ATMOSFERA. HAVO QOBIG‘IDAGI GEOFIZIK JARAYONLAR


ATMOSFERA . HAVO QOBIG‘IDAGI GEOFIZIK JARAYONLAR 1. Atmosferaning shakli va massasi 2. Atmosferaning kattaligi va tuzilishi 3. Bulutlarni kuzatish 4. Atmosfera hodisalari va yog’inlarni kuzatish
Atmosferaning shakli va massasi Atmosferaning shakli . Yerning qattiq qobig‘i singari uning havo qobig‘i ham ellipsoid aylanishiga o‘xshashdir. Uning katta yarim o‘qi kichigiga nisbatan 1,2 barovar katta. Lekin atmosferaning Quyoshga qarama-qarshi tomoni bo‘rtib chiqqan bo‘lib, uni «Yerning gazli dumi» deb atashadi. Bo‘rtmaning uzunligi 120 mln km.ga boradi. Atmosfera massasi 5,27 • 10 18 kg. U relef va haroratning taksimotiga qarab o‘zgaradi. Masalan yilning issiq davrida massasi ko‘paysa, sovuq davrida kamayadi (farqi 10 10 kg atrofida) Olimlarning fikricha bu hodisa biologik jarayonlarning faollashuvi bilan bog‘langan bo‘lib, ular gaz ajratar ekan. Shuni aytib o‘tish joizki, yanvar bilan iyul oralig‘ida 4 • 10 15 kg havo massalari Shimoliy yarimshardan Janubiy yarimsharga o‘tar ekan. Yilning ikkinchi yarmida havo massalari yana orqaga qaytishi aniqlangan. Havo massasari balandlik bo‘yicha ham turlicha taqsimlangan. Jumladan, 5km gacha 50%, 10 km gacha 75%, 16 km gacha 90%, 20 km gacha 95 %, 30 km gacha 99% . Atmosferaning kattaligi va tuzilishi Atmosferaning kattaligi . Atmosferaning qalinligi to‘g‘risida yagona fikr yo‘q. Uning quyi chegarasi Okean va quruqlik yuzasiga to‘g‘ri keladi. Kosmik kemalar, yerning sun’iy yo‘ldoshlari, uchuvchi zondlarning qarshilikka uchrash darajasiga qarab atmosferaning yuqori chegarasi 3000 km ekanligi aniqlangan. 4. Atmosferaning tuzilishi . Atmosferaning asosiy fizik xususiyatlariga zichligi, bosimi, harorati, havoning namligi, qattiq va suyuq aralashmalarning miqdoriga tegishli. Bu ko‘rsatkichlar vertikal va gorizontal yo‘nalishlar bo‘yicha o‘zgarib turadi. Masalan, havoning harorati balandlik (vertikal) bo‘yicha har kilometrga 6-7 0 S ga o‘zgaradi, gorizontal yo‘nalishda esa 500-600 km masofaga (uzunlik va kengliklar bo‘yicha) 6-7 0 S ga o‘zgaradi. Hozirgi paytda atmosferani vertikal yo‘nalish bo‘yicha to‘rtta belgisiga ko‘ra bo‘lishadi. 1-Jadval Atmosferaning bo‘linishidagi asosiy belgilar Asosiy belgilar Atmosfera qatlamlari Qatlamlarning o‘rtacha, quyi
va yuqori chegaralari (km hisobida) I. Haroratning vertikal taqsimlanishi 1. Troposfera 2. Stratosfera 3. Mezosfera 4. Termosfera 5. Ekzosfera 0-11 11-50 50-90 90-450 450 dan baland II. Atmosfera havosiningtarkibi : a) gazlarning nisbati b ) ionlar konsentratsiyasi 1.Gomosfera 2.Geterosfera 1.Atmosfera 2.Ionosfera 0-95 95 dan baland 0-50 (60) 50(60) dan baland III.Atmosferaning yer yuzasi bilan o‘zaro ta’siri 1. Chegaradosh qatlam (ishqalanish qatlami) 2. Erkin atmosfera 0-1 (1,5) 1(1,5) dan baland IV. Uchuvchi apparatlarga atmosferaning ta’siri 1. Zich qatlamlar (atmosfera) 2. Yerga yaqin koinot makoni 0-150 150 dan baland Qatlamlarning qalinligi va balandligi geografik kenglik va yil fasllari bo‘yicha o‘zgarib turadi. Ayniqsa bu, havo qatlamlarining haroratga ko‘ra bo‘linishida aniq namayon bo‘ladi. Masalan, troposferaning ekvatordagi qalinligi 16-18 km bo‘lsa, qutbiy kengliklarda 8-10 km, hatto 6 km gacha kamayadi. Troposferada turlicha meteorologik hodisalar bo‘lib turadi. U eng zich, balandlik va gorizontal yo‘nalishda o‘zgaruvchan qatlamdir. Bu yerda atmosfera massasining 79% o‘rtacha kengliklarda, 90% pastki (quyi) kengliklarda joylashgan. Harorat har 100 m ga 0,65 0 S ga pasayadi. Lekin, bu Quyosh nurining
quruqlik, suv, muz, qor, o‘rmon va h.k. yuzalarga tushishiga bog‘liq holda 100 m. ga harorat o‘nlab darajaga o‘zgarishi mumkin. Troposfera uchun uchta hususiyat xos: 1.Ekvatordan qutblar tomon havo harorati pasayib boradi. Yil, fasllar va qisqa davrlarda harorat qiymati o‘zgaradi. Eng yuqori harorat (termik ekvator) 20 0 -25 0 S darajali yozgi yarim shimoliy sharda kuzatiladi. 2. Kengliklar oralig‘ida harorat gradiyenti ancha farq qiladi. Masalan, 20 0 S va 30 0 S shk oralig‘ida havo haroratining har 100 mga pasayishi 4,6 0 S, 30 0 bilan 40 0 sh.k. larda 5,6 0 S, 40 0 bilan 50 0 sh.k. oralig‘ida esa 8,6 0 S ga teng. 3. Janubiy yarim sharning barcha kengliklarida havo harorati shimoliy yarim shardagiga nisbatan past (sovuqroq). Har bir asosiy havo qatlamlari o‘rtasida oraliq qatlam-tropopauza, stratopauza, mezopauza va termopauzalar bor. Stratosferaning 25-30 km balandligiga qadar harorat nisbati turg‘un bo‘lsa, 30-50 km oralig‘ida keskin ko‘tarila borib, 77 0 S gacha yetadi. Bu sharoitda gaz, molekulalarining o‘rtacha tezligi yuqori ko‘rsatgichga ega bo‘ladi. Mezosferada harorat keskin pasaya boradi va 55-60 km balandda 0 0 S ga tushadi, 90 km balandlikda havo harorati yozda (o‘rtacha va yuqori kengliklarda) - 80 0 S – 90 0 S bo‘lsa, qishda - 40 0 S - 50 0 S atrofida o‘zgaradi. Termosferada Quyoshning qisqa to‘lqinli radiatsiyasini atomar kislorod va azotlarning yutish hisobiga harorat mutasil ortib boradi. Bulutlarni kuzatish Bulutlilikni kuzatishlar ularning miqdori, shakli va stansiya sathidan balandligini aniqlashdan iborat. Meteorologik kuzatishlarda bulutlarni morfologik belgisi bo’yicha (tashqi ko’rinishiga asoslangan) xalqaro tasnifi qabul qilingan. U bulut asosining balandligi bo’yicha o’z ichiga bulutlarning 3 ta qatlami va 10 ta turi va vertikal bo’yicha rivojlanadigan bulutlarni oladi.