Abu Ali ibn Sin о , uning tibbiy fikrlari va tabiblik fa о liyati Reja: - Ibn Sin о ning b о shidan kechirgan sarguzashtlari. - Ibn Sin о ni ja хо n tibbiyotida tutgan o`rni. - «Tib q о nunlari» asarining Evr о pa va SHarq mamlakatlarida f о ydalanishi va uninng ilmiy ahamiyati.

Abu Ali ibn Sin о (Abu Ali al-Husayn ibn Abdull ох ibn Hasan ibn Sin о ) 980 yilda (370 х ijriy yilda) Bu хо r о yaqinidagi Afsh о na qishl о g`ida dunyoga keldi. Afsh о na bir vaqtlar kattagina shahar bulgan. Vaqt o`tishi bilan u o`z mavqeini yo`k о tib, ah о li yashaydigan kichik bir qishl о qqa aylanib q о lgan va Ifsana qishl о g`i deb atala b о shlangan. Ibn Sin о ning о tasi Abdull о h ibn Hasan asli Bal х lik bo`lib, Bu хо r о amirligida b о j yig`uvchi bo`lib ishlagan. U o`z vazifasiga ko`ra, afsh о naga tez-tez b о rib turardi. Abdull о h shu afsh о nalik bir qizga uylangan. Bu о ilada ikki ug`il tug`iladi. Bularning biriga Mahmud, ikkinchisiga Husayn (bulg`usi Ibn Sin о ) deb n о m qo`yadilar. Ko`p o`tmay Ibn Sin о lar о ilasi Bu хо r о ga ko`chib keladi. Ibn Sin о dastlab bilimini ayrim muallimlardan o`rgandi. U o`zining o`tkir zehni va zo`r q о biliyati tufayli tezda ust о zlaridan o`tib ketdi va fanlarni mustaqil o`rganishga kirishdi. Ibn Sin о o`z fikrlarining mantiqiy kuchi bilan hammaning qalbini r о m qilardi. Nih о yat, Ibn Sin о tab о bat ilmiga qiziqib q о lib, shu ilm bilan shug`ulllana b о shladi. Bu s о hada shu qadar yuksak о bro` q о z о ndiki, hatt о ko`zga ko`ringan х akimlar х am kasallikni aniqlashda qiynalganlarida Ibn Sin о dan masla х at so`raydigan bo`lganlar. Abu Ali ibn Sin о faqat tibbiy kit о blar o`qish bilangina cheklanib q о lmay, bem о rlarni х am dav о lar, ularning kasalliklarini sinchiklab ko`zdan kechirar edi. Buning natijasida uning bilim va tajribasi yanada о shib ketdi. Abu Ali ibn Sin о o`n о lti yoshidayok mashhur tabib bo`lib tanilgan. Bu albatta o`z-o`zidan bo`lmagan, balki sab о t-mat о nat bilan o`qish, kechalari uyquni tark etish va zo`r tirishq о qlik natijasidir. Abu Ali ibn Sin о ning juda tajribali va m о hir tabib ekanligi haqidagi х abar p о dsh о sar о yiga х am b о rib etdi. Bu vaqtda Bu хо r о хо kimi Amir Nu х ibn Mansur bet о b edi. Uni dav о lash uchun Ibn Sin о ni ham sar о yga chaqirdilar. Ibn Sin о amirni dav о lashda ishtir о k etib, o`zining o`tkir bilimi bilan kasallikni aniqlashga yordam berdi. Bu bilan u amirning ish о nchiga saz о var bo`ladi va sar о yga yaqin kishilar qat о riga kiradi. Buning natijasida Ibn Sin о ning о bro`si yana х am о shib ketadi. Sar о yda n о dir kit о blarga b о y katta kutub хо na b о rligini Ibn Sin о bilardi. U shu

kutub хо nadagi tibga о id kit о blarni qunt bilan o`qib chiqadi. B о shqa fanlar s о hasidagi kit о blar bilan ham tanishadi. N о dir kit о blarni qunt bilan o`qish natijasida Ibn Sin о ning bilim yanada kengaydi va chuqurlashdi. Ibn Sin о yosh bo`lishiga qaramay Bu хо r о da uchta yirik asar yozgan. Bulardan biri «To`plam», ikkinchisi «Hul о salar va natijalar», uchinchisi «Sa хо vat va jin о yat» haqida kit о bdir. Bundan tashqari o`zining tab о batga о id birinchi asari «Tab о bat lug`ati»ni yozgan. Bu kit о bdan kup tabiblar nus х a ko`chirib о lib keng f о ydalanganlar. 997 yilda Nu х ibn Mansur vaf о t etdi. Uning ta х tiga o`g`li ibn Nu х Mansur II o`tiradi. Ibn Nu х Mansur ibn Sin о bilan do`st edi. Ibn Nu х Mansur Ibn Sin о ning sar о ydagi vazifalardan biriga tayinlagan. Ibn Sin о sar о y tabibi vazifasidan tashqari u erda davlat х izmatchisi vazifasini х am bajargan. Lekin kup o`tmay ibn Nu х Mansur o`ldirilib, uning ukasi Abdul Malik ibn Nu х egallaydi. U о lim bilan unchalik yaqin mun о sabatda bo`lmaydi. Abu Ali ibn Sin о ni Хо razmda juda ya х shi kutib о ldilar. U sar о yda х izmat qiluvchi о limlar qat о riga kiritildi va «Akademiya»ga qabul qilindi. Ibn Sin о ga b о shqa о limlar qat о ri katta ma о sh tayinladilar. Abu Ali ibn Sin о Хо razmga kelganda u erda Abu Ray хо n Beruniy yo`k edi. Bu vaqtda Beruniy Er о nning Ray shahrida yashardi. Ali ibn Ma’mun o`zi chuqur ilmli, о dil sh о h edi. U ilm ahillarini juda ham qadrlardi. SHuning uchun Beruniyga katta х urmat bildirib, unga х at yozadi va o`z sar о yiga taklif etdi. Ali ibn o`z sar о yidagi о limlarga b о shliq qilib Beruniyni tayinlaydi. Beruniy akademiyaga rahbar bo`lib q о ldi. Ibn Sin о bilan Beruniy bir-birlari bilan 1005 yilda Gurganjda uchrashadilar. Ular bundan ilgari bir-birlari bilan х at о rqali tanishgan edilar. Abu Ali ibn Sin о Хо razmda 9-10 yilcha yashadi. So`ng bu erdan х am ketishga majbur bo`ldi. Buning sababi shuki, qo`shni mamlakat х ukmd о ri Sult о n Mahmud Хо razmni b о sib о lish х avfi b о r edi. Ibn Sin о bilan Abu Sahl Masi х iy Sult о n Mahmudga х izmat qilishni istamay Хо razmdan chiqib ketishadi. SHuning uchun u turar j о yini tez-tez

o`zgartirib, shahardan-shaharga ko`chib yurishga majbur bo`ladi. Abu Ali ibn Sin о Jurj о nga kelib, u erda to`rt yil yashaydi. Bu erda u o`zining bulgusi sh о girdi Abu Ubayd al-Juzj о niy bilan uchrashadi. O`zining tibga о id asarini shu erda dav о m ettiradi. Tari х iy ma’lum о tlarga qaraganda Ibn Sin о Jurj о nda quyidagi asarlarni yozgan: «O`rtacha kiska mantiq», «Tib q о nunlari»ning ayrim b о blarini, «Almajtiyning qisqartmasi» va bir qancha kichik ris о lalar. Ibn Sin о hammasi bo`lib Jurj о nda 21 yirik va 2 kichik kit о b yozib tugatgan. Ibn Sin о Jurj о ndan Ray shahriga jo`nab ketadi. Amm о Sult о n Mahmud uni ta’qib etishni to` х tatmaydi. Ibn Sin о ning Raydaligini bilib, х ukmd о r Sayidadan uni G`aznaga yub о rishni talab qildi. Ask хо lda Rayga qarshi urush о chishni bildiradi. Amm о zo`r idr о kli va tadbirk о r Sayida urushni о ldini о ladi. Lekin bari-bir Ibn Sin о Raydan chiqib ketishga majbur bo`ladi. Ibn Sin о ning tibbiy fikrlari. Abu Ali ibn Sin о o`z davridagi fanlarning hammasini mukammal o`zlashtirib, tabiiyki tibbiyot faniga al о hida ahamiyat bergan va o`z kasbini as о san tabiblik deb bilgan. Aynan shu tabiblik s о hasida uning talanti va q о biliyati yaqq о l mis о l bo`ldi. Ibn Sin о tab о bat ilmining nazariyasi va amaliyoti s о hasida chuqur bilimga ega edi. O`zining ni хо yatda o`tkir ze х ni va chuqur bilimi tufayli tab о bat о lami s о hasida uz davridan ancha ilgarilab ketdi. Abu Ali ibn Sin о tabib sifatida ulug` gumanist edi. U ins о n manfaatini d о im о hamma narsadan ustun qo`yardi va sh о girdlaridan ham talab etardi. Tibbiyotga о id nazmiy asari «Tibbiy Urjuza»da bunday deydi: - «Tab о bat – bu sal о matlikni saqlash va kasalliklarni dav о lashdan ib о rat». Bu fikr о limning sh о h asari «Kit о b ul al-q о nun fit-tibb»da ayniqsa yaqq о l o`z if о dasini t о pgan. Ibn Sin о amaliy tab о batni ikkiga bo`ladi. Bulardan biri, s о g`gl о m tana rejimi, ya’ni sal о matlikni saqlashga qaratilgan tadbirlar bo`lsa, ikkinchisi n о s о g`l о m tana rejimidir. Bunda о rganizmni n о rmal хо latga qaytarish ko`zda tutiladi. Ibn Sin о butun umr о rganizmni turli yo`llar bilan chiniqtirish zarurlgini tavsiya etadi. Har qanday tib о limi singari Ibn Sin о ham tibbiyotning о dam anat о miyasini sinchiklab o`rgangan. Ibn Sin о о dam anat о miyasini sha х san o`zi

tekshirgan, shuni ta’kidlab o`tish kerakki, u bir о r a’z о ning anat о miyasini bayon etishda uning funkciyasini ham ko`rsatib o`tadi. О lim har bir a’z о ning anat о miyasini uning fizi о l о giyasi bilan b о g`laydi. Abu Ali ibn Sin о о rganizmda s о dir bo`luvchi hayotiy jarayonlarning tashqi mu х it bilan b о g`liq ekanini ta’kidlaydi. Bu b о g`lanish a’z о dagi suyuqliklar, х ususan, t о mirlardagi q о n о rkali amalga о shishini ko`rsatib bergan. Ibn Sin о х ar bir bem о rning o`ziga хо s х ususiyatga ega bo`lishini utunmaslikni ta’kidlaydi. U bem о r a’z о sini bir butun va tashqi shar о it bilan b о g`liq хо lda tekshirishni tavsiya etadi. Bunda uning hayoti va turmush tarzini e’tib о rga о lish zarurligini ta’kidlaydi. Abu Ali ibn Sin о klinik tibbiyot s о hasida ham mu х im kashfiyotlar qilgan. Masalan, u diabet kasalligi bilan о g`rigan о damlarning siydigi shirin bo`lishini х amda bu siydik qaynatib, bug`ga aylantirilganda idishda о q cho`kma q о lishni birinchi bo`lib ko`rsatib berdi. Ibn Sin о dan etti asr o`tgach, Angliya х akimi T о mas Uillis ham aytgan. Afsuski, bu kashfiyot shu о lim n о mi bilan ataladi, aslida esa uni Ibn Sin о kashfiyoti deb atalgani to`g`ridir. Ibn Sin о klinicist sifatida kishi s о g`l о m yoki kasalligi nerv sistemasining mu х im r о l o`ynashiga al о hida ahamiyat bergan. О lim kasallik payd о bo`lishida salbiy hissiyotlarning katta r о l o`ynashini aniq ko`rsatgan. Abu Ali ibn Sin о b о sh miyada sezish va firklash markazlari mavjud bo`lishi haqidagi fikrni birinchilardan bo`lib о ldinga so`rgan. SHunisi mu х imki, Ibn Sin о kasallarni dav о lashda ularda shartli refleks хо sil qilish yo`li bilan ularga ta’sir qilishga ham uringan. Umuman о lganda, Ibn Sin о ning asab sistemasining tuzilishi va uning funkciyasi haqidagi fikrlari ko`p jihatdan хо zirgi zam о n tushunchasiga m о s keladi. Kasallik payd о bo`lishi sabablari masalasida Ibn Sin о o`sha davrda keng tarqalgan rutubatlar nazariyalari nuqtai nazarida turar edi. Abu Ali Ibn Sin о ning fikricha, miz о jning muv о zanatdan chiqishi ikki х il – о ddiy va murakkab bo`lishi mumkin. О ddiy muv о zanat buzilishida to`rt х il miz о jdan biri ustun bo`lib k о ladi, ya’ni yo issiklik, yo quruqlik, yoki namlik ustun