MAVZU: ANTROPOSOTSIOGENEZ NAZARIYASI REJA: 1) Inson – biosotsial mavjudot. 2) Inson - antroposotsiogenez jarayonining mahsuli. 3) Insondagi tabiylik va ijtimoiylik nisbati muammolari.

1. Inson barcha zamonlarda o’zining – qanday paydo bo’lganligini bilishga intilgan. Shu sababli ham har bir tarixiy dasrlarda insonning kelib chiqishi, rivojlanishi to’g’risida turli xil qarashlar ishlab chiqilgan. Hozirgi zamon fan ma’lumotlariga qaraganda odam deb ataluvchi tirik mavjudotning insonga aylanishi izoq davom etgan evolyusion jarayondir. Ushbu jarayon, mutaxassislarning fikriga ko’ra 3-3,5 mln. yil davom etgan. Boshqacha aytganimizda odamning dastlabki ajdodlari hisoblangan tirik mavjudotning (gomonoid) insonga aylanishi izoq davom etgan evolyutsion jarayonining natijasidir. Insonning faoliyati, turmush tarzi zamonlar o’rganishi bilan asta – sekin o’zgarib kelgan. Inson tabiiy tarixiy rivojlanish natinjasida o’z – o’zini va tabiatning o’rganib o’zgartirib boradi. Inson o’zi haqida barcha zamonlarda turli fikrlar, qarashlar, g’oyalar, ta’limotlar yaratgan. Hozirgi zamonning turli ijtimoiy antrapologiya va etnografik nazariyalarning tushuntirilishicha olamdagi boshqa tirik mavjudotlardan insonning tup sifatiy faoliyatini ifodalovchi xususiyatlardan biri, u o’z amaliy faoliyatini tartibga ya’ni, bir normaga sola bilishidir. Boshqacha qilib aytganimizda inson o’z faoliyatini amalga oshirish madaniyatiga ega ekanligi bilan boshqa tirik mavjudotlardan farq qiladi. Shu holat insonning insoniyligini belgilovchi eng muhim xususiyat – madaniyat ekanligini isbotlaydi. Madaniyat insonlarni ma’lum bir jamiyatga birlashtiruvchi uning kundalik amaliy faoliyatini ma’lum maqsad tomon yo’naltiruvchi qudrat ekanligidan dalolat beradi. Hozirgi zamon donishmandlari olamdagi tirik mavjudotlar ichida «inson – eng aqlli mavjudot», «inson – o’zini – o’zi anglovchi mavjudot», «inson – ma’naviy va erkin mavjudot» degan xulosaga keldilar. Lekin, shu alohida ta’kidlash zarurki, zarurki insonga xos aql farosat o’zini – o’zi anglash ma’naviy erkinlik birdaniga shakllangan emas. Chunki hayovonning odamga aylanishi uzoq yillar davom etgan jarayondir.

Hayovonlarning (gomonoid) odamga aylanishi (antropogenez) va ularning ma’lum bir jamiyatga birlashish jarayoni (sosiogenez) olimlarning guvohlik berishicha tahminan 3-3,5 million yil davom etgan ya’ni antropogenez va sosiogenez yagona bir jarayonning ajralmas ikki tomonidir. Ko’rinib turibdiki hayvonning odamga aylanishi – antropososiogenez jarayonining natijasidir. Tirik mavjudotlar olamida odamning o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turishi – o’lik tabiatdan tirik tabiat, tirik mavjudotlarajralib cheqishiga teng bo’lgan buyuk sakrashdir. Atnropogenez jarayonida mehnat asosiy rol o’ynaydi. Mehnat tufayli inson o’zi yashayotgan tabiiy muhitni o’zgartiradi, moddiy – ma’naviy boyliklar yaratadi. O’zini – o’zi o’zgartiradi. Inson organizmining sof fiziologik funksiyalari qo’l va oyoqlarning, bosh va barmoqlarning tog’aylar, paylar, suyak va muskullarning taraqqiy etishi ham bevosita mehnat bilan bog’liqdir. Bundan tashqari mehnat insonning nafaqat jismoniy balki ma’naviy, madaniy taraqqiyoti uchun asosiy shart – sharoit vazifasini bajardi. Mehnat tufayli inson tabiatga ta’sir etdi. Buning uchun esa mehnat qurollari yasab ushbu qurollarni uzluksiz takomillashtirib bordi. Inson, ameriklik olim B.Franklin aytganidek, mehnat qurollarini yaratuvchi mavjudotdir. Mehnat qurollarining yaratilishi – insonning ishlab chiqarish borasidagi faoliyatining o’q tomiridir. Ma’lumotlarga qaraganda inson mehnat qurollarini yaratishni boshlaganiga 1-1,5 million yil bo’ldi. Inson dastlabki mehnat qurollarini ov qilish boshqacha qilib aytganimizda. Turli maxluqlarni o’ldirish uchun kashf etgan. Bu jarayon ya’ni mehnat qurollarini yaratish jarayoni ham ongsizlikdan onglilik tomonidan o’sib rivojlanib bordi. Mehnat qilish insonni takomillashtirib bilan asta – sekin olamni ichkarisiga tomon kirib boravergan. Yuqoridagi mulohazalardan shunday xulosaga kelish mumkinki, mehnat – antropogenez va sosiogenez jarayonining markaziy omilidir 1 . 1 Choriyev A. Inson falsafasi. T.: 2007. 376-378 – betlar .

Atnropososiogenez jarayonidagi inson ongi, aql – farosati shakllanishida uning amaliy faoliyatini ma’lum bir maqsad tomon yo’naltirishda til eng muhim vosita vazifasini bajaradi. Huddi shuning uchun ham tilning taraqqiyoti atnropososiogenez jarayonining eng muhim omillaridan biridir. Faylasuflar tomonidan til turlicha sharhlanadi. Chunonchi til keng ma’noda madaniyatdir. Shu madaniyat yordamida kishilar biri ikkinchisi bilan aloqa qiladi. Muloqatda bo’lishadi. Til tufayi inson amaliy faoliyati ma’lum maqsad tomon yo’naltiradi. Tor ma’noda til – insonning axborotli belgili faoliyati bo’lib, uning nutqida o’z ifodasini topadi. Atnropososiogenez jarayonining eng muhim omillaridan yana biri – insonni inson ishlab chiqarganligidir. Inson insonni ishlab chiqari deganda inson insonning faoliyati, dunyoqarashi, aql-farosatining shakllanishiga ta’sir qiladi. Uning onggi va faoliyatini asta sekin o’zgartiradi deb tushunmoq kerak. Inson inson tufayli vujudga kelganligi uzoq davom etgan jarayon bo’lib, bu holat insonning eng jastlabki ajdotlari orasidagi munosabatlarning vujudga kelish jarayoniga borib taqaladi. Insondagi barcha ehtiyojlar mehnat tufayli hosil bo’ldi o’z navbatida ushbu ehtiyojlar istaklar – mehnat tufayli qondirildi. Mehnat inson ehtiyojlarini qondirish bilan cheklanib qolmay, balki uni madaniylashtirdi. Insonning ehtiyojlarini qondirish malakasi sivilizasiyaning eng muhim elementiga aylandi. Xullas inson deb ataluvchi tirik mavjudot o’zida quyidagi muhim xususiyatlarni aks ettiradi. - modidiy va ma’naviy boylik yaratish uchun zarur bo’lgan mehnat qurollarini ishlab chiqaradi; - axloqiy normalarni ishlab chiqadi; - tarixiy taraqqiyotni xarakatga kelturuvchi xissiy va aqliy qobiliyatlarga moddiy va ma’naviy ehtiyojlarga ega bo’ladi; - jamiyatdan tashqarida mavjud bo’la olmaydi, shakllanmaydi, rivojlanmaydi;

- undagi individual xislatlar mavjud ijtimoiy munosabatlarning hosiladir va usha ijtimoiy munosabatlarining tarixiy tipiga mansubdir; - uning kundalik amaliy faoliyati ma’lum maqsadga qaratiladi. Aniq dastur asosida amalga oshiriladi. Ongli erkin xususiyatga ega bo’ladi. Ushbu xususiyatlar olamdagi mavjud bo’lgan boshqa tirik mavjudotlardan insonning farq qiluvchi sifatiy jihatlari xisoblanadi. O’z navbatida huddi shu holat inson ham tabiiy ham ijtimoiy mavjudot ekanligidan dalolat beradi. Inson tabiiy va ijtimoiy mavjudot ekanligini hozirgi zamon Fani ham tasdiqlamoqda. Shuning uchun ham insondagi tabiiylik va ijtimoiylik orasidagi aloqadorlik mexanizmini bilish falsafada eng muhim ahamiyatga moliq muammolardan biridir. Insondagi tabiiylik va ijtimoiylik o’rtasidagi dialektik aloqadorlikni tula tasavvur qilmoq uchun eng avvalo yagona biologik turga mansub bo’lgan insonning boshqa biologik mavjudotlardan sifatiy farqini ifodalovchi eng umumiy va o’ziga xos xususiyatlarini bilib olish zarur. Chunki, insondagi biologik xususiyatlar uning ijtimoiy fazilatlari individual xislatlariga ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Chunonchi, insonning yagona biologik tur sifatidagi eng muhim xususiyati – yoshidir (umri). Hozir zamon ma’lumotlariga qaraganda inson bolasi turli – tuman kasallik va ijtimoiy badbaxtliklarga girifdor bo’lmasa uning o’rtacha yoshi ya’ni umr ko’rishi 80-90 yil atrofida bo’ladi. Afsuski insonning biologik o’ziga xosli ijtimoiy muhit ta’sirida o’zgarib turadi. Masalan o’tgan asrning 90-yillarining boshida vujudga kelgan iqtisodiy, siyosiy, ekologik inqirozlarning keskinlashishi oqibatida insonning o’rtacha umr ko’rishi Rossiyada 69,6 yoshdan 66 yoshga tushgan bo’lsa, O’zbekistonda 69,3 yoshga to’g’ri keldi. Boshqacha aytganda inson yoshi, umrining qisqali ijtimoiy vaziyatlar tufayli barcha zamonlarda ham o’zgarib turgan. Tarixning guvohlik berishicha odam bola qadim zamonlarda 20-22 yil yashagan.