган “Худосизлар” жамиятининг динга қарши кураш ишлари ҳақидаги маълумотлар даврий матбуот материалларида келтириб ўтилган. Маълумотлардан кўринадики, “Худосизлар” жамиятнинг ишлари унинг аъзолари томонидан фақатгина мажбурият ёки қўрқув натижасида ташкил этилган, вақт ўтиши билан эса ишлар тўхтаб қолган. Масалан, Самарқанд вилоятининг Пастдарғом туманида “Худосизлар” жамиятининг 2602 нафар аъзоси қайд этилган бўлиб, уларнинг ҳеч бири динга қарши ишлар олиб бориш билан шуғулланмаган. Шунингдек, Самарқанд шаҳрининг Нуробод маҳалласидаги камбағаллар қизил чойхонасида маҳаллий аҳоли динга қарши курашда ҳам , “Худосизлар” жамияти ишида ҳам мутлақо иштирок этмаган. Шаҳарнинг “эски шаҳар” қисмидаги Қ ораоқсоқол маҳалласида жойлашган қизил чойхонада “Худосизлар” ташкилотига дастлабки даврда 40 киши аъзо 443 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 574-иш, 24-25- варақлар. 140 бўлган. Аммо аксарият қисми маҳаллий аҳоли вакилларидан иборат бу одамлардан ҳеч ким “Худосизлар” жамиятининг мақсади ва унинг иши мазмун - моҳиятини англамаслиги натижасида тарқалиб кетган. Қизил чойхона раҳбари бу жараённи комсомол ташкилоти ва шаҳар “Худосизлар” жамиятидаги раҳбарлик ишларининг етарли бўлмаганлигида деб кўрсатган 444 . Бу каби ҳолатлар қизил чойхонадаги динга қарши ишларнинг боришидаги аҳвол ва юқори ташкилотларнинг динга қарши курашга муносабатини ўзида акс эттирган. Айрим ҳолларда маҳаллий аҳоли вакиллари орасидан қизил чойхона мудири бўлган кишилар динга қарши тарғибот ишлари ва “Худосизлар” ишининг асл моҳиятини тўғри англаган ҳолда ҳеч бир ишни ташкил этмаган ёки унда қатнашмаган. Самарқанд шаҳрининг Хайр о бод қисмида жойлашган Намуна маҳалласида очилган қизил чойхона мудири Баҳриддинов бу ерда динга қарши ишларни тўхтатиб, плакатларни олиб ташлаган, деворий газетада динга қарши материаллар ёритиб бормаганлиги натижасида ишдан ҳайдалган бўлса, самарқандлик Пирмуҳаммад Мирзаев партиянинг 10-ячейкаси қошидаги “Худосизлар” жамияти раиси бўлган ҳолда унинг аъзоларини тўлиқ тарқатиб юборганлиги учун судланган ва партия аъзолигидан чиқарилган 445 . ХХ аср 30-йиллари бошига келиб маданий-маърифий муассасаларда динга қарши тарғибот олиб борувчи кучлар энди асосий фаолиятдан ташқари баҳорги экин кампанияси ишлари учун ҳам зарбдор сифатида жалб қилина бошлаган 446 . Бир сўз билан айтганда маданий-маърифий муассасаларда олиб борилган динга қарши кураш жараёни биргина динга қарши қаратилган ҳаракат бўлиб қолмади. Бир вақтнинг ўзида у диний муассасалар, диний байрамлар, диний қадриятларги қарши олиб борилган кураш сифатида характерланди. 444 Худосиз газетаси. 1931 йил, 22-январь. №2. 445 Худосиз газетаси. 1931 йил, 22-январь. №2. 446 ЎзР МДА, 94-фонд, 5-рўйхат, 14-иш, 178-варақ. 141 Хулоса қилиш мумкинки, маданий-маърифий муассасаларнинг маданий жараёнлардаги иштироки аҳолининг маънавий, маданий ва ижтимоий ҳаётига салбий таъсир кўрсатган. Масалан, бу ерда олиб борилган лотинлаштириш тарғиботи аҳоли савод даражасининг пасайишига, динга қарши олиб борилган тадбирлар эса кишиларнинг диний қадриятлардан узоқлашишига олиб келган. - “Ҳужум” ҳаракати тарғиботининг олиб борилиш биргина хотин-қизларнинг турмушини ўзгартирган ҳаракат бўлиб қолмади. Ушбу ҳолат маданий- маърифий муассасаларга жалб қилинган хотин-қизларнинг руҳияти, психологиясига таъсир этди. Натижада маҳаллий аҳоли вакиллари бўлган айрим хотин-қизлар клубларда ишлай бошлади. Мазкур жараёнда комсомол сафларига қўшилиш натижасида, унинг мақсадларини чуқур англаб етмаган баъзи ёш хотин-қизларнинг ота-онасидан воз кечиб кетганликларини ҳам кузатиш мумкин. Хулоса қилиб айтганда, к утубхоналарни ташкил этиш жараёнида моддий-техник база ва шарт-шароитнинг етарли эмаслиги барча ҳудудларда бу тадбирнинг бир маромда ўтишига тўсқинлик қилди. Мавжуд кутубхоналарда аҳолининг турли қатламларини қамраб олиш жараёни фақатгина қоғозда бажарилганлиги, аслида эса аёллар ва болаларга кутубхона хизматини кўрсатиш ишлари етарли даражада амалга оширилмаган эди. Аҳолининг кутубхоналардан фойдаланиш жараёни ўзига хос қолипда, маълум чегаралар асосида ташкил қилинган бўлиб, бу маҳаллий аҳолининг маданий-маънавий ҳаётига ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади; - ХХ асрнинг 20-30 йилларида Ўзбекистонда амалга оширилган ижтимоий, “маданий жараёнлар”да маданий-маърифий муассасалар фаолияти тарихий воқелик сифатида ўз ифодасини топди. Бу большевик ҳукумати томонидан ишлаб чиқилган ҳар қандай кўрсатма ва ташвиқот ишлари айнан шу ерда олиб борилганлиги билан характерланади. Маданий-маърифий 142 муассасаларнинг ушбу жараёнлардаги иштирокида асосан маҳаллий аҳоли вакилларига катта ўрин ажратилган; - 1927 йилдан кейин айниқса, маҳаллий аҳолининг маданий жараёнлардаги иштироки фаоллашиб борди. Маданий-маърифий муассасалар тадқиқ этилаётган даврда асосий тарғибот марказига айланди. Бу совет тажрибасида амалий ишлар кўламида тарихда биринчи марта ўтказилган эди. Мазкур амалиёт амалда совет ҳукумати истаганидек “сиёсий саводхонликка” йўналтирилиб, маҳаллий аҳолининг ўтмишига эътиборсиз муносабатнинг шаклланишига олиб келди; - буни тадқиқ этилаётган даврда маданий-маърифий муассасаларда кўп тарғиб қилинган янги алифбога ўтиш ва динга қарши кураш ишлари натижасида кузатиш мумкин. ХУЛОСА “ ХХ аср нинг 20-30 йилларида Ўзбекистон ижтимоий ҳаётида маданий- маърифий муассасаларнинг ўрни” мавзусидаги тадқиқот натижалари асосида қуйидаги хулосаларга келинди: 1. ХХ асрнинг 20-йиллари ўрталарига келиб совет ҳукуматининг маҳаллий аҳоли маданий, маънавий ҳаётини ўзгартиришга , кишиларнинг онгига коммунистик мафкурани сингдиришга қаратилган ҳаракатлари яна-да кучай иб кетган эди . Маънавий соҳада халқнинг диний эътиқодини 143 заифлаштириш кўзда тутилган. Шу боис халқнинг ўтмиши, маънавияти, маданий мероси ва миллий қадриятлари билан чамбарчас боғлиқ бўлган асрий диний эътиқодидан , маданий меросидан маҳрум этиб, шўролар бошқарувида бўлган барча жойларда яшовчи кишилар онгида ягона совет мафкурасини қарор топтиришга қаратилган чора-тадбирлар ишлаб чиқилган. Бу борада маданий-маърифий муассасалар асосий ролни ўйнаган. 2. ХХ асрнинг 20-йилларидан Ўзбекистон жамиятига кириб келган янги типдаги маданий-маърифий муассасалар совет ҳукумати тарғиботининг оддий халқ турмуш тарзига, жамиятнинг қуйи қатламларига кириб бориш учун хизмат қилувчи тарғибот воситалари сифатида дастлабки бўғин вазифасини бажарган. Тарғиботнинг ижтимоий ҳаётдаги самарадорлигини ошириш учун савдо ва санъатни қўшди. Жамиятдаги кишилар онгида тузумга хайрихоҳликни ошириш учун “Қизил” ранг воситасида ижобий уни сингдиришга уринишлар бўлди. Маданий-маърифий муассасаларда олиб борилган ишлар ўз даври ҳужжатларида келтириб ўтилганидек аҳолини нг маданий даражасини кўтариш га қаратилган тадбирлар эмас эди. Зеро, бу ерда маҳаллий аҳоли вакиллари турли хил билимлар дан чекланиб, “маданий ижодкорлик” сифат ларидан узоқлаштирилган. Натижада ундаги тадбирлар партиянинг амалдаги сиёсий , ижтимоий- иқтисодий ҳаёти га боғлиқ қилиб қўйилган. Бу каби муассасаларда маданий-маърифий ишларнинг барча шакллари юқоридан мажбурий тарзда сингдирил ган. 3. Мазкур даврда маданий-маърифий муассасалар фаолиятини йўлга қўйиш борасида олиб борилган ишлар уларнингфаолият тури кенгайган бўлса-да, тизимдаги иш сифати ва кўлами етарли даражада бўлмаган. Аҳоли ижтимоий ҳаётида эса маданий-маърифий муассасаларнинг маданиятни кўтариш тадбирлари саводсизликни тугатиш га қаратилган ишлар билан чегаралан иб қолган. Муассасаларда олиб борилган ишларда кенг халқ омма си га таян илмаган. Аҳоли эса бундаги ишларнинг мақсад ва вазифаларини ҳис қилин маган ҳолда мажбурийликдан ундаги тадбирларда 144 иштирок этса-да, уларнинг фаолиятини қўллаб - қув в атла маган . Бир сўз билан айтганда, маданий-маърифий муассасалар мазкур давр кишилари ҳаётининг ажралмас бўлагига айланишдек мақсадни руёбга чиқара олмаган. Одатда маданий-маърифий муассасаларнинг қўллаб-қувватланмаслигига бу ердаги кампаниялар нинг амалда шунчаки расмиятчилик учун бажарилган и, ишчиларнинг лаёқатсизлиги ва яхши таъминланмаганлиги да намоён бўл ади. Шунингдек, жамоат ва партия ташкилотлари масъул и ятсизлигига ҳам боғлиқ бўл ган . 4. Маданий-маърифий муассасаларнинг маданий жараёнлардаги иштироки партиянинг кучли назорати ва талаби асосига қурилган эди. Унда ўтказилган кўплаб тадбирларда аҳолини қўрқитиш, мажбурлаш ва сургун қилиш каби жазолар маҳаллий аҳолига нисбатан кўп марта қўлланилган. Маданий-маърифий муассасаларда олиб борилган тарғибот ишларида айниқса, совет ҳукуматига хайрихоҳ бўлмаган маҳаллий аҳоли таъқибга учради. Бу эса маҳаллий аҳоли ўртасида қўрқув ҳиссининг кучайишига олиб келди. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, мазкур муассасаларда ўтказилган сиёсий тарғибот, маданий тарғибот ёки ижтимоий тарғиботнинг қай даражада аҳамияти борлигини нафақат маҳаллий аҳоли балки совет тарғиботчиларининг ўзлари ҳам баъзан тўлиқ англаб етган эмас эди. 5. Тадқиқот натижалари шуни кўрсатадики, бажарилган ишлар кўлами, уюштирилган тадбирлар, тарғиб этилган мавзуларига кўра ушбу даврдаги қизил чойхоналар фаолиятини “маданий муассаса” билан бирга “ижтимоий муассаса” сифатида баҳолаш мумкин: 1. Жамиятда ўтказилувчи ва партия томонидан ишлаб чиқилган ҳар қандай асосий сиёсий тадбирларнинг бу ерда олиб борилганлиги; 2. Маҳаллий аҳоли вакилларининг турли қатламдаги ёши, жинси, чегараланган ижтимоий қатламларнинг унда тўпланиши; 3. Ижтимоий ҳаётга таъсир этиши мумкин бўлган иш услубларининг ишлаб чиқилиши ва унинг амалга оширилиши; 4. Муассаса ишини олиб борувчи куч сифатида ўқитувчиларнинг жалб этилганлиги: 5. Тарғибот ишларида 145 асосий марказ ролини бажариб келганлиги; 6. Иш жараёнида маҳаллий аҳоли орасида синфийлик нуқта назаридан ёндошилганлиги каби жиҳатларда кўзга ташланади. 6. Қизил чойхоналарда олиб борилган сиёсий тадбирларни маҳаллий аҳолининг онги ва тафаккурига таъсир этиш орқали унинг ижтимоий ҳаётини ўзгартиришга бўлган салбий ҳаракат ва уринишлар сифатида баҳолаш мумкин. 7. Янги маданий-маърифий муассаса сифатида маҳаллий аҳоли кундалик ҳаётига кириб келган қизил чойхоналар ўз даврида партиянинг сиёсий, маданий, иқтисодий, ижтимоий тадбирларида иштироки билан бошқа шу турдаги муассасалардан кенг аҳолини тўплаш имкони мавжудлиги билан ажралиб турган. Аммо тадқиқ этилаётган давр муассаса фаолиятининг илк босқичи сифатида маҳаллий аҳоли ҳаётида анъанавий чойхоналар сингари аҳамият касб эта олмади. 8. Таҳлил этилган давр қизил чойхоналари учун умумий кўринишга айланган майхўрлик, беданавозлик каби ҳолатлар совет қизил чойхоналарида ҳеч бир саводхонлик курслари иш олиб бормаганлигини кўрсатиб туради. Қизил чойхоналар тўғрисидаги йўриқномаларда асосий тарғибот объекти сифатида кўрсатилган мазкур муассасаса фақатгина аҳолини тўплаш учунгина хизмат қилган холос. Тўпланган ишчи деҳқон аҳоли қатламидан эса синфийлик нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда маҳаллий аҳоли орасидаги жадид зиёлилари, бойлар, мулла ва эшонларга қарши куч сифатида фойдаланиш асосий мақсад бўлган. 9. Мазкур даврдан бошлаб тарғибот ишининг янгидан-янги воситалари ва қуроллари маҳаллий аҳоли ҳаётига кириб келган бўлса-да, унинг мақсад ва вазифаси, иш услублари маҳаллий аҳоли манфаатларига хизмат қилишни кўзда тутмас эди. Ягона совет маданияти ғоясини илгари суриш орқали маҳаллий аҳоли орасида “саводсизликка барҳам бериш”ни тарғиб қилиш бош мақсад бўлсада, кенг миқёсида дала ишларига сафарбар этилган қишлоқ 146 аҳолисининг тушлик вақтидаги дам олиш вақтлари ҳам тарғиботнинг бир қисмига айланди. Мазкур муаммони тадқиқ этиш жараёнида қуйидаги таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди: - Маданий-маърифий муассасалар фаолиятидан бугунги кунда давлатимиз томонидан амалга оширилаётган ислоҳотларни жамиятнинг қуйи қатламларига қадар сингдирилишини таъминлаш мақсадида етар билим ва кўникмага эга бўлган кадрлар сифатида ошириш зарур. Бунинг учун ОТМларда ҳозирги кунда мавжуд бўлган “Ижтимоий-маданий фаолият” ва “Маданият ва санъат муассасаларини ташкил этиш ҳамда бошқариш” йўналишларини кўпайтириш зарур; - маҳалла марказларида мавжуд чойхоналарни аҳолининг ижтимоий ҳаётидаги ўрни ошириш мақсадида уни методик жиҳатдан бугунги давр адабиётлари ва газета-журналлари билан таъминлаш керак; - замонавий интернет асрида маданий-маърифий муассаса вазифасини бажаришга қодир бўлган онлайн платформа ва интернет базани шакллантириш мувофиқ бўлади. Фойдаланилган манба ва адабиётлар рўйхати 1. Норматив ҳуқуқий ҳужжатлар ва методологик аҳамиятга молик нашрлар 1.1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ў збекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисидаги ” Фармони. – Тошкент: Адолат, 2017. – 112 б. 1.2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. https://president.uz/uz/lists/view/3324 . 24.01.202 0 . 147 1.3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 28 ноябрдаги П Қ- 4038-сон “Ўзбекистон Республикасида миллий маданиятни янада ривожлантириш концепциясини тасдиқлаш тўғрисидаги” Қарори //[ Elektron resurs ] // http://www.lex.uz/docs/4084926. 2. Архив материаллари 2.1. Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архиви 2.1.1. Р-25. Жамғарма – ТАССР Халк Комиссарлари Совети. 2.1.2.Р- 34. Жамғарма – ТАССР Маориф Халқ Комиссарлиги. 2.1.3.Р-86. Жамғарма – Ўзбекистон ССР Марказий Ижроия Қўмитаси. 2.1.4.Р-94. Жамғарма – Ўзбекистон ССР Маориф Комиссарлиги. 2.1.5. Р-737. Жамғарма – Ўзбекистон Касаба Қўмитаси кенгаши. 2.1.6. Р-837. Жамғарма – Ўзбекистон ССР Министрлар Совети. 2.1.7. Р-2285. Жамғарма – Л.Л. Бурэ нинг шахсий фонди. 2.2. Самарқанд вилояти д авлат архиви 2.2.1. 104-Жамғарма – Халқ таълими бошқармаси Самарқанд бўлими. 2.2.2. 142-Жамғарма – Таълим бошқармаси комитети. 2.2.3. 152-Жамғарма – Халқ таълими бошқармаси Каттақўрғон уезди бўлими. 2.2.4. 230-Жамғарма – Вилоят маданият бошқармасининг Ҳамид Олимжон номидаги вилоят драматик театри. 2.2.5. 976-Жамғарма – Хатирчи волости бошқаруви ҳужжатлари. 2.2.6. 1628- Жамғарма – Самарқанд вилоят маданий-маърифий муассасалар бўлими. 2.2.7. 1720-Жамғарма – Оммавий тарғибот олиб бориш ва маданий-маърифий ишларга раҳбарлик қилиш. 2.2.8. 1735-Жамғарма – Хотин-қизлар ўртасида маданий-маърифий ишлар олиб бориш бўлими. 2.3. Самарқанд давлат музей қўриқхонаси архив фонди 2.3.1. КП-562 . Жамғарма – Л.Л. Бурэ нинг шахсий фонди. 2.3.2. КП-3957/1 . Жамғарма – А.Н.Волковнинг шахсий фонди. 2.3.4. КП 5245/14. Жамғарма – Брошюра “Проект резолюции ВИИИ съезда”. 2.3.5. КП 5694/ 16 . Жамғарма – Худосиз газетаси. 2.3.6. КП 5694/ 21 . Жамғарма – Колхозчилар товуши газетаси. 2.4. Самарқанд вилоят ҳокимияти архиви 2.4.1. 31- Жамғарма – Ўзбекистон коммунистик партияси Самарқанд вилоят қўмитаси. 3. Эълон қилинган ҳужжатлар ва статистик нашрлар 3.1. Список населенных мест Узбекской ССР. Центральное Статистическое Управление Узбекистана. В ыпуск ИИ. – Самарканд: Издание Ц.С.У.УзССР , 1925. – 84 с. 3.2. Коммунистическая партия Узбекистана в резолюциях и решениях 148 съездов и пленумов ЦК (1925-1986) . В 4-томах. Том 1. – Ташкент: Узбекистан, 1987. – 728 с. 3.3. КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и Пленумов ЦК. Том 2. – Москва: Политиздат, 1983. – 605 с. 3.4. КПСС в резолюциях и решениях съездов, конференций и Пленумов ЦК. Изд 9-е. Том 3. – Москва: Политиздат, 1984. – 496 с. 3.5. Культурное строительство в Туркестанской АССР. (1917-1924гг). Сборник документов. Том 1. – Ташкент: Узбекистан, 1973. – 571 с. 3.6. Народное хозяйство СССР 1922-1982 гг . – Москва , 1982. – 624 с. 3.7. Ўзбекистон Коммунистик партияси съездларининг резолюция ва қарорлари. –Т ошкент .: Ўздавнашр, 1958. – 552 б. 4. Даврий матбуот 4.1. Аланга. 1929 йил. № 2-3. 4.2. Зарафшон газетаси. 1923 йил. 12 апрель. 4.3. Известия ЦК РКП(б). 1920 йил. 2 март. №13. 4.4. Иштирокиюн. 1920 йил, 23 июн, 125-сон. 4.5. Камбағал деҳқон. 1929 йил. 4.6. Колхоз йўли. 1930 йил. 4.7. Колхозчилар товуши. 1931 йил. 16 ноябрь. № 41. 4.8. Коммунистка. 1926, №9. 4.9. Кўмак. 1929 йил. 4.10. Қизил тамға. 1928 йил. 1ғ2. 4.11. Қизил Ўзбекистон. 1928 йил. 4.12. Маориф ва ўқитғувчи. 1929 йил ноябрь. №11. 4.13. Муштум. 1927-1929 йиллар. 4.14. Пролетарий. 1924-1925 йиллар. 4.15. Туркестанская правда. 1924 йил 4.16. Туркистон вилоятининг газети. 1908 йил. №48. 4.17. Ударник печати. 1930 йил. 4.18. Халқ сўзи. 2019 йил. 1 март. 4.19. Худосиз газетаси. 1931 йил 22-январь №2. 4.20. Хуррият. 1917 йил, 29 декабрь. 4.21. Экин кампанияси. Самарқанд. 1930 йил. 1-2-8. 5. Монография, рисола, илмий мақола ва илмий тўпламлар 5.1. Is ‘ hoqov M, Alimova R. Arxivshunoslik. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent. 2017, – 184 б. 5.2. Абдуазизова Н. История нaциональной журналистики (генезис и эволюция). В 2-х томах. Том 1. – Ташкент : Сҳарқ. 2012. – 368 б. 5.3. Абдуллаев Ш.Ш. Из истории культуры народов Узбекистана (1921– 1932 гг.). – Ташкент: Уздавнашр, 1960. – 186 с. 5.4. Абрамов М. Гузары Самарканда. – Ташкент: Ўзбекистон, 1989. – 58 с. 5.5. Авлоний А. Танланган асарлар.//Нашрга тайёрловчи Б. Қосимов. 2- жилд. – Тошкент: Маънавият, 2006. – 304 б. 149 5.6. Акилов К. В. Развитие социалистической культуры в Узбекистане. – Ташкент : Фан, 1977. – 265 с. 5.7. Акилов К. Развитие социалистической культуры в Узбекистане. – Ташкент : Фан, 1977. – 265 с.; 5.8. Акобиров И. Тўхтасин Жалилов. – Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1978. – 126 б. 5.9. Алимов И.А. Ўзбекистонда вақф мулкларининг тугатилиши (1917-1929 йиллар). – Тошкент: Фан, 2009. – 222 б. 5.10. Алимова Д.А, Рашидова Д. А.Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг тарихий тафаккури. – Тошкент: Академия, 1999. – 53 б. 5.11. Алимова Д.А. История как история, история как наука. В 2-томах.Том 1. История и исторической сознание. – Ташкент: Узбекистан, – 2008. С. 224. 5.12. Алимова Д.А. Ўзбекистон маданияти тарихшунослигининг асосий йўналишлари// ХХ асрнинг дастлабки ўттиз йиллигида Ўзбекистонда тарих фани (Тарихшунослик очерклари). 2 қисм. – Тошкент, 1994. – Б. 209-305. 5.13. Алимова Д.А., Голованов А.А. Узбекистан в 1917–1990 годы: противоборство идей и идеологии. – Ташкент: Фан, 2002. – 260 с. 5.14. Алихонтўра Соғуний. Туркистон қайғуси.//Муҳаррир Увайсхонтўра Шокиров. – Тошкент: Шарқ, 2003. – 237 б. 5.15. Алихонтўра Соғуний. Туркистон қайғуси.//Нашрга тайёрловчи Қ.Шокиров. – Стамбул, 2009. – 545 б. 5.16. Бердиев Ш. Культурно-просветительная работа в Узбекской ССР. – Т ашкент .: Фан , 1982 . – 208 с. 5.17. Бердиев Ш. Тоҳиров Ш. Клуб тарбия маскани. – Т ошкент .: Ўзбекистон, 1970 . – 46 б. 5.18. Бердиев Ш. Учреждения культуры-важнеший очаг коммунистического воспитания. – Т ашкент .: У збекист а н , 1978 . – 104 с. 5.19. Буранов К.Б. Диалектика развития социалистической культуры. – Ташкент, 1974. – 208 с. 5.20. Вадуд Маҳмуд. Танланган асарлар.//Нашрга тайёрловчи Б.Каримов. – Тошкент: Маънавият, 2007. – 160 б. 5.21. Валиев А.К. Октябрь, культура, интеллигенция. – Ташкент: Узбекистан, 1977 . – 197 с. 5.22. Валиев А.К. Формирование и развитие советской нa цио нальной интеллигенции и её социальная роль. – Ташкент: Госиздат, 1969. – 588 с. 5.23. Ваҳобов М. Ўзбек социалистик миллати. – Тошкент: Ўзбекистон, 1960. – 536 б. 5.24. Вестник просвещени я и коммунистической культуры. Ташкент, 1921. № 7-8. 5.25. Вопрос ы клубной и библиотечной работ ы и развитие самодеятельного 150 художественного творчества Узбекистана. Т ашкент .: ТашГУ. 1981. 5.26. Галузо П. О школах. – Ташкент: Уздавнашр, 1933. – 58 с. 5.27. Гулметов Э. Коммунистик қурилиш ва қишлоқ маданияти юксалишининг баъзи масалалари. – Тошкент: Ўзбекистон. 1969. – 112 б. 5.28. Ефанов З.Д. На фронте просвещения к пятилетию Союза работников просвещения в Туркестане. – Т ашкент : Уздавнашр, 1924. – 94 с. 5.29. Желтова Г. Социалистическое строительство в Узбекистане (20-30-е год ы ). Историографический очерк. – Ташкент: Фан, 1975. – 141 с. 5.30. Жўраева Н. Ўзбекистонда хотин-қизларга муносабат(XX асрнинг 20- 80 йиллари мисолида). – Тошкент: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2013. — 264 б. 5.31. Жургинов Т. Строительство социализма и культурная революция в Узбекистане. – Ташкент: Уздавнашр, 1933. – 42 с. 5.32. Зайченко Ж. Классовая борьба узбекском кишлаке (1925-1929). – Ташкент: Узбекистан, 1989. – 88 с. 5.33. Зеленский И.А. В борьбе за культуру// За партию. – Ташкент, 1928. №3. – С. 34-40. 5.34. Икрамов А. Борьба на идеологическом фронте. – Т ашкент : Узгосиздат, 1926. – 54 с. 5.35. Икрамов А. О задачах культурного строительства . – Ташкент : Узгосиздат, 1932 . – 38 с . 5.36. Икрамов А. Ўзбекистонда маданий қурилишнинг асосий масалалари. – Тошкент: Ўздавнашр, 1933. – 54 б. 5.37. История Самарканда. В 2-х томах. Отв. ред. И.М.Муминов. Т ом 2 . , – Ташкент : Фан, 1970. – 496 с . 5.38. Ишанходжаева З.Р. Репрессивная политика советской власти и культур а Узбекистана : трагедия выживания (1925 - 1950 гг.). – Ташкент : Тафаккур, 2011. – 288 с. 5.39. Каримов Н. Маҳмудхўжа Беҳбудий. – Тошкент. 2010. – 80 б. 5.40. Каримов Р.А. Октябрь революцияси ва Ўзбекистонда маданий қурилиш. – Тошкент: Ўзбекистон, 1967. – 40 б. 5.41. Каримов Р.А. Руководство Компартии Узбекистана развитием культуры в республике. – Т ашкент : Госиздат, 1971 . – 100 с. 5.42. Кары-Ниязов Т.Н. Очерки истории культуры Советского Узбекистана. – Москва : Изд . Акад. наук СССР, 1955. – 560 с 5.43. Касимова А. История библиотечного дела в Узбекистане. – Тошкент.: Узбекистан, 1981. – 173 с. 5.44. Кетебаева Б. О подготовке кадров для органов политпросвета ТАССР (1921-1924)// Ў збекистонда ижтимоий фанлар// 1970 йил. № 10. С. 6 1 . 5.45. Крупская Н.К. Педагогические сочинения. – В 10 т омах . Т ом 7. Основы политико-просветительной работы. – Москва, 1959. – 751 с . 5.46. Кул ьтура и писменность Востока. Книга II -я. – Баку:Издание. В.Ц.К, Н.Т.А, 1928. – 180 с. 151 5.47. Кунгиров И. Из истории подготовки кадров для культурно- воспитательных учреждений Узбекистана (1921-1928)// Ў збекистонда ижтимоий фанлар// 1986 йил. № 8. – с . 42. 5.48. Қодирий А. Тўла асарлар тўплами. Олти жилдлик. Биринчи жилд. //Нашрга тайёрловчи А.Акромов. – Тошкент: Фан, 1995. – 296 б. 5.49. Қорахонов М. Совет Ўзбекистони маданияти. – Тошкент: Ўздавнашр, 1957. – 110 б. 5.50. Қосимова О. Ўзбекистонда кутубхоначилик тарихи. – Тошкент.: Ўқитувчи, 1992. – 192 б. 5.51. Любимова С.Т. В первые годы. – Москва, 1958. – 78 с. 5.52. Любимова С.Т. Теория и практика р аботы партии среди женщин. – Т ашкент: Туркпечати. 1926 . – 48 с. 5.53. Маданий инқилоб ва деҳқонлар. – Самарқанд-Тошкент: Ўздавнашр, 1929. – 16 б. 5.54. Мажидий А. Танланган асарлар. //Тўпловчи ва нашрга тайёрловчи Ҳ.Узоқов. – Тошкент: Маънавият, 2000. – 160 б. 5.55. Марко Буттино. Революция наоборот. Средняя Азия между падением царской империи и образованием СССР. Перевод с итальянского Николая Охотина. Послесловие Альберто Мазоэро. – Москва: Звенья, 2007. – 446 с. 5.56. Меженина Е.М. Агитпоезд “Красный Восток”. – Т ашкент: Госиздат, 1962. – 64 с. 5.57. Минеев В.Н. Становление и развитие культурно-просветительной работы среди женшин Узбекистана. – Т ашкент: Фан , 1990. – 132 с . 5.58. Мунаввар қори Абдурашидхонов. Танланган асарлар. //Нашрга тайёрловчи С.Ахмедов. – Тошкент: Маънавият, 2003. – 304 б. 5.59. Мустафаева Н.А. Ўзбекистонда совет ҳукуматининг диний сиёсати. // Ўзбекистон тарихи. – Тошкент : 2005. - №2, – Б. 35-43. 5.60. Мустафаева Н.А. ХХ асрда Ўзбекистонда маданият ва тафаккур. Тарихшунослик таҳлили. – Тошкент: Навроъз, 2016. – 334 б. 5.61. Мухаммедов С. Культура Советского Узбекистана. – Ташкент: Госиздат, 1961. – 39 с. 5.62. Му ҳ аммаджонов М. Турмуш уринишлари. 3-нашри. – Тошкент: Ў здав нашр, 1964. – 180 б. 5.63. Назариян Р. Очаг мусульманского просвещения. // Звезда Востока. 2017. №2. С.89. 5.64. Непомнин В.Я. Очерки истории социалистического строительства в Узбекистане (1917–1937 гг.). – Ташкент, 1957 . – 219 с. 5.65. Никитинский М.Г. Красная чайхана-опорный пункт культурно- просветительной работы. – Т ашкент : Средазпрофиздат, 1934. – 27 с. 5.66. Новиков М.П. Подготовка нa ци ональных партийных и советских кадров в Туркестанской АССР в 1921-1924 года// Ў збекистонда ижтимоий фанлар// 1961 йил . № 8 С. 27. 152 5.67. Нурмуҳамедова М. Ўзбекистонда маданий-маърифий ишлар тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи, 1993. – 96 б. 5.68. Оқилов К. В.И.Ленин ва Ўзбекистонда маданий революция. – Тошкент: Ўзбекистон, 1972. – 40 б. 5.69. Охунжонов Э. Ватан кутубхоначилиги тарихи. Дарслик. 2-қисм. – Тошкент.: Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2008. – 308 б. 5.70. Пулатов Х.П. Культурно-воспитательная деятельность советского государства в Узбекистане : период борьбы за построение фундамента социализма . – Ташкент : Госиздат, 1959 . – 142 с . 5.71. Пўлатов Х.П.Коммунизм, государство, культура, личность. – Ташкент: Узбекистан, 1971. – 341 с. 5.72. Раҳманов Н, Умаралиев А. Совет Ўзбекистони маданияти тарихи очерклари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1984. – 25 4 б . 5.73. Рузметов А. Клуб и идейно-политическое воспитание . – Ташкент.: Ўкитувчи, 1982. – 149 с. 5.74. Рўзметов А. Клуб муассасалари ва қишлоқ аҳолисига маданий хизмат кўрсатиш. – Тошкент.: Фан, 1980. – 32 б. 5.75. Салмонов А. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг диний сиёсати: уйдирма ва тарих ҳақиқати (1917-1960 йиллар). – Тошкент: Тафаккур, 2015. – 160 б. 5.76. Салмонов А. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг диний сиёсати: уйдурма ва тарих ҳақиқати (1917-1960 йиллар). – Тошкент: Тафаккур, 2015. – 160 б. 5.77. Сербов П.И., Никифоров А.Д. Народное просвещение в Узбекистане. – Самарканд–Т ашкент : Уздавнашр, 1927. – 171 с. 5.78. Таджиев А. Маданий қурилиш масалалари: Фирқа кенгаш мажлисида қилинган ўз-ўзидан ўрганиш хусусидаги докладни қайтадан ишлаш. – Самарқанд–Тошкент: Ўздавнашр, 1928. – 96 б. 5.79. Таджиев А. Некоторые вопросы культурного строительства. – Самарканд: Узгосиздат, 1928. – 54 с. 5.80. Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари: чоризм ва совет мустамлакачилиги даврида Ўзбекистон миллий бойликларининг ўзлаштирилиши. Масъул муҳаррир. Д.Алимова. – Тошкент.: Шарқ, 2000. – 464 б. 5.81. Туркестанский Г. Кто такие были джадиды. – Ташкент: Узгосиздат, 1926. – 17 с. 5.82. Ўзбекистон комсомоли: Ўзбекистон комсомоли тарихидан очерклар: 1925-1975. – Тошкент: Ёш гвардия, 1975. – 412 б. 5.83. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси . Том 12. – Тошкент: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси Давлат илмий нашриёти, 2006. – 712 б. 5.84. Ўзбекистон тарихи(1917-1991 йиллар). Биринчи ва иккинчи китоб. Ўзбекистон 1917-1939, – 560 б. 1939-1991 йилларда/масъул муҳаррирлар Р.Абдуллаев, М.Раҳимов, Қ.Ражабов. – Тошкент: Ўзбекистон, 2019. – 576 б. 153 5.85. Ўзбекистоннинг социализмга ўтиши. – Тошкент: Ўзбекистон, 1972. – 360 б. 5.86. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Ўзбекистон совет мустамлакаси даврида. Илмий муҳаррир. М.Жўраев. – Тошкент.: Шарқ, 2000. – 687 б. 5.87. Фрид Л. С. Очерки по истории развития политико-просветительной работы в РСФСР (1917-1929 гг.). – Ленинград, 1941. – 184 с. 5.88. Хушбеков А . Из истории культурного строительтсва в Узбекистане в годы первой пятилетки. – Самарканд : Издательство Узбекского государственного университета , 1959. – 92 с. 5.89. ХХ асрнинг дастлабки ўттиз йиллигида Ўзбекистонда тарих фани (Тарихшунослик очерклари). – Тошкент, 1994. 1-қисм. – 207 б. 2-қисм. – 455 б. 5.90. Ҳамза замондошлари хотирасида. Нашрга тайёрловчи М.Аминова. – Тошкент: Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1979. – 208 б. 5.91. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий. Октябрь инқилоби ва маданий-маориф (ишларидаги вазифалар). Тўла асарлар тўплами. //Масъул муҳаррир. Н.Каримов. Беш томлик. Тўртинчи том. – Тошкент: Фан, 1989. – 348 б. 5.92. Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий. Тўла асарлар тўплами. //Масъул муҳаррир. Н.Каримов. Беш томлик. Бешинчи том. – Тошкент: Фан, 1989. – 392 б. 5.93. Ҳасанов Б. “Катта қирғин”нинг ҳуқуқий ҳужжатлар базаси. – Тошкент: Mumtoz so‘z, 2014. – 54 б. 5.94. Ҳодизода Р. Самарқанднома. – Тошкент: Тафаккур, 2011. – 392 б. 5.95. Ҳожи Муин. Танланган асарлар. Нашрга тайёрловчи Н.Намозова. – Тошкент: Маънавият. 2005. – 256 б. 5.96. Шамсутдинов Р, Каримов Ш. Ватан тарихи. Учинчи китоб. Тўлдирилган тўртинчи нашр. – Тошкент, 2016. – 496 б. 5.97. Шамсутдинов Р. Қишлоқ фожеаси: Жамоалаштириш, қулоқлаштириш, сургун: (Ўрта Осиё республикалари мисолида). – Тошкент: Шарқ, 2003. – 544 б. 5.98. Шамсутдинов Р. Ўзбекистонда советларнинг қатағон сиёсати ва унинг оқибатлари: (Биринчи китоб). – Тошкент: Sharq, 2012. – 432 б. 5.99. Шамсутдинов Р. Ўзбекистонда советларнинг қулоқлаштириш сиёсати ва унинг фожеали оқибатлари. – Тошкент: Шарқ, 2001. – 368 б. 5.100. Шермухаммедов С.Ш. Некоторые вопросы теории и практики развития социалистической культуры. – Ташкент : Узбекистан, 1980 . – 272 с. 5.101. Шермуҳамедов С. Ўзбек халқи социалистик маданиятининг миллий шакли ҳақида. – Тошкент, 1961. – 98 б. 5.102. Шодмонова С. Ўзбекистон шаҳарларида трансформaция жараёнлари (1917-1941 йиллар). –Тошкент.: Адабиёт учқунлари, 2015. – 336 б. 5.103. Штерн И. Ўзбек халқининг социалистик маданияти. – Тошкент.: Ўзпартнашр. 1939. – 67 б. 5.104. Юлдашбаева Ф. Моя судьба. Рассказы о жизни. – Ташкент: Ёш гвардия, 1972 . – 120 с. 154 6. Хориж адабиётлари 6.1. Adeeb Khalid. Islam after Communism: Religion and Politics in Central Asia . – Berkeley: University of California Press, 2007. – 272 p. 6.2. Adeeb Khalid . Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USR . – London: Cornell University Press Ithaca and London, 2015. – 415 p. 6.3. Adeeb Khalid: The Politics of Muslim cultural reform: Jadidism in Central Asia . – Berkeley: University of California Press, 1998. – 33 5 p. 6.4. Allworth, Edward. The modern Uzbeks: From the fourteenth century to the present: a cultural history. – Stanford, Calif.: Stanford University Press, 1990. – 410 р. 6.5. Buttino M. La rivoluzione capovolta. L’asia central tra il crollo dell’ impero zarista e la formazione dell’urss. – Napoli: L’ancora del mediterraneo, 2003. – 491 p. 6.6. Caroe O. Soviet e mpire: The Turks of Central Asia and Stalinism. –London, Macmillan, 1954. –300 p. 6.7. Elizabeth E. Bacon . Central Asians Under Russian Rule: A Study in Culture Change. – New York: Cornell University Press, 1966. – 2 73 p. 6.8. Geoffrey Wheeler. The modern history of Soviet Central Asia. – London,1964, – 272 р. 6.9. Gregory J. Massell. The Surrogate Proletariat: Moslem Women and Revolutionary Strategies in Soviet Central Asia, 1919-1929. – Princeton: Princeton University Press, 1974. – 484 p. 6.10. Hirsch F. Empire of Nations: Ethnographic Knowledge and the Making of the Soviet Union (Culture and Society after Socialism). – London: Cornell University Press , Ithaca and London, 2005. – 367 p. 6.11. Hunter Sh. Islam in Russia. The politics of identity and security. – New York: M.E. Sharpe, 2004. – 566 p. 6.12. Ingeborg Baldauf, “Jadidism in Central Asia within Reformism and Modernism in the Muslim World,” Die Welt des Islam 41 no. 1 (Mar. 2001): 87-88 р. 6.13. Keller, Shoshana. To Moscow, Not Mecca: The Soviet Campaign Against Islam in Central Asia, 1917-1941. – Westport, Conn.:Praeger, 2001. – 277 p. 6.14. Marianne Kamp. The New Woman in Uzbekistan: Islam, modernity, and unveiling under communism. – Seattle: University of Washington Press, 2006. – 332 p. 6.15. Northrop D. Veiled Empire: Gender and Power in Stalinist Central Asia. – Ithaca and London. Cornell University Press, 2004. – 392 p. 6.16. Terry Martin. The affirmative action empire: Nations and nationalism in the Soviet Union, 1923-1939. – Ithaca: Cornell University Press, 2001. – 496 p. 7. Диссертaция ва авторефератлар 155 7.1. Абдулкадирова М. Культурно-просветительная работа в Казахстане (1917-1932 гг.). Автореферат дисс. . к.и.н. – Алма-Ата. 1975. – 32 с. 7.2. Абдураҳмонова Ж.Н. Совет ҳокимиятининг Ўзбекистонда таълим соҳасидаги қатағонлик сиёсати (Самарқанд, Сурхандарё ва Қашқадарё вилоятлари мисолида (1925-1941 йй.). Тарих фан.ном. дисс. ...автореф. – Тошкент, 2002. – 30 б. 7.3. Азимов А. Х. Таджикская журналистика в период культурной революции (1929-1940 гг.) . Дис. ... док . фил . наук. – Душанбе , 20 09 . – 279 с. 7.4. Асатова Г.Р. Языковая политика в Узбекистане в ХХ веке: суть, последствия и уроки.: Автореф. дис... канд. истор. наук. – Ташкент, 2004. – 29 с. 7.5. Ахметов К.А. Культура Казахстана в 1920-е 1930-е годы ХХ в (концепция, идеология, практика культурной революции). Автореферат дисс. . д.и.н. – Алматы. 2003. – 40 с. 7.6. Бабаев Н. Совхозное строительство в Туркменской ССР (1928-1937 гг.) . Дис. ... канд . истор. наук. – Ашхабад , 1984 . – 157 с. 7.7. Бабаева М.К. Культурное строительство в Ферганской области в 1925- 1932 гг. : Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1964 . – 147 с. 7.8. Беткенбаева Ш.К. Борьба за осуществление ленинского декрета о ликвидaции безграмотности среди населения в казахском ауле (1917-1940 гг.) . Дис. ... канд . истор. наук. – Алма-Ата , 1983 . – 194 с. 7.9. Бисенов Х.И. Культурное строительство в Казахстане в восстановительн ый период (1921-1925гг.) . Автореф . ... канд. истор. наук. – Алма-Ата, 1965. – 22 с. 7.10. Гуломшоев С . А . История библиотечного дела в Горно-Бадахшанской автономной области (Памира) . Дис. ... канд . истор. наук. – Душанбе , 2007 . – 157 с. 156 7.11. Гулямов Р. Культурное строительство в Ташкентской области: Дис. ...канд. ист. н аук. – Ташкент, 1971. – 282 с. 7.12. Джуманалиев А. Становление политической системы кыргызского общества: 1920 - 1930-е годы . Дис. ... док . ист . наук. – Бишкек. 20 02 . – 328 с. 7.13. Жумашев Р . М . Историография становления и развития культуры Казахстана. 1936-1991 гг. Дис. ... док. ист. наук. – Москва, 2004. – 466 с. 7.14. Жўраева Н.Д. Ўзбекистон ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётида хотин-қизларнинг ўрни (ХХ асрнинг 20-30 йиллари). Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2004, – 190 б. 7.15. Игамбердыев Х. Развитие культуры в Узбекской ССР в годы социалистического строительства (1925-1941 гг.) (по материалам Сурхандарьинской и Кашкадарьинской областей): Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1969 . – 232 с. 7.16. Ишанходжаева З.Р. Репрессивная политика советской власти и ее воздействие на культурную жизнь Узбекистана (1925-1950 гг.): Аврореф. ... докт. истор. наук. – Ташкент, 2012. – 50 с. 7.17. Комилов О. ХХ асрнинг 20-йилларида Ўзбикистон миллий маорифидаги ўзгаришлар. Тарих фан. ном. ... автореф. – Тошкент, 2009. 7.18. Крестьянов В.П. Развитие нaциональной системы культурно-досугой деятельности в советский Киргизии: историко-педагогический аспект. Автореф. дис.... док. пед. наук. – Челябинск, 2011. – 49 с. 7.19. Курязова Д. Ўзбекистон музейлари ва уларнинг мустақиллик давридаги фаолияти (тарих ва ўлкашунослик музейлари мисолида). Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун тақдим этилган дисс...aвтореферати. – Тошкент, 2009. – 30 б. 7.20. Қувватова Н.Қ. ХХ асрнинг 20-80 йилларида Ўзбекистон қишлоқларининг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти (Қашқадарё вилояти мисолида). Тарих фан. ном. дисс. автореф. – Тошкент: 2010. – 28 б. 157 7.21. Махкамова Н.Р. Социальная структура общества на территории Узбекистана: традиции и трансформaции (конец ХИХ в. - 30-е годы ХХ в.). Автореферат. Дис. ... док . ист. наук. – Ташкент, 2009 . 45 с. 7.22. Мирхасилов С. Культурная жизнь узбекского сельского населения Ташкентской области (предоктябрьский и советский периоды) : Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент,1964 . – 248 с. 7.23. Мустафаева Н.А. Мустамлака ва совет даври тарихшунослигида Ўзбекистоннинг ХХ аср маданияти: Тарих фан. докт.... дисс. – Тошкент : 2016. – 300 б. 7.24. Мустафаева Н.А. Мустамлака ва совет даври тарихшунослигида Ўзбекистоннинг ХХ аср маданияти. Тар. фан. док. … дис... – Тошкент, 2016. – 84 б. 7.25. Мустафаева Н.А. ХХ асрнинг 20-30 йилларида Ўзбекистон маданиятининг асосий йўналишлари ва муаммолари давр тарихшунослигида. Тар. фан. ном. … дис... – Тошкент, 1999. – 160 б. 7.26. Мухаббатова Г. Вклад женщин в проведение культурных преобразование в Республике Таджикистан (1924-1941гг.). Автореф . ... канд. истор. наук. – Душанбе , 2004 . – 24 с. 7.27. Набиев М.С. Сотрудничество и роль общественно-политических деятелей и интеллигенции Таджикистана в развитии науки и культуры Узбекистана в предвоенные годы (1917 - 1941 гг.) . Дис. ... канд . истор. наук. – Ходжент , 20 04 . – 191 с. 7.28. Набиев Ф.Х. Проблемы и противоречия социальной политики в Туркестане(1917 – 1924 гг.).: Автореф. дис....докт. ист. наук. – Ташкент, 1995. – 48 с. 7.29. Насиров Б.У. Ўзбекистон аҳолисининг кундалик ҳаётида маиший хизмат тизимининг ўрни(1925-1991 йй.). Тар фан... бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс...автореферати. – Тошкент, 2018. – 26 б. 158 7.30. Насыров Б.Ф. Развитие советской культуры в Хорезме (1924-1941 г г .) : Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1967 . – 200 с. 7.31. Нишанбоева Қ.В. Ўзбекистонда хотин-қизлар масаласини ҳал этишнинг маданий жиҳатлари (20-30 йиллар): тажриба ва оқибатлари. Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2001, – 160 б. 7.32. Панабергенов А. Культурная революция в Кара-Калпакии в 1917-1937 гг. : Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1957 . – 268 с. 7.33. Пулатов Х.П. Строительство коммунизма и проблемы культурно- воспитательно функции общенародного социалистического государства : Дис. ... д-ра философ.наук. – Ташкент, 1967. – 601 с. 7.34. Рахимова М. История развития научных библиотек в Узбекской ССР (1917-1941 гг.) : Дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1973 . – 221 с. 7.35. Рахманов Н.М. Культурное строительство в Бухаре в 1925-1932 годах : Дис. ... канд. ист. наук . – Ташкент, 1961 . – 285 с. 7.36. Рахманов Т. Социально-культурное строительство в Узбекистане в 30-е годы: Опыт и проблемы.: Автореф. дисс. … канд. истор. наук. – Ташкент, 1994. – 27 с. 7.37. Рашидов О.Р. Ўзбекистонда совет ҳокимиятининг миллий сиёсатида давлат идораларининг маҳаллийлаштирилиши(1918 – 1933 йй.). Тар фан... бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс...автореферати. – Тошкент, 2018. – 22 б. 7.38. Самибаев К.Х. Культурное строительство в Самаркандской области в 1925-1941 гг. : Дис. ... канд. ист. н аук . – Т ашкент, 1963 . – 250 с. 7.39. Сафаралиев Б.С. Из истории социально-культурной деятельности в Таджикистане (1917-1941 гг.) . – Душанбе: , 2016. – 224 с. 7.40. Сопиев А. Современная историография истории культурного строительства Туркменской ССР . Дис. ... канд . истор. наук. – Чарджоу , 1984 . – 236 с. 159 7.41. Тасырова Т . К . Деятельность Коммунистической партии Казахстана по развитию женского образования в республике (1928-1940 гг.) . Дис. ... канд. истор. наук. – Алма-Ата, 1984. – 184 с. 7.42. Тиловатов Ф.У. Совет ҳукуматининг ХХ аср 20-30 йилларидаги “Маданий инқилоб” сиёсати ва унинг Ўзбекистонда амалга оширилиши. Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2009. – 176 б. 7.43. Тойиров А.Э. Ўзбекистонда совет ҳукуматининг қатағон сиёсати (Самарқанд вилояти мисолида, 1918-1938 йй): Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2007. – 151 б. 7.44. Тўраева М.Ҳ. Ўзбекистонда маданий ҳаёт: муаммо ва оқибатлар (1920- 1940йй.) (Жанубий вилоятлар мисолида).Тарих фан. ном...дисс. – Тошкент, 2001. 7.45. Тургунбаева А . М . Формирование системы народного образования в период культурной революции в Киргизии: 20-30-е годы ХХ века . Дис...канд. ист. наук. – Бишкек, 2008. – 194 с. 7.46. Турсунов И. Ўзбекистон маорифчиларининг истиқлол йўлидаги кураши тарихидан (1917-1930 йиллар): Тарих фан. док. ... дисс. – Тошкент, 1994, – 230 б. 7.47. Умаралиев А.М. Культурное строительство в Андижанской области в годы довоенных пятилеток : Дис. ...канд. ист. наук. – Ташкент, 1968 . – 314 с. 7.48. Ўнгбоева Б.Ў. Ўзбекистонда 1920-1956 йилларда кино ва театр санъати тарихи. Тар фан... бўйича фалсафа доктори (phd) дисс...автореферати. – Тошкент, 2018. – 22 б. 7.49. Хайдаров Ю.Х. Рабочий класс и развитие культуры Узбекистана (середина 20-х - 30-е годы). Опыт. Проблемы : Дис. ... канд. ист. н аук . – Ташкент, 1992. – 23 с. 160 7.50. Хамидова К.Х. Из истории культурных связей Респулики Таджикистан с Российской Федерa ци ей: 1924-1941 гг. Автореф. дис.... канд. истор. наук. – Душанбе, 1991. – 24 с. 7.51. Хасанов Б. Нa ци ональная интеллигенция Узбекистана и исторические процессы 1917 – начала 50-х годов: Дисс ... докт. ист. наук. – Ташкент, 2000 . 7.52. Хужамбердиев Т.Э. Социально-экономическое развитие села Узбекистана (1924 – 1929 гг.) .: Автореф. дис.... канд. истор. наук. – Ташкент., 1991. – 26 с. 7.53. Хусаинбекова Г.М. Хоразм воҳасидаги маданий жараёнлар (1925-1941 йй.): Тарих фан.ном.... дисс. – Тошкент, 2011. 7.54. Ҳайдаров М. Ўзбекистонда совет давлати бошқарув тизимининг шаклланиши, босқичлари ва моҳияти (1917-1941йй). Тарих фанлари доктори (DSc) дисс... автореферати. – Тошкент, 2018. – 30 б. 7.55. Чориев А.Х. Мустабид шўролар тузуми шароитида Ўзбекистон халқ таълими ва ўқитувчи кадрлар кадрлар тайёрлаш: миллий анъанавий ва шўро таълим тизимлари ўртасидаги зиддиятлар (20-30 йиллар): Тарих фан. докт. ... дисс. – Тошкент, 1998, – 311 б. 7.56. Шоймардонов И.Э. Ўзбекистон қишлоқларининг ижтимоий-маданий ҳаёти: тажриба, муаммолар (20-йиллар иккинчи ярми-30-йиллар). Тар. фан. ном. … автореф... – Тошкент, 1994. – 29 б. 7.57. Юлдашева М.Б. Ўзбекистон миллий маданияти: ривожланиш йўналишлари ва муаммолари (ХХ асрнинг 20-йиллари). Тарих фан. ном. ... дисс. – Тошкент, 2004. – 181 б. 161

XX АСР НИНГ 20-30 ЙИЛЛАРИДА ЎЗБЕКИСТОН ИЖТИМОИЙ ҲАЁТИДА МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ЎРНИ Мундарижа КИРИШ................................................................................................................3-8 I.БОБ. XX АСР 20-30 ЙИЛЛАРИ ЎЗБЕКИСТОНДА МАДАНИЙ- МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ. МУАММОНИНГ МАНБАВИЙ АСОСИ ВА ТАРИХШУНОСЛИК ТАҲЛИЛИ.................................................................9-47 I.1. Маданий-маърифий муассасалар: таснифи, мақсад ва вазифалари, ўзига хос хусусиятлари................................................................................................9-21 1.2. Муаммонинг манбавий асоси..................................................................21-31 1.3. Масаланинг тарихшунослик таҳлили......................................................31-47 II.БОБ. 1920-1930 ЙИЛЛАР ЎЗБЕКИСТОНДА КЕЧГАН СИЁСИЙ ВА ИҚТИСОДИЙ ЖАРАЁНЛАРНИ ТАРҒИБ ЭТИШДА МАДАНИЙ- МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ЎРНИ.........................................48-96 II.1. Ўзбек халқи ҳаётига қизил чойхоналарнинг сингдирилиши...............48-67 II.2. Қизил арава ва маълумотлар столи совет тарғибот воситаси сифатида............................................................................................................67-78 II.3 Маданий-маърифий муассасаларнинг иқтисодий аҳволи ва уларни кадрлар билан таъминлаш муаммолари.........................................................78-96 III.БОБ. ЎЗБЕКИСТОН ИЖТИМОИЙ ВА МАДАНИЙ ҲАЁТИГА МАДАНИЙ-МАЪРИФИЙ МУАССАСАЛАРНИНГ ТАЪСИРИ.......97-143 III.1. Аҳолининг саводхонлик даражасини кўтаришда қироатхона ва кутубхоналарнинг ўрни.................................................................................97-113 III.2. Тўгараклар ва ҳаваскорлик театрларига маҳаллий аҳолининг жалб этилиши.......... ..............................................................................................114-123 III.3. “Ҳужум” ҳаракати, динга қарши кураш, лотин ёзувига ўтиш жараёнларида маданий-маърифий муассасаларнинг иштироки.............123-143 ХУЛОСА ................................................................................................. .....144-147 1

ФОЙДАЛАНИЛГАН МАНБА ВА АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ.. .......... ИЛОВА КИРИШ ( Фалсафа д октори (PhD) диссертaцияси аннотaцияси) Диссертaция мавзусининг долзарблиги ва зарурати . Жаҳон ҳамжамиятининг интегрaциялашуви шароитида дунё халқларининг ҳар бири ўз ижтимоий ҳаётини яхшилаш ва унинг тараққиёти учун курашиб келмоқда. БМТ “Барқарор ривожланиш мақсадлари”нинг устувор вазифаси ҳисобланган миллий миқёсда барча инсонлар учун ижтимоий таянч ҳаёт даражасига бўлган ҳуқуқдан фойдаланиши, шу жумладан манзилли ижтимоий муҳофаза тизимларидан ба ҳ раманд бўлиши давлатларнинг биргаликдаги мажбуриятини ифода этади. Натижада учинчи минг йилликка келиб дунё аҳолиси учун ижтимоий ҳаётни таъминлаш, уни муҳофаза қилиш, тенгсизлик кўламини қисқартириш, ижтимоий адолатни таъминлаш зарурати юзага келмоқда. Дунёнинг Буюк Британия, АҚШ, Франция, Германия каби мамлакатлари илмий тадқиқот марказлари ва университетларида ХХ асрда Ўзбекистон ижтимоий ҳаёти ва маданияти тарихига доир тадқиқотлар жадидчилик ҳаракати масаласи, Марказий Осиё халқларининг совет мафкураси таъсиридаги таълим, адабиёт, ёзув, совет ҳукуматининг динга қарши олиб борган сиёсатининг Марказий Осиё халқлари маънавий ҳаётига кўрсатган салбий таъсири, миллий маданиятларнинг аҳволи каби йўналишлар асосида ўрганилмоқда. Я нги Ўзбекистон тарихида кечаётган бугунги туб ўзгаришлар эски қарашларни қайта кўриб чиқиш эҳтиёжини юзага келтирди. Бугунги кунда юртимизда олиб борилаётган кенг кўламли ислоҳотларда жамиятнинг қуйи қатламларига давлатнинг ижтимоий сиёсатини тарғиб қилиш устувор вазифаси сифатида белгиланган. Ўзбекистонда XX аср 20-30 йилларида совет давлати олиб борган сиёсий жараёнларнинг ижтимоий ҳаётга сингдирилишида аҳолининг қуйидан юқорига қадар қатламларига кириб 2

боришда маданий-маърифий муассасалар кучли механизм сифатида қаралди. С овет даврида маданий-маърифий муассасалар воситасида ижтимоий ҳаётга совет мафкурасини сингдириш ва унинг оқибатларини танқидий ўрганиш диссертaциянинг долзарблигини белгилайди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ- 4947-сонли “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси” тўғрисидаги Фармони, 20 20 йил 25 январдаги “Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси ”, шунингдек, соҳага оид бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу тадқиқот иши муайян даражада хизмат қилади. Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланиши- нинг устувор йўналишларига мослиги . Мазкур диссертaция р еспублика фан ва технологиялари ривожланишининг 1. “ Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий инновaцион ғоялар тизимини шакллантириш ва уларни амалга ошириш йўллари ” дастури устувор йўналишига мувофиқ бажарилган. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси. Ҳозирга қадар маданий- маърифий муассасаларнинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни масалаларига қаратилган тадқиқот амалга оширилмаган. XX асрда Ўзбекистоннинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маданий ҳаётига бағишланган тарихшунослик ишларида маданий-маърифий муассасалар фаолияти муайян йўналишлар асосида тавсифланган 1 . Диссертaция тадқиқотининг диссертaция бажарилган муассаса илмий - тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертaция Самарқанд давлат университети илмий-тадқиқот ишлари режасининг АТД-1, 1 Масаланинг тарихшунослик таҳлил диссертациянинг 1.3 бўлимида таҳлил этилган. 3

“Ўзбекистон давлатчилиги тарихи: муносабатлар ва қарашлар” (2016-2020) мавзусидаги тадқиқот доирасида бажарилган. Тадқиқотнинг мақсади. XX асрнинг 20-30 йилларида Ўзбекистон ижтимоий ҳаётида маданий-маърифий муассасаларнинг тутган ўрнини очиб беришдан иборат. Тадқиқотнинг вазифалари: - XX асрнинг 20-30 йилларидаги маданий-маърифий муассасаларнинг таснифи, уларнинг мақсад ва вазифалари, хусусиятлари тадқиқ қилиш; - маданий-маърифий муассасаларнинг XX аср 20-30 йилларидаги фаолияти масаласининг манбашунослик ва тарихшунослигини таҳлил қилиш; - ўзбек халқи ҳаётига қизил чойхоналарнинг сингдирилиши ва унинг оқибатларини очиб бериш; - қизил арава ва маълумотлар столининг совет тарғиботидаги иштирокини аниқлаш; - маданий-маърифий муассасаларнинг иқтисодий аҳволи ва уларни кадрлар билан таъминлаш муаммоларини таҳлил этиш; - аҳолининг саводхонлик даражасини кўтаришда қироатхона ва кутубхоналарнинг ўрнини аниқлаш; - тўгараклар ва ҳаваскорлик театрларига маҳаллий аҳолининг жалб этилишини тадқиқ қилиш; - “Ҳужум” ҳаракати, динга қарши кураш, лотин ёзувига ўтиш жараёнларида маданий-маърифий муассасаларнинг иштироки кўрсатиб бериш. Тадқиқотнинг объекти сифатида ХХ аср 20-30 йиллари да Ўзбекистон ижтимоий ҳаётида маданий-маърифий муассасаларнинг тутган ўрни танланган. 4

Тадқиқот предмети ни ХХ асрнинг 20-30 йилларида маданий-маърифий муассасаларда олиб борилган совет тарғибот усуллари ва методлари натижасининг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни ташкил этади. Тадқиқот усуллари . Тадқиқотда қиёсий таҳлил, тизимлаштириш ва статистик таҳлил, тарихий жараён ва воқеа боғлиқлиги, муаммовий- хронологик таҳлил усуллар и дан фойдаланилди . Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: Маданий-маърифий муассасаларнинг таснифи шуни кўрсатадики, муассасаларнинг ташкил этилиши тарғибот-ташвиқот ишларида муҳим компонент: яъни, совет мафкурасини ижтимоий ҳаётга сингдиришнинг муҳим таркибий қисми бўлганлиги аниқланган; ХХ асрнинг 20-30 йиллари ўзбек халқи ҳаётига қизил чойхоналар ижтимоий объект сифатида кириб келиб, асосий мақсад аҳоли турмуш- тарзини советча йўлга солиш, коммунистик ғояларнинг тарқалишида инсонлар онгига қўрқувни олиб кириш эканлиги очиб берилган; Аҳолининг ижтимоий фикрини ўрганиш ва уни бир жойга жамлашда маълумотлар столи фаолияти советларга хос “ижтимоий фикр” марказига айлантирилганлиги аниқланган; ХХ асрнинг 20-30 йиллари да совет ҳукумати “Ҳужум” ҳаракати, динга қарши кураш, лотин ёзувига ўтиш, жамоалаштириш, қатағонлик сиёсати каби сиёсий кампаниялар даврида маданий-маърифий муассасалардан кучли қурол сифатида фойдаланган. Бу жараёнда уйдаги хабарни ҳукуматга айтиб туриш, чақувчилик каби иллатлардан фойдаланилганлиги асослаб берилган. Тадқиқотнинг амалий натижа лари қуйидагилардан и борат: Тадқиқ этилаётган даврда маданий-маърифий муассасалар фаолиятининг ХХ аср 20- 30 йиллар даги ижтимоий ҳаётдаги манзаралари очиб берилган; Илк бор таҳлилга тортилган архив ҳужжатлари асосида ўтган асрнинг 20-30 йилларида большевиклар ҳукумати томонидан ишлаб чиқилган мафкуралаштирилган сиёсатни амалга оширишда маданий-маърифий 5

Похожие

Ўзбекистонда мустақиллик йилларида диний маърифий соҳа ривожи
ЎЗБЕК ТИЛИДА ЭССЕ МАТНЛАРИНИНГ ЛИНГВОСТИЛИСТИК ВА ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИК ТАДҚИҚИ
XIX АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ ВА ХХ АСР БОШЛАРИ ТОЖИК АДАБИЁТИДА ЛИРИК ЖАНРЛАРНИНГ ТАДРИЖИЙ ТАКОМИЛ ТАМОЙИЛЛАРИ
МИЛЛИЙ ЮКСАЛИШ ШАРОИТИДА ФУҚАРОЛИК МАСЪУЛИЯТИНИ ОШИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ
20-asrni 20-30-yillarida Falastinga siyosiy vaziyat.