logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. ZAMONAVIZ SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

ZAMONAVIZ SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

233.919921875 KB
Скачать
ZAMONAVIZ SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISh . .. ...................................................................................................................... I BOB. IMIDJ MUAMMOSINING PSIXOLOGIK TADQIQOTLARDA O‘RGANILGANLIK HOLATI .............. 1.1 Psixologik tadqiqotlarda imidj muammosiga oid yondoshuvlar masalasi ............................................................................................. 1.2. Shaxsda o‘z-o‘zini rivojlantirish va boshqarish imidji............. 1.3. Shaxs imidjini belgilovchi psixologik omillarning tahlili .............................................................................................. II BOB. ZAMONAVIY SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TADQIQ ETISH METODOLOGIYASI ..... 2.1. Shaxs imidjini belgilovchi psixologik profilning tahlili..... 2.2. Zamonaviy shaxs imidjini belgilashning psixodiagnostik imkoniyatlari..................................................................................... 2.3. Zamonaviy shaxs imidjining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash va tadqiqot natijalari tahlili..................................................... XULOSALAR VA TAVSIYOLAR ................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ........... ILOVALAR . xxxxxxx ............................................................................ . KIRISh Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizda demokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini samarali himoya qilinishini ta’minlashda fuqarolik jamiyati institutlari, o‘zini o‘zi boshqarish organlari, davlat va jamoat tashkilotlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ular fuqarolik jamiyatining eng muhim instituti sifatida demokratik qadriyatlar, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishdek vazifani bajarmoqda. Bu esa, bugungi kun zamonaviy shaxsi imidjida (qiyofasida) fuqarolarning qonuniy manfaatlarini ifoda etish, ularning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy huquqlari hamda erkinliklarini ro‘yobga chiqarish, davlat va jamoat ishlarini boshqarishdagi tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qilishi ehtimoldan holi emas. Jahon psixologiyasida shaxsning psixologik imidjining (qiyofasining) muammosi doirasida qator izlanishlar olib borilmoqdaki, ularda shaxsning psixologik moslashuvi, kasbiy xususiyatlari, shaxsning kasbga xos psixologik qiyofasi, xodimning ish unumdorligini ta’minlovchi psixologik komponentlar, yoshlar tasavvuridagi zamonaviy shaxs timsolining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari, shaxsning ijrochilik faoliyatining psixologik xususiyatlari kabi qator yo‘nalishlarda izlanishlar olib borilmoqda. Yuqorida e’tirof etilgan izlanishlar natijasi, mamlakatimizning dunyodagi rivojlangan davlatlar reytingida o‘zining munosib o‘rinni egallashida lozim darajada xizmat qiladi. Davlatimiz rahbari Sh.M.Mirziyoev tomonidan “Yangi O‘zbekiston”ni qurish siyosatining ilk kunlaridayoq “Asosiy vazifa – bu yuqori kasb mahorati va zamonaviy tafakkurga ega, puxta o‘ylangan, har tomonlama to‘g‘ri qaror qabul qila oladigan, belgilangan maqsadlarga erishadigan shaxslarning yangi tarkibini shakllantirishdan iborat” 1 ekanligini ta’kidlab o‘tdi va ushbu yo‘nalishda faoliyat olib boruvchi barcha oliy ta’lim muassasalari va mazkur sohaga mutasaddi rahbarlar oldiga aniq vazifalar belgilab qo‘yildi. Natijada, amalga oshirilayotgan 1 Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз// Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. “Жамият” газетаси, 2016 йил 16 декабрь . huquqiy-demokratik islohatlar, fuqarolik jamiyati barpo etish borasidagi chora- tadbirlar, jamiyatimiz hayotining barcha jabhalarini yanada erkinlashtirish kabi ustuvor masalalar – fuqarolarimizning kasbiy mahorati va ma’naviy qiyofasidagi ahloqiy-ruhiy jihatlar masalalarining mavqeini oshirdi desak, hech mubolag‘a bo‘lmaydi. Albatta, buning uchun jamoatchilik ongida hozirgi zamon shaxsi namunaga aylanishi zarur. Bugungi kun zamonaviy shaxsi nafaqat aniq bir kasb- hunarning egasi, avvalo, o‘zining faoliyati va shaxslilik fazilatlari bilan atrofdagilarning ishonchiga munosib bo‘lishi, yuksak intellektual tafakkur sohibi, uzoqni ko‘ra oladigan, doimo yangilikka intilib, zamon bilan hamqadam bo‘lib yashaydigan, qat’iyatli shaxs bo‘lishi lozim. Bu esa, bizning “Zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlari” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligini ta’minlaydi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Psixologiya fanida imidj va shaxs imidji, tashkilot imidji, rahbar imidji, harbiy faoliyat imidji , harbiy xizmatchi imidji, kasbiy faoliyatning psixologik jihatlari kabi masalalarning ilk tadqiqotlari xorij psixolog va ayrim sotsiolog olimlari izlanishlarida aks etgan bo‘lib, shaxsga xos imidj va imidjning turli tasniflarining o‘rganilishida Dji.Bobbi, P.Berd L.Braun, F.Deyvis, A.Panasyuk, G.Pochepsov, M.Spillein, E.Utlik va boshqa tadqiqotchilarning turli ilmiy ishlarida asosiy o‘rin egallaydi 1 . Mamlakatimiz olimlaridan E.G‘oziev, M.Mamatov, A.Rasulov, L.Tursunov, L.Ravshanov, N.Qosimova, F.Rahimova larning shaxs psixologiyasi, shaxs modeli, amaliy-nazariy psixologiya, kasb psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, ijtimoiy psixologiya, harbiy xizmatchi imidji, nodavlat notijorat tashkilotlar imidjini shakllantirishga oid tadqiqotlari va ilmiy monografiyalari ham bu borada e’tiborga molikdir 2 . Bitiruv malakaviy ishi ana shu va boshqa shu yo‘nalishdagi tadqiqotlar 1 Бобби Джи. Имидж фирмы. Планирование, формирование, продвижение. - СПб., 2000. - 224 с. ; Берд П. Продай себя. Тактика совершенствования вашего имиджа. – Минск, 1997. -187 с. ; Браун Л. Имидж - путь к успеху. - СПб., 1996. - 98 с. ; Дейвис Ф. Ваш абсолютный имидж. Книга для политиков и бизнесменов, мужчин и женщин. М.,1997.-295 с. ; Панасюк А.Ю. Вам нужен имиджмейкер. Или о том, как создать свой имидж. – М., 1998. – 239 с. ; Почепцов Г.Г. Имиджелогия – М., 2000. –768 с. ; Спиллеин М. Создайте свой имидж. Руководство для женщин. - М., 1996. – 172 с. ; Утлик Э.П. Практическая психология имиджа // Вестник университета. Сер. Социология и психология управления. М.: ГУУ, 1999. С.47. 2 Ғозиев Э.Ғ., Мамедов К.Қ. Касб психологияси.–Тошкент, «Ўқитувчи» нашриёти, 2003.-34 б., Л.С.Турсунов, А.И.Расулов, Ф.А.Чориев, А.Девяткин. П сихологларни тайёрлаш модели.–Т.: ЎзМУ, 2016.- 49 б. ; Л.Равшанов Замонавий ҳарбий хизматчи имижининг психологик жиҳатлари. дисс., Т- 2019. 8-б.; mazmuniga tayanadi hamda unda asosiy e’tibor zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlariga qaratiladi. Tadqiqotning maqsadi. Zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlarini nazariy va amaliy jihatdan tahlil etish dan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: mavzuga oid adabiyotlarni tahlil etish va nazariy materiallarni umumlashtirish; shaxs imidjining psixologik jihatlarini tadqiq etishda qo‘llaniladigan metodikalarni tanlash va asoslash; zamonaviy shaxs imidjini psixologik nuqtai nazardan tadqiq etish; shaxs imidjining psixologik tabiati va uning shakllanish shart-sharoitlarini aniqlash; imidjning psixologik jihatlari tahlilida “shaxs”, “kasb” va “profil” tushunchalari bilan aloqadorligini aniqlash; zamonaviy shaxs imidjini tadqiq etishda psixologik tarkiblar va umumpsixologik fenomen tushunchalar tabiatini ilmiy asoslash. Bitiruv malakaviy ishining metodlari: 1. Kuzatish; 2. Suhbat; 3. Anketa; 4. R.Kettelning “O‘n olti omilli shaxsni o‘rganish so‘rovnomasi (16 RG‘)” (A variant) ; 5. Matematik statistika. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti. Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universitetining Psixologiya va ijtimoiy munosabatlar fakulteti Psixologiya nazariyasi va amaliyoti kafedrasi Psixologiya (faoliyat turlari bo‘yicha) yo‘nalishining 42 nafar 3-bosqich talabalari . Қосимова Н, Раҳимова Ф. Нодавлат нотижорат ташкилотлар имижини шакллантириш: назария ва амалиёт. Ўқув-амалий қўлланма. Т: 2015. 14 б. Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlarni diagnostika qilish va psixologik xususiyatlarini tadqiq etishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi: bitiruv malakaviy ishida, zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlari ilk bor bakalavr darajasini olish uchun o‘rganildi; R.Kettelning “O‘n olti omilli shaxsni o‘rganish so‘rovnomasi (16 RG‘)” (A variant) psixologik metodikasi orqali zamonaviy shaxs imidjini o‘rganishning metodik tizimi ilmiy asoslandi; Zamonaviy shaxs imidjini tavsiflovchi “reguliyativlik qobiliyati”, “ kommunikativlik qobiliyati”, “mas’uliyatlilik”, “ijtimoiy dadillik”, “faollik va analitik tafakkur” singari yetakchi omillar aniqlandi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati shaxs imidjining psixologik jihatlarini asoslovchi nazariy ma’lumotlarning to‘plangani, tadqiqot vazifalariga mos keluvchi metodlarning qo‘llanilgani, empirik qiymatlar matematik- statistikaning ishonchli usullari yordamida tahlil qilinganligi, xulosa va tavsiyalar ishlab chiqilganlig bilan izohlanadi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati oliy ta’lim muassasalarida o‘tiladigan Psixologiya yo‘nalishi fanlarini amaliy manbalar bilan boyitishda hamda zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlarini diagnostika qilish bo‘yicha faoliyatlarga tatbiq etiladi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: kirish, ikki bob, olti paragraf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovalardan iborat. I BOB. IMIDJ MUAMMOSINING PSIXOLOGIK TADQIQOTLARDA O‘RGANILGANLIK HOLATI 1.1. Psixologik tadqiqotlarda imidj muammosiga oid yondoshuvlar masalasi Xorij psixologiyasiga oid qator ilmiy manbalarda “imidj” muammosini aniqlashga doir ko‘plab bahsbop qarashlar mavjud. Biroq, bu fenomenni o‘rganishga nisbatan noaniq yondashuvlar va qarama - qarshi fikr-mulohazalar ham ko‘zga tashlanadi. Sabab shundaki, mualliflar “imidj nima” degan savolga javob berishda, o‘z idrokidan kelib chiqishi yoki shaxs sifatlarini taqqoslashi tushuniladi. Mazkur izohda tadqiqotchi S.F.Lisovskiyning qarashlari maqbul sanaladi. Ya’ni imidj shaxs va omma o‘rtasida vositachi obrazdir 1 . Imidj tushunchasining haqiqiy va mukammal mazmunini tushuntirishda tadqiqotchi E.Manyakin qarashlari ahamiyatli sanaladi. Uning fikricha, “imidj”- o‘ziga xos xususiyatlarga asoslanmagan, har xil ijtimoiy-siyosiy, shaxsiy-estetik va boshqa qadriyatlarga ega bo‘lgan kishining yoki biror narsaning birlashtiruvchi tasviri va g‘oyasidir. Bir so‘z bilan aytganda, imidj shaxs va jamoa o‘rtasida ijtimoiy-psixologik munosabatni namoyon etadi” 2 . Misol uchun, rahbar imidji - uning xodimlariga, tinglovchilarga, mijozlarga e’tibor qaratishida ko‘rinadi. Imidj mezonlarini ko‘rsata olmagan kasb uzoq davom etadigan mavqe’ga ega bo‘lmaydi. Psixologik mazmunda kengroq aytganda, imidj nafaqat e’tiborni jalb qilish vositasi, balki tinglovchilarning talablariga javob berishning tezkor bir yo‘li hamdir. Tashkilotning da’vo qilgan joylari qanchalik baland bo‘lsa, ommaviy axborot vositalarida uning mavqe’i shuncha yuqori bo‘ladi. Zamonaviy rahbar obrazi ikki asosiy mezondan: 1. Noverbal muloqot kanalining idealligi (kiyim, nutq, soch, qiyofa, o‘zini tutish qobiliyati, imo-ishoralar, yuz ifodalari); 2. Qo‘l ostidagilar uchun eng muhim bo‘lgan xususiyatlar (ishonch, avtoritet, professionallik) tashkil topishi kerak. Bunday tahlildan farqli o‘laroq, G.Pochepsov shunday dedi: “Imidj bu ko‘p qirrali hodisadir, chunki inson uni bir necha kanallar orqali amalga oshiradi 3 . 1 Лисовиский С.Ф. Политическая реклама. – М.: ИВЦ Маркетинг, 2000. - 256 с. 2 Манякина Е.И. Политический лидер: процесс формирования имиджа: Дис…Канд. полит. наук. –М.: 1994. - 62 с. 3 Поцепцов Г.Г. Имиджеология. – М.: Ваклер. 2000.- 766 с. Muallifning bunday yondashuvi odatda barqarorlik tamoyiliga mos keladi va u shaxsdagi ko‘p bosqichli imidjni nazarda tutadi. Bunda u ikkita komponentni birlashtiruvchi sifatida ko‘rib chiqiladi: 1.   Imidj ma’lum bir individual (kasbiy, uslubiy, shaxsiy) sifatlarni boshqaruvchida mavjud; 2. Imidj uni qabul qiluvchilar tarafidan alohida ravishda mavjud emas, shuning uchun u axborot birligi hisoblanadi. Imidjning tuzilishi va tasnifi. Imidj turlarini tasniflashda turli yondashuvlarni ko‘rib chiqish mumkin. Imidjni izohlashga oid tipologik yondashuv. Tipologik tahlilga asoslanib, imidj muammosini o‘rganayotgan ko‘plab rus tadqiqotchilari muammoni empirik tarzda o‘rganganlar. Shuningdek, imidjning shakllanishida rolga asoslangan yondashuvni taklif qiladilar. Ularning tushunishida muvaffaqiyatga erishish jarayoni juda oddiy: boshqaruvchi ma’lum bir turdagi vazifani ishonchli bajarishi boshqalarning nazarida shaxs obro‘sining oshishiga olib keladi. Psixolog A.Kovalchuk imidjga rolli yondashishni taklif etib, shaxs bajarayotgan kasbdagi rol va mavqe’ uning butun bir imidjini belgilashini ta’kidlaydi 1 . Tadqiqotchi G.Pochepsov bu borda quyidagi ijtimoiy tiplarni taklif qiladi: “rahbar”, “usta”, “mutafakkir”, “romantik”, “professional”. Bu tipologik qarashga ko‘ra, tasniflash bu hodisaning chuqurligini aks ettirmaydi. Ushbu modellarning mualliflari muayyan rolda doim har xil vazifalar bajarib boradi. Tipologiya tipidan foydalanib, menejer vaziyatga qarab bir vaqtning o‘zida professional, strategik va axloqiy fazilatlarini namoyon qilishi kerak. Ehtimol, bu yondashuv boshqaruvning uslubiy xususiyatlarini baholashda ishlatilishi mumkin, ammo murakkab va integral psixologik hodisa sifatida imidjning mohiyatini ochib bera olmaydi. Funksional yondashuv. Zamonaviy izlanishlarda aytilgandek, imidjning tavsifi uning funksional xususiyatlarini hisobga olish nuqtai- nazaridan, imidj xususiyatlariga asoslangan tasnif sifatida tahlil etish osonroq sanaladi. Imidj bu siyosiy va biznes obrazidir. Bundan tashqari, imidj ob’ekt va ob’ekt tasviri 1 Ковальчук А.С. Основы имиджеологии и делового общения. – Ростов - на - Дону:Феникс, - 2004. - 245 с. mumkin. (Ob’ektlar, masalan, ma’lum bir tovar belgisi, ob’ekt tasvirining nomlanishi). Rasm shaxsiy, korporativ, shuningdek, bo‘lishi mumkin. Bularning barchasi tasvir turlarining xususiyatlariga mos keladi. Shaxsni ifod alovchi rasm – bu o‘z-o‘zini tasvirlash, uning “ men ” tuzilishining sub’ektiv ramzi . Oynali tasvir insonning ongida, u o‘zini “ ko‘zguda ” ko‘rganida shakllanadi. Mavjud imidj - bu muloqot guruhi vakillari qarashlari dan olingan baho yoki shaxs qiyofasidir. Bunday baho, ba’zan tanqidning eng yuqori darajasiga ega bo‘lishi mumkin, chunki mutaxassislar “ baholovchi ” bo‘lishi mumkin (misol uchun psixologlar). Istalgan imidj: - maqsadli auditoriya tomonidan eng yaxshi qabul qilinadigan imidjdir. Ushbu tahlil muallifi F.Jefkins fikricha, istalgan imidjning ta’rifi, hali rasmiy jamoa fikri shakllanmagan odamlar uchun juda muhimdir. Muallifning fikriga ko‘ra, yangilanish paytidan foydalanib, kutilgan narsa haqiqiy berilishi mumkin. Ehtimol, istalgan imidjning muvaffaqqiyatga erishish mazmunida, uning ichki o‘sish istiqboli salohiyati yotadi 1 . Tadqiqotimizda “Istalgan imidj” ning ta’rifi “Ideal imidj” ning kengroq va bahsbop ilmiy konsepsiyasi bilan almashtirildi. Bundan tashqari, uning tahlilida imidjning bir necha funksional jihatlari mavjud. Muallif imidjni boshqa bir jihatlar bilan ham o‘rganadi va uni quyidagicha ajratadi: Korperativ imidj bu - tashkilotning obrazi. Ya’ni bunda kompaniyaning obro‘- e ’tibori , tashkilot mavqe’i, kasbning jamiyatdagi roli va raqobatbardoshliligi bilan izohlaydi. Bir nechta imidj - iqtisodiyotning butun bir sohasining obrazi yoki butun inson faoliyati faoliyatining imidji dir . Biz bu yerda, misol qilib, aviatsiya kabi uyushmalarning jamiyatdagi o‘rnini olish mumkin . Ko‘plikning imidjini 1 Джефкинс Ф. Паблик рилэйшнз.–М .: ЮНИТА-ДАНА, 2003. - 122 с. baholashda tizimning barqarorligi asosan hisobga olinadi. Barcha tarkibiy qismlar (masalan, “ avi atsi ya ” vakolat i ga kiradigan aviakompaniyalar) nazarda tutiladi. Ingliz tadqiqotchisi E.Simpson izlanishlari davomida imidjni tasniflashning ikki jihatini aniqlaydi 1 : 1. O‘z - o‘zini namoyon qilish imidji (o‘z-o‘zini his qilish, u asosida inson faqatgina boshqalarning nazarida ko‘rinadigan narsalarni qabul qiladi). 2. Qabul qilingan imidj (rahbarlarga yoki boshqa shaxslarga berilgan baho). Bunda ijtimoiy daraja ma’lum bir imidj doirasiga rioya qilishni nazarda tutadi. Yuqoridagilardan farqli o‘laroq, mashhur sotsiolog K.Xilman imidjning o‘ziga xos turlarini taklif etadi 2 : 1. Umumiy imidj - Muayyan shaxs obrazidan qat’i nazar, o‘ziga xos shaxslar. Ya’ni mamlakat hududining butun bir obrazi. 2. O‘z - o‘zini namoyon qilish - insonning o‘z-o‘zini anglashi, boshqalarga nisbatan ijtimoiy aniq anglashi. 3. Shaxsiy imidj – boshqalar tomonidan berilgan baho, qarorlar qabul qilishni belgilovchi mezon. Shuningdek, insonning asl obrazi u haqdagi obe’ktiv ma’lumotlardan mustaqil ekanini ta’kidlaydi. Inson imidjining g‘oyasi subektiv jihatdan ko‘proq baholanadi. Imidjga oid kommunikativ yondashuv. Shaxsga ta’sir etuvchi psixologik xususiyatlarini o‘rganuvchi A.Yu.Panasyuk imidjni ijobiy va salbiy deb ajratishni taklif qiladi. Shu bilan birga, muallif: “Ko‘pchilikning fikri har doim ham fikrning xolisligini ko‘rsatuvchi holat emas, ya’ni ikki, uch va hatto o‘nlab insonlar fikri boshqa bir insonning haqiqiy ichki dunyosini tushuntirib bera olmasligi mumkin”. Imidj fenomeni tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra, tizimli ta’sir kuchiga egadir. Rahbarning muayyan harakatlari, so‘zlari, xatti-harakatlari majmui bilan muloqot guruhi a’zolarining ongiga chuqurroq tasavvur olib kelishi mumkin, bu esa, hislar to‘g‘risidagi ijobiy yoki salbiy tavsiflarni nazarda tutadi. Ko‘pincha, qabul qiluvchi sherikning, suhbatdoshning og‘zaki va og‘zaki bo‘lmagan xulq-atvorida noto‘g‘ri 1 Сэмпсон Э.Управление имиджем или как создать свой стиль. М.: 1989.- 47 с. 2 Hillman K.H. Worterbuch der Soziologie. Stuttgart. Kroner , 1994.-64 s. ma’lumotlarning signallari namoyon bo‘ladi. Ya’ni shaxsning muloqot madaniyati ma’lum bo‘ladi: 1 . Tasniflar qatorida G.Nikifirova, imidjni funksional xususiyatlariga ko‘ra ham ajratadi: professional va shaxsiy, shuningdek, imidjning tashqi xususiyatlariga ham katta e’tibor beradi. Shu asnoda imidjning yana bir boshqa turini ham keltirib o‘tadi: 2 1. Ekologik imidj (bunday imidj o‘z mazmunida - yashash joylari, ekologik hudud, xonaning ichki qismi, mashina dizayni va boshqalarda yaqqol ko‘rinadi); 2. Jadvalli imidj (tashqi ko‘rinish: bosh ko‘rinishi - kiyimning uslubi, soch turmagi va boshqalar); 3. Insonning qiyofasi - bu imidjning mazmunini baholash asosida yaratiladi. Siyosatchi uchun bu muvaffaqiyatli siyosiy faoliyat, advokat uchun, korxona direktori uchun g‘olib bo‘lgan jarayonlar, ishlab chiqarishning yuqori rentabelligi va xodimlar uchun yuqori turmush daraja bilan; 4. Og‘zaki imidj bu - shaxsdagi muloqot ko‘nikmalarini, fikrlarni ochiq ifoda etish, yorqin va oqilona tarzda ifoda etishdir; 5. Vokal yoki kinetik imidj (imo-ishoralar, yuz ifodalari, jestlar va pantomimika, yurish uslublari bilan izohlanadi; 6. Vizual imidj - bu ongimizda biror insonning qiyofasi shakllangan va mustahkamlanganligi sanaladi. Har bir kasbda ijobiy imidjni yaratishning eng yaxshi usuli - bu shaxsiy va maqbul xususiyatlarga rioya qilishdir. Imidjning ijtimoiy ahamiyati tadqiqotchi K.Xilmann taklif etgan tasniflashda aks etgan. U shaxsning ijtimoiy faoliyati uchun imidjning rolini quyidagicha tushuntiradi: 1. Qayd qilish funksiyasi (ya’ni idrok qilish ma’nosini anglatadi): bir narsaga alohida baho berish, yakuniy qaror yoki fikrini o‘zgartirishga moyil bo‘lmagan shaxslar; 1 Панасюк А.Ю. Формирование имиджа: стратегия, психотехнологии, психотехники.-М.: Омега, 2007.-87 с. 2 Никифорова Г.С. Психология менеджмента : У чебник . -СПб.: Изд-во . Петер. ун-та, 2000. -168 с. 2. Stereotipik funksiyasi. Bir marta inson ongiga xos bo‘lgan stereotip imidjni qabul qilish uchun qulaydir; 3. Bo‘ysunuvchanlik funksiyasi. Rasm muqobil yechimlar ko‘lamini qisqartiradi, xatti-harakatga ta’sir qiladi va hokazo. B.Dji imidjning turlari haqida o‘z nuqtai - nazarini bildirib, muammoni soddalashtirish uchun yana ayrim tasniflarni keltirib o‘tadi 1 : tashqi imidj - “imidj” dan ko‘ra, bir oz boshqacha mazmunda. Bu jamiyat tomonidan bir kishining kompleks hissi bo‘lib, u jamoatchilik fikri ham hisoblanadi; ichki imidj - Amerika tadqiqotchisining fikriga ko‘ra, bu imidjning asl mazmuni ichki noqulaylik tushunchasi bilan bog‘liq ya’ni bezovtalik; ob’ektiv imidj - Sezgilarimiz tomonidan qabul qilingan imidj. ko‘rilayotgan va eshitiladigan imidj ham sanaladi; nomoddiy bo‘lmagan imidj - javob tuyg‘ulari aniq bir munosabatga ichki reaksiyamizdir. Bunday imidj turlarini tadqiq etishda, rang barang psixodiagnostik metodikalardan foydalanish mumkin. Ba’zi mualliflar masalan, Ye.Fadeeva imidjga ega bo‘lish uchun shaxs umumiy va ijtimoiy madaniyat darajasiga javob berishi kerakligini ta’kidlaydi 2 . Tadqiqotlardagi bunday bahsbop qarashlar oxir- oqibat shaxsga oid imidj turlari bilan bog‘liq bo‘lgan “real imidj”, “o‘z-o‘zini imidjlash”, “mukammal imidj” kabi tasniflarning paydo bo‘lishiga olib keldi. E .Perelgina fikricha, shaxsiy tasvir - bu shaxsning psixologik tasviri, oddiy bir shaxs, guruh, tashkilot obraziga qaraganda kengroq mazmundagi fenomen tushuncha sanaladi 3 . Shaxsning individual obrazini yaratish uchun quyidagi ikki omil hisobga olinishi shart sanaladi: 1 Джи Б. Имиж ферм ы. Планирование, формирование, продвижение. СПб. Питер, 2000.- 162 с. 2 Фадеева Е.И. Тайны имиджа . У чебно-методическое пособие . – СПб.: Питер , 2002. - 87 с. 3 Перелыгина, Е.Б. Психология имиджа. – М.: Аспект Пресс, 2002.- 49 с. 1. Odamning o‘z-o‘zini hurmat qilishi va o‘zini yaxshilashga muhtojligi bilan bog‘liq psixologik motivatsiya, ya’ni bu psixologik qulaylik; 2. Samarali ijtimoiy ta’sir ko‘rsatish uchun imidjdan to‘g‘ri foydalanish va uning yordami bilan bir yoki boshqa tashqi maqsadlarga erishishdir. Shu orqali insonlar jamiyatda farqlanadi. Yuqorida ajratib ko‘rsatilgan ushbu ikki turdagi motivatsiya shaxs obrazini yaratish bilan shug‘ullanadigan mutaxassislar faoliyatida birlashtirilishi mumkin . E.Perelыgina imidjni yaratishda asosiy motivatsiya turiga qarab, tasvirni yaratish strategiyasi va ushbu jarayonda qo‘llaniladigan usullar va mexanizmlarni farqlab chiqdi. Shu asosda, bu ikki turdagi individual imidj, o‘z-o‘zini his qilishga qaratilgan tasvir sifatida farqlandi. Yuqoridagilardan ko‘rish mumkinki, shaxsning har bir timsoli, rassomning obrazi, tashkilot rahbarining obrazi - bu his-tuyg‘ularga qaratilgan tasvirdir. Biroq, bir xil tasvirni o‘z-o‘zini anglaydigan shaxslar ya’ni pedagoglar, harbiylar, yuristlar va rahbarlar ko‘proq namoyon etadilar va ular ishlashda eng muvaffaqiyatli shaxslar sanaladi. Tadqiqotlarda fikrlashga yo‘naltirilgan imidjdan farqli o‘laroq, o‘z-o‘zini anglashga asoslangan imidjni ta’riflash jarayoni ko‘pincha o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi, ko‘proq u noqulay harakatlardan iboratdir. Zamonaviy jamiyatda o‘zini yaxshi his qiluvchi shaxslarning individual imidji ko‘proq ijtimoiy ahamiyatga egadir 1 . Imidjologiya sohasidagi adabiyotlarni tahlil qilish quyidagicha xulosa chiqarishga imkon beradi: Birinchidan, odamda o‘z-o‘zini hurmat qilishini kuchaytirish motivatsiyasi, bu ishda va hayotda psixologik qulaylikka erishishga olib keladi; Ikkinchidan, shaxs ijtimoiy ta’sirga ega bo‘lish uchun o‘z individual imidjidan oqilona foydalanishi va hurmatga ega bo‘lish motivatsiyasi. 1 Перелыгина Е.Б. Социально-психологическая природа индивидуального имиджа.– М.: Мир психологии, 2004. №4. С.154 – 167 . Bundan tashqari, individual imidjni tadqiq etgan psixolog I.Fedorov ta’kidlashicha, insonda shaxsiy tasvir yoki individual imidj hayotda boshqa funksiyalarni ham bajaradi 1 : ijtimoiy-madaniy funksiya: ya’ni shaxsning guruh ichidagi tasviri bo‘lib, u shaxsning ongli ravishdagi yoki o‘z ko‘rinishini to‘g‘rilash, guruhdagi ayrim rollarni bajarishidagi moslashuvini ta’kidlaydi; kompensatorlik (to‘ldiruvchilik) funksiya - “Shaxs tomonidan oddiy hayotning stereotiplarini saqlab qolish, shu bilan birga o‘zlikni saqlab qolish hamdir; ijtimoiy identifikatsiya funksiyasi - shaxsning o‘z imidji yordamida guruh ichidan o‘ziga mos va emotsional yaqin bo‘lgan sherikni tanlashini nazarda tutadi 2 . Ayrim tadqiqotlar mazmunicha, ba’zan shaxsda va guruhda individual imidj ham namoyon bo‘lmasligi mumkin. Tadqiqotchi M.Rober fikricha, bunday holat shaxsdagi ba’zi ruhiy kasalliklar, uyqusizlik, intuitiv harakatlar, ehtiroslar va dasturlashtirilgan xatti-harakatlar kabi ijtimoiy bo‘lmagan holatlarni bilan ham belgilanadi. Individual imidj va psixologik tasvir tushunchalari mazmunan bir biriga yaqin bo‘lsada. Ammo imidj tushunchasi mazmunida ko‘proq psixologik mexanizmlar va xususiyatlar yotadi. Individual imidj har bir insonning kasbiy qiyofasi bilan ham bog‘liq sanaladi. Har bir kasb shaxsda o‘ziga xos imidjni shaklltantiradi. Individual imidj har bir insonga xos bo‘lgan faoliyat sifatlari, individual psixologik xususiyatlar, motivaison soha, emotsional soha, ma’naviy kabi sohalar mazmuni bilan tushuntiriladi. Demak, shaxs imidji va imidj fenomenini tahlil etish qator masalalar ya’ni shaxsning asl ichki va tashqi qiyofasi, oliy va yuksak maqsadlari va ideallari haqida shuningdek, shaxsning jamiyatdagi o‘rni, jamiyat va davlat obro‘si, boshqaruv va uning milliy xususityalarini, yuksaklik hamda ishlash salohiyatida boshqalarga andoza bo‘lish madaniyati kabi ijtimoiy-psixologik holatlarni tahlil etish ham sanaladi. 1 Федоров И.А. Имидж как программирование повидения людей. Рязань, 1997.- 21 с. 2 Робер М. А., Тильман Ф.Психология индивида и группы – М.: Прогресс, 1988. - 126 с. 1.2. Shaxsda o‘z-o‘zini rivojlantirish va boshqarish imidji Shaxsda o‘z-o‘zini rivojlantirish va boshqarish imidji muammosi sof psixologik masasalalardan biri bo‘lib, uni tadqiq etish nafaqat imidj tushunchasi tabiatini, balki boshqaruv psixologiyasi, boshqaruv madaniyati, rahbar shaxsi, ideal rahbar, ijobiy imidj shuningdek, shaxsga xos qator psixologik sifatlarini tadqiq etish ham sanaladi. Jamiyat sohalarida xizmat qilayotgan har bir kasb egasi jumladan, pedagoglar, rahbarlar, sportchilar, murabbiylar, menejerlar hamda harbiy xizmatchilar va ofitserlarning zamonaviy jamiyatdagi imidji, imidjning shaxsga ta’siri, kasb va imidj, boshqaruvda imidjning roli kabi masalalarni tadqiq etish psixologik tadqiqotlarda keng ko‘zga tashlanmoqda. A.Panasyuk fikricha, boshqaruv imidji tushunchasida rahbar shaxsga xos psixologik qiyofa, zamonaviy shaxs obrazi, shaxs tasviri tushunchalari bilan birlashadi va shu yerda shaxs mukammalligi aniqlanadi 1 . Ana shu jihatdan olib qaralganda, biz tadqiq etayotgan ushbu muammo ilmiy jihatdan ahamiyatli sanaladi. Imidj tushunchasini kengroq yoritishdan oldin, shaxsda o‘z-o‘zini rivojlantirish va boshqarish imidji qonuniyatining ayrim tahlillariga e’tibor qaratmoqchimiz. Ye.Orlova o‘z-o‘zini rivojlantirish va boshqarish imidjini quyidagi psixologik ichki qonuniyatlar asosida tushuntiradi 2 : 1. O‘zgarish zarurligini anglash; Bu shaxsdagi ongli rag‘bat - bu ichki o‘zgarish va o‘zgarish zaruratini oqlash haqidadir. O‘zgarishlar insondan katta yukni talab qiladi, bu o‘zgarishning sababi hissiy - irodalilik sohani qo‘llab-quvvatlovchi asosdir. 2. Maxsus maqsadlarni belgilash; 1 Панасюк А.Ю. Вам нужен имиджмейкер? Или о том, как создать свой имидж. –М.: Дело, 2001. – 240 с. 2 Орлова Е.А. Формирование позитивного имиджа государственного деятеля. Дисс… канд. псих. наук. – М.: 1997.-123 Globallashuv sharoitida aniq maqsadga erishish uchun inson ma’lum o‘zgarishlar qilish kerak. Aniq va kuchli maqsadlarni shakllantirish o‘ziga xos rag‘batdir; Ayniqsa, dinamik va faol, natija yo‘naltirilgan rahbarlar uchun aniq maqsadlarni aniqlash juda muhimdir. Misol uchun, menedjer direktorlar kengashini qayta saylashda muvaffaqiyatli ishtirok etish uchun jamoatchilik oldidagi nutq qobiliyatini yaxshilash kerak; 3. Shaxsning haqiqiy qiyofasini angalash va o‘zini o‘zi baholash. “Qaerga borish kerakligini tushunish uchun siz qaerda ekanligingizni aniqlashingiz kerak (ya’ni qanday kasbdasiz)”. Ob’ektiv haqiqatning ta’rifi ko‘pincha “imidj egasining” kuchidan tashqariga chiqadi. Bunday holda, sub’ektiv baholashning o‘zi yetarli emas, u turli shaxs komplekslari va psixologik himoya vositalariga asoslangan bo‘ladi. Bu muammoni psixodiagnostik metodikalar yordamida hal qilish o‘rinli sanaladi. Psixodiagnostik tekshiruvda rahbarning quyidagi sifatlarini aniqladi: a)   Boshqaruvchining shaxsiy va rahbarlik sifati va individual xususiyatlari (haqiqiy imidj); b) O‘zini o‘zi hurmat qilish va “o‘z-o‘zini tasvirlashi”; c) Ekspert guruhi vakillari tomonidan o‘z imidjini idrok etishning o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish, ular taklif qilayotgan rahbarning ideal qiyofasini aniqlash. 4. “Mukammal imidj”. Ushbu bosqichda “Fikr yetakchilari” (masalan, ommaviy axborot vositalari vakillari) maxsus guruhining tashxisi qo‘yilgan. Bunda shaxdagi “Men” jamoatchilik idrokiga bog‘liq. “Fikr rahbarlari”, ma’lumotni “o‘zlari orqali” ataylab, uni o‘zgartiradilar. Agar teatr hayotning ko‘zgusi bo‘lsa, unda ommaviy axborot vositasi - bu buzilish va giperbolizatsiya ta’sirini kuchaytiradi, ya’ni magnitafon stakan kabi; Ushbu bosqichda buzilish va giperbolizatsiya ta’sirini ko‘rsatuvchi stakan bo‘lishi kerak. Ushbu bosqichda menejerning ijobiy va salbiy imidjini jurnalistlar nuqtai nazaridan xarakterlovchi xususiyatlarni aniqlash kerak. 5. Istalgan o‘zgarishlarning ta’rifi - haqiqiy tasvirning idealga yaqinlashishi. Tadqiqot natijasi kasb egasning “ideal imidj” ni belgilaydi, bu esa unga erishish kerak bo‘lgan tasvir hamdir. Buning uchun haqiqiy va mukammal tasvirni taqqoslash va ularning yaqinlashuvi uchun maxsus uslublar ishlab chiqish kerak. Shuni yodda tutish kerakki, ideal tasvir dinamik bir stereotipdir. Ushbu bosqichda aniqlangan shaxs tasviri “zamon sinovi”ga chidash kerak; 6. Shaxs “i deal obrazi” va “ichki meni” ni taqqoslash . Ushbu bosqichda, shakllanayotgan imidj “shaxsiy tasavvurlar” zonasida joylashganligini aniqlash kerak. Agar menejer bir sababga ko‘ra, harakat qila boshlagan istalgan maqsad bo‘lsa, uning ijobiy harakati ichki tushunishiga mos kelmasa, ichki qarshilik faollashadi (barcha rahbarlar uchun). Shunday qilib, Shaxsning to‘liq, dinamik va barqaror qiyofasini yaratish uchun imidjning ko‘roq sotsial psixologik komponentlariga e’tibor qaratish zarur; 7. Maqsadga erishish yo‘llarini aniqlash. Tekshiruv natijalari. Shaxs imidjini tuzatish (shaxsiy o‘sishni) dasturini ishlab chiqishda ma’lum bir vaqt va metodik aparatni tanlab olish kerak. Natijalarni baholashda birinchi navbatda eng diqqat markazda - ma’lumot yaqin atrofdagi odamlar guruhidan olinishi kerak. Biroq, individual yondashuv doirasida umumiy mezonlar mavjud emas. Ba’zilar uchun baho berishda hamkasblar ijobiy “fokus-guruh” bo‘lsa, boshqalari uchun - kasbiy sheriklar, boshqalar uchun esa professional psixologdir; 8. Ommaviy axborot vositalari orqali kasbga xos imidj haqida ma’lumot berish; Aytish joizki, shaxs imidji borasidagi adabiyotlarning aksariyati shu muammoga bag‘ishlangan. Bizning fikrimizcha, harbiy xizmatchi shaxsi obrazining individual-tipologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, uni tadqiq etishda qator psixologik uslublardan foydalanish mumkin. Qolaversa, ayrim afsonalar tizimini yaratish mumkin. Ehtimol, bu bosqich shaxs falsafasining eng muhim aspektlarini oshkor qilish va aniqlashdir. 9. Katta muloqot maydoniga chiqish. Media guruh bilan keng qamrovli aloqa bog‘lash. Bosh miya marafoni uchun to‘liq tayyorlik. Shaxsning o‘ziga xos xususiyatlariga moslashtirilgan “ichkaridan faollik”, hatto “bo‘ronli vaziyat” da ham chidash. Bu holatdagi imidj boshqaruvchining ichki salohiyatiga tegishli bo‘lib, tasodifiy noto‘g‘ri yo‘l bilan yo‘q bo‘lishi mumkin emas; 10. O‘z-o‘zida n atijalarni tekshirish va yangi o‘zgarishlar kiritish zarurligini anglab olish . Hayot hamon to‘xtamaydi. Ertaga eng yaxshi ijobiy imidj ham tuzatishni talab qilishi mumkin. Kognitiv psixologiya tamoyillariga asoslanib, haqiqiy professional psixolog shaxsda o‘z-o‘zini tuzatishning yetakchilik ko‘nikmalari va usullarini o‘rgatish vazifasini o‘z zimmasiga olishi kerak. N.Makiavelli davlat odamining ideal ijobiy imidjini tavsiflab, uni shunday misol bilan izohlaydi: “U barcha insonlarga tegishli, ayniqsa qirolliklarning harakatlariga yakun yasaydi, shuning uchun hukmdorlar hokimiyatni saqlashga va g‘alaba qozonishga harakat qilsinlar”. Imkoniyatini shakllantirishda muvaffaqiyatga erishish uchun lider haqiqatdan ham g‘olib chiqadi deb ta’kidlaydi 1 . Imidj borasidagi ko‘plab izlanishlar “psixologik qiyofa” masalasiga ham oydilik kiritdi. Tadqiqotchilar yetakchi va ilg‘or menejerlarning ijobiy qiyofasini aniqladilar. Ayni shu holat shaxs imidji va psixologik qiyofasi o‘rtasidagi uyg‘unlikni o‘ziga xosligi haqida ta’kidlaydi. L.Averchenko fikricha, shaxsda ijobiy imidj quyidagilarni qamrab olishi kerak 2 : 1. Kuch; 2. Raqobat; 3. Innovatsiyalar; 4. Ishonch; 5. Yuqori muloqot qobiliyati; 6. Fidoiylik va hokazo. 1 Макиавелли Н. Государь. Астрель.2011. 65 с. 2 Аверченко Л.К. Психология управления . – М. : 1997. - с .67. L.Averchenkoning shaxsning ijobiy imidji turlarida ta’kidlab o‘tilgan “Ishonch” xususiyatini harbiy xizmatchilarda tadbiq etishda dushmanning hiyla va nayranglariga ishonib qolmasligini ta’minlab, dushman ustidan g‘alaba qozonishga ishonchini oshirishga ustanovka berish maqsadga muvofiq hisoblanadi. D.V.Berezina shaxs imidjining ijobiy xususiyatlariga quyidagi ro‘yxatini taqdim etadi 1 : 1. Komunikativlik; 2. Yangilik yaratish qobiliyati (kreativlik); 3. Yetuklik; 4. Siyosatdan, yangiliklardan yuksak xabardorlik; 5. Sabrlilik; 6. Amaliylik; Keltirib o‘tilgan sifatlardan sabrlilik va amaliylik sifati shaxs faoliyatida muhim bo‘lgan sifatlar sanalib, turli sharoitlarda malakaviy mashg‘ulotlarni olib borish, turli vazifalarni bajarishdagi tezkorlik sifatlarini ta’minlovchi psixologik jihatlar hisoblanadi. Bundan farqli o‘laroq, I.Sinyaeva rahbarlik fazilatlarini tahlil qilishni quyidagicha taqdim etadi 2 : kasb etikasi haqida bilish; yuqori boshqaruv ko‘nikmalari; kasbiy kompitentlilik; o‘z jamoasini shakllantira olish; kreativ korporativ uslubga ega bo‘lish va hokazo. Yuqoridagi mezonlar bilan birga zamonaviy rahbarning ijobiy qiyofasi o‘ziga xos, milliy xususiyatlar bilan ham shakllangan bo‘lishi shart. Tasvirolog B.Dji fikricha, boshqaruvda ideal shaxs qiyofasi quyidagilarda ko‘rinadi 3 : Qat’iylik; Izchillik; 1 Березина, Д.В. Психологические условия формирования имиджа руководителя учреждения образования. Новосибирск, 2006. – 40 с. 2 Сеняева И.М. Маркетинговые коммуникации.М.: 2005.-223 с. 3 Джи Б. Имидж фирмы. Планирование. Формирование, продвижение. – СПб . : Изд-во Питер, 2000. - 45 с. Kompitentlik; Altruizm; Rejalilik; Tolerantlilik; Rivojlanish va maqsadlarni aniq ko‘ra olish qobiliyati va hokazolar. Keltirilgan tasniflardan fidoiylik va qat’iylik sifatlari ham shaxs uchun muhim bo‘lib, u rahbarlik lavozimlarida qat’iy qaror qabul qilish, topshiriqlarni fidoiylik bilan bajarishda muhim sanaladi. Ingliz psixologi E.Sempson shaxsdagi muvaffaqiyatli professional qiyofaning beshta mukammal komponentini aniqladi 1 . Ularga: Muvaffaqiyatlilik; O‘ziga ishonchning yuqoriligi; Sobit qadamlilik; Sub’ektiv nazoratning kuchligi. Keltirilgan shaxs sifatlaridan o‘ziga ishonch va sobitqadamlik rahbar shaxslar uchun muhim bo‘lgan xarakter sifatlari sanalib, ular faoliyatni amalga oshirish mobaynida doimo muhimdir. Imidj xususiyatlarini o‘rganish bu boshqaruv imidji xususiyatlarini o‘rganish hamdir. Shunday ekan, imidjda namoyon bo‘luvchi shaxs sifatlar tahlili o‘z- o‘zidan rahbarga xos bo‘lgan boshqaruv sifatlari tahlili hamdir. Shuning uchun boshqaruvda biz qattiqo‘l rahbar, yuvosh rahbar, befarq rahbar, qo‘rqoq rahbar kabi toifalar ajratamiz. Qattiq qo‘l rahbar imidji – tez qo‘zg‘aladigan, hissiy holati juda agressiv, ichki va tashqi to‘siqlarni tez yengish yo‘li bilan hokimiyatga keladi. Ya’ni jang maydonida jang qiluvchi jangchiga o‘xshatiladi. Individual psixologiya ta’limoti asoschisi A.Adler tili bilan aytganda, bunday rahbar, o‘z kamchiliklarini hokimiyat istagiga singdiradi 2 . Odatdagidek, o‘z-o‘zida qattiq nazorat o‘rnatadi va buni jamoaviy boshqaruvda ham tezda qo‘llashadi. Bunday rahbar avtoritar uslubdagi rahbardir. 1 Сэмпсон Э. Имиджелогия.М.,1995,-22 с. 2 Адлер А. Очерки по индивидуальной психологии.М.: Когито –Центр.2002.-115 с. E.Erikson ta’limotiga ko‘ra, ular tezda o‘z “men” ni anglab yetadi. Hattoki, o‘smirlik davridayoq o‘zining shaxsiy qadriyatlarini tushunib, hayotiy maqsadlari va uni amalga oshirish yo‘llari haqida keng ma’lumotga ega bo‘ladilar. Shunday qilib, avtoritar rahbarda ikki fikr bor: uning o‘zi va boshqalar. Yoki u dunyoni qora-oq, dushman va do‘stlarga ajratadi. Avtoritar liderning boshqaruvdagi sifati xuddi oiladagi “ota-ona” roli bilan tushuntiriladi. U hech qachon o‘z o‘rinbosarlariga o‘z rolini egallashiga ruxsat bermaydi. Harbiy faoliyatda farqli tarzda, harbiy bo‘linmalarda “jamoaviy men”ni rivojlantirish talab etiladi. Demak, jangovar vazifalarni bajarish vaqtida komandir (boshliq) o‘z bo‘ysunuvchilari bilan o‘zaro hamjihatlikda haraktlanishi guruhni g‘alabasini ta’minlaydi. Boshqaruv tipologiyasi va nazariyasi tadqiqotchilari fikricha, demokratik boshqaruv uslubiga ega shaxslar o‘z faoliyatlarini o‘rganishni yaxshi ko‘radilar hamda qo‘l ostidagi xodimlarining yutuqlarini doimiy tarafdori sanaladi 1 . G.Nikifirova izlanishlarida boshqaruvning liberal uslubdagi turi farqlanib, bunday rahbarlar o‘z-o‘zini tashkil qilish, tashkilotni shu kabi murosaga keltirish va o‘zlarini boshqarishda mos kelmaydigan tarzda boshqarish munosabatlarini o‘rnatadilar 2 . Bunday rahbarlarda o‘z-o‘zini baholashi avvalo, vaziyatga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu turdagi rahbarlar hokimiyatni tubdan ko‘zdan kechirishadi. Ko‘pincha liberal uslubdagi rahbarlar tashqi ko‘rinishlarini, imo-ishoralarini va nutq shakllarini boshqalardan ko‘chirib o‘tkazadi. Liberal tipdagi yetakchilar ayrim harakatlarga qattiq turtki bermaydilar, shuning uchun jamoani ayrim muammolarni hal qilishga undamaydi. Bunday tashkilotlarda xodimlar “favqulodda vaziyatlar” rejasiga muvofiq ish olib borishadi, aniq maqsadlar qo‘yilmaydi va qat’iy rejalashtirish tizimi yo‘q. Ammo, shaxslararo munosabatlarda odamlarni yaxshi tushunishadilar. Yu.Gippenreyter ham boshqaruv imidjida farqlanadigan rahbarlik tiplarida kreativ rahbarni farqlab, bunday yetakchilar o‘z faoliyatlarida boshqaruvning 1 Эриксон Э. Идентичность: Юность и Кризис. Прогресс, Флинта, МПСИ. 2006.- 67 с. 2 Психология менеджмента: учебник / под ред. проф. Г.С. Никифорова. - СПб.: Изд-во С. - Петер. ун-та, 2000. -1 32 с. barcha usullarini qo‘llay oladilar 3 . Bunday rahbarlar turi juda kam. Ayrim tadqiqotlarda liberal lider, kreativ rahbar turi sifatida qabul qilinadi. Kreativ uslubdagi rahbarning do‘stlari va izdoshlari yo‘q, u bilan ishlash yoqimlidir. Boshqacha aytganda, qo‘l ostidagi xodimlar bunday rahbarlar munosabatlaridan to‘liq hissiy qoniqishga ega. Buning sababi ular doim muloqotda muloyim, o‘zgalar dunyosi va hissiy olamini tez anglovchi shaxslardir. Demak, shaxsda o‘z-o‘zini rivojlantirish va boshqarish imidji faqat tashqi sifatlarga emas, shaxsning individual psixologik xususiyatlari, kasbiy ko‘nikma va malakalari, kasbiy kiyofa, shaxsning ma’naviy – axloqiy qiyofasi, kasbdagi fidoiylik, kasb etikasi, kasbiy mas’uliyat shuningdek, shaxsga xos psixologik tasvir tushunchalariga ham aloqador sanaladi. 1.3. Shaxs imidjini belgilovchi psixologik omillarning tahlili Biz bitiruv malakaviy ishimizda shaxs imidjining fenomeni va uning ta’rifi, imidjning psixologik komponentlari, uni shakllanish rivojida ijtimoiy-psixologik, sotsiologik, madaniy - tarixiy va ilmiy-nazariy asoslarini xronologik tizimda tahlil etishga harakat qildik. Imidjning paydo bo‘lishi, shakllanishi va taraqqiyoti tarixini nazariyotchi olim Ye.Yakovlevning ilmiy qarashlariga asoslanib, shartli uch davrga ajratishimiz mumkin 1 : 1) tarixiy davr (miloddan avvalgi 9-7 ming yillik-XVIII asr); 2) tizimlash (tartibga solish) davri (XVIII-XX asr o‘rtasi); 3) axborotlashgan davr (XX asr o‘rtasi-xozirgi vaqtgacha) . Tadqiqotlarda qaysi vaqtda imidjni yaratishga zaruriyat paydo bo‘lganini taxmin qilishning imkoni yo‘q. Aynan qaysi bir mamlakatda ilk bora unga ehtiyoj tug‘ilganini va uning asoschisi kim ekanligini aytish ham mushkul. Imidjni shakllantirishning ibtidoiy ko‘rinishlarini dastlabki jamoaviylik tuzumi bosqichida paydo bo‘la boshlagan, degan farazni ilgari surishimiz mumkin. Imidjelogiyaga 3 Психология личности. Тексты / под ред. Ю.Б. Гиппенрейтер.– М.: Изд-во Моск. ун-та, 19 99 . – 194 с. 1 Яковлев Е.В. Педагогическая концепция: методологические аспекты построения. – М.: 2006. - 212 с. zaruriyat sabab shakllantirilgan qiyofa va joziba yordamida insonlarni ishontirish, ta’sir o‘tkazish, ularning hayot tarzini o‘zgartirishga asoslanadi. Imidj XX asrning favqulodda hodisasi, biroq uning tub ildizi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Jamoatchilik fikriga ta’sir etish vositasi sifatida hali ta’riflanmagan termin qadimgi zamonlardayoq faoliyatda mavjud bo‘lgan. Mutafakkir Aristotel o‘z asarida hukmdorga xos imidj tushunchasini ilk bor Moiseyning yordamchisi ruhoniy Aaron (miloddan avvalgi 1445 yil) tomonidan qo‘llanilganligini e’tirof etadi. Moisey duduq bo‘lganligi sababli uning o‘rniga xalq oldida Aaron gapirishga majbur bo‘lgan. Shu sabab ham uni hukmdorning og‘zi va bashoratchisi deb atashgan 1 . Qadimgi Rimning davlat va siyosiy arbobi, ajoyib notiq Sitseron (miloddan avvalgi 106-43 yillar) ommaning psixologiyasi, qiziqishlari va didini o‘rganish hukmdor uchun muhim ekanligini aytib o‘tgan 2 . Uning fikricha, notiqning vazifasi tinglovchilarni estetik ko‘nglini olish, ularning axloqi va irodasiga ta’sir o‘tkazishdir. Insoniyat tarixi shuni isbotlaydiki, imidjni shakllantirish asrlar davomida o‘z samarasini berib kelayotgan turli xil usul, uslub va omillarni o‘z ichiga qamrab oladi. Notiqlik mahoratidan tashqari ramzlar, imidjning har xil atributlari (kiyim, hidlar, bezak, imo-ishora, mimika va boshqalar). Tarixiy manbalarga asoslanib shuni aytishimiz mumkinki, jamoatchilikka ta’sir etish asoslari janglarga tayyorgarlik ko‘rish, siyosiy saylovlar jarayonida, mahsulotni savdoga olib chiqish, mablag‘ yig‘ish, odamlar va hodisalarni ommalashtirishda keng qo‘llanilgan. N.Makiavelli imidjning ilk nazariyachilardan biri hisoblanib, unga yuqori darajadagi “imidj tuyg‘usi” yoki yuksak “imidj tafakkuri” xos bo‘lgan. Bunday tafakkurning ahamiyatli tomoni shuki, shaxslararo munosabatlarda mulohaza qilish va ta’sir ko‘rsatish, atrofdagilarning harakatini taxmin qilish, odamlar bilan iliq munosabatlarni o‘rnatishni uddalashdan iborat edi 3 . 1 Аристотель . Поэтика // Аристотель. – Соч. В 4 т. М. : , 2006 . -78 с. 2 Цицерон.Диалоги.М.,1994.-64 с. 3 Макиавелли Н. Государь. – Минск .: 1998 . -35с. Bu davrda imidjmeyking professional faoliyat turi sifatida qonunlar, qadriyatlar va jamiyatning ehtiyoji bilan o‘zaro bog‘liqligi, shuningdek, imidjni idrok qilishga tayyorgarlik orqali paydo bo‘ldi. Bu faoliyat AQShda professional soha tariqasida shakllantirildi va rasmiylashtirildi. Keyinchalik, AQShda yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz oqibatida jamiyatda mamlakat obrazi salbiy ko‘rinishga ega bo‘lib bordi va bu uning xalqaro maydondagi biznes harakatiga halaqit bera boshladi. Va ilk bor “Imidjmeyker”larga dunyo madaniyatini o‘rganish va jahonda andoza bo‘la oladigan mamlakatning ijobiy imidjini yaratish vazifasi yuklatiladi. Ayni shu paytdan boshlab, “amerikacha hayot tarzi” tushunchasi paydo bo‘ldi va imidjmeykerlarda “butun dunyoni egallash” falsafasini yuzaga keldi. Oxir-oqibat shaxs imidjini shakllantirish texnologiyasi ishlab chiqildi. “Imidj” tushunchasi dastlab ishlab chiqarish sohasida iste’molchilarga psixologik ta’sir o‘tkazish vositasi bo‘lganligi bois, tijorat reklamalarida mahsulotlarni farqlashda faydalanilmagan. XX asrning 30-yillarida “Nyu-York Tayms” gazetasida chop etilgan maqolalarning asosiy qismini imidjni yaratish, taraqqiy ettirish kabi mavzudagi mutaxassislar tomonidan nashrga tayyorlangan materiallar tashkil etgan. XX asrning boshlarida Rossiyada ham imidjni shakllantirishning ijtimoiy roliga bag‘ishlangan izlanishlar olib borilgan. Tadqiqotlarda badiiy obrazni yaratish usullari o‘rganilib, u orqali imidjning ijtimoiy-psixologik jihatlari e’tibor yoritilgan. K.Stanislavskiyning yozishicha, imidj – inson faoliyati, muloqoti, xulq-atvori va tafakkurining yaqqol obrazidir 1 . XX asr davomida shakllangan ko‘plab “Imidj” tushunchasi ta’riflari turli talqinlarga ega bo‘lib, ularning ayrimlari shakllari foydalanish jarayonida bir-birini inkor qiladi. Biz nufuzli adabiyotlar va ensiklopedik nashrlarni, shuningdek, bir guruh mualliflarning ta’riflarini tahliliga ko‘ra, imidj – ommalashtirish, reklama, e’tirof etilish maqsadida kimgadir hissiy-ruhiy ta’sir o‘tkazadigan biror bir shaxs, hodisa, buyumning maqsadli shakllantirilgan obrazidir. 1 Станиславский К.С. Работа актера над собой. – М.: Артист. Режиссер. Театр, 2002. - 488 с. “Imidj” tushunchasi ostida nufuzli va yuqori ijtimoiy mavqega ega bo‘lgan inson obrazi ham tushuniladi. Ye.Vlasova fikricha, imidj – shaxsning odamlar nazaridagi obrazidir 1 . Ammo, G.Andreeva talqinicha, imidj – bu idrok etish hodisasining maxsus obrazidir. Shuning uchun ham ob’ekt yoki hodisaning hayoliy tasviri hissiy murojaatlar asosida yaratiladi 2 . D.Yager imidj - psixologik xususiyatlardan tashqari shaxsga xos tashqi ma’lumotlarini ham o‘z ichiga oladi. Yoki imidj – tashqi qiyofaning o‘ziga xos majmui, nutq, xulq-atvordan hosil qilinadi, deb yozadi. Uningcha, imidj – “taassurotlarni boshqarish” san’atidir 3 . Demak, “imidj” tushunchasi ilmiy tushuncha sifatida ishlatilayotganiga hali ko‘p bo‘lmaganligi bois, aniq talqinga ega emas. Bu tushuncha psixologik bilimlarning ko‘p qirralarini o‘zida birlashtirib, psixologiya, siyosatshunoslik, pedagogika kabi fanlarning turli tarmoqlarida ishlab chiqilgan. Imidj nafaqat ko‘riladigan obraz, balki shakl va mazmun jihatidan ichki va tashqi yaxlitlikning bir ko‘rinishi sifatida ham tushuniladi. Bu borada, bir qator tadqiqotchilar o‘zlarining fiklarini bildirishgan: E .Sempson fikricha, sizning shaxsiy imidjingiz bu - sizning suratingizdir. Insonda imidj bo‘lmasligi mumkin emas. Hohlaysizmi-yo‘qmi, boshqalarga nima namoyish etsangiz, shuni ko‘rishadi. O‘z imidjingizga reklama sifatida qarang. Surat ichki dunyoni reklama qiladi. Tashqi imidj esa, u reklama qilayotgan qadriyatlar, malaka, mahoratni taqdim etadi 4 ; G.Pochepsov ta’birida imidj bu – shakl va mazmundan iborat bo‘lgan belgi xarakteristikalari majmui bo‘lib, u omma bilan muloqot qilish vositasi hamda ongli faoliyat mahsuli hisoblanadi 5 ; 1 Власова Е, Нефедова И. Яи мой имидж.-М.:Язуа.ЭКСМО-Пресс,1997.-56 с. 2 Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник для высших учебниых заведении. – М. : Аспект Пресс, 2001 .- 84 с. 3 Ягер Д. Имидж и этикет делового человека.М., 1997.-128 с. 4 Сэмпсон Э.Управление имиджем или как создать свой стиль. М.: 1989.- 25 с. 5 Поцепцов Г.Г. Имиджеология. – М.: Ваклер. 2000.- 423 с. B.Bryuse fikricha, imidj – ommani tushunishda, malakali imidjmeykerlar tomonidan yaratilgan inson, guruhlar, tashkilotlar hayoliy qiyofasining hodisa, jarayon yoki holatlaridir 1 ; V.Shepel ta’rificha, imidj – bu muloqotimizni qulaylashtirishning ajoyib vositasi, insonlarning shaxs sifatlarini yaxshiroq ko‘ra bilish borasidagi kattalashtiruvchi oynadir kabi mazmunlarda ta’riflashganlar 2 . Yuqoridagilardan xulosa qilib aytganda, ijobiy imidjni shakllantirish ko‘p mamlakatlar hukumatining muhim bir bo‘lagi bo‘lib qolmoqda. Bugungi kunda imidjga barcha sohalarda talab kuchaymoqda. Jumladan, Qurolli Kuchlar sohasida ushbu tushunchaga keng e’tirof etilmoqda. Ta’kidlash kerakki, armiyaning imidji odamlar ongida stixiyaviy (tasodifan paydo bo‘lib qoluvchi) tarzda shakllangan siymo emas, balki, alohida sub’ektlar tomonidan maxsus yaratilgan va singdirilgandir. Imidj abstrakt-nazariy darajada emas, balki hissiy darajada ommaviy ongga ta’sir o‘tkazishga qaratiladi. Bu mafkuraning bir elementi hisoblanadi, negaki ma’lum bir siyosiy sub’ektlarning qiziqishini ifodalaydi 3 . Falsafa fanlari doktori, general-leytenant V.Serebryannikov bu borada shunday yozadi: “Davlat tomonidan armiya xususida yaratiladigan imidj katta ijtimoiy kuchga ega. Ishning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligi davlat imidjini ko‘taradi, armiyaga nisbatan hurmat va harbiy xizmatchilarga ishonchni uyg‘otadi, harbiylar va fuqarolarning jipsligini ta’minlaydi, aholining harbiy xizmatga hurmatini oshiradi. Bir so‘z bilan aytganda, armiya va mamlakatning xavfsizligini har tomonlama mustahkamlaydi” 4 . Davlat imidji doirasida Qurolli Kuchlarning quyidagi jihatlari aks etiladi: 1) mavjudligi; 2) maqsadi; 3) vazifalari; 4) ma’naviy va axloqiy-psixologik; 1 Bruce B.Images of power : How the image makers shape our leaders London, 1992.P.87. 2 Шепель В. Имиджелогия: секрет ы личного обояния. М.: Народное образование. 2002.-67 с. 3 Самаров Р. Мудофавий фаолият: Назарий ёндошувлар.Т. 2017.-164 б. 4 Серебянников В.В. Социология войн ы. – М.:Ось, 1998. - 92 с. 5) zamonaviy harbiy texnika va qurol-aslahalar bilan ta’minlanganligi; 6) jangovar tarixi; 7) harbiy-jangovar an’analari; 8) istiqboli; 9) harbiy xizmatchilarning ijtimoiy ahvoli; 10) yuqori harbiy kasb tayyorgarligi; 11) harbiy qo‘shinlarga xos belgi va nishonlarning ma’no-mazmuni. V.Suvorov ta’kidicha, armiyaning asosiy richagi va ob’ekti harbiy xizmatchilar (ofitser, serjant, askar) hisoblanadi. Demak, hozirgi kunda harbiy xizmatchilarning imidjini psixologik jihatdan o‘rganish muhim hisoblanadi. Chunki, harbiy xizmatchining ijobiy imidj bilan shakllanganligi, o‘z navbatida Qurolli Kuchlar imidjini yetukligi bilan baholanadi 1 . Har bir kasb o‘z rivojlanish tarixiga ega bo‘lib, unda bir-biridan farqli jihatlar mavjud. Masalan, harbiylik, jurnalistika, tibbiyot va uchuvchilik kabi ixtisosliklar zo‘riqish (stress)ning kuchli darajada namoyon bo‘lishi tufayli boshqa kasblardan ajralib turadi. Bu kasb egalari turli vaziyat, holat va hududlarda, vaqtning chegaralanganligida faoliyat yuritishi zarurligi, xavf bilan bevosita yuzma-yuz bo‘lgan davrda ham o‘z vazifalarini bajarishlari zarur ekanligi bilan ajralib turadi. Yuqorida berilgan tasniflardan ko‘rinib turibdiki, barcha sohalar kabi armiyaning imidji ham qisqa vaqt davomida yaratib bo‘lmaydigan, balki yetarli darajada tarixiy asoslarga ega va doimiy rivojlanib borilayotgan holatdir. Shuning uchun, mazkur masala toki Qurolli Kuchlarning to‘liq imidji yetarli darajada yaratilmaguncha muntazam tarzda tadqiq etishni talab etadi. Ta’kidlash kerakki, armiyaning imidji uni alohida okrug, qo‘shilmalar, harbiy qismlar va bo‘linmalarni hamda barcha turdagi komandirlar, ofitserlar, shartnoma asosidagi harbiy xizmat serjantlari va oddiy askarlar toifasi hamda muddatli harbiy xizmatchi (askarlar) faoliyatini targ‘ib etish asosida shakllanadi. 1 Суворов В., Чебан. А. Социально - психологический портрет воинского коллектива // Войсковой вестник. – Москва, 2005. № 3 . - 40 - 65 с . Shuningdek, imidjni yaratish va izohlashda shaxs tiplari bo‘lgan introversiya va ekstroversiya tushunchalarini ham hisobga olish ahamiyatlidir. Oddiy ko‘rinadigan ushbu yondashuv rahbar shaxslarda imidjni izohlaydigan shaxsiy va boshqaruv sifatlarini nazarda tutadi. Fikrimizcha, bu ikki tushunchaning o‘zaro aloqasi rahbar shaxslardagi imidj va uning individual xususiyatlarini baholash imkoniyatini beradi. Ko‘plab tadqiqotchilar fikricha, shaxsning martabasi o‘sishida introvert kishilar bilan ekstrovertlar o‘rtasida sezilarli farq yo‘q. Ammo, bir va boshqa shaxslarning yo‘nalganligida afzalliklar va o‘ziga xos xususiyatlar mavjud. Shaxsning yo‘nalishiga qarab, taniqli yetakchilar ya’ni ekstravert rahbarlar xususiyatlarini o‘rganish mumkin. L.Averchenkoning ehtiyotkorlik nazariyasiga ko‘ra, introvert rahbarlardan farqli ravishda ekstrovertlar ko‘proq usullarni qo‘llaydilar va biror xavf yoki qarama - qarshilikni oldindan sezishadilar 1 . Beznes faoliyatini tadqiq etish jarayonida “etakchilik” fenomenini tahlil etish muhim sanalib, bu yerda shaxs obro‘si va uning o‘sishida muloqot qobiliyatlari hisobga olinadi va bu ikki tushuncha imidjni shakllantiruvchi muhim tarkibiy qismlardan sanaladi. D.Berezina ta’rificha, rahbar shaxslar muloqotga sezgirlik qobiliyati sababli professional muloqot va ommaviy nutqqa ega bo‘lgan ijobiy imidjga ega bo‘ladi 2 . Odatda, bolalikdan bunday rahbarlar boshqalarning diqqatiga tez tushishadi yoki turli hissiyotlarga boy bo‘lgan muhitda o‘sib-ulg‘ayadilar. Demak, faol muloqot ichida bo‘lish rahbarning ishdagi zavqini ta’minlaydi. Majlislar va konferensiyalarda ishtirok etish bu - rahbarlarda barcha turdagi jamoatchilik aloqalarining amalga oshirish sanaladi. Ekstravert rahbarlar omma oldida nutq so‘zlash nuqtai - nazaridan introvertlardan ancha farqlanadi. Bu holat tadqiqotlarda aniqlangan bo‘lib, ekstravert rahbarlar qatnashchilar bilan tezda til topishganlar. Ya’ni ular turli jalb etuvchi so‘zlar, iboralar orqali erkin muloqotni amalga oshirishganlar. Introvertlar esa, bir xil qolipdagi so‘lar bilan muloqot oli borib, 1 Аверченко, Л.К. Психология управления / Л.К. Аверченко. – М.:, 1997. – 86 с. 2 Березина, Д.В. Психологические условия формирования имиджа руководителя учреждения образования. Новосибирск, 2006. - 40 с. tinglovchilar bilan til topishda ancha qiynalilshganlar. Demak, ijobiy imidjni namoyon bo‘lishida shaxslarda muloqotchanlik qobiliyati ham shart sanalarkan. J.Boduan fikricha, ekstrovert rahbarlar ba’zan keraksiz ravishda tashvishga tushadilar. Bu ulardagi odob-axloq nutq ritimining umumiy ma’nosi bilan ham bog‘liq. Bunday harakatlarning o‘zaro uyg‘unligi empatiyaning paydo bo‘lishiga, aloqa guruhlari o‘rtasida ishonch bag‘ishlaydi 1 . Ekstravert rahbarlar sifatlarini ish xona ichidagi holat bilan ham ajratib olish mumkin. Xonadagi yorqin ranglar, gullar, chiroyli stol va stullar yoki estetik didning ustunligi yaqqol qo‘rinadi. Ekstrovert shaxs uchun ijobiy imidjni namoyon etishning yagona omili bu yuqori motivatsiyalilikdir. U deyarli har doim shaxsda ichki senzura mexanizmini saqlaydi. Boshqalarning ko‘ziga qanday qarash haqidagi ongli tashvish ham ijobiy imidjni shakllanishiga hissa qo‘shadi. Chet elga borgan, hatto eng ahamiyatsiz ijtimoiy munosabatlarga ega bo‘lgan lider ham o‘zini “tashqi tomondan” yaxshi baholashga harakat qiladi. B.Dji talqinicha, lider – ekstrovertlar o‘z faoliyatida hissiy kechinmalarni yuqori aks ettirishlari mumkin. Hatto qiyin vaziyatni ham shu kechinmalar bilan yengib o‘tishi mukin. Umuman olganda, bu holatda “jamoatchilik” kuchli to‘xtatuvchi, tuzatuvchi, xatti-harakatlarni yo‘naltiruvchi omil ham hisoblanadi 2 . Lider - i ntrovert rahbar o‘z qiyofasini boshqacha asosda shakllantiradi . Bunda asosiy rol tanishtiruvchilarga o‘tadi. Introvert liderlar xolistik shaxslar sanaladi. Ularda juda ko‘p ijobiy fazilatlar bor. Faqat ular o‘z vaqtida ulardan foydalana olishmaydi va bu ulardagi orqada qolish holati bilan izohlanadi. Ekstrovert rahbarlarning ijobiy qiyofasi so‘z bilan bilansa, introvert rahbarlarning ijobiy qiyofasi o‘zini tutishi va axloq qoidalariga rioya etishi bilan belgilanadi. Shuningdek, ularning nutqlari juda hayajonli emas, ammo og‘ir va mantiqiy sanaladi. Introvert shaxslar imo-ishoralardan kamroq foydalanadilar. 1 Бодуан, Ж-П. Управление имиджем компании. Паблик Рилейшнз: предмет и мастерство – М.: Имидж- Контакт. 2001. -76 с. 2 Джи Б. Имидж фирмы. Планирование. Формирование, продвижение. - СПб: Изд-во Питер, 2000. -69 с. Introvert rahbar obrazi - muammoli vaziyatlarni hal qilishda muvozanatli va pragmatik yondashishadilar. Nafaqat kompaniya harakatining maqsadi, balki uni strategik rejalari, unga erishish vositasi va vositalarini yuqori darajada tasavvur qila oladilar. Introvert liderlar qarorlarni ham ishonch bilan qabul qilishi mumkin, chunki bu jarayon faqat o‘zi bilan “uchrashuv” bilan cheklangan, hamkasblar bilan keyingi maslahatlashuvlar faqat rasmiy xarakterga ega bo‘ladi. Faqat introvert liderlar va ularga berilgan jamoaviy baho ishonchsiz bo‘ladi. Demak, imidj fenomenini tushuntirishda shaxs tiplari sanalgan “ekstroversiya” va “introversiya” tushunchalari tahlili ham ahamiyatli sanalar ekan. Bu esa, o‘z-o‘zidan shaxsga xos bo‘lgan ko‘plab ijtimoiy-psixologik sifatlar mazmunini yoritish zaruratini yuzaga keltiradi. II BOB. ZAMONAVIY SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TADQIQ ETISH METODOLOGIYASI 2.1. Shaxs imidjini belgilovchi psixologik profilning tahlili Sir emaski, hozirgi rivojlangan barcha jamiyatda yoshlar asosiy o‘rinni egallab turibdi. Shuningdek, iqtisodiyot va siyosatda, jamiyatning ijtimoiy va ma’naviy sohalar islohotida fidokor yoshlar ham keng hissa qo‘moqda. Ushbu yoshlar boshqa yosh guruhlaridan farqli ravishda o‘z hayotiy tajribasi, kasb tanlashdagi ustunligi, jamoat ishlarida faolligi, yangi sharoitlarga tez moslasha olishi, ilg‘or innovatsion usullardan keng foydalana olishi, ijtimoiy ongning rivojlanganligi, shaxslararo munosabatlarda yetakchiligi, jismoniy va aqliy faolligi bilan farqlanishi tabiiydir. Bugungi kunda jamiyatning yangi iqtisodiy munosabatlarga o‘tishi yoshlarning kasbiy tayyorgarligini tubdan o‘zgartirishga olib kelmoqda. Bu esa yoshlarning kelajagi bilan bog‘liq ayrim masalalarni ustuvor ishlar sifatida amalga oshirilishini yuzaga keltirdi. Misol uchun hozirda yoshlarni kasbga yo‘naltirishda kasb-hunarga yo‘naltirish markazlari va boshqarmalar tomonidan qo‘llab- quvvatlanayotganligi, zamonaviy korxona va firmalarning malaka talablari bo‘yicha olib borayotgan shartnoma ishlari diqqatga sazovordir. Bozor munosabatlariga o‘tish va iqtisodiyotni qayta qurish oqibatida yuzaga kelgan inqiroz oqibatlari ushbu mexanizmning ayrim qismlarini yo‘q bo‘lishiga va har bir elementni qayta tashkil qilishga olib keldi. Oxir-oqibat ushbu ishlarda davlat tomonidan homiylikdan voz kechildi, endi yoshlarning o‘zi jamiyatda faol bo‘lishi, o‘zini o‘zi boshqarishi, davlat ravnaqi uchun o‘z hissasini qo‘shishi oliy burch sanaldi 1 . Ammo, mehnat bozoridagi barcha kasb-hunarlar har doim ham yoshlar uchun ma’qul emas. Hozirda yoshlar uchun kasb bu – ijtimoiy harakatlanishning eng muhim kanali, moddiy farovonlik manbai va jamiyatda nufuzga ega bo‘lishning yagona bo‘lib qolmoqda. Yoshlarning ayrim qismida da’vogarlik 1 Лазуткин В.П Профотбор Вооруженных Силах России // М.: Военные знания 11/ 1998.- 23 с. darajasi va ular qobiliyatining yuqori ko‘rsatkichlari o‘rtasida katta farq qayd etilmoqda. Tadqiqotchi V.Lazutkin fikricha, yoshlarda da’vogarlik darajasini shakllantirish muvaffaqiyat yoki qobiliyatlar bilan emas, balki, jamiyatdagi eng muhim kasblar to‘g‘risida erta tasavvurlarni uyg‘otish, kabs imidji to‘g‘risida ko‘proq ma’lumot berish bilan bog‘liq sanaladi. Ana shundagina o‘zini-o‘zi hurmat qilish mexanizmi yuqori insonda o‘z-o‘zini anglash, da’vogarlik va kelajak yutuqlariga nisbatan yuqori sezgirlik mavjud bo‘ladi. Shaxs va uning imidji borasidagi turli nazariy tadqiqotlar oxir-oqibat “ijobiy imidj” tushunchasining paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Qolaversa, bu borada xorij psixologiyasi va imidjeologiya sohalarida ko‘plab ilmiy monografiyalar, ilmiy ommabop nashrlar chop etildi. Ammo, psixolog olimlar tadqiqotlari ancha qiziqarli va bahbop kechgan. Chunki imidj tushunchasining butun bir ijtimoiy - psixologik va umumpsixologik fenomenologiyasi tadqiqotlar mazmunida aks eta bordi. Har bir keltirilgan fikr-mulohazalar boshqa fan tadqiqotchilari e’tiboridan chetda qolmadi. J.Servan-Sichreyber eng muvaffaqiyatli biznes rahbarlarining imidjini tahlil qilib, imidj fenomenologiyasida aks etgan shaxga xos ko‘plab sifatlarni aniqladi. Uning fikriga ko‘ra ijobiy imidj: 1. Muloqotchanlik; 2. O‘zgartirishga moyillik; 3. Qattiq qo‘llik; 4. O‘ziga bo‘lgan kuchli hurmat; 5. Saxovatlilik va hokazo 1 . Demak, yuqoridagi besh muhim sifat ijobiy imidjni tushuntiruvchi psixologik mezon bo‘lib xizmat qiladi va ishdagi muvaffaqqiyatlarning garovi sanaladi. B.Uorren ishlarida rahbar shaxslarga xos ijobiy qiyofa omillari va uning emotsional kechinmalar hamda iroda sifatlari bilan bog‘liq jihatlarni ko‘rish mumkin. Uning fikricha, rahbarga xos ijobiy qiyofa o‘zida: 1 Г. Поцепцов Имиджеология. – М.:Ваклер, 2000. - 266 с. 1. Strategiklikni; 2. Boshqalarga ilhom berishga qodirlikni; 3. Qo‘l ostidagilarga kishilarga yordam berishga qodirlikni; 4. Ochiq chehralilik, istaralilikni; 5. Bashoratlilikni; 6. O‘zini o‘zi boshqarishdagi yuqorililikni; 7. Har bir narsaga sezgirlikni; 8. Qat’iylikka intiluvchanlikni; 9. Kreativlikka moyillikni va hokazolarni qamrab oladi 1 . Yuqorida e’tirof etilgan ijobiy imidjning belgilovchi muloqotchanlik, strategiklik, qo‘l ostidagilarga kishilarga yordam berishga qodirlik va kreativlik kabi sifatlarni harbiy bo‘linmalarga rahbarlik qilayotgan komandir va boshliqlarning xizmat faoliyatlari uchun ahamiyatli hisoblanadi. A.Panasyuk mulohazasiga ko‘ra, tasvir bu – insonning ko‘p qirrali faoliyati bo‘lib, unda so‘z eng muhim psixologik omildir. Shu asosda u o‘zining shaxs ijobiy qiyofasiga oid psixologik tasnifini yaratadi. Muallif fikricha, tasvirni shakllantirishga bo‘lgan yondashuvlardan kelib chiqqan holda, har bir psixolog turli kasb egasining ya’ni ijobiy “qahramon”ning psixologik portretini yaratishi mumkin. Ijobiy tasvir sifatlari: 1. O‘zini tuta olishda; 2. Tabiiylikda; 3. Tolerantlilikda 4. Aqllikda; 5. Mas’ullikda; 6. Empatiyaga qobiliyatlilikda; 7. O‘z muloqotiga egalikda; 8. Hurmatlilikda; 9. O‘z-o‘ziga baho berishda; 10. Do‘stonalikda 2 . 1 А.С. Ковальчук Основы имиджеологии и делового общения.– Ростов - на - Дону. – Феникс, 2004. - 89 с. 2 Панасюк А.Ю. Вам нужен имиджмейкер? Или о том, как создать свой имидж. –М.: Дело, 2001. - 109 с. Yuqoridagi psixologik portretga xos sifatlar mazmunidan kelib chiqib, ushbu sifatlar shaxsning ijobiy imidjini tavsiflash mumkin. Ular quyidagicha: 1. Professionallik; 2. Axloqiy va ma’naviy yetuklik; 3. Hissiy irodalilik; 4. Shaxsiy yo‘nalganlik; 5. Fidoiylik va hokazo. Demak, shaxs faoliyati nafaqat ijtimoiy-psixologik omillarga balki, ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan ham ko‘plab sabablarga bog‘liq faoliyat sanaladi. Uning birgina psixologik jihatini o‘rganish, shaxsning bir butun psixologik loyihasini tadqiq etish ham sanaladi. 2.2. Zamonaviy shaxs imidjini belgilashning psixodiagnostik imkoniyatlari Zamonaviy psixodiagnostik usullar orqali, zamonaviy shaxs imidjini belgilash ishlari, o‘ziga xos tadqiqot jarayoni sanalib, bu borada xorijda va mahalliy psixologik tadqiqotlarda talaygina ishlar amalga oshirilgan. Ushbu tajribalar orqali biz bitiruv malakaviy ishimizning psixodiagnostik qismini takomillashtirishga harakat qildik. Bir qarashda ko‘plab tadqiqotlarda shaxs imidji masalasi o‘rganilganga o‘xshaydi, ammo qayd etilgan izlanishning maqsadi boshqa jihatlarga qaratilganligini ko‘rish mumkin. Shunga qaramasdan mahalliy psixologik tadqiqotlarda shaxs imidjini o‘rganishga oid o‘ziga xos yondoshuvlar mavjud deb aytsak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Bitiruv malakaviy ishimizning tadqiqot usullaridan kelib chiqib, empirik tadqiqotimizni amalga oshirish bosqichlariga alohida e’tibor qaratdik. Psixodiagnostik qoidalardan kelib chiqib aytganda, har qanday tajribani qay tarzda tashkil etish, unda qaysi psixodiagnostik mezonlar mavjud kabi savollarga javob topish har bir izlanuvchining asosiy burchlaridan biridir. Shu bosqichlar qay jihatda tashkil etilishini ko‘rib chiqamiz. Ular quyidagicha: 1. Bosqich – muammoli vaziyatni aniqlash ya’ni tadqiqot mavzusini tanlash va uning dolzarbligini asoslash; 2. Bosqich – tanlangan tadqiqot mavzusiga doir ilmiy adabiyotlar tahlilini amalga oshirish; 3. Tadqiqot maqsadi va vazifalarini ilgari surish, shuningdek, mavzu bo‘yicha masalalarning ahvolini tahlil qilish; 4. Tushunchalar operatsionalizatsiyasi – mavzudagi tushunchalar aynan nimani ifodalanishini aniqlash; 5. Farazni ilgari surish; 6. Tadqiqot loyihasini ishlab chiqish; Tadqiqot metodlarini tanlash, tanlanmani asoslash, metodika darajasidagi instrumentlarni ishlab chiqish, dastlabki tadqiqotni o‘tkazish, ma’lumotlarni yig‘ish va olingan natijalarni matematik qayta ishlash va hokazo. Bunda natijalar interpritatsiyasi ya’ni olingan natijalarni qayta ishlash, umumlashtirish va tadqiqot natijalari bo‘yicha sharhlar yozish bosqichi ham asosiy vazifalardan biridir. Yuqoridagilarni hisobga olib, malakaviy ishimizni tashkil etishda avvalo, muammoning yuqoridagi barcha xususiyatlarini e’tiborga olgan holda, mavzuga mos tadqiqot ob’ektini tanlab oldik. Ya’ni, Sharof Rashidov nomidagi SamDUning 4-kurs talabalari tashkil etadi. Empirik tadqiqotimizni o‘tkazishda 4 bosqichga tayandik. Quyida ular haqida batafsilroq to‘xtalib o‘tamiz. Birinchi bosqich – tayyorgarlik bosqichi sanaladi. Bunda tadqiqotning nazariy materiallari to‘planib olindi va boshqaruv kompetentligiga doir yondashuvlar tanlab olindi hamda nazariy va metodologik jihatlarni yoritish uchun ma’lumotlar tizimlashtirildi. Tayyorgarlik bosqichida tekshiruvchi sinaluvchilar bilan tegishli aloqalar o‘rnatildi. Bu aloqalar esa, tadqiqotchida shaxs imidjini ta’minlovchi psixologik jihatlar haqidagi farazlarni vujudga keltirishiga yordam beradi. Tadqiqotimiz zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlarini miqdor jihatdan emas, balki sifat jihatdan qay darajada ekanligini aniqlashni maqsad etgan. Ikkinchi bosqich – empirik bosqich hisoblanadi va tadqiqotimiz uchun tanlab olingan metodikalarni o‘tkazish jarayoni amalga oshadi. Uchinchi bosqich –tadqiqotdan olingan natijalarning interpritatsiyasi amalga oshirildi va natijalar umumlashtirildi va qayta ishlandi. To‘rtinchi bosqich – olingan natijalarni izohlash va psixologik qonuniyatlarga asoslangan holda talqin etish. Oxir - oqibat qo‘yilgan farazning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini isbotlash va aniqlash ko‘zda tutildi. Tadqiqotlarda psixologiyaning obektiv metodlaridan keng tarzda foydalanish, psixometrik talablarga javob beradigan yuqori imkoniyatli metodikalarni qo‘llash hozirgi zamonaviy tadqiqotlarni yuksak darajada o‘tkazilishiga imkoniyat yaratib beradi. Yuqoridagi xususiyatlarni inobatga olgan holda zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlarini tadqiq etuvchi eng ilg‘or, metodikadan foydalanildi. Ya’ni, R.B.Kettell tomonidan ishlab chiqilgan “Shaxsni 16 omil yordamida o‘rganish” so‘rovnomasidan foydalanilgan. Quyida bitiruv malakaviy ishimizning tadqiqot usuli sanalgan va tanlab olingan shaxs so‘rovnomasi to‘g‘risida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. R.B.Kettellning «Shaxsni 16 omil yordamida o‘rganish so‘rovnomasi» Yo‘riqnoma: Qo‘lingizda sizning qarash va qiziqishlaringizni aniqlovchi savollar turibdi. Har bir savolga javob bera turib, javoblar blankasining mos keluvchi katakchasiga berilgan 3ta javobdan: “a” (ha), “?” (bilmayman), “b” (yo‘q) birini ko‘rsating. Javob uchun vaqt sarflamang, miyangizga kelgan birinchi tabiiy javobni belgilang. Haqqoniy va aniq javob bering. Bunda “to‘g‘ri” yoki “noto‘g‘ri” javoblar yo‘qligini, har bir odam o‘zining shaxsiy fikriga ega ekanligini esda tuting. So‘rovnoma faktorlari (omillari tahlili) 1. Muloqotga moyillik. Ballar yig‘indisi: 1, 11, 21, 31, 41, 51, 61, 71, 81, 91 1-3 ball- moslashuvchan emassiz, atrofingizdagi hodisalarga sovuqqonlik va loqaydlik bilan qaraysiz, odamovisiz, odamlarga nisbatan qog‘ozlar bilan qiziqibroq ishlaysiz, yolg‘izlikda ishlashni yoqtirasiz, kompromissiv qarashlar, nuqtai nazarlar, hukmlardan qochasiz Bunday shaxslar muloqotga moyillik sezmaydi va o‘z faoliyatida avtoritar uslubida ish tutadi. 4-7 ball. Bunday shaxslar boshqalar bilan hamkorlik qilishga tayyor, diqqat e’tiborli, qattiq g‘azablanish yoki xursand bo‘lish holatlariga (ichki hayajonlanish, ehtiros) tushmaydilar, hulqini boshqara olish qobiliyatiga ega, rahmdil va samimiy, lekin talabchandir. 8-10 ball (7.5 ball) –Sizdagi muloqotga moyillik yuqori darajada. Siz hislaringizin yorqinligi bilan harakterlanasiz. Tez qaror qabul qilasiz, kun mobaynida kayfiyatingiz tez o‘zgarib turadi. Siz odamlarga diqqat etiborlisiz, rahmdilsiz, jonkuyarsiz. Shuningdek, yumshoq tabiatlisiz, bu xususiyatingizdan hammadan ham o‘zingiz jabrlanasiz. Yana istaqlaringiz va intilishlaringiz o‘rtasidagi qarama-qarshilikni keskinlashib ketishidan ehtiyot bo‘lishingiz kerak. Shu bilan birga, muvaffaqiyatga bo‘lgan intilishingizni susaytirmang, shuningdek, jamoat ishlarida faol qatnashishni davom ettiring, chunki odamlar sizga to‘la ishonishadi. 2. Hissiy barqarorlik-beqarorlik. Ballar yig‘indisi: 2, 12, 22, 32, 42, 52, 62, 72, 82, 92 1-3 ball (3.5 ball). Bunday kishilarning asablari charchagan, injiq, charchagan, tez hayajonlanadi, o‘z sog‘ligi haqida qayg‘uradi., kuydi-pishdi, qiziqishlari o‘zgaruvchan va beqaror. Holatlarni boshdan kechirishda chidamsiz bo‘lib, bu uning faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, natijada “Men”ini zaifligini namoyon qiladi. Siz uchun maktabda ishlash qiyin, lekin kim bilan ishlayotganingizni o‘ylab ko‘ring. 5-6 ball (4, 4,5. 6, 7 ball) Umuman olganda siz o‘z hislaringizni va kayfiyatingizni boshqara olasiz. Agar sizni “ Men” ingizin “kuchli yoki zaifligi” haqida fikr bildirish kerak bo‘lsa, u holda sizning “Men” ingizni kuchi yuqoriroq bo‘lib, “Men” konsepsiyasini ijobiy bo‘lshiga olib keladi. Siz pedagogik faoliyatda ma’lum darajada muvaffaqiyat bilan ishlashingiz mumkin. Agarda sizda, hissiy barqarorlik yanada yuqori darajada bo‘lsa, maqsadga muvofiq bo‘lur edi. 8-10 ball (7,5 ball). Bu saranjomlik, kuchli iroda, xotirjamlik. Bunday shaxslar asabiylashishdan ozodlar, qiziqishlari barqaror, hayotga real qaraydilar, qat’iylar. Sizdagi o‘z holatingizni tartibga keltira olish qobiliyatingiz, ba’zi salbiy psixologik xususiyatlaringizga qaramay, faoliyatingizni muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi. 3.Hukmronlikka intilish-tobe’lik. Ballar yig‘indisi: 3, 13, 23, 33, 43, 53, 63, 73, 83, 93. 1-3 ball (3,5ball). Siz odatda atrofingizdagi odamlarning xohish va istaqlariga yon berasiz; itoatkor va moslashuvchansiz (bu odamning tendensiyasi o‘zgalar ta’sirida hulqini o‘zgartirish). Ko‘proq siz tobe’siz, ochiq ko‘ngilsiz, sizga qo‘yilayotgan va bajarilishi zarur bo‘lgan va talablarning to‘g‘ri bajarilayotganini havotirlanib, zo‘r etibor berib tekshirib borasiz. O‘zini nuqtai nazarini himoya qila bilmaslik, o‘ziga va o‘zini imkoniyatiga yetarli ishonmaslik ko‘proq ish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 5-6 ball (4,5 ball). Sizni atrofingizdagi odamlar ta’siriga to‘la beriladi deb aytib bo‘lmaydi. Ko‘proq sizni tutgan yo‘lingiz “Men konsepsiyasi” ni ijobiy namoyon bo‘lishini talab qiladigan kasbingiz ta’siri bilan. Shu bilan bir vaqtda atrofdagilar talabini ham hisobga olasiz. Mustaqilligingizni belgilovchi huquqingizni himoya qilishda siz agressiv emassiz, shu bilan birga sizda juda yuqori turuvchi shaxslar oldida quldek bo‘lishni ham xohlamaydi. 8-10 ball. Siz da’vogar odamsiz, o‘zingizga ishonasiz, fikrlashingiz mustaqil, qattiqqo‘lsiz, o‘z qonunlaringizni o‘rnatasiz, har doim o‘z holingizcha ish tutasiz. Deyarli har doim ustunlikni yaxshi ko‘rasiz. Obro‘lisiz, lekin odatda rahbarlarga bo‘ysunmaysiz. Humronlikka intlish yuqori darajada bo‘lgan shaxslar odatda, dadil, faol va g‘ayratli bo‘ladilar. Boshqa shaxslarga qaraganda bunday shaxslar janjalkash bo‘lib, agressiv holatlarni ko‘proq boshdan kechiradilarki, bu o‘z navbatida ularning sog‘ligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday shaxs o‘z obro‘sini doim saqlab qolsada, bu holat oxir oqibatda undagi “Men- konsepsiyasi”ning pasayishiga olib keladi. 4. Ijtimoiy yetuklik, onglilik. (Yuqori darajadagi vijdoniylik-vijdonsizlik, ongsizlik). Ballar yig‘indisi: 4, 14, 24, 34, 44, 54, 64, 74, 84, 94. 1-3 ball (3,5 ball) –Vaqtdan foydalanib vaziyatdan foyda izlaysiz. Qoidalardan o‘zingizni olib qochasiz. Jamoat topshiriqlarini bajarish uchun kup kuch sarflamaysiz, tez-tez o‘zingizni jamoaga qarshi qo‘yasiz va ko‘pincha undagi janjallarning boshlovchisi bo‘lib qolasiz. Umuman olganda, sizga o‘zingiz haqingizda yuqori fikrlar halal bermaydi, aksincha, Ehtimol, siz o‘zingizni “Men” ingizni faol himoya qilsangiz kerak. Onglilikni ko‘rsatish ustida ishlash kerak. 5-6 ball (4; 4,5;6,5;7). Afsuski, siz hayotga va ishga yengil qarash, javobgarlikni his qilmaslik, tejamsizlik kabi hislatlardan to‘la ozod emassiz. Ammo, bunday holat “Men-konsepsiyasi” ni salbiy ekanligini ko‘rsatmaydi, balki o‘z hulqini boshqara olish va qa’tiylikni yetarli emasligining oqibati bo‘lib hisoblanadi. Har qalay, siz umuminsoniy qadr-qimmatlarni tan olishga va ahloq qoidalariga rioya qilishga intiluvchi shaxs sifatida mavqega egasiz. 8-10 ball (7,5 ball) – Siz vijdonlisiz, sizga ishonsa bo‘ladi, burchingizni his qilasiz, o‘zingizga talabchansiz, javobgarlikni his qilasiz, qat’iysiz, rejalar bilan to‘lib-toshasiz, vaqtingizni bekorga o‘tkazmaysiz, quvnoq odamlar davrasida vijdonan ishlashni ma’qul ko‘rasiz. Shuning uchun boshqalar sizga ishonishadi, vijdonli bo‘lganingiz uchun hurmat qilishadi, lekin oldingizda biroz hadiksirab turishadi. 5. Ijtimoiy mardlik (dadillik-tortinchoqlik). Ballar yig‘indisi: 5, 15, 25, 35, 45, 55, 65, 75, 85, 95. 1-3ball (3,5). Siz tortinchoqsiz, uyatchansiz, o‘zingizga ishonmaysiz;,qo‘rqoqsiz, doim o‘zingizni chetga olasiz, odatda o‘zingizdan ko‘nglingiz to‘lmaydi, sizdagi nerv sistemasi ta’siriga o‘ta beriluvchan bo‘lib, har qanday xavf-xatarga kuchli reaksiya qilasiz. Odamlar bilan birgalikda ish qilishni yoqtirmaysiz, sekin qiynalib gapirasiz. Ijtimoiy dadillik ko‘rsatkichi past odamlarning “Men-konsepsiyasi” ko‘pincha, salbiy bo‘lib uning ishiga va ijtimoiy mavqeiga salbiy ta’sir etadi.. 5-6 ball (4; 4,5; 6,5;7 ball) –Sizni ijtimoiy dadillik bo‘yicha ko‘rsatkichingiz pedagogik faoliyat uchun eng maqbul ko‘rsatkich. Siz yetarli darajada botirsiz, odamlar bilan aloqaga erkin kira olasiz, muomaladagi qiyinchiliklarni yenga olasiz, kutilmagan holatlarga tushib qolganingizda o‘zingizni yo‘qotmaysiz. 8-10 ball (7,5 ball). Siz to‘la erkinsiz, ijtimoiy botirsiz, ehtiyotkor emassiz, yangi narsalarni tekshirib ko‘rishni yaxshi ko‘rasiz. Shuningdek, “teringizning qalinligi” detallar bilan ehtiyotsizlik bilan muomalada bo‘lishingizda, xavfli belgilarni e’tirof etishda, zo‘riqish vaziyatini yengil boshdan kechirishda muhim rol o‘ynaydi. Uddaburonsiz, shu bilan birga o‘z faoliyatingizda xavf-xatardan qo‘rqmaslik holatini oqlamaydi. 6. Ishonuvchanlik – shubhalanish. Ballar yig‘indisi: 6, 16, 26, 36, 46, 56, 66, 76, 86, 96. 1–3 ball (3,5 ball) – Siz ishonuvchansiz, bu xususiyatingizdan atrofdagilar foydalanishadi. Rashk yoki ko‘ra olmaslikdan butunlay ozodsiz. Quvnoqsiz, raqobatga intilmaysiz, boshqalar haqida qayg‘urasiz, guruhlarda yaxshi ishlaysiz. Sizning bu xususiyatingiz hamkasblaringizga ma’qul keladi. O‘ylab ko‘ring va o‘zingiz xulosa qiling. 5–6 ball (4; 4,5; 6,5; 7 ball) – Siz aqlingizga asoslanib ishonasiz, bu faoliyatingizni samarali bo‘lishiga olib keladi. 8–10 ball (7,5 ball) – Siz shubhalanuvchansiz, deyarli har doim alohida fikringiz bo‘ladi, sizni aldab bo‘lmaydi, siz ishonuvchan emassiz, ikkilanasiz, harakatlaringizda ehtiyotkorsiz, ko‘proq ichki kechinmalarga berilasiz. O‘zini “Men”ini va “Men–konsepsiyasi”ni bunday agressiv shaqlda himoya qiladigan shaxs “Meni muvaffaqiyatlarimga yetarli e’tibor berishmaydi va yetarli baholashmaydi”, deb hisoblaydi. Shuni bilingki, qanchalik kasbiy qobiliyatlaringiz shaqllangan bo‘lsa, shunchalik shubhalanish kam bo‘ladi. 7. O‘ziga ishonch – ishonma-slik. Ballar yig‘indisi: 7, 17, 27, 37, 47, 57, 67, 77, 87, 97. 1–2 ball (3,5 ball) – Qat’iy o‘zingizga ishonasiz, sizni “o‘zdan” chiqish holatiga olib kelish qiyin. Siz atrofdagilar va hamkasblaringiz ta’siriga berilmaysiz, oqibatda ularga yoqmaysiz. Haddan tashqari o‘ziga ishonish va ta’sirga berilmaslik, sizning faoliyatingiz uchun maqsadga muvofiq emas. 5–ball (4; 4,5; 6,5; 7 ball)– Sizni o‘zingizga bo‘lgan ishonch darajangiz o‘z muvaffaqiyatsizliklaringizni boshqarish imkoniyatini, bo‘layotgan voqealarni to‘g‘ri baholash va ularga munosib javobni bera olishni, o‘z imkoniyatlarga ishonchni yuzaga keltiradi. Sizda o‘zini kamsitishga moyillik bo‘lmasada, lekin bir muncha yuqori darajadagi tez xafa bo‘lish, ta’sirchanlik bor. O‘zingizga bo‘lgan ishonchni mustahkamlashga harakat qiling. Kasbiy sifatlaringizni takomillashtirishga alohida e’tibor bering. 8–10 ball (7, 5 ball )– Sizda ortiqcha vahima, ta’sirga tez berilish mavjud. Siz deyarli har doim bezovtasiz, sizda oldindan nohush fikrlar va xislar vujudga keladi, o‘z imkoniyatlaringizni yetarli baholaysiz. Jamoatchilik orasida o‘zingizga ishonmaslikni xis qilasiz, o‘zingizni haddan tashqari jiddiy, kamgap tutasiz. O‘z kuchlaringizga ishonchni rivojlantiring. Hayotda va ishda o‘zingizni aybdor deb xis qilishga moyillik, o‘zini to‘g‘ri baholashni va umuman obro‘yingizning pasayishiga olib keladi. 8. Mustaqillik – tobe’lik. Ballar yig‘indisi: 8, 18, 28, 38, 48, 58, 68, 78, 88, 98. 1–3 ball (3, 5 ball)– Siz guruhga tobesiz, mustaqil emassiz, doimiy suyanchiqqa, qo‘llab-quvvatlashlarga muhtojsiz. Faoliyatda (umuman hayotda) sizga tashabbuskorlik, shaxsiy fe’l-atvor yo‘nalishini tanlashda dadillik yetishmaydi. 5–6 ball (4; 4,5; 6,5; 7 ball)– Siz hamma narsani o‘zingiz qilishni ma’qul ko‘rsangiz ham, atrofingizdagilar tavsiyasi va takliflarini ham rad etmaysiz. Siz mustaqil bo‘lishni ham, atrofdagilarga tayanishni ham, ularni qo‘llab- quvvatlashlarini ham hohlaysiz. Ushbu mustaqillik faoliyatingizning samarali bo‘lishini ta’minlaydi. 8–10 ball (7,5 ball)–O‘zingizdan ko‘nglingiz to‘q, shaxsiy qarorlaringizni tavsiya qilasiz, lidersiz, uddaburonsiz. O‘z yo‘lingizni tutishga moyilsiz, mustaqil harakat qilasiz. Odamlar fikri bilan hisoblashmaysiz. Sizni “odamlarni yoqtirmaydi”, deb bo‘lmaydi, siz faqat ularning maslahatiga, qo‘llab-quvvatlashiga muhtoj emassiz. O‘zgalar fikrini hisobga olmasligingiz ko‘pincha jamoadagi obro‘yingizga salbiy ta’sir o‘tkazadi. Ba’zi hollarda boshqalar fikriga ham quloq solish kerak. 9. O‘zini o‘zi nazorat qilish. Ballar yig‘indisi: 9, 19, 29, 39, 49, 59, 69, 79, 89, 99. 1–3 ball (3,5 ball)–Sizdagi iroda zaif bo‘lib, o‘zingizni nazorat qilish ham yetarli emas. Ko‘pincha bir tekisda harakat qilmaysiz, o‘z vaqtingizni va ishingizni tartibli tashkil qilishni bilmaysiz. Sizda intizomsizlik tez-tez uchrab turadi, faqat o‘z fikrlaringiz bilan hisoblashasiz. Shu bilan birga siz o‘zingizni hayot va uning talablariga to‘la moslashganman deb hisoblaysiz. 5–6 ball (4; 4,5; 6,5; 7 ball)–Umuman olganda, ijtimoiy va ahloq normalarini bajarishda siz qat’iysiz. Ko‘pchilik holatlarda tartibli va rejali harakat qilasiz. Lekin har doim ham qiyinchiliklarni yengib, boshlagan ishni oxirigacha yetkazavermaysi. Siz o‘z faoliyatingizni samarali tashkil qila olsangizda, har qalay o‘zingizni nazorat qilishingizga ko‘proq e’tibor berganingiz ma’qul. 8–10 ball (7, 5 ball )–Sizda o‘zini nazorat qilish yuqori darajada bo‘lib, sizni uyushganligingiz, ijtimoiy aniqligingiz, e’tiborligingizdan dalolat beradi. O‘zingizni hurmat qilish bilan birga o‘z obro‘yingiz haqida doim g‘amxo‘rlik qilasiz. Sinchkovsiz, ba’zan qaysarlikka moyilsiz. Sizda bu xususiyatlar “Men– konsepsiyasi” ni kuchli nazorat qilishini natijasidir. 10. Qo‘zg‘aluvchanlik, zo‘riqish-bo‘shashish Ballar yig‘indisi: 10, 10, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100. 1–3 ball (3, 5 ball)– Siz bo‘shashgansiz, murakkab maqsadlardan o‘zingizni olib qochasiz. Ba’zi bir vaziyatlarda haddan tashqari o‘zidan qoniqish dangasalikka olib keladi. Kamroq xatolarga yo‘l qo‘yish uchun kichik maqsadlarni qo‘yasiz. Muvaffaqiyatga ham, muvaffaqiyatsizlikka ham loqayd va xotirjam qaraysiz. Agar sizda o‘zgarishga, muvaffaqiyatga erishishga intilish bo‘lmasa, “Men” ingizni kuchi zaif bo‘lsa, “Men – konsepsiyasi” salbiy bo‘lsa, faoliyatingiz samarasi ko‘rinmaydi. 5–6 ball (4; 4,5; 6,5; 7 ball)–Ehtiyojlaringiz miqdori ko‘pligi tufayli sizda bir muncha zo‘riqish bor, harakteringiz notinch, asabiy ruhiy olamingiz qo‘zg‘aluvchan. Murakkab maqsadlardan o‘zini olib qochish va zo‘riqish birinchi navbatda kasbiy faoliyat natijasi bo‘lib, bunga o‘z navbatida, temperament tiplarining o‘ziiga xos xususiyatlari ma’lum darajada o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Shu bilan birga qo‘zg‘alish va zo‘riqishni namoyon bo‘lgan darajasi sizda “tolerantlik” shaqllanganligini ko‘rsatadi. 8–10 ball (7,5 ball )–Siz haddan tashqari zo‘riqqansiz, me’yordan ortiq faolsiz, sabr-toqatingiz yo‘q. Siz uchun hissiy barqarorlik harakterli bo‘lib, past kayfiyat va qo‘zg‘aluvchanlik ustunlik qiladi. Siz ko‘pincha o‘zingizni toliqqan his qilasiz. 2.3. Zamonaviy shaxs imidjining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash va tadqiqot natijalari tahlili Ushbu paragrafda tavsiflangan malakaviy ishimizning asosiy natijalari “Zamonaviy shaxs imidji” tushunchasini psixologik tadqiq etish, uning tarkibiy qismlari, mexanizmlari va uni xarakterlovchi psixologik omillar tizimi o‘rnini tahlil etishdan iboratdir. Zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlari va undagi shaxslilik xususiyatlarini empirik tahlil natijalari keltiriladi. R.Kettellning “Kattalar shaxsini o‘rganish so‘rovnomasi” (A-variant) dan olingan natijalarni taqdim etmoqchimiz. Quyidagi jadvalda 4-kurs talabalaridan olingan umumiy o‘rtacha ko‘rsatkichlar qayd etilgan (1-jadval). 1-jadval Ko‘p omilli kattalar shaxsini o‘rganish so‘rovnomasining statistik ko‘rsatkichlari (talabalar misolida) shkalalar M (n=40) Standart og‘ish ( n=40) s h izotimiya (yopiq)-affektotimiya (ochiq) 5,98 1,45 kuchsiz-kuchli intellekt 5,28 0 ,81 men zaif-men kuchli 4,03 1,64 bo‘ysunish-hukmronlik 4,45 1,39 desurgensiya (tortinchoq)-surgensiya (dadil) 3,65 1,64 quyi-yuqori men 4,15 1,27 trektiya (mas’uliyatli)-parmiya (mas’uliyatsiz) 6,00 1,13 xarriya (qat’iyatsiz)-premsiya (qat’iyatli) 7,13 1,78 alaksiya (shubhalanish)-protensiya (ishonish) 6,28 1,61 prakserniya (amaliy)-autiya (hayolchan) 6,35 1,68 soddalik-ziyraklilik 2,95 1,30 gipertimiya (xotirjam)-xavotirli (gipotimiya) 7,00 1,67 qotib qolgan (konservatizm)-egiluvchan (radikalizm) 6,95 1,64 to’belik-mustaqillik 5,20 1,34 o‘zini kuchsiz-kuchli nazorat qilish 6,15 1,42 bo‘shashish-zo‘riqish 6,95 1,03 Zamonaviy shaxs imidjining psixologik xususiyatlaridan olingan natijalar, shaxsning ko‘p omilli xususiyatlariga bo‘lgan munosabati bo‘yicha ko‘rsatkichlaridan quyidagicha natijalar aniqlangan. Talabalarning ko‘p omilli shaxs so‘rovnomasi bo‘yicha birinchi faktorda umumiy o‘rtacha ko‘rsatkichlari ochiqlik omiliga 5,98 nisbatda birlashgan. Talabalarda shaxslar bilan muloqotda hamkorlikda ishlashda oson moslashadigan, insonlar o‘rtasidagi noxush vaziyatlarni oldini olishda, yaxshi xulqli, qulaylikka moyil, vaziyatlarga yengil moslashuvchanligi shakllanganligidan dalolat beradi. Yopiqlik omilida esa, ma’lum bir holatlarda yopiq shaxs sifatida, har bir narsaga shubha bilan qaraydigan, insonlar bilan munosabatga kirisha olishda tanqidiylik kuchli ekanligidan, befarq va odamlarni baholashda ehtiyotkorlik bilan harakat qiladigan shaxslarni o‘z ichiga olgan. Kuchsiz va kuchli intellekt shkalasi bo‘yicha ofitserlar tarkibining me’yor ko‘rsatkichlari kuchli intellektning boshlanishi 5,28 bilan namoyon bo‘ldi. Kuchli intellekt xususiyatining aks etishi muayyan tafakkurdagi qonuniyatlarning rivojlanganligi, mavhum vaziyatlarni baholashda qulay yo‘lni topa olishi, tafakkur darajasining yuqori ekanligi va aqliy intellektual faoliyatlar shakllanganligining borligi bilan ajralib turadi. Ushbu faktorning past darajada rivojlanganligi bir qancha omillarga bog‘liq sanaladi. Kuchsiz intellektning namoyon bo‘lishi shaxslardagi egallagan bilim va ko‘nikmalarga bevosita aloqador bo‘lishi natijalardan ko‘rinishi mumkin. Uchinchi omil bo‘yicha talabalarning statistik me’yor ko‘rsatkichlari “men” zaifligi 4,03 bilan xarakterlandi. Bu faktor hissiy jihatdan beqaror, ma’lum bir hislar ta’sirida tez o‘zgaruvchan, umidsizlikka tez-tez tushib turadigan, tezda bezovtalik holatining namoyon bo‘lishi va muammoli vaziyatlarda tortishuvlarga bormasligi bilan farqlanadi. Keyingi faktor bo‘ysunish-hukmronlik omili bo‘yicha olingan ko‘rsatkichlar bo‘yicha talabalarda bo‘ysunishga intilish faktori 4,45 darajada bir ozgina farq bilan namoyon bo‘ldi. Bu ularda hukmronlikka nisbatan tajovuzkorlik mavjud emasligi bilan, shuningdek, boshqalar ustidan nazoratni qo‘lga olishda birmuncha qiyinchiliklarga duch keladigan, o‘zining xatti- harakatlarini doimo bir holatda yuzaga chiqarishi bilan farqlanib turadi. Keyingi faktor bo‘yicha talabalardagi statistik ko‘rsatkich me’zonlari tortinchoqlikni 3,65 qiymat bilan tashkil etgan. Tortinchoqlik faktorida shaxslar muloqotdosh sherigini tanlashda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishi, murakkab vaziyatlarni tushunishga qiynaladigan va ichki kechinmalarda qiyinchiliklarni yuzaga kelishi bilan alohida xarakterlanishi mumkin. Dadillik darajasidagi shaxslar esa, tezkor harakatlarni amalga oshiradigan, guruhiy holatlarda hissiy va emotsionallikning samimiy kechishi yuqoriligi bilan ajralib turadigan shaxslar hisoblanishadi. Quyi men-yuqori men omili bo‘yicha olingan natijalar talabalarda quyi men 4,15 bilan kuzatilgan. Quyi men ko‘rsatkichi, noxush vaziyatlarga beqaror munosabatda bo‘lish, turli hil sharoitlarda belgilangan topshiriqlarni bajarishga mas’uliyatning sustligi, axloq va ijtimoiy me’yorlarga nisbatan moslashuvchanlik darajasi etishmaslikni keltirib chiqarishi mumkin. Yuqori men esa, axloqiy jihatdan intizomli, muvozanatlashgan, vazifalarni bajarishda jiddiy yondashadigan talabchan shaxslardir. Shu bilan bir qatorda, umumiy qabul qilingan me’yorlarga rioya qiladigan insonlarni tashkil etgan. Navbatdagi faktor mas’uliyatli-mas’uliyatsizlik bo‘yicha talabalarning statistik ko‘rsatkichlari mas’uliyatli faktoriga 5 darajaga mos keladi. Mas’uliyatlilik faktorida shaxslar boshqalarning oldida o‘zini xijolat tortadigan, xavf-xatarlarga tez javob beradigan va boshqalarga ehtiyotkorona munosabatda bo‘ladigan shaxslar hisoblanishadi. Mas’uliyatsiz faktorida hissiy jihatdan barqaror, tangli vaziyatlarni ham bardosh bilan enga oladigan xususiyatlarni mujassam etadi. Shu bilan birgalikda, bu omil genetik kelib chiqish va nerv xususiyatlari kuchining faolligini ham aks ettiradi. Keyingi shaxslilik faktori qat’iyatsiz-qat’iyatlidir. Bu omil bo‘yicha ofitserlar tarkibining statistik ko‘rsatkich darajasi qat’iyatlilikni 7,13 darajada tashkil etgan. Bu xususiyat natijalaridan ma’lum bo‘lishicha, ularda tirishqoqlik rivojlanganligi, empatiyaga moyilroq, boshqalarni tushunishga intilishga qodir ekanligi bilan farqlanadi. Qat’iyatsizlik esa tajovuzkorlik, munosabatlarda qat’iy turish va boshqalarga nisbatan qattiqqo‘llik kabi sifatlarni o‘z ichiga olgan. Shubhalanish-ishonish bo‘yicha olingan natijalar talabalarda ishonish faktori 6,28 bilan bog‘langanligini ko‘rish mumkin. Ishonishni Kettell “himoya va ichki taranglik” deb atagan. Ishonish faktori talabalarda shuni ko‘rsatadiki, atrofdagilarga shubha bilan qarash, ba’zida o‘zgalarni noto‘g‘ri talqin qilish va mustaqillikka igtilishni anglatadi. Shubhalanishda odamlar simpatiyaga moyil va ortiqcha ta’sirlardan holi bo‘lishi mumkin. Ishonishda haddan tashqari himoyalanish va hissiy kuchlanish yuqori bo‘ladi. Amaliy-hayolchan faktori bo‘yicha natijalar 6,35 daraja bilan hayolchanlikni ko‘rsatgan. Hayolchanlikda shaxslarning g‘ayritabiiy tasavvurlarga ega bo‘lishi, o‘z g‘oyalarini doimiy ravishda amalga oshirishi, ijodkorona munosabatda va o‘z meni atrofida harakatda bo‘lishini namoyon qiladi. Amaliylikda odamlar ko‘proq tashabbuskorlik, tashqi tomonga yo‘nalgan, yaqqol tasavvurlarga ega shaxslar sanaladi. Keyingi soddalik-ziyraklilik faktori bo‘yicha statistik ko‘rsatkichlar ofitserlarda soddalikni 2,95 darajada tashkil qilgan. Soddalik faktori bo‘yicha shaxslarda tavakkalchilikka moyillik, jonkuyarlik, hissiy kechinmalarga moyillik, boshqalarning kechinmalarini his qilish qobiliyatining past ekanligi bilan, shuningdek, talabalarda bu omil keskin qarorlarni qabul qilishi va ish faoliyatlarida to‘siqlarga duch kelishda tez qarorlar qabul qilishi mumkin. Ziyraklilik faktorida qiyin vaziyatlardan chiqish yo‘lini biladigan, ayyorroq, hissiy barqaror va tahlil qilishga moyil shaxslar hisoblanishadi. Xotirjam-xavotirli faktori bo‘yicha talabalarning natijalari xavotirlilikni tashkil etgan. Xavotirlilikda shaxslar tashvishga beriluvchan, o‘zidan ko‘ngli to‘lmaydigan va o‘zini shubha ostiga qo‘yadigan, shuningdek, noqulay vaziyatlardan tezda chiqib keta olmaydigan shaxslardir. Xotirjam tipdagi odamlar esa, xotirjam, muvozanatlashgan, moslashuvchan va o‘ziga ishongan shaxslardir. Navbatdagi omil qotib qolgan-egiluvchan bo‘yicha olingan statistik ko‘rsatkichlar egiluvchanlikni 6,95 bilan tashkil qilgan. Egiluvchanlikka xos xususiyatlarda tafakkur tezligi rivojlangan, o‘z ustida ko‘p ishlaydigan, lekin, axloqiy-ma’naviy qadriyatlar sustroq shakllanganligini ko‘rsatishi mumkin. Lekin bu omilni o‘zida mujassam etganlarda yangiliklarga nisbatan qiziqish va munosabat kuchli rivojlanganligini ham ko‘rish mumkin. Qotib qoluvchi xarakterga ega insonlarda boshqalar bilan tez kelisha oladigan, yuklatilgan vazifalarni qabul qilish istagi yuqori va boshqalar bilan kelisha oladigan shaxslar sanaladi. Tobe’lik-mustaqillik shkalasi bo‘yicha talabalarda to’belik darajasi yuqori chiqqan. To’belik faktorida o‘z fikrlarida qat’iy turmaydigan, o‘z qarorlarini boshqalarga taklif qila olmaydigan va boshqa shaxslarni boshqarishga intilmaydigan sifatlarni jamlagan. Mustaqillik darajasida esa, jamoatchilik fikrini ma’qullamaydigan, qarorlarni qo‘llab-quvvatlamaydigan va guruhlarda hukmronlikni shakllantirib qo‘yadigan omildir. O‘zini kuchsiz-kuchli nazorat qilish faktori bo‘yicha olingan natijalar talabalarda kuchli nazorat qilish faktori 6,15 bilan bog‘langan. Bu faktorda kuchli nazorat va hissiy holatlarni nazorat qilishning yuqoriligi bilan va o‘zining xulq- atvorini boshqara oladigan shaxslar sanaladi. Kuchsiz nazorat esa, o‘zini nazorat qilishning sust ekanligini ko‘rsatadi. Bo‘shashish-zo‘riqish omili bo‘yicha talabalar statistik ko‘rsatkichi zo‘riqishni 6,95 nisbat bilan keltirib chiqargan. Bunday munosabatning yuqoriligi, ulardagi qat’iy xatti-harakatlarni amalga oshirishi, topshiriqlarni to‘la-to‘kis bajarishi bilan, hissiy zo‘riqishning kuchayishi va energiyaning yuqoriligi kabi omillarga bog‘liqdir. Bo‘shashish esa, bo‘shashish, muvaffaqiyatga erishishning past darajada ekanligi bilan xarakterlanishi mumkin. Talabalar tarkibida zo‘riqishning kelib chiqishi, ularda muvozanatli xulq-atvorning ustunligi bilan va hissiy xulq-atvorning pastligi bilan farqlanishi mumkin. Shunga o‘xshash tadqiqotlardan tadqiqotchi N.N.Shurupov o‘zining “Kasallardagi qo‘rquv va xavotirni davolashda gipnoterapiya va ongsizlik usullarini qo‘llash” mavsuzidagi tadqiqot ishida tekshiriluvchilarning Kettel testi bo‘yicha natijalari 7 ball ko‘rsatkichini qayd etgan. Ushbu tadqiqotdan ko‘rish mumkinki, natijalar standart ko‘rsatkich bo‘yicha o‘rtachadan yuqorini tashkil etgan 1 . Umuman olganda talabalarning ko‘p omilli shaxs so‘rovnomasi bo‘yicha ko‘rsatgan natijalari faktorlar orasida asosan hissiy barqarorlikdan ko‘ra, kognitiv xulq-atvorning ustunligi bilan farqlandi. Faktorlar orasida shu narsa yaqqol sezildiki, talabalarda intellektning kuchli ekanligi alohida ko‘zga tashlandi. Endilikda zamonaviy harbiy xizmatchi imidjining psixologik xususiyatlarini baholash uchun Strelyau tomonidan ishlab chiqilgan so‘rovnoma natijalarining statistik ko‘rsatkichlarining umumiy o‘rtacha qiymatlari aniqlangan. 1 Шурупов Н.Н. Историческое и этиопатогенетическое обоснование применения психоаналитического подхода в психотерапии больных тревожными фобическими расстройствами. Вопросы ментальной медицины и экологии. Москва-Павлодар. Том VII, № 4, 2001год, стр. 32 – 43. Umuman olganda tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, shaxs imidjining psixologik jihatlariga ko‘ra, shaxs imidjini yaratishda shaxslilik tiplariga ko‘ra talabalarda introvert, murosakor va muvozanatlashgan tip ustunlik qilayotgani namoyon etgan. Talabalarda bu tiplarning kelib chiqishi, ulardagi ta’lim olish faoliyatidagi jarayonlar va ijtimoiy munosabatlardagi faollik kabi xususiyatlar o‘zining ta’sirini ko‘rsatishi mumkin. Zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlari mavzusidagi izlanishlarimizdan kelib chiqqan holda R.Kettellning “Kattalar shaxsini o‘rganish” so‘rovnomasidan olingan natijalar orqali shaxsga xos bo‘lgan ijobiy, salbiy psixologik sifatlar hamda imidjning tipologik modelini keltirib o‘tish o‘rinli sanaladi. Zamonaviy shaxs imidjining ijobiy psixologik jihatlari: R.Kettellning “Kattalar shaxsini o‘rganish” so‘rovnomasiga oid xususiyatlar: • Mas’uliyatlilik ; • Jamoaviy men; • Qat’iyatlilik ; • Sabr-bardoshlilik ; • Faollik ; • Jasoratlilik. Zamonaviy harbiy xizmatchi imidjining salbiy psixologik jihatlari: R.Kettellning “Kattalar shaxsini o‘rganish” so‘rovnomasiga oid xususiyatlar: • xavotirlilik ; • o‘zini nazorat qila olmaslik ; • chorasizlik ; • murosasiz ; • mas’uliyatsiz ; • tortinchoqlik . Замонавий ҳарбий хизматчига хос ижобий имиж компоненттлари Масъулиятлилик Жамоавий мен Қатъиятлилик Сабр-бардошлилик Фаоллик Жасоратлилик Замонавий ҳарбий хизматчига хос ижобий имиж компоненттлари Хавотирлилик Ўзини назорат қила олмаслик Чорасизлик Муросасиз Масъулиятсиз Тортинчоқлик XULOSALAR Zamonaviy shaxs imidjining psiologik jihatlarini tadqiq etish va uni amaliyotda joriy etilishining psixologik nuqtai nazardan asoslanishi tadqiqot ishi natijalariga xizmat qiladi. Bundan tashqari, imidjni psixologik jihatdan talabalar misolida o‘rganish, ulardagi shaxslilik xususiyatlari qay darajada ekanligi aniqlandi. “Zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlari” mavzusi bo‘yicha bitiruv malakaviy ishi yuzasidan quyidagi umumiy xulosalarni berish mumkin: 1. Shaxsda imidjni namoyon bo‘lish shakllari imidjologiyada shaxs haqidagi ijtimoiy, psixologik, estetik va shaxsiy sifatlarni birlashtiradigan obrazlarga asoslanib farqlanishi mumkin. 2. Talabalarda imidj bilan bog‘liq xususiyatlarning yuqoriligi, psixologik jihatdan o‘zgalarni tushunish, to‘g‘ri tasavvur qila olish va yaxlit obrazlarni shakllanishida muhmi omil ekanligi, aksincha, bu xususiyatning pastligi, shaxsda noto‘g‘ri tushunchalarning paydo bo‘lishi, astenik ko‘rinishdagi kechinmalarning mavjudligi, kasbiy mas’uliyatda jur’atsizlik va faollikning pasayishi kabi xususiyatlarga ishora qiladi. 3. Shaxs imidjining psixologik jihatdan barqarorligi va shaxslilik xususiyatlarining o‘sishi vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshirishiga va kasbiy sifatlarning o‘sishiga asos bo‘ladi. 4. Shaxslilik sifatlarining turli xil omillari talabalarda aniqlanib, ularning har xil darajalari aks etib, ayniqsa, intellekt faktorining yuqoriligi va shaxslilik tiplari bo‘yicha introvert tipiga bog‘liqlik darajasi yuqori ekani bilan alohida xarakterlanadi. Olingan tadqiqot natijalari yuzasidan berilgan xulosalar bilan bir qatorda quyidagicha tavsiyalarni ham berib o‘tishimiz o‘rinli sanaladi: 1. Oliy ta’lim muassasalarida faoliyat yurituvchi talabalarga mazkur mavzu doirasida imidj bilan bog‘liq tadqiqot ishlarini psixodiagnostik jihatdan baholashga doir metodikalar ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish. 51 2. Soha xodimlarini kasbiy tanlov asosida ishga olish jarayonida, ularning qay darajada bu kasbga moslik darajasini aniqlashda imidj bilan bog‘liq jihatlarini hisobga olish. 3. Shaxs imidjini barqaror ravishda kechishi uchun, ularda shaxslilik xususiyatlarini tushunishga yordam beruvchi chora-tadbirlarni amalga oshirish. 4. Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchi talabalar bilan imidj bilan bog‘liq mavzularni joriy etish. 52 FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatilari to‘plami. 2017.-(766)-son.B.36-37. 2. Averchenko L.K. Psixologiya upravleniya. – M.: 1997. - s.67. 3. Ananev B.G. O problemax sovremennogo chelovekoznaniya. - M., 1977. - S. 380. 4. Andreeva G. M. Psixologiya sotsialnogo poznaniya - M., 1997. -239 s. 5. Aristotel. Poetika // Aristotel.– Soch. V 4 t. M.:, 2006.-78 s. 6. Arredonto L. Iskusstvo delovoy prezentatsii. Chelyabinsk, 1998. – 513s. 7. Artemeva Ye.Yu., Strelkov Yu.K. Professionalnaya sostavlyayuщaya obraza mira. V kn. «Mыshlenie i obuchenie: aktivnoe vzaimodeystvie s mirom». – Yaroslavl, 1988. – S. 37 -49. 8. Asmolov A. G. Lichnost kak predmet psixologicheskogo issledovaniya. – M.. 1988.-109 s. 9. Afanasev V.G. Nauchnoe upravlenie obщestvom. - M., 1993. - S.305. 10. Bazarov T.Yu. Osobennosti mejlichnostnogo vospriyatiya v sisteme «rukovodstvo i podchinenie» v usloviyax proizvodstvennogo kollektiva. V kn.: Mejlichnostnoe vospriyatie v gruppe. - M., 1981. – S.57 - 68. 11. Berd P. Proday sebya. Taktika sovershenstvovaniya vashego imidja. – Minsk, 1997. – 187 s. 12. Berezina, D.V. Psixologicheskie usloviya formirovaniya imidja rukovoditelya uchrejdeniya obrazovaniya. / D.V. Berezina. – Novosibirsk, 2006. – 40 s. 13. Birkenbil V. Yazыk intonatsii, mimiki, jestov. - SPb., 1997 – 230 s. 14. Bobbi Dji. Imidj firmы. Planirovanie, formirovanie, prodvijenie. - SPb., 2000. – 224 s. 15. Boduan, J-P. Upravlenie imidjem kompanii. Pablik Rileyshnz: predmet i masterstvo – M.: Imidj-Kontakt. 2001. - 98 s. 16. Braun L. Imidj - put k uspexu. - SPb., 1996. – 98 s. 53 17. Pochepsov G.G. Professiya: imidjmeyker. – SPb.: Aleteyya, 2001.- 94s. 18. G‘oziev E.G‘., Mamedov K.Q. Kasb psixologiyasi.–Toshkent, «O‘qituvchi» nashriyoti, 2003.- 45b. 19. Gofman E. Sovremennaya zarubejnaya psixologiya. – M., 1986. – 379 s. 20. Deyvis F. Vash absolyutnыy imidj. Kniga dlya politikov i biznesmenov, mujchin i jenщin. – M., 1997. – 295 s. 21. Dell D., Linda G. Uchebnik po reklame. Kak stat izvestnыm, ne tratya deneg na reklamu. - Minsk, 1996. – 275 s. 22. Dermanova I.B., Sidorenko Ye.V. Psixologicheskiy praktikum. Mejlichnostnыe otnosheniya. – SPb., 1996. – 231 s. 23. Dji B. Imidj firmы. Planirovanie. Formirovanie, prodvijenie. - SPb: Izd-vo Piter, 2000. -75 s. 24. Kriksunova I. Sozday svoy imidj – SPb., 1997. – 121 s. 25. Orlova Ye.A. Formirovanie pozitivnogo imidja gosudarstvennogo deyatelya. \ Diss... kand. psix. nauk. – M., 1997. - 265 s. 26. Panasyuk A.Yu. Vam nujen imidjmeyker? Ili o tom, kak sozdat svoy imidj. – M.: Delo, 2001. – 240 s. 27. Perelыgina Ye.B. Sotsialno-psixologicheskaya priroda individualnogo imidja.– M.: Mir psixologii, 2004. №4. S.154 - 167 28. Perelыgina, Ye.B. Psixologiya imidja. – M.: Aspekt Press, 2002.- 49 s. 29. Potsepsov G.G. Imidjeologiya. – M.: Vakler. 2000.- 766 s. 30. Potsepsov G.G. Professiya: imidjmeyker.– SPb.: Aleteyya, 2001.- 144 s. ILOVALAR 54 R.B.Kettellning “Kattalar shaxsini o‘rganish” so‘rovnomasi Hurmatli respondent! Mazkur tadqiqot ilmiy maqsadlarda o‘tkazilib, turli xil holatlarda insonlarning xulq-atvori xususiyatlarini o‘rganish bilan bog‘liq sanaladi. Sizlarga savollar qatori va har bir savolga 3 (uch) xil javob varianti taklif etiladi («a», «v»,«s»). Savollarga q uyidagicha javob berish lozim: Avval savolni va unga beriladigan javoblarni o‘qing so‘ngra sizning fikringizni aks ettiradigan javob variantlaridan birini tanlang javoblar varag‘iga belgilashingiz lozim bo‘ladi. Javob berayotganingizda, o‘ylashga ko‘p vaqt sarflamang. Chindildan javob bering. Javoblaringiz bilan yaxshi taassurot qoldirishga intilmang, javoblaringiz haqiqatga yaqin bo‘lishi lozim. Tadqiqotda ishtirok etganingiz uchun minnatdorchilik bildiramiz! 1. Men ushbu so‘rovnoma yo‘riqnomasini yaxshi tushundim: a) ha; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q. 2. Men savollarga iloji boricha samimiy javob berishga tayyorman: a) ha; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q. 3. Mening dala hovlim quyidagi joyda bo‘lishini ma’qul ko‘rardim: a) ko‘pgina dala hovlilar qurilgan qishloq joyda v) o‘rta javobni ma’qul ko‘raman s) alohida, o‘rmon joyda 4. Ish davomiyligi va maoshi bir xil bo‘lgan taqdirda men quyidagi kasb bo‘yicha ishlashni ma’qul ko‘rardim: a) duradgor yoki oshpaz; v) nimani talashni bilmayman; s) yaxshi restoranda ofitsiant bo‘lib. 5 . Mening hayotimda: a) saylanuvchi mansablarda kam ishlaganman; v) oraliq javob; s) saylanuvchi mansablarda ko‘p ishlaganman. 6 . Tug‘ilgan kun, bayramlarga men: a) sovg‘a berishni yaxshi ko‘raman; v) javob berishim qiyin; s) sovg‘a sotib olish men uchun unchalik xush bo‘lmagan mas’uliyatdir 7. Agar shunday imkoniyat bo‘lib qolsa, quyidagi soha egasi bo‘lishni hohlardim: a) o‘rmonchi bo‘lishni; v) tanlashim qiyin; s) yuqori sinflar o‘qituvchisi bo‘lishni. 8. Agar xo‘jalik sohasida ishlaganimda quyidagi ishlar bilan shug‘ullanish men uchun qiziqarli bo‘lardi: 55 a) buyurtmachi va mijozlar bilan suhbatlashish; v) o‘rtacha javobni tanlayman; s) hisob kitob yuritish va xujjatlar bilan ishlash. 9. Agar oylik bir xil bo‘lsa, men quyidagi sohalardan birida ishlashni hohlardim: a) advokat; v) tanlashda qiynalayapman; s) shturman yoki uchuvchi; 10. Agar kimgadir sovg‘a sotib olish yoki yubiley tufayli pul yig‘ish bilan bog‘liq tadbirni amalga oshirishni so‘rashsa men: a) rozi bo‘lar edim; v) bunday taklifga ikkilanaman; s) afsuski hozir bandman, deb javob berardim. 11. Agar men biron foydali kashfiyot yaratganimda quyidagini ma’qul ko‘rardim: a) laboratoriyada bu kashfiyot ustida ishni davom ettirishni; v) tanlashim qiyin; s) uni amaliyotga tatbiq etishga harakat qilardim. 12. Menimcha quyidagi kasb sohibi bo‘lish qiziq: a) rassom; v) qaysini tanlashimni bilmayman; s) teatr yoki kinostudiya direktori bo‘lish. 13. «Taajjub» so‘zining «g‘aroyib» so‘ziga bog‘liqligidan kelib chiqib, «qo‘rqinch» so‘zini quyidagi so‘zlardan biri bilan bog‘lar edim: a) jasur; v) tashvishli; s) vahimali. 14. «Belkurak» so‘zi «qazish» bilan qanday bog‘liq bo‘lsa, «pichoq» so‘zi quyidagilar bilan shunday bog‘langan: a) o‘tkir; v) kesmoq; s) charxlash. 15. Qaysi so‘z keyingi ikkitasiga mos kelmaydi: a) qandaydir; v) bir nechta; s) ko‘p qismi. 16. Quyidagi so‘zlarning qaysinisi keyingi ikkitasiga mos kelmaydi: a) keng; v) egri-bugri ; s) to‘g‘ri. 17. «Charchoq» so‘zining «ish» so‘ziga bog‘liqligidan kelib chiqib «faxrlanish» so‘zini quyidagi so‘zlardan biri bilan bog‘lar edim: a) tabassum; v) muvaffaqiyat; s) baxtli. 56 18. «Razmer» so‘zining «uzunlik» so‘ziga bog‘liqligidan kelib chiqib, «insofsiz» so‘zini quyidagi so‘zlardan biri bilan bog‘lar edim: a) qamoq; v) gunohkor; s) o‘g‘irlik qilgan. 19. «Yaxshiroq» so‘zi «eng yomon» so‘ziga to‘g‘ri kelganidek, «eng sekin» so‘zi quyidagilarning qaysi biriga to‘g‘ri keladi: a) tez; v) eng yaxshi; s) juda tez. 20. Quyidagi so‘zlarning qaysi biri qolgan ikkitasiga to‘g‘ri kelmaydi: a) sham; v) oy; s) chiroq. 21. Qaysi bir nisbat qolgan ikkitasiga mos kelmaydi: a) 3/7; v) 3/9; s) 3/11. 22. «Yaqinda» so‘zi «hech qachon» so‘ziga mos kelganidek, «yaqin» so‘zini quyidagilardan biri bilan bog‘lar edim: a) hech qaerda; v) uzoq; s) yo‘qolsin. 23. «Alanga» so‘zining «issiq» so‘ziga bog‘liqligidan kelib chiqib, «atirgul» so‘zini quyidagi so‘zlardan biri bilan bog‘lar edim: a) tikan; v) qizil yaproqchalar; s) hid. 24. Alfavitdagi harflar ketma-ketligida AB ning GV bilan bog‘liqligi, xuddi SR ning quyidagilar bilan bog‘liqligi kabidir: a) PO; v) OP; s) TU. 25 . Quyidagi belgilardan qaysi biri X000 0 XX000XXX … qatorni davom ettirishi kerak a) 0XXX v) 00XX s) X000 26. Yovvoyi hayvonlarni ko‘rsam, negadir vahimam keladi, garchand ular yaxshilab berkitib qo‘yilgan bo‘lsa ham: a) ha, shunday; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bu noto‘g‘ri. 27. Ba’zan ayrim fikrlar menga uyqu bermaydi: a) ha, bu to‘g‘ri; 57 v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bu noto‘g‘ri. 28. Men hayot qiyinchiliklarini yengib o‘tishga o‘zimda yetarli kuch-g‘ayrat topa olaman: a) doimo; v) odatda; s) kamdan-kam. 29. Hayotimda, odatda men, o‘zim ko‘ygan maqsadlarga erishaman: a) ha, bu to‘g‘ri; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bu noto‘g‘ri . 30 . Mening do‘stlarim: a) mening ishonchimni oqlashgan; v) ba’zan ishonchimni oqlashmagan; s) ko‘p marta ishonchimni oqlashmagan. 31. Biron kimsa aqlsiz va farosatsiz harakatlar qilsa: a) bunga xotirjam munosabatda bo‘laman; v) oraliq javob to‘g‘ri; s) unga nisbatan jirkanish his etaman. 32. Ba’zi odamlar negadir mendan o‘zlarini olib qochishadi, lekin nega shundayligini bilmayman: a) ha, to‘g‘ri; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bu noto‘g‘ri. 33. Boshqalarga mexribonlarcha munosabatda bo‘lishimga qaramay, ular menga nisbatan kamroq mehribonlik ko‘rsatadilar: a) tez-tez; v) ba’zan; s) hech qachon. 34. Ba’zan oldindan rejalab qo‘ygan ishlarni bajarish vaqti kelganida ularni amalga oshira olmasligimni sezaman: a) qo‘shilaman; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) qo‘shilmayman. 35. Men shunday hayajonli tushlarni ko‘ramanki, uyqumdan uyg‘onib ketaman: a) tez-tez; v) kamdan-kam; s) deyarli hech qachon. 36. Men musiqa tinglayotgan bo‘lsam-u, yonimda qattiq ovozda gaplashayotgan bo‘lishsa: a) bu menga halaqit bermaydi va e’tiborimni buzmaydi; v) oraliq javob to‘g‘ri; s) rohatimni buzadi va jaxlimni chiqaradi. 58 37. O‘z ishim ustida diqqatimni jamlab, atrofdagi odamlar shovqiniga e’tibor bermay ishlay olaman: a) ha; v) oraliq javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 38. Agar odamlar orasida biron xato harakatga yo‘l qo‘ysam bu haqda tezda unutaman: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 39. Men o‘zgalarni va ularning qarashlarini tanqid qilishdan o‘zimni tiyaman: a) ha; v) ba’zan; s) yo‘q. 40. Eskirgan qonunlar quyidagi tarzda o‘zgartirilishi lozim: a) faqat batafsil muhokamadan so‘ng; v) o‘rta javob; s) shu zahotiyoq o‘zgartirilishi kerak. 41 . Agar kimdir shunga loyiq bo‘lsa men unga keskin, tanqidiy fikrimni aytishim mumkin: a) odatda; v) ba’zan; s) hech qachon bunday qilmayman. 42 . Menda shunday xislatlar borki, ular orqali boshqalardan ustun turaman: a) ha; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q. 43. Ba’zan men notanish odamlar bilan (ularni bu qiziqtiradimi yoki yo‘qmi) o‘zim uchun muhim bo‘lgan turli narsalarni gaplashaman: a) ha; v) o‘rtaga yaqin javob; s) yo‘q. 44. Agar harakatlarim atrofdagilarga ta’sir o‘tkazsa, men o‘zimni noqulay his etaman: a) ha, bu to‘g‘ri; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bu noto‘g‘ri. 45. Biron ishning boshlanishi muvaffaqiyat haqida dalolat bermasada, tavvakkal qilish kerak deb o‘ylayman: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 46. Kayfiyatim yomon bo‘lganda o‘z hissiyotimni atrofdagilardan yashirishga intilaman: a) ha, bu to‘g‘ri; 59 v) o‘rtacha holat bo‘lsa kerak; s) bu noto‘g‘ri. 47. Uyatsiz so‘zlarni aytish men uchun doimo yoqimsiz (o‘sha damda hatto o‘zga jins vakillari bo‘lmasa ham): a) ha; v) o‘rta javobni tanlardim; s) yo‘q. 48. Men beixtiyor tarzda rahbar rolida bo‘lib qolaman, chunki kollektiv nimani qilishi kerakligini hammadan ko‘ra yaxshi bilaman: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 49. O‘ylashimcha, men haqimdagi quyidagi fikr to‘g‘ri bo‘lardi: a) muloyim va xotirjam; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) g‘ayratli va shijoatli. 50. Atrofdagilar mening fikrga boyligimni bilishadi va men hohlagan paytda biron muammoni hal etish bo‘yicha taklif berishim mumkin: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 51 . Ha, menga quyidagi xislat tegishli: a) yangi qiyinchiliklar paydo bo‘lganda xayajonlanish; v) nimani tanlashimni bilmayman; s) boshqalarning hohishi va talabiga chidamli munosabatda bo‘lish. 52. Ko‘pchilik tanishlarim meni qiziqarli suhbatdosh deb hisoblashadi: a) ha; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q. 53. Zamonaviy ommabop muzikadan ko‘ra yengilroq, klassik kuyni ma’qul ko‘raman: a) ha, shunday; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bu noto‘g‘ri. 54 . Mening kinoga, kafega va boshqa ko‘ngil ochar joylarga borgim keladi: a) haftasiga bir marotabadan ko‘p (ko‘pchilikka nisbatan ko‘proq); v) haftasiga bir marotaba (ko‘pchilik kabi); s) haftasiga bir marotabadan kam (ko‘pchilikka nisbatan kam). 55. Haqiqatan ham, ko‘pchilik odamlarga qaraganda mening do‘stlarim kam: a) ha; v) o‘rta javobni tanlardim; s) yo‘q. 56. Hech kim bilan gaplasholmaydigan joylarda bo‘lishni juda yomon ko‘raman: a) to‘g‘ri; 60 v) ishonchim yo‘q; s) noto‘g‘ri. 57. Men ko‘pincha do‘stlarim bilan qachonlardir bo‘lib o‘tgan qiziqarli hodisalar haqida gaplashaman: a) ha; v) o‘rtaga yaqin; s) yo‘q. 58. Faqat qiziqarli bo‘lgani uchun tavakkal qilish menga zavq baxsh etadi. a) ha; v) o‘rtaga yaqin javob; s) yo‘q; 59. O‘ylashimcha quyidagi fikr to‘g‘ri: a) «yashab qolguncha ishlab qol» prinsipi bo‘yicha yashash kerak; v) a va v o‘rtasidagi oraliq javob; s) ertangi kun haqida ko‘p qayg‘urmay, quvnoqlik bilan hayot kechirish lozim. 60. Oldindan quvonib, hali bo‘lmagan g‘alaba nashidasini his etgandan ko‘ra, ehtiyot bo‘lib, zaruridan kamrog‘iga umid qilib turish kerak: a) qo‘shilaman; v) ishonchim yo‘q; s) qo‘shilmayman. 61. Men o‘ziga xos va yorqin tarzda kiyinishdan ko‘ra, boshqalar kabi, kamtarona kiyinishni ma’qul ko‘rardim: a) qo‘shilaman; v) ishonchim yo‘q; s) qo‘shilmayman. 62. Kechada yaxshi ko‘rgan ish bilan mashg‘ul bo‘lish, quvnoq davradan ko‘ra meni ko‘proq o‘ziga jalb etadi: a) qo‘shilaman; v) ishonchim yo‘q; s) qo‘shilmayman . 63 . Meni har narsadan hayratlanuvchi odam deb hisoblashadi: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 64. Menga yangi sharoitlar va safarlar bilan bog‘liq ish yoqadi, garchi u bir oz xavfli bo‘lsada: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 65. Ishimdagi bo‘lajak qiyinchiliklar haqida o‘ylasam: a) ularni qanday yechish haqida oldindan reja tuzishga harakat qilaman; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) ular paydo bo‘lganda bartaraf etaman, deb o‘ylayman. 66 . Yig‘ishtirilmagan xona mening g‘ashimni keltiradi: a) ha; 61 v) o‘rtaga yaqin javob javob; s) yo‘q. 67. Biron qaror qabul kilarkanman, «nima yaxshi-yu, nima yomonligi» ga oid me’yorni doimo yodda tutaman: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 68 . Agar ikki qo‘shni bolalar urishayotganini ko‘rib qolsam, men: a) o‘zlari hal qilib olishar, deb aralashmasdim; v) nima qilishimni bilmayman; s) ularning janjallari sababini aniqlashga harakat qilardim. 69. Men besaranjom va o‘z ko‘rinishiga e’tiborsiz odamni ko‘rsam: a) bu meni tashvishga solmaydi; v) o‘rtacha javob; s) ular menda ko‘ngilsizlik va inkor etish hissini uygotadi. 70. O‘ylashimcha, erkin bo‘lish jamiyatdagi axloq odob me’yorlariga rioya qilishdan ko‘ra muhimroq: a) ha; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q. 71. Atrofdagilar meni yaxshi odam deb hisoblaganlari bilan ba’zan menga yengiltaksan deb aytishadi: a) ha; v) o‘rta javobni tanlardim; s) yo‘q. 72. Men aniqlikka rioya qiluvchi odamman va har narsa o‘z vaqtida bo‘lishini talab qilaman: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 73 . Men vijdonan va mahorat bilan bajariladigan ish bilan shug‘ullansam rohat olaman: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 74. Ba’zan odamlarning mehribon maslahatlarini qabul qilmayman, garchand shunday qilishim kerakligini bilgan taqdirimda ham: a) kamdan-kam; v) bunday bo‘lmasa kerak; s) hech qachon. 75. Ko‘pchilikning diqqat markazida bo‘lib qolsam, o‘zimni salgina yo‘qotib ko‘yaman: a) ha; v) ikkalasining o‘rtasi; s) yo‘q. 62 76 . Yig‘ilishlar va turli anjumanlarda men: a) odamlar oldiga chiqishga uyalmayman va bemalol gapiraman; v) o‘rtacha javobni tanlardim; s) chetda, aralashmay turishni ma’qul ko‘raman. 77 . Men doimo katta davralarga xursandchilik bilan qo‘shilaman, masalan, do‘stlar bilan uchrashish, tug‘ilgan kunlar, to‘ylarda va shu bilan birga, biron qiziqarli jamoa tadbirida ishtiroq etishni yaxshi ko‘raman: a) ha; v) ikki javobning o‘rtasi; s) yo‘q. 78. Men o‘zimdan mavqei yuqori odamlar oldida (hayot va ish tajribasi katta, yoki lavozimi baland) o‘zimni kamtarona tutishga harakat qilaman: a) ha; v) o‘rtacha javobni tanlardim; s) yo‘q. 79. Mening ko‘p odamlar oldida yoki katta auditoriyada so‘zga chiqishim qiyin: a) ha; v) o‘rta javobni tanlardim; s) yo‘q. 80 . Men har qanday jamoaga tez moslashib ketaman: a) ha; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q. 81. Ozgina ziyraklilik va o‘zgalarni ishontirish kerak bo‘lib qolsa, odatda menga murojaat etishadi: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 82 . Men o‘zimni muomalali (ko‘ngli ochiq) odam deb hisoblayman: a) ha; v) o‘rtaga yaqin javob javob; s) yo‘q. 83. Odamlar orasida turli vaziyatlarda, xuddi katta sahnaga chiqayotgandek hayajonlanishni his etaman: a) tez-tez; v) kamdan-kam; s) bunday bo‘lmagan bo‘lsa kerak. 84 . Odamlar bilan suhbatlashganda: a) o‘z hissiyotlarimni jilovlashim mumkin; v) o‘rtaga yaqin javob; s) men o‘zimning tuyg‘ularimni ochiq oydin bayon etaman; 85 . Men doimo biron narsa bilan band bo‘lgan g‘ayratli odamlar qatoriga kiraman: a) ha; 63 v) ishonchim kam; s) yo‘q. 86. Katta bo‘lmagan jamoada o‘zimni chetga olaman va boshqalarning gapirishiga imkon beraman: a) ha; v) o‘rtacha javobni tanlardim; s) yo‘q. 87. Mening qanday ishlayotganimni odamlar tomosha qilishlari menga yoqmaydi: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q; 88. Ko‘chada ketayotib sodir bo‘layotgan janjalni tomosha qilgandan ko‘ra, ko‘chada rasm chizib turgan rassomning ishini ko‘rishni ma’qul ko‘raman: a) ha, shunday; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bu noto‘g‘ri. 89. Menimcha, quyidagi kasb sohibi bo‘lish qiziqarli bo‘lardi: a) injener-konstruktor; v) qaysini tanlashni ham bilmayman; s) dramaturg. 90. Maktabda o‘qigan chog‘imda quyidagi darsni ma’qul ko‘rardim: a) Musiqa (ashula) darslarini; v) aytishim qiyin; s) ustaxonadagi darslar - mehnat darsi. 91. Menga quyidagi ish qiziqarliroq bo‘lardi: a) yoshlarga maslahat berish va ularga ish tanlashga yordam berish; v) javob berishim qiyin; s) injener-iqtisodchi bo‘lib ishlash. 92. Men notanish joylarga tez moslashaman, qiynalmay shimol qayoqda-yu, janub qaerda, g‘arb yoki sharq qaerdaligin aniq ayta olaman: a) ha; v) o‘rtacha javobni tanlardim; s) yo‘q. 93. Meni ko‘proq kurol-yaroqning go‘zalligidan ko‘ra, boy mazmunga ega she’r zavqlantiradi: a) ha; v) ishonchim komil emas; s) yo‘q; 94 . Maktabda men quyidagi fanni ma’qul ko‘rardim: a) ona tilini; v) aytishim qiyin; s) matematika yoki arifmetikani. 95. Men ko‘proq quyidagi mavzularni o‘qishni yaxshi ko‘raman: a) harbiy va siyosiy o‘tkir nizolar bilan bog‘liq hodisalar haqida; 64 v) qaysini tanlashimni bilmayman; s) hayolim va hissiyotimni ko‘zg‘atib yuboruvchi romanlarni. 96. Men quyidagicha musiqani yaxshi ko‘raman: a) yengil, jonli, mazmunsiz bo‘lsa ham; v) o‘rtaga yaqin javobroq; s) hissiyotga boy va sentimental . 97. Har narsani ham astalik bilan bajarib bo‘lmaydi, ba’zi hollarda kuch ham ishlatish zarur: a) qo‘shilaman; v) o‘rtacha javob to‘g‘ri; s) qo‘shilmayman. 98. Agar meni biron ishga mas’ul qilib tayinlashsa, topshiriqlarim qat’iy bajarilishini talab qilaman, aks holda men bu vazifadan bosh tortaman: a) ha; v) ba’zan; s) yo‘q. 99. Odatda, man-manga berilgan odamlarga chidam bilan qarayman, garchand ular o‘zlarini ko‘z-ko‘z qilib maqtanayotgan bo‘lsalar ham: a) ha; v) o‘rtacha javob to‘g‘ri bo‘lardi; s) yo‘q. 100. Meni buyruq berib boshqarishmokchi bo‘lishsa, ataylabdan hamma narsani teskari qilaman: a) ha; v) o‘rta javobni tanlardim; s) yo‘q. 101. Agar boshqa odam haqqoniy bo‘lmagan tarzda yoki egoistik ravishda ish tutsa, menga noxush bo‘lsa ham bu haqda unga aytishni lozim topaman: a) ha; v) oraliq javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 102 . Agar kimningdir menga nisbatan jahli chiqsa: a) uni tinchlantirishga harakat qilaman; v) nima qilishimni bilmayman; s) bu mening g‘ashimni keltiradi yoki jahlimni chiqaradi. 103. Agar men biron nohaq maqolani ko‘rib qolsam muallifga norozi javobimni aytgandan ko‘ra, bu xolni tezda unuta olaman: a) ha, shunday; v)shunday deyishga ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bunday emas. 104. Agar rahbariyat yoki oila a’zolarim menga ta’na qilishsa, odatda bu faqatgina ish yuzasidan bo‘ladi: a) to‘g‘ri; v) a va v ning oraliq javobi; s) noto‘g‘ri. 65 105. Ba’zan hazil tariqasida biron yengil gapni gapirib ko‘yaman va atrofdagilar bunga qanday javob berishlarini kuzataman: a) ha; v) oraliq javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 106. Ba’zan odamlar mening orqamdan asossiz ravishda bo‘lmagur gaplarni gapirishgan va bundan men xafa bo‘lganman: a) ha; v) javob berishim qiyin; s) yo‘q. 107. Agar mening tanbehim inobatga olinmay qolsa, men o‘zimni quyidagicha tutaman: a) boshqa qaytarmaslikka harakat qilaman; v) javob berishga qiynalayapman; s) bergan tanbehimni boshqatdan takrorlayman; 108 . Agar odam aldayotgan bo‘lsa, men deyarli doimo uning yuziga qarab buni bilib olaman: a) ha; v) o‘rta javob; s) yo‘q. 109. Eng zerikarli kundalik ishni ham oxirigacha yetkazish kerak, garchand bunda zarurat bo‘lmasa ham: a) roziman; v) ishonchim yo‘q; s) rozi emasman. 110. Ota-onalar farzand tarbiyasida quyidigiga e’tibor qaratishlari lozim: a) bolada nozik hislarni shakllantirishga; v) oraliq javob; s) bolaning o‘z hissiyotini boshqarishga o‘rgatish. 111. Jamoa ishida qatnashar ekanman, men quyidagini ma’qul ko‘rardim: a) tashkiliy ishlar bilan shug‘ullanishni; v) o‘rta javob; s) yozuv bilan shug‘ullanish va tartib qoidalar bajarilayotganini tekshirib borish. 112. Ba’zi bir odamlarning ko‘chada yoki magazinda boshqalarga tikilib qarab turishi menga yoqmaydi: a) ha; v) o‘rta javobni tanlardim; s) yo‘q. 113 . Arzimas narsalar, masalan ko‘chalar, magazinlarning nomini xotiramda saqlamayman: a) ha; v) oraliq javobni tanlardim; s) yo‘q. 114. Uzoq davom etuvchi sayohatda men quyidagini ma’qul ko‘rardim: 66 a) biron murakkab, lekin qiziqarli narsani o‘qishni; v) nimani tanlashimni bilmayman; s) yo‘ldoshim bilan gaplashib vaqt o‘tkazishni. 115 . Men uchun quyidagi muhimroq: a) odamlar bilan yaxshi munosabatlarni saqlab qolish; v) o‘rtacha javob; s) o‘z hissiyotlarimni bemalol ayta olish . 116 . Men jon dilim bilan teatr, konsertlar va shu kabilarni sharxlovchi sifatida gazetada ishlay olardim: a) ha; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q. 117. Agar menga majlisda uzoq vaqt davomida gapirmay va harakat kilmay o‘tirish zarurati tug‘ilsa, biron narsani chizib o‘tirish yoki stulda qimirlab o‘tirish odatim yo‘q: a) roziman; v) ishonchim yo‘q; s) noroziman. 118. Iqtidorli va o‘ziga xos odatga ega odamlar bilan muloqotda bo‘lish: a) ko‘pincha qiziqarli va mazmundor bo‘ladi; v) oraliq javobni tanlayman; s) meni jaxlimni chiqaradi, chunki suhbat bekorchi gaplardan iborat bo‘ladi va chuqur mazmunga yetib bormaydi. 119. Ayrim narsalar mening shunchalik jahlimni chiqaradiki, ular haqida mutlaqo gaplashgim kelmaydi: a) ha; v) oraliq javobni tanlayman; s) yo‘q. 120. Men otaliqqa olinib ozod etilgan, voyaga yetmagan qonunbuzarlar bilan ishlashni hohlardim: a) ha; v) o‘rtaga yaqin javob javob; s) yo‘q. 121. Men o‘z hissiyotlarim haqida quyidagi hollarda gapiraman: a) Faqat zarur bo‘lib qolganda; v) O‘rta javob; s) Qachon imkon bo‘lib qolsa, bemalol gapiraveraman. 122. Men qo‘rs va to‘g‘ri odamlar bilan muloqotda bo‘lgandan ko‘ra, muloyim va mulozamatli odamlar bilan muloqotda bo‘lishni ma’qul ko‘raman: a) ha; v) oraliq javob; s) yo‘q. 123 . Men quyidagi ishni ma’qul ko‘rardim: a) Ish doimiy bo‘lmasada, lekin ko‘p pul ishlab olish imkoni bo‘lsa; v) Nimani tanlashni bilmayman; 67 s) Maoshi nisbatan katta bo‘lmasa ham doimiy ishni. 124. Vaqti-vaqti bilan men jismoniy zo‘riqish talab qiluvchi ishlar bilan shug‘ullanishni ma’qul ko‘raman: a) ha; v) oraliq javob; s) yo‘q. 125 . Menga hayvonlarni da’volovchi veterinarlik kasbi to‘g‘ri kelardi: a) ha; v) javob berishim qiyin; s) yo‘q. 126 . Agar men bilgan narsani boshqa birov o‘zgartirib gapirsa, u holda men quyidagi fikrga boraman: a) «u – yolg‘onchi»; v) o‘rtacha javob; s) «unga noto‘g‘ri ma’lumot berishgandir». 127. Turistik sayohatlarda o‘z ixtiyorim bilan harakatlanish emas, balki mutaxassislar tomonidan tuzilgan dasturdan foydalangan ma’qul deb hisoblayman: a) ha; v) o‘rtaga yaqin javob; s) yo‘q. 128. Men maza qilib ovqatlanaman va ovqatlanish chog‘ida boshqalar kabi o‘z harakatlarimni sinchkovlik bilan kuzatmayman: a) ha, shunday; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bunday emas. 129. O‘lim haqidagi hazillarning didga mos kelmaydigan va axmoqona tomoni yo‘q: a) ha, qo‘shilaman; v) o‘rtacha javob; s) yo‘q, qo‘shilmayman. 130 . Tarbiyada muhimi: a) bolani muhabbat va g‘amxo‘rlik bilan qurshab olish; v) o‘rta javobni tanlayman; s) bolada kerakli ko‘nikma va qarashlarni shakllantirish. 131 . Nimadanligini o‘zim ham bilmagan holda, ba’zan qo‘rqinch yoki tashvishlanishni his etaman: a) ha; v) o‘rta javob; s) yo‘q 132 . Meni odamlar oldida tanqid qilishganda, men juda aziyat chekaman: a) ha, bu to‘g‘ri; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bu noto‘g‘ri. 1 33 . Meni aybsiz tanqid qilishganda, menda: a) Hech qanday aybdorlik hissi uyg‘onmaydi; 68 v) O‘rtacha javob; s) O‘zimni sal bo‘lsa ham aybdor his etaman. 134 . Agar meni rahbar o‘z oldiga chakirsa, men: a) bu vaziyatdan o‘zimga kerakli narsani so‘rab olishga imkoniyat topaman; v) o‘rtacha javob; s) biron narsani noto‘g‘ri qilib qo‘ydimmikan, deb havotirlanaman. 135. Shunday paytlar bo‘ladiki, hech kim bilan ko‘rishgim va gaplashgim kelmaydi: a) juda kamdan kam; v) o‘rtacha javob to‘g‘ri; s) tez tez shunday bo‘ladi. 136. Aytishlaricha, hayajonlanishim qiyofam va ovozimdan yaqqol sezilib turadi: a) ha; v) o‘rta javobni tanlardim; s) yo‘q. 137. Meni maqtab, sha’nimga chiroyli gaplar aytishsa o‘zimni noqulay his etib ketaman: a) ha, bu to‘g‘ri; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q, bu noto‘g‘ri. 138. Agar mening tanishlarim men bilan yomon munosabatda bo‘lib, o‘zining yoqtirmasligini namoyon qilishsa, u holda: a) bu menga hech kanday azob bermaydi; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) mening ko‘nglim tushib ketadi. 139. Hech narsa qilmagan bo‘lsam ham, xuddi meni biron chora kutayotganday hissiyot menda bo‘ladi: a) ha, tez-tez bo‘ladi; v) ba’zan; s) hech qachon bo‘lmaydi. 140. Agar odamlar mening munosabatimni suiiste’mol qilishsa, men ulardan xafa bo‘lmayman va buni tezda unutaman: a) roziman; v) ishonchim komil emas; s) rozi emasman. 141. Kasallik kelib chiqishida ruhiy sabablar ham jismoniylari kabi ahamiyatli degan fikr me’yoridan ko‘ra ancha oshirma: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 142. Odamlar meni xotirjam, muvozanatli va har qanday vaziyatda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydigan deb hisoblaydilar: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; 69 s) yo‘q. 143. Meni qat’iy va mehnatsevar, lekin ba’zida omadi yurishmaydigan odam, deb hisoblashadi: a) ha; v) ishonchim komil emas; s) yo‘q. 144. Qaror qabul qilishda men ko‘proq quyidagiga asoslanaman: a) qalbimga va yuragimga; v) aqlimga va qalbimga ham teng; s) aqlimga. 145. Quyidagi toifa odamlar tashkilot hayotida qiyinchilik tug‘diradi: a) zamonaviy uslublardan foydalanishni hohlamaydigan; v) qaysi javobni tanlashni bilmayman; s) shunday ham ravon ketayotgan ishni o‘zgartirmoqchi bo‘lganlar. 146. Biron narsani o‘qir ekanman, kitob muallifi meni nimagadir ishontirishga bo‘lgan yashirin niyatini doimo sezib turaman: a) ha; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q. 147. O‘ylashimcha, odamlar o‘tgan yillar va o‘tgan davr tajribasidan voz kechishni juda jiddiy o‘ylashlari lozim: a) ha; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q. 148 . O‘smirlik paytimda, fikrim ota-onamnikiga to‘g‘ri kelmasa, men: a) o‘z fikrimda kolardim; v) a va v o‘rtasidagi oraliq javob; s) ularning salobatini tan olib yon berardim. 149. Men quyidagi ish bilan shug‘ullanishni ma’qul ko‘rardim: a) aniq va doimiy maoshga ega bo‘lgan ishni; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) harakatim va samaradorligimdan kelib chiqib kattaroq pul ishlash imkonini beruvchi ishni. 150 . Agar guruhda bahs boshlanib ketsa: a) bu bahsda kimning g‘olib chiqishi menga qiziqarli bo‘ladi; v) o‘rtaga yaqin javob; s) men hammasi tezroq tugashini hohlardim; 151 . Har qanday davlat anjumanlarida rang-baranglik va tantanavorlik saqlanishi lozim: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 152. O‘ylashimcha, jamiyatimiz eski odat va an’analarni tashlab yuborib, yangilarini kiritib borsa maqsadga muvofiq bo‘lardi, deb hisoblayman: a) ha; 70 v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 153. Men ba’zan biron masala yuzasidan o‘ylanib qolib, atrofga sal e’tiborsiz bo‘lib qolishim natijasida hayotimda noxushliklar sodir bo‘lgan: a) hech qachon bunday bo‘lmagan; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) bir necha marta shunday bo‘lgan. 154 . Yuqori sinflarda o‘qiganimda men maktabdagi sport anjumanlarida ishtirok etardim: a) tez-tez; v) ba’zan; s) juda kam. 155. Men hamkasblar bilan bir xonada ishlagandan ko‘ra alohida xonada ishlashni ma’qul ko‘raman: a) ha; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q. 156. Agar odamlar do‘stlari davrasida ko‘proq vaqt o‘tkazganida ular baxtliroq bo‘lardidar: a) ha; v) o‘rta javob; s) yo‘q. 157. Kamtarona yashashni afzal ko‘raman, inson o‘z muvaffakiyatlari bilan o‘ta faxrlanishi noto‘g‘ri: a) ha; v) o‘rta javobni tanlardim; s) yo‘q. 158. Quyidagi vaziyatlarda qiyin masala yoki muammoni hal qilishim yengilroq: a) agar buni boshqalar bilan muhokama qilsam; v) o‘rtacha javob to‘g‘ri; s) agar uni yakka o‘zim o‘ylab yechsam. 159. Men ijtimoiy hayotda ishtiroq etishni, turli kommissiyalarda ishlashni yaxshi ko‘raman: a) ha; v) o‘rtacha javobni tanlardim; s) yo‘q. 160. Men ishlarimni boshqalarning aralashuvisiz o‘zim rejalashtirishni ma’qul ko‘raman: a) ha; v) o‘rtaga yaqin; s) yo‘q. 161. Agar odamlar meni asabiylashgan va odob-axloq me’yorlariga rioya qilmaydigan deb hisoblashsa, bu menga yoqmaydi: a) juda ham; 71 v) qisman; s) mutlako bezovta kilmaydi. 162 . Men quyidagi usul orqali materialni yaxshi tushunib olaman: a) yaxshi yozilgan matnni o‘qish orqali; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) guruh bilan muhokama etish orqali. 163. Biron ish ustida ishlar ekanman, men buni quyidagicha bajarishni ma’qul ko‘rardim: a) kollektivda; v) nimani tanlashni ham bilmayman; s) mustaqil ishlab . 164 . Men uyda doimo tartib saqlayman va nima narsam qaerda yotganini doim yaxshi bilaman: a) ha; v) oraliq javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 165. Kelajak ishlarimni rejalashtirar ekanman, men omadim yurishib qolishiga ko‘p umid qilaman: a) ha; v) javob berishga kiynalaman; s) yo‘q. 166. Ko‘p masalalarda o‘zimni yetuk shaxsman deb hisoblayman: a) ha, bu to‘g‘ri; v) ishonchim yo‘q; s) yo‘q, bunday emas. 167 . Gapirayotib, men quyidagiga moyillik sezaman: a) boshimga kelgan fikrni darhol aytish; v) o‘rta javob; s) oldin yaxshilab fikrimni jamlab olishni. 168. Biron ishni bajarar ekanman, hatto mayda narsalar hisobga olinmaguncha o‘zimni xotirjam his qilolmayman: a) ha; v) o‘rtacha javobni tanlardim; s) yo‘q. 169. Men qat’iy aytishim mumkinki, rahbar doim ham xaq bo‘lmaydi, lekin u o‘zining aytganida qat’iy turishga xaqlidir: a) ha; v) ishonchim komil emas; s) yo‘q. 170. Ba’zan o‘z-o‘zimga rahmim va xo‘rligim kelgan paytlar bo‘lib qoladi: a) tez-tez; v) ba’zan; s) hech qachon. 171. Ba’zan mendagi hasad hissi hatti-harakatlarimga ta’sir qiladi: a) ha; 72 v) o‘rtaga yaqin javob; s) yo‘q. 172. O‘z fikrimni aytishdan avval, xaqligim haqida butkul ishonch hosil qilmagunimcha kutib turaman: a) doimo; v) odatda; s) agar bunga imkoniyat va zarurat bo‘lsa . 173. Umumiy qabul qilingan qoidalarga rioya qilgandan ko‘ra, o‘zim bilganimcha harakat qilishni ma’qul ko‘raman: a) to‘g‘ri; v) ishonchim yo‘q; s) noto‘g‘ri . 174. Biron narsadan o‘ta asabiylashsam ham, men tezda yupanaman: a) ha; v) o‘rta javob; s) yo‘q. 175 . Men doimo o‘z hissiyotlarimni nazorat qila olaman: a) ha; v) o‘rta javobni tanlardim; s) yo‘q. 176. Kun bo‘yi nima bo‘lib o‘tganligini eslasam, ko‘pincha bezovtalik hissi meni chulg‘ab oladi: a) ha; v) oraliq javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 177. Men bilan gaplashayotgan odamlar men gapirayotgan narsalarga qiziqib qarashmayapti degan xayolga ba’zan boraman: a) ha; v) oraliq javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 178. Ko‘pchilik odamlar qo‘llovchi tanqid uslubi menga yordam bergandan ko‘ra, menga ko‘proq halaqit beradi: a) doimo; v) kamdan-kam; s) hech qachon. 179. Men qattiq uxlayman, uyqumda gapirmayman: a) ha; v) o‘rtacha javobni tanlardim; s) yo‘q. 180 . Men, kerak bo‘lsa, eski odatlarimni tark etishim va ularga boshqa kaytmasligim mumkin: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 73 181. Biron o‘yinda ishtirok etayotgan bo‘lsam-u, atrofdagilar menga o‘z fikrlarini qattiq ovozda aytishsa, bunday vaziyat meni muvozanatdan chiqaradi: a) qo‘shilaman; v) ishonchim yo‘q; s) qo‘shilmayman. 182. Ba’zan arzimas to‘siqlar ham meni jaxlimni chiqaradi: a) ha; v) o‘rtacha javobni tanlardim; s) yo‘q. 183. Ko‘p hollarda odamlar mening asabimga qattiq tegishadi: a) ha; v) o‘rtacha javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 184 . Meni nimalar kutishini o‘ylasam asabiylasha boshlayman: a) ha; v) ba’zan; s) yo‘q . 185. Ba’zan mayda narsalar asabingga tega boshlaydi, hatto ularning arzimasligini bilgan taqdiringda ham: a) ha; v) o‘rta javob to‘g‘ri; s) yo‘q. 186. Menda vaziyat taqozosi bilan biron narsani gapirib qo‘yish va keyinchalik afsuslanish holatlari kam bo‘ladi: a) qo‘shilaman; v) oraliq javob to‘g‘ri; s) qo‘shilmayman. 187. Men barcha savollarga chin ko‘ngildan va birontasini ham qoldirmay javob berdim: a) ha; v) ishonchim kam; s) yo‘q. 74

ZAMONAVIZ SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISh . .. ...................................................................................................................... I BOB. IMIDJ MUAMMOSINING PSIXOLOGIK TADQIQOTLARDA O‘RGANILGANLIK HOLATI .............. 1.1 Psixologik tadqiqotlarda imidj muammosiga oid yondoshuvlar masalasi ............................................................................................. 1.2. Shaxsda o‘z-o‘zini rivojlantirish va boshqarish imidji............. 1.3. Shaxs imidjini belgilovchi psixologik omillarning tahlili .............................................................................................. II BOB. ZAMONAVIY SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK JIHATLARINI TADQIQ ETISH METODOLOGIYASI ..... 2.1. Shaxs imidjini belgilovchi psixologik profilning tahlili..... 2.2. Zamonaviy shaxs imidjini belgilashning psixodiagnostik imkoniyatlari..................................................................................... 2.3. Zamonaviy shaxs imidjining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash va tadqiqot natijalari tahlili..................................................... XULOSALAR VA TAVSIYOLAR ................................................... FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ........... ILOVALAR . xxxxxxx ............................................................................ .

KIRISh Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizda demokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini samarali himoya qilinishini ta’minlashda fuqarolik jamiyati institutlari, o‘zini o‘zi boshqarish organlari, davlat va jamoat tashkilotlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ular fuqarolik jamiyatining eng muhim instituti sifatida demokratik qadriyatlar, fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilishdek vazifani bajarmoqda. Bu esa, bugungi kun zamonaviy shaxsi imidjida (qiyofasida) fuqarolarning qonuniy manfaatlarini ifoda etish, ularning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy huquqlari hamda erkinliklarini ro‘yobga chiqarish, davlat va jamoat ishlarini boshqarishdagi tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qilishi ehtimoldan holi emas. Jahon psixologiyasida shaxsning psixologik imidjining (qiyofasining) muammosi doirasida qator izlanishlar olib borilmoqdaki, ularda shaxsning psixologik moslashuvi, kasbiy xususiyatlari, shaxsning kasbga xos psixologik qiyofasi, xodimning ish unumdorligini ta’minlovchi psixologik komponentlar, yoshlar tasavvuridagi zamonaviy shaxs timsolining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari, shaxsning ijrochilik faoliyatining psixologik xususiyatlari kabi qator yo‘nalishlarda izlanishlar olib borilmoqda. Yuqorida e’tirof etilgan izlanishlar natijasi, mamlakatimizning dunyodagi rivojlangan davlatlar reytingida o‘zining munosib o‘rinni egallashida lozim darajada xizmat qiladi. Davlatimiz rahbari Sh.M.Mirziyoev tomonidan “Yangi O‘zbekiston”ni qurish siyosatining ilk kunlaridayoq “Asosiy vazifa – bu yuqori kasb mahorati va zamonaviy tafakkurga ega, puxta o‘ylangan, har tomonlama to‘g‘ri qaror qabul qila oladigan, belgilangan maqsadlarga erishadigan shaxslarning yangi tarkibini shakllantirishdan iborat” 1 ekanligini ta’kidlab o‘tdi va ushbu yo‘nalishda faoliyat olib boruvchi barcha oliy ta’lim muassasalari va mazkur sohaga mutasaddi rahbarlar oldiga aniq vazifalar belgilab qo‘yildi. Natijada, amalga oshirilayotgan 1 Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз// Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. “Жамият” газетаси, 2016 йил 16 декабрь .

huquqiy-demokratik islohatlar, fuqarolik jamiyati barpo etish borasidagi chora- tadbirlar, jamiyatimiz hayotining barcha jabhalarini yanada erkinlashtirish kabi ustuvor masalalar – fuqarolarimizning kasbiy mahorati va ma’naviy qiyofasidagi ahloqiy-ruhiy jihatlar masalalarining mavqeini oshirdi desak, hech mubolag‘a bo‘lmaydi. Albatta, buning uchun jamoatchilik ongida hozirgi zamon shaxsi namunaga aylanishi zarur. Bugungi kun zamonaviy shaxsi nafaqat aniq bir kasb- hunarning egasi, avvalo, o‘zining faoliyati va shaxslilik fazilatlari bilan atrofdagilarning ishonchiga munosib bo‘lishi, yuksak intellektual tafakkur sohibi, uzoqni ko‘ra oladigan, doimo yangilikka intilib, zamon bilan hamqadam bo‘lib yashaydigan, qat’iyatli shaxs bo‘lishi lozim. Bu esa, bizning “Zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlari” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishimizning dolzarbligini ta’minlaydi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Psixologiya fanida imidj va shaxs imidji, tashkilot imidji, rahbar imidji, harbiy faoliyat imidji , harbiy xizmatchi imidji, kasbiy faoliyatning psixologik jihatlari kabi masalalarning ilk tadqiqotlari xorij psixolog va ayrim sotsiolog olimlari izlanishlarida aks etgan bo‘lib, shaxsga xos imidj va imidjning turli tasniflarining o‘rganilishida Dji.Bobbi, P.Berd L.Braun, F.Deyvis, A.Panasyuk, G.Pochepsov, M.Spillein, E.Utlik va boshqa tadqiqotchilarning turli ilmiy ishlarida asosiy o‘rin egallaydi 1 . Mamlakatimiz olimlaridan E.G‘oziev, M.Mamatov, A.Rasulov, L.Tursunov, L.Ravshanov, N.Qosimova, F.Rahimova larning shaxs psixologiyasi, shaxs modeli, amaliy-nazariy psixologiya, kasb psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, ijtimoiy psixologiya, harbiy xizmatchi imidji, nodavlat notijorat tashkilotlar imidjini shakllantirishga oid tadqiqotlari va ilmiy monografiyalari ham bu borada e’tiborga molikdir 2 . Bitiruv malakaviy ishi ana shu va boshqa shu yo‘nalishdagi tadqiqotlar 1 Бобби Джи. Имидж фирмы. Планирование, формирование, продвижение. - СПб., 2000. - 224 с. ; Берд П. Продай себя. Тактика совершенствования вашего имиджа. – Минск, 1997. -187 с. ; Браун Л. Имидж - путь к успеху. - СПб., 1996. - 98 с. ; Дейвис Ф. Ваш абсолютный имидж. Книга для политиков и бизнесменов, мужчин и женщин. М.,1997.-295 с. ; Панасюк А.Ю. Вам нужен имиджмейкер. Или о том, как создать свой имидж. – М., 1998. – 239 с. ; Почепцов Г.Г. Имиджелогия – М., 2000. –768 с. ; Спиллеин М. Создайте свой имидж. Руководство для женщин. - М., 1996. – 172 с. ; Утлик Э.П. Практическая психология имиджа // Вестник университета. Сер. Социология и психология управления. М.: ГУУ, 1999. С.47. 2 Ғозиев Э.Ғ., Мамедов К.Қ. Касб психологияси.–Тошкент, «Ўқитувчи» нашриёти, 2003.-34 б., Л.С.Турсунов, А.И.Расулов, Ф.А.Чориев, А.Девяткин. П сихологларни тайёрлаш модели.–Т.: ЎзМУ, 2016.- 49 б. ; Л.Равшанов Замонавий ҳарбий хизматчи имижининг психологик жиҳатлари. дисс., Т- 2019. 8-б.;

mazmuniga tayanadi hamda unda asosiy e’tibor zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlariga qaratiladi. Tadqiqotning maqsadi. Zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlarini nazariy va amaliy jihatdan tahlil etish dan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: mavzuga oid adabiyotlarni tahlil etish va nazariy materiallarni umumlashtirish; shaxs imidjining psixologik jihatlarini tadqiq etishda qo‘llaniladigan metodikalarni tanlash va asoslash; zamonaviy shaxs imidjini psixologik nuqtai nazardan tadqiq etish; shaxs imidjining psixologik tabiati va uning shakllanish shart-sharoitlarini aniqlash; imidjning psixologik jihatlari tahlilida “shaxs”, “kasb” va “profil” tushunchalari bilan aloqadorligini aniqlash; zamonaviy shaxs imidjini tadqiq etishda psixologik tarkiblar va umumpsixologik fenomen tushunchalar tabiatini ilmiy asoslash. Bitiruv malakaviy ishining metodlari: 1. Kuzatish; 2. Suhbat; 3. Anketa; 4. R.Kettelning “O‘n olti omilli shaxsni o‘rganish so‘rovnomasi (16 RG‘)” (A variant) ; 5. Matematik statistika. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti. Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universitetining Psixologiya va ijtimoiy munosabatlar fakulteti Psixologiya nazariyasi va amaliyoti kafedrasi Psixologiya (faoliyat turlari bo‘yicha) yo‘nalishining 42 nafar 3-bosqich talabalari . Қосимова Н, Раҳимова Ф. Нодавлат нотижорат ташкилотлар имижини шакллантириш: назария ва амалиёт. Ўқув-амалий қўлланма. Т: 2015. 14 б.

Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlarni diagnostika qilish va psixologik xususiyatlarini tadqiq etishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi: bitiruv malakaviy ishida, zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlari ilk bor bakalavr darajasini olish uchun o‘rganildi; R.Kettelning “O‘n olti omilli shaxsni o‘rganish so‘rovnomasi (16 RG‘)” (A variant) psixologik metodikasi orqali zamonaviy shaxs imidjini o‘rganishning metodik tizimi ilmiy asoslandi; Zamonaviy shaxs imidjini tavsiflovchi “reguliyativlik qobiliyati”, “ kommunikativlik qobiliyati”, “mas’uliyatlilik”, “ijtimoiy dadillik”, “faollik va analitik tafakkur” singari yetakchi omillar aniqlandi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati shaxs imidjining psixologik jihatlarini asoslovchi nazariy ma’lumotlarning to‘plangani, tadqiqot vazifalariga mos keluvchi metodlarning qo‘llanilgani, empirik qiymatlar matematik- statistikaning ishonchli usullari yordamida tahlil qilinganligi, xulosa va tavsiyalar ishlab chiqilganlig bilan izohlanadi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati oliy ta’lim muassasalarida o‘tiladigan Psixologiya yo‘nalishi fanlarini amaliy manbalar bilan boyitishda hamda zamonaviy shaxs imidjining psixologik jihatlarini diagnostika qilish bo‘yicha faoliyatlarga tatbiq etiladi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: kirish, ikki bob, olti paragraf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati hamda ilovalardan iborat. I BOB. IMIDJ MUAMMOSINING PSIXOLOGIK TADQIQOTLARDA O‘RGANILGANLIK HOLATI

Похожие

Shaxsning individual psixologik xususiyatlari.
O’smirlik davrining psixologik xususiyatlari
SHAXS RIVOJLANISHINING INDIVIDUALLIK XUSUSIYATLARI VA ULARNING ROLI
JINOYATCHI ShAXS XULQ-ATVORIDA SALBIY XUSUSIYATLAR NAMOYON BO’LIShINING PSIXOLOGIK OMILLARI
JINOYAT SODIR ETISHGA MOYIL BO‘LGAN O‘SMIRLARNI O‘RGANISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI