logo
Русский O'zbekcha
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. ATMOSFERA. HAVO QOBIG‘IDAGI GEOFIZIK JARAYONLAR

ATMOSFERA. HAVO QOBIG‘IDAGI GEOFIZIK JARAYONLAR

Загружено в:

17.12.2024

Скачано:

1

Размер:

29.4 KB
Условия скачивания
ATMOSFERA . HAVO QOBIG‘IDAGI GEOFIZIK JARAYONLAR 1. Atmosferaning shakli va massasi 2. Atmosferaning kattaligi va tuzilishi 3. Bulutlarni kuzatish 4. Atmosfera hodisalari va yog’inlarni kuzatish Atmosferaning shakli va massasi Atmosferaning shakli . Yerning qattiq qobig‘i singari uning havo qobig‘i ham ellipsoid aylanishiga o‘xshashdir. Uning katta yarim o‘qi kichigiga nisbatan 1,2 barovar katta. Lekin atmosferaning Quyoshga qarama-qarshi tomoni bo‘rtib chiqqan bo‘lib, uni «Yerning gazli dumi» deb atashadi. Bo‘rtmaning uzunligi 120 mln km.ga boradi. Atmosfera massasi 5,27 • 10 18 kg. U relef va haroratning taksimotiga qarab o‘zgaradi. Masalan yilning issiq davrida massasi ko‘paysa, sovuq davrida kamayadi (farqi 10 10 kg atrofida) Olimlarning fikricha bu hodisa biologik jarayonlarning faollashuvi bilan bog‘langan bo‘lib, ular gaz ajratar ekan. Shuni aytib o‘tish joizki, yanvar bilan iyul oralig‘ida 4 • 10 15 kg havo massalari Shimoliy yarimshardan Janubiy yarimsharga o‘tar ekan. Yilning ikkinchi yarmida havo massalari yana orqaga qaytishi aniqlangan. Havo massasari balandlik bo‘yicha ham turlicha taqsimlangan. Jumladan, 5km gacha 50%, 10 km gacha 75%, 16 km gacha 90%, 20 km gacha 95 %, 30 km gacha 99% . Atmosferaning kattaligi va tuzilishi Atmosferaning kattaligi . Atmosferaning qalinligi to‘g‘risida yagona fikr yo‘q. Uning quyi chegarasi Okean va quruqlik yuzasiga to‘g‘ri keladi. Kosmik kemalar, yerning sun’iy yo‘ldoshlari, uchuvchi zondlarning qarshilikka uchrash darajasiga qarab atmosferaning yuqori chegarasi 3000 km ekanligi aniqlangan. 4. Atmosferaning tuzilishi . Atmosferaning asosiy fizik xususiyatlariga zichligi, bosimi, harorati, havoning namligi, qattiq va suyuq aralashmalarning miqdoriga tegishli. Bu ko‘rsatkichlar vertikal va gorizontal yo‘nalishlar bo‘yicha o‘zgarib turadi. Masalan, havoning harorati balandlik (vertikal) bo‘yicha har kilometrga 6-7 0 S ga o‘zgaradi, gorizontal yo‘nalishda esa 500-600 km masofaga (uzunlik va kengliklar bo‘yicha) 6-7 0 S ga o‘zgaradi. Hozirgi paytda atmosferani vertikal yo‘nalish bo‘yicha to‘rtta belgisiga ko‘ra bo‘lishadi. 1-Jadval Atmosferaning bo‘linishidagi asosiy belgilar Asosiy belgilar Atmosfera qatlamlari Qatlamlarning o‘rtacha, quyi va yuqori chegaralari (km hisobida) I. Haroratning vertikal taqsimlanishi 1. Troposfera 2. Stratosfera 3. Mezosfera 4. Termosfera 5. Ekzosfera 0-11 11-50 50-90 90-450 450 dan baland II. Atmosfera havosiningtarkibi : a) gazlarning nisbati b ) ionlar konsentratsiyasi 1.Gomosfera 2.Geterosfera 1.Atmosfera 2.Ionosfera 0-95 95 dan baland 0-50 (60) 50(60) dan baland III.Atmosferaning yer yuzasi bilan o‘zaro ta’siri 1. Chegaradosh qatlam (ishqalanish qatlami) 2. Erkin atmosfera 0-1 (1,5) 1(1,5) dan baland IV. Uchuvchi apparatlarga atmosferaning ta’siri 1. Zich qatlamlar (atmosfera) 2. Yerga yaqin koinot makoni 0-150 150 dan baland Qatlamlarning qalinligi va balandligi geografik kenglik va yil fasllari bo‘yicha o‘zgarib turadi. Ayniqsa bu, havo qatlamlarining haroratga ko‘ra bo‘linishida aniq namayon bo‘ladi. Masalan, troposferaning ekvatordagi qalinligi 16-18 km bo‘lsa, qutbiy kengliklarda 8-10 km, hatto 6 km gacha kamayadi. Troposferada turlicha meteorologik hodisalar bo‘lib turadi. U eng zich, balandlik va gorizontal yo‘nalishda o‘zgaruvchan qatlamdir. Bu yerda atmosfera massasining 79% o‘rtacha kengliklarda, 90% pastki (quyi) kengliklarda joylashgan. Harorat har 100 m ga 0,65 0 S ga pasayadi. Lekin, bu Quyosh nurining quruqlik, suv, muz, qor, o‘rmon va h.k. yuzalarga tushishiga bog‘liq holda 100 m. ga harorat o‘nlab darajaga o‘zgarishi mumkin. Troposfera uchun uchta hususiyat xos: 1.Ekvatordan qutblar tomon havo harorati pasayib boradi. Yil, fasllar va qisqa davrlarda harorat qiymati o‘zgaradi. Eng yuqori harorat (termik ekvator) 20 0 -25 0 S darajali yozgi yarim shimoliy sharda kuzatiladi. 2. Kengliklar oralig‘ida harorat gradiyenti ancha farq qiladi. Masalan, 20 0 S va 30 0 S shk oralig‘ida havo haroratining har 100 mga pasayishi 4,6 0 S, 30 0 bilan 40 0 sh.k. larda 5,6 0 S, 40 0 bilan 50 0 sh.k. oralig‘ida esa 8,6 0 S ga teng. 3. Janubiy yarim sharning barcha kengliklarida havo harorati shimoliy yarim shardagiga nisbatan past (sovuqroq). Har bir asosiy havo qatlamlari o‘rtasida oraliq qatlam-tropopauza, stratopauza, mezopauza va termopauzalar bor. Stratosferaning 25-30 km balandligiga qadar harorat nisbati turg‘un bo‘lsa, 30-50 km oralig‘ida keskin ko‘tarila borib, 77 0 S gacha yetadi. Bu sharoitda gaz, molekulalarining o‘rtacha tezligi yuqori ko‘rsatgichga ega bo‘ladi. Mezosferada harorat keskin pasaya boradi va 55-60 km balandda 0 0 S ga tushadi, 90 km balandlikda havo harorati yozda (o‘rtacha va yuqori kengliklarda) - 80 0 S – 90 0 S bo‘lsa, qishda - 40 0 S - 50 0 S atrofida o‘zgaradi. Termosferada Quyoshning qisqa to‘lqinli radiatsiyasini atomar kislorod va azotlarning yutish hisobiga harorat mutasil ortib boradi. Bulutlarni kuzatish Bulutlilikni kuzatishlar ularning miqdori, shakli va stansiya sathidan balandligini aniqlashdan iborat. Meteorologik kuzatishlarda bulutlarni morfologik belgisi bo’yicha (tashqi ko’rinishiga asoslangan) xalqaro tasnifi qabul qilingan. U bulut asosining balandligi bo’yicha o’z ichiga bulutlarning 3 ta qatlami va 10 ta turi va vertikal bo’yicha rivojlanadigan bulutlarni oladi. Bulutlar tasnifi . Yuqori qavat. Bu qavatdagi bulutlarga patsimon (Si), patsimon to’p-to’p (Ss) va patsimon qatlamli (Ss) bulutlar kiradi. Ularning balandligi geografik kenglikka bog’liqlik holda 5 dan 13 km gacha o’zgaradi. “Butlar Atlasi”dan (1979) foydalanib, bulutlarning har bir turiga qisqacha xarateristika beramiz. 1. Patsimon bulutlar Cirrus (Ci) oq, ingichka, soyasiz tolasimon, patlar, taramlar, iplar va yuqoriga egilgan tirnoqlar shaklidagi bulutlar. Ular, ko’pincha butun osmondan o’tib ufqning bir nuqtasida yig’iladigan polosalar shaklida joylashgan bo’ladi. Patsimon bulutlar troposferaning eng yuqori qismida, o’rta kenglikda 7–13 km, tropiklarda 18 km gacha balandlikda, muz kristallaridan iborat bo’lib yuzaga keladi. Patsimon tolalali Cirrus fibatus (Cu fib), Ci filosus (Ci fil) bulutlari eng ko’p kuzatiladi. Tolalar bir muncha parallel (front sirti ustida), yoki chigallashgan o’ram ko’rinishida joylashgan bo’lishi mumkin. Cirrus spissatus (Ci spi), noto’g’ri shakldagi ko’p sonli oq zichlanishlarga ega bo’lgan, patsimon zich bulutlar ham tez-tez uchraydi. Tolasimon patsimon bulutlarga qaraganda ularda tolasimon tuzilish nisbatan kamroq ifodalangan. Ko’pincha, zich patsimon bulutlar parchalanayotgan yomg’irli to’p- to’p bulutlarning qoldiqlari (parchalari) bo’ladi. 2. Patsimon to’p-to’p bulutlar – Cirrusumulus (Ss) juda mayda yarimshaffof parchalar yoki jingalaklardan tashkil topgan qatorlar yoki qatlamlardan iborat. Ular 5-6 km dan yuqorida joylashgan bo’ladi. Bu bulutlar noturg’un, ular tez paydo bo’ladi, o’zgaradi va yo’qoladi. Patsimon to’p-to’p bulutlar, ko’pincha, patsimon qatlamli bulutlar bilan bog’liq. Patsimon to’p-to’p bulutlar, yuqori troposferadagi havoning konvektivlgi va to’lqinli harakatlar yuzaga kelganda hosil bo’ladi. Ular ham muz kristallaridan iborat. 3. Patsimon qatlamli bulutlar – Cirrustrutus (Cs) Oy va Quyosh gardishini chaplashtirmaydigan yupqa oqish pardadir. Bu bulutlar ham kristallardan iborat. Patsimon qatlamli bulutlar mavjudligida Oy va Quyosh atrofida katta oq aylanalar galo hosil qiladi. Bu optik hodisa bulut kristallarida quyosh nurlarining sinishi natijasida yuzaga keladi. Patsimon qatlamli bulutlar patsimon bulutlar bilan bir paytda yoki ulardan keyin, bir xil yoki biroz pastroq balandliklarda kuzatiladi. Patsimon qatlamli bulutlarning paydo bo’lishi ob-havo yomonlashishining alomatidir. Ular ko’pincha bulutli yomg’irli ob-havodan keyin ham ko’rinishi mumkin. Bu bulutlar atmosfera frontlari zonasida, yuqori trotferada xavoning ko’tariluvchi harakati paytida uning adiabatik sovushi natijasida hosil bo’ladi. Patsimon qatlamli bulutlar, ayniqsa iliq okklyuziya frontlari uchun xarakterli. O’rta qavat . Bu qavatda yuqori to’p-to’p (Ac) va yuqori qatlamli (As) bulutlari joylashadi. Ular quyi chegarasining balandligi 2 km dan 6-7 km gacha yetishi mumkin. 4. Yuqori to’p-to’p bulutlar – Altocumulus (Ac) kulrang yoki oq rangdagi bulutlar qatlami yoki qatoridan iboratdir. Ular nur o’tkazadigan Altocumulus translucidus (Ac tr) yuqori to’p-to’p bulutlarining bir turidir. Bulutlar qatlami yoki qatoridan osmon ko’rinadi. Ba’zida yuqori to’p-to’p bulutlar zichlanib, quyosh nurlarini o’tkazmaydigan to’lqinsimon tuzilishli uzluksiz qatlamni hosil qiladi. ular Altocumulus opacus (Ac op) zich bulutlarining bir turidir. Bu bulutlarning ko’plab turlari va ko’rinishlari mavjud. Yuqori to’p-to’p bulutlar, ko’pincha mayda o’ta sovuq holatdagi suv tomchilaridan iborat bo’ladi. O’rta kengliklarda bu bulutlarning balandligi 2-6 km. Bu bulutlar ob-havoning yomonlashishiga olib kelmaydi va yog’inlar bermaydi. Lekin yuqori to’p-to’p bulutlar, ulardan kuchliroq boshqa bulutlarning yo’ldoshi bo’ladi. Yuqori to’p-to’p bulutlarning hosil bo’lishi inversiya ostida havoning to’lqinli harakatlari, xususan, sovuq va okklyuziya frontlarining oldida, qiyalik burchagi kichik bo’lgan frontal sirtdagi va tog’ to’siqlari ustidagi to’lqinli harakatlar hamda 2 km dan yuqori qatlamlardagi konvektiv harakatlar ta’sirida kuzatiladi. 5. Yuqori qatlamli bulutlar – Altostratus (As) ko’pincha patsimon qatlamli bulutlarga qaraganda pastroq va zichroq, uzluksiz tekis yoki to’lqinli kulrang, yoki ko’kish rangdagi qoplamni hosil qiladi. Galo hodisasi ularda kuzatilmaydi. Bunday qoplamdan Quyosh va Oy huddi xira oynadan ko’ringanday, soya bermasdan ko’rinadi. Bu bulutlar nur o’tkazadigan yuqori qatlamli Altocumulus translucidus (Ac tr) bulutlari deb ataladi. Quyosh nurlarini o’tkazmaydigan zichroq bulutlar - Altocumulus opacus (Ac op) bulutlari deb ataladi. Ular atmoferaning 2 km dan 7 km gacha qatlamida hosil bo’ladi. Ularning qalinligi 2-3 km va undan ortiq bo’lishi mumkin. Yuqori qatlamli bulutlar mayda qorchalar va o’ta sovuq holatdagi tomchilardan iborat. Yuqori qatlamli bulutlardan yog’inlar yog’adi, lekin yozda, odatda, ular bulutosti havosida bug’lanib, yer sirtiga yetib bormaydi. Qishda xatto yupqa As lardan ham qor yog’adi. Iliq frotning bulutlar tizimida yuqori qatlamli bulutlar patsimon qatlamli bulutlardan so’ng kelib, zichlanib yomg’irli qatlamli bulutlarga o’tadi. Sovuq front tizimida As lar yomg’irli qatlamli bulutlardan keyin kelib, yupqalashib patsimon qatlamli bulutlarga o’tadi. Quyi qavat . Bu qavatda yomg’irli qatlamli (Ns), to’p-to’p qatlamli (Sc) va qatlamli (St) bulutlari joylashadi. Ular quyi chegarasining balandligi yer sirtidan bir necha o’n metrdan 2-3 km gacha yetishi mumkin. 6. Yomg’irli qatlamli bulutlar – Numbostratus (N s ) pastdan qaraganda shaklsiz uzluksiz to’q kulrang bulut qoplami ko’rinishida bo’lib, undan burkama yog’inlar (qor yoki yomg’ir) yog’adi. Bulutlar qoplami ostidan Quyosh va Oy ko’rinmaydi. Yomg’irli qatlamli bulutlar yakka holda kamdan-kam kuzatiladi, ko’pincha ularning ostida uziq-uzuq qatlamli, yomg’irli qatlamli bulutlarning asosiy qatlamini qisman yoki butunlay to’sadigan, quyi chegarasining balandligi pastki 1 km orasida joylashgan bulutlar hosil bo’ladi. Ular tomchi va muz kristallaridan iborat. Manfiy haroratlarda tomchilar o’ta sovuq holatda bo’ladi. Yomg’irli qatlamli bulutlar xavoning front sirti bo’ylab ko’tariluvchi harakatida uning adiabtik sovishi natijasida hosil bo’ladi. 7. To’p-to’p qatlamli bulutlar – Stratocumulus (Sc) yirik va past joylashgan kulrang yoki to’q kulrang, to’g’ri qator tashkil qiladigan to’lqinlar jo’yaklari yoki parchalarini hosil qiladi. Ba’zida ular orasidan osmon ko’rinadi – bu nurlarni o’tkazadigan to’p-to’p qatlamli Stratocumulus translucidus (St tr) bulutlaridir. Boshqa hollarda ular po’rtana yoki yirik parchalardan iborat bo’lgan, to’q kulrang tusdagi qoplam – zich to’p-to’p qatlamli Stratocumulus opacus (Sc op) bulutlarini hosil qiladi. To’p-to’p qatlamli bulutlar, ko’pincha mayda, qishda o’ta sovuq holatdagi suv tomchilardan iborat bo’ladi. Nurni o’tkazadigan to’p-to’p qatlamli bulutlar hyech qachon yog’in bermaydi va ob-havoning yomonlashish alomati bo’lmaydi. Aksincha, ular ko’pincha turg’un va tinch ob-havoda hosil bo’lib, ularning paydo bo’lishi havo namligining kattaligidan dalolat beradi. Zich to’p-to’p qatlamli bulutlar ko’pincha yomg’irli ob-havoda, yong’in beradigan kuchli (yomg’irli qatlami yoki to’p-to’p yomg’irli) bulutlar bilan birga kuzatiladi. To’p-to’p qatlamli bulutlar 2 km dan pastda joylashgan inversiya qatlamlarida yuzaga kelgan to’lqinli harakatlar, 2 km dan pastroqda joylashgan inversiya qatlami ostida to’p-to’p bulutlarning tarqalishi hamda kechqurun konveksiyaning susayishi natijasida hosil bo’ladi. To’p-to’p bulutlarning tarqalishidan hosil bo’lgan to’p-to’p qatlamli bulutlar Stratocumulus cumulogenitus ( Sc cug) bulutlari deb ataladi. 8. Qatlamli bulutlar – Stratus (St) yer sirtidan ko’tarilgan, to’plamga o’xshagan, kulrang tusdagi birjinsli qatlamdir. Ular, odatda butun osmonni qoplaydi. Bu bulutlar quyi chegarasining balandligi bir necha o’n yoki yuz metr balandlikda joylashadi. Ba’zida ular yer sirtidagi tumanlar bilan qo’shilib ketadi. St larni qalinligi katta emas – bir necha o’n va yuz metrlar. Qatlamli bulutlar juda mayda, manfiy haroratlarda o’ta sovuq xolatdagi suv tomchilarda iborat. Ular ichida mayda muz kristallar ham kuzatilishi mumkin. Bu bulutlardan shivalama, qishda qor donalari va muz ignalar yog’ishi mumkin. Qatlamli uzuq bulutlar Stratus fractus (St fra) qatlamli bulutlarning bir turi hisoblanadi. Fractonimbus (Fr nb) uzuq yomg’irli buluti qatlamli uzuq bulutlarning ko’rinishlaridan biri hisoblanadi. Ular past, to’q kulrang yomon ob-havo uzuq bulutlaridir. Ular yog’inlar beradigan yuqori qatlamli, yomg’irli qatlamli va to’p- to’p yomg’irli bulutlar ostidagi turbulent harakatlar natijasida hosil bo’ladi. Ularning o’zi yog’in bermaydi. Qatlamli bulutlar, asosan, birjinsli havo massalarining quyi qatlamlarida hosil bo’ladi. Ularning hosil bo’lishiga olib keladigan asosiy jarayonlar quyidagilar: 1) sovuq sirt ustidan harakatlanayotgan nisbatan iliq xavoning sovishi; 2) tunda havoning radiasion sovishi; 3) inversiya osti qatlamida bug’ning turbulent harakatlar bilan ko’chishi. Vertikal bo’yicha rivojlanadigan bulutlar . Bu bulutlarga to’p-to’p (Cu) va yomg’irli to’p-to’p (Cb) bulutlari kiradi. Bu bulutlarning quyi chegarasi quyi qavatda, yuqori chegarasi esa o’rta, hatto, yuqori qavatgacha yetib borishi mumkin. 9. To’p-to’p bulutlar – Cumulus (Cu) – zich, alohida joylashgan, vertikal bo’yicha rivojlangan oq gumbazsimon tepalari va yassi kulrang yoki ko’kish quyi chegarasi bilan ajraladigan bulutlar massasidir. Shamolning kuchayishlarida to’p- to’p bulutlarning chetlari uzuq bo’lishi mumkin. Yer sirtidan quyi chegarasining balandligi 1-2 km. Bu bulutlar suv, manfiy haroratlarda o’ta sovuq holatdagi tomchilardan iborat bo’ladi. Odatda, o’rta kengliklarda to’p-to’p bulutlardan yong’inlar yog’maydi, tropiklarda ulardan kuchsiz yong’inlar yog’ishi mumkin. Kuchsiz konveksiya yoki baland bo’lmagan inversiya mavjudligida, vertikal bo’yicha kuchsiz rivojlangan to’p-to’p bulutlar hosil bo’lishi mumkin. Bular Cumulus (Cu hum) yassi to’p-to’p bulutlaridir. Ularni balandligi gorizantal o’lchamlaridan kichik. Ular, odatda, kunduzi hosil bo’lib yaxshi, turg’un ob-havo alomatidir. Kechqurun bu bulutlar tarqalib, to’p-to’p qatlamli bulutlarga aylanadi, kechasiga borib umuman yo’qoladi. To’p-to’p uzuq bulutlar – Cumulus fractus (Cu fra) – to’p-to’p bulutlarning bir turidir. Bu oq, tutamsimon, uzuq shakldagi bulutlar bo’lib, ularning yassi quyi chegarasi aniq rivojlanmagan yoki umuman yo’q. Bu bulutlar yassi to’p-to’p bulutlardan oldin yoki ular parchalanishida yuzaga keladi. Konveksiyaning jadal rivojlanishi, vertikal bo’yicha kuchli rivojlangan to’p- to’p bulutlarning hosil bo’lishiga olib keladi. Bu kuchli to’p-to’p bulutlar – Cumulus congestus (Cu cong). Juda kuchli rivojlangan konveksiyada ular alohida massa bo’lib qolmasdan, katta guruhlarga birlashib, rivojlanishda davom etadi va yomg’irli to’p-to’p bulutlarga aylanadi. 10. Yomg’irli to’p-to’p bulututlar – Cumulonimbus (Cb) – tog’ yoki minora ko’rinishidi bir necha kilometr balandlikka ko’tariladigan, to’p-to’p bulutlarning juda kuchli rivojlanishi natijasida yuzaga keladigan kuchli bulutlar tizimidir. Bunday bulutlarning tepa qismlari, patsimon bulutlar kabi tolali va kristall tuzilishiga ega. Bulutlarning tepa qismlari ko’pincha torposferaning eng yuqori qatlamlariga o’tadi, uzoqdan kuzatilganda ular sandon shaklini eslatadi. Quyi qismlarida bu bulutlar suv tomchilaridan iborat bo’ladi, ba’zida muz donalari, do’l yoki qor bilan aralash bo’ladi. To’p-to’p bulutlardan jala yog’inlari (yomg’ir, qor, donalar, do’l) yog’adi, yozda tez-tez momaqaldiroq bilan kuzatiladi. To’p-to’p bulutlarning o’tishi ob- havoning keskin o’zgarishiga olib keladi: qorong’i bo’lib qoladi, qasirg’a shamol ko’tariladi, jala yog’inlar yog’adi. To’p-to’p bulutlar kuchli ko’tariluvchi havo harakatlarida (konvektiv yoki frontlarda) uning adiabtik sovishi natijasida yuzaga keladi. Atmosfera hodisalari va yog’inlarni kuzatishlar Meteorologik stansiyalarda bulutlardan yog’adigan atmosfera yog’inlari (yomg’ir, qor, do’l, donalar, shivalama va boshq.), shuningdek, yer sirtida yoki buyumlarda havodagi suv bug’uning kondensasiya yoki sublimasiyasi natijasida hosil bo’lgan yog’inlar (shudring, qirov, bulduriq, yaxmalik va h.k.) o’lchanadi. Yog’inlar miqdori yog’ayotgan yoki kondensasiyalanayotgan suv qatlamining mm larida o’lchanadi. Bulutlardan yog’ayotgan yog’inlarni kuzatish . Yog’inlar miqdori suvning oqib ketishi va suvning tuproqqa shimilishi mavjud bo’lmagan holda gorizantal yuzaga yog’in paytida tushuvchi suv hosil qilgan qatlamning millimetrda o’lchangan balandligidir. Yog’in miqdori sutkada ikki marta o’lchanadi. O’lchashda uchoyoqqa o’rnatilgan chelakka qopqoq yopib olinadi, uning o’rniga ikkinchi chelak o’rnatiladi. Yog’in to’plangan chelak stansiya binosiga olib kelinib, yog’inlar jo’mrakdan o’lchash stakaniga quyiladi. Agar yog’inlar qattiq holatda bo’lsa, ular eritilib, keyin o’lchanadi. Qattiq yog’inlar yig’ilgan chelakni issiq buyumlar (plita, isitish radiatori) oldiga qo’ymaslik kerak, chunki ularning yonida yog’inlar bug’lanishi mumkin. Yog’in o’lchagichning o’lchash stakani 100 ta bo’laklarga ega bo’lib, har bir bo’lakning qiymati 2 sm 2 ga teng. Chelakning qabul qiluvchi yuzasi 200 sm 2 teng bo’lganda, bitta bo’lak 0,1 mm suv qatlami balandligiga mos keladi. Agar yog’inlar miqdori o’lchash stakanining hajmidan katta bo’lsa, yog’in miqdori 2-3 bosqichda o’lchanadi. Har bir o’lchashdan keyin bo’laklar soni yozib boriladi. Barcha o’lchashlar tugagach, yog’inlarning umumiy miqdori (bo’laklar soni) hisoblanadi va mm ga aylantirib yoziladi. Yer ustidagi yog’inlarni kuzatish . Shudring musbat haroratlarda tunda tuproq, o’t va gorizontal buyumlarda paydo bo’lgan suvning mayda tomchilaridir. Shudringning hosil bo’lishi yer sirtining radiasion nurlanishi va sovishi natijasida havodagi suv bug’ining kondensasiyasi bilan bog’liq. Shudring, ko’pincha, ochiq havoda nurlanish kuchayganda va tinch yoki kuchsiz shamolda kuzatiladi. Tushgan shudringni uzluksiz qayd etish uchun maxsus asbob - rosograf qo’llanilishi mumkin. Uning ishlash prinsipi qabul qiluvchi plastinkada hosil bo’lgan shudring masasining og’irligini tortish va plastinka massasining o’zgarishini muntazam qayd qilib borishga asoslangan. Asbobning asosiy o’lchash qismi - kvadrant tarozidir. Tarozi shayinining bir uchida shudring qabul qilgich sifatida ishlatiladigan viniplastdan konus shaklidagi tayyorlangan palla, ikkinchisida esa muvozanatlaydigan yuk o’rnatiladi. O’lchagichning quyi sirtiga tushgan shudringni aniqlash uchun, uning ostida ikkinchi, kichik qabul qilgich o’rnatiladi. Tushgan shudringning miqdori tarozi shayinining og’ishidan aniqlanadi. U peroli strelka bilan ulanadi, pero esa soat mexanizmi yordamida aylanadigan barabanning tasmasida yozuv qoldiradi. Qirov – gorizontal sirtlarda manfiy haroratlarda radiasion sovish natijasida hosil bo’ladigan qattiq mayda kristall yog’indir. Daraxtlarning shohlarida, simlarda, sim to’rlarda va boshqa ingichka buyumlarda sovuq kuchsiz shamolli ob-havoda hosil bo’ladigan kristallar yoki donalar tuzilishidagi oq yumshoq yog’in bulduruq deb ataladi. Havoning nisbiy namligi 100% ga yaqin bo’lganda muzli tuman yoki havoda uchib yurgan muz ignachalarining mavjudligi kristalli bulduruqning hosil bo’lishiga olib keladi. Bunda buyumlarda o’tirgan kristallar sublimasiya yadrolari bo’lib, ularda muzli kristallardan iborat bo’lgan yumshoq popukning tez ko’payishi kuzatiladi. Ular qo’l tekkizilganda oson to’kilib ketadi. Kristalli bulduruq, ko’pincha, havo harorati -15°S dan past bo’lganda kuzatiladi. Donali bulduruq tumanlarning o’ta sovuq holatdagi tomchilarining buyumlarda muzlashi natijasida hosil bo’ladi. Katta tezlikdagi shamol, kuchli tuman va kuchsiz sovuq (-2°S dan -7°S gacha) donali bulduruqning tez kattalashishiga sabab bo’ladi. Shivalama yoki o’ta sovugan yomg’ir tomchilarining muzlashi natijasida yer sirtida va turli buyumlarda tiniq yoki xira muz qatlamining hosil bo’lishi yaxmalak deb ataladi. Odatda yaxmalaklar kuchsiz sovuqda (0°S dan -5°S gacha) kuzatiladi. Yaxmalak musbat haroratlarda ham hosil bo’lishi mumkin. Manfiy haroratlarga ega bo’lgan sovuq buyumlar ustiga yoqqan yomg’ir yoki shudring, o’sha zahoti muzlab, muz qoplamini hosil qiladi. Meteorologik ko’rinuvchanlik uzoqligi va uni yomonlashtiradigan hodisalarni kuzatish Kunduzi meteorologik ko’rinuvchanlik uzoqligini (MKU) aniqlash uchun atrofdagi joyda, kuzatish punktidan 50, 200, 500 m va 1, 2, 7, 10, 20, 70 km uzoqlikda joylashgan, 9 ta obyekt tanlanadi. Ko’rsatilgan standart masofadan chetlanish 20% dan oshmasligi kerak. Tabiiyki, odam qurgan, shu jumladan, kuzatishlar uchun maxsus (masalan, shitlar) qurilgan obyektlar quyidagi talablarga javob berishi kerak; - imkoni boricha qora bo’lishi kerak; - osmon fonida yoki obyektga nisbatan ikki barobar uzoqda joylashgan va obyektning chegaralari aniq ko’rinadigan boshqa obyekt fonida proyeksiyalanishi kerak; - 15  dan kam bo’lmagan burchak o’lchamlari ega bo’lishi kerak; - gorizontga nisbatan 5-6° yuqorida joylashgan bo’lishi kerak. Obyektlar tanlangandan so’ng ularning tavsifi va joylashish rejasi tuziladi. Kuzatish jarayonida tanlangan obyektlardan ko’rinadigan va ko’rinmaydigan obyektlar aniqlanadi. Shunday qilib, MKU eng uzoq joylashgan ko’rinadigan obyektdan eng yaqin ko’rinmaydigan obyektgacha masofaga tenglashtirib olinadi. MKU quyidagi gradasiyalarga muvofiq ballda baholanadi. M KU, ball Obyektgacha masofa M KU, ball Obyektga masofa 0 1 2 3 4 0-50 m 50-200 m 200-500 m 500-1000 m 1-2 km 5 6 7 8 9 2-4 km 4-10 km 10-20 km 20-50 km >50 km MKU ni tunda aniqlash uchun stansiya atrofida turli masofalarda joylashgan chiroqlar tanlanadi. Ko’rinuvchanlik ballar shkalasi bo’yicha eng uzoqda ko’zga ko’rinadigan chiroqqa qarab baholanadi. Kuzatishlar uchun rangli yoki tarqaluvchi nurlar sochadigan yorug’lik manbalaridan foydalanish tavsiya qilinadi. MKU ga ko’plab omillar ta’sir qilib, ular ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruhga yog’inlar bilan bog’liq bo’lgan hodisalar kiradi. Bular turli jadallikdagi yomg’ir, qor va do’l, shivalama, qor bo’roni. Ikkinchi guruhga atmosfera yog’inlari bilan bog’liq bo’lmagan, biroq MKU ni yomonlashtiradigan hodisalar kiradi. Yog’inlar bilan bog’liq bo’lmagan, MKU ni yomonlashtiradigan hodisalar. 1. Tuman . Bu bevosita Yer sirti ustida muallaq holatda bo’lgan kondensasiya mahsulotlarining (tomchilar, kristallar) yig’ilishidir. Tumanda KMU 1,0 km dan kam bo’ladi. 2. Dimka (tuman pardasi, siyrak tuman). Bu Yer sirti yaqinida havoda muallaq holatdagi suv bug’inining kondensasiya yoki sublimasiyasi mahsulotlari orqali yuzaga kelgan havoning kuchsiz xiralanishidir. Dimka havo rang tusga ega bo’lib, unda ko’rinuvchanlik 1 dan 10 km gacha bo’ladi. 3. G’ubor . Bu Yer sirti yaqinida havoda muallaq holatdagi chang, tuman, qum zarrachalari orqali havoning ancha kuchli xiralanishidir. Kuchli g’uborda KMU bir necha yuz, hatto o’n metrlargacha kamayishi mumkin. O’rta Osiyoda g’ubor yilning iliq yarmi uchun xarakterli. Katta shaharlar va sanoati rivojlangan yirik hududlar ustida industrial kelib chiqishga ega bo’lgan aerozol zarrachalardan iborat bo’lgan shahar g’ubori deb ataladigan g’ubor hosil bo’ladi. G’ubor, dimkadan farqli o’laroq, qoramtir rangda bo’ladi. 4. Qor bo’roni . Bu Yer sirti ustidan qorning yetarlicha kuchli shamol bilan ko’chishidir. Bunda qor yog’maydi. Qor izg’irini va quyi qor bo’roni ajratiladi. MKU bu hodisalarda 1,0 km va undan kichikroqqacha kamayishi mumkin. 5. Changli bo’ron . Bu katta miqdordagi chang yoki qumning kuchli shamol bilan qo’chishidir. Bunda MKU bir necha yuz metrchaga kamayishi mumkin. Bu hodisa yilning iliq vaqtida O’rta Osiyo sahrolari uchun xarakterli. Elektr hodisalar. Bu hodisalarga momaqaldiroq, uzoqdagi momaqaldiroq, yiroqdagi chaqmoq shu’lasi kiradi. 1. Momaqaldiroq kuchli yomg’irli to’p-to’p bulutlar bilan bog’liq. U bulutlar va Yer orasida bir necha bor takrorlanadigan elektr razryadlari (chaqmoq) va tovushli hodisalar (momaqaldiroq) bilan xarakterlanadi. Momaqaldiroqlar ko’pincha jala yog’inlari, kuchli qasirg’a shamollari va do’l bilan birga kuzatadi. 2. Yiroqdagi chaqmoq shu’lasi – bu uzoqdagi momaqaldiroq vaqtida gorizontda kuzatiladigan yorug’lik hodisalardir. Barcha atmosfera hodisalari vizual kuzatilib, maxsus shartli belgilar yordamida kuzatish kitobchasiga yoziladi. Kitobchada hodisaning jadalligi, boshlanish va tutash vaqti belgilanadi. Yog’inlar va atmosfera hodisalari kitobchaga shartli belgilar yordamida kiritilgan. Qor qoplamining balandligi har kuni ertalabki kuzatish muddatida, meteorolik maydonda kuzda o’rnatilgan 3 ta doimiy qor o’lchagich reykalardan o’chlanadi. Doimiy nuqtalardagi kuzatishlardan tashqari, oldindan belgilangan 1 yoki 2 km li marshrut bo’yicha dekadali qor o’lchash kuzatishlari olib boriladi. Bu maqsadda kuzda shu hudud uchun xarakterli relyef shakllaridan o’tadigan (jarlik, tepalik, soylar), mazkur joy uchun xarakterli uchastka tanlab olinadi. Marshrut bo’yicha qor o’lchash kuzatishlarida qor qoplamining balandligi ko’chma qoro’lchagich reyka yordamida har 10 yoki 20 m, qor zichligi esa vaznli qoro’lchagich yordamida har 100 yoki 200 m da o’lchanadi.

ATMOSFERA . HAVO QOBIG‘IDAGI GEOFIZIK JARAYONLAR 1. Atmosferaning shakli va massasi 2. Atmosferaning kattaligi va tuzilishi 3. Bulutlarni kuzatish 4. Atmosfera hodisalari va yog’inlarni kuzatish

Atmosferaning shakli va massasi Atmosferaning shakli . Yerning qattiq qobig‘i singari uning havo qobig‘i ham ellipsoid aylanishiga o‘xshashdir. Uning katta yarim o‘qi kichigiga nisbatan 1,2 barovar katta. Lekin atmosferaning Quyoshga qarama-qarshi tomoni bo‘rtib chiqqan bo‘lib, uni «Yerning gazli dumi» deb atashadi. Bo‘rtmaning uzunligi 120 mln km.ga boradi. Atmosfera massasi 5,27 • 10 18 kg. U relef va haroratning taksimotiga qarab o‘zgaradi. Masalan yilning issiq davrida massasi ko‘paysa, sovuq davrida kamayadi (farqi 10 10 kg atrofida) Olimlarning fikricha bu hodisa biologik jarayonlarning faollashuvi bilan bog‘langan bo‘lib, ular gaz ajratar ekan. Shuni aytib o‘tish joizki, yanvar bilan iyul oralig‘ida 4 • 10 15 kg havo massalari Shimoliy yarimshardan Janubiy yarimsharga o‘tar ekan. Yilning ikkinchi yarmida havo massalari yana orqaga qaytishi aniqlangan. Havo massasari balandlik bo‘yicha ham turlicha taqsimlangan. Jumladan, 5km gacha 50%, 10 km gacha 75%, 16 km gacha 90%, 20 km gacha 95 %, 30 km gacha 99% . Atmosferaning kattaligi va tuzilishi Atmosferaning kattaligi . Atmosferaning qalinligi to‘g‘risida yagona fikr yo‘q. Uning quyi chegarasi Okean va quruqlik yuzasiga to‘g‘ri keladi. Kosmik kemalar, yerning sun’iy yo‘ldoshlari, uchuvchi zondlarning qarshilikka uchrash darajasiga qarab atmosferaning yuqori chegarasi 3000 km ekanligi aniqlangan. 4. Atmosferaning tuzilishi . Atmosferaning asosiy fizik xususiyatlariga zichligi, bosimi, harorati, havoning namligi, qattiq va suyuq aralashmalarning miqdoriga tegishli. Bu ko‘rsatkichlar vertikal va gorizontal yo‘nalishlar bo‘yicha o‘zgarib turadi. Masalan, havoning harorati balandlik (vertikal) bo‘yicha har kilometrga 6-7 0 S ga o‘zgaradi, gorizontal yo‘nalishda esa 500-600 km masofaga (uzunlik va kengliklar bo‘yicha) 6-7 0 S ga o‘zgaradi. Hozirgi paytda atmosferani vertikal yo‘nalish bo‘yicha to‘rtta belgisiga ko‘ra bo‘lishadi. 1-Jadval Atmosferaning bo‘linishidagi asosiy belgilar Asosiy belgilar Atmosfera qatlamlari Qatlamlarning o‘rtacha, quyi

va yuqori chegaralari (km hisobida) I. Haroratning vertikal taqsimlanishi 1. Troposfera 2. Stratosfera 3. Mezosfera 4. Termosfera 5. Ekzosfera 0-11 11-50 50-90 90-450 450 dan baland II. Atmosfera havosiningtarkibi : a) gazlarning nisbati b ) ionlar konsentratsiyasi 1.Gomosfera 2.Geterosfera 1.Atmosfera 2.Ionosfera 0-95 95 dan baland 0-50 (60) 50(60) dan baland III.Atmosferaning yer yuzasi bilan o‘zaro ta’siri 1. Chegaradosh qatlam (ishqalanish qatlami) 2. Erkin atmosfera 0-1 (1,5) 1(1,5) dan baland IV. Uchuvchi apparatlarga atmosferaning ta’siri 1. Zich qatlamlar (atmosfera) 2. Yerga yaqin koinot makoni 0-150 150 dan baland Qatlamlarning qalinligi va balandligi geografik kenglik va yil fasllari bo‘yicha o‘zgarib turadi. Ayniqsa bu, havo qatlamlarining haroratga ko‘ra bo‘linishida aniq namayon bo‘ladi. Masalan, troposferaning ekvatordagi qalinligi 16-18 km bo‘lsa, qutbiy kengliklarda 8-10 km, hatto 6 km gacha kamayadi. Troposferada turlicha meteorologik hodisalar bo‘lib turadi. U eng zich, balandlik va gorizontal yo‘nalishda o‘zgaruvchan qatlamdir. Bu yerda atmosfera massasining 79% o‘rtacha kengliklarda, 90% pastki (quyi) kengliklarda joylashgan. Harorat har 100 m ga 0,65 0 S ga pasayadi. Lekin, bu Quyosh nurining

quruqlik, suv, muz, qor, o‘rmon va h.k. yuzalarga tushishiga bog‘liq holda 100 m. ga harorat o‘nlab darajaga o‘zgarishi mumkin. Troposfera uchun uchta hususiyat xos: 1.Ekvatordan qutblar tomon havo harorati pasayib boradi. Yil, fasllar va qisqa davrlarda harorat qiymati o‘zgaradi. Eng yuqori harorat (termik ekvator) 20 0 -25 0 S darajali yozgi yarim shimoliy sharda kuzatiladi. 2. Kengliklar oralig‘ida harorat gradiyenti ancha farq qiladi. Masalan, 20 0 S va 30 0 S shk oralig‘ida havo haroratining har 100 mga pasayishi 4,6 0 S, 30 0 bilan 40 0 sh.k. larda 5,6 0 S, 40 0 bilan 50 0 sh.k. oralig‘ida esa 8,6 0 S ga teng. 3. Janubiy yarim sharning barcha kengliklarida havo harorati shimoliy yarim shardagiga nisbatan past (sovuqroq). Har bir asosiy havo qatlamlari o‘rtasida oraliq qatlam-tropopauza, stratopauza, mezopauza va termopauzalar bor. Stratosferaning 25-30 km balandligiga qadar harorat nisbati turg‘un bo‘lsa, 30-50 km oralig‘ida keskin ko‘tarila borib, 77 0 S gacha yetadi. Bu sharoitda gaz, molekulalarining o‘rtacha tezligi yuqori ko‘rsatgichga ega bo‘ladi. Mezosferada harorat keskin pasaya boradi va 55-60 km balandda 0 0 S ga tushadi, 90 km balandlikda havo harorati yozda (o‘rtacha va yuqori kengliklarda) - 80 0 S – 90 0 S bo‘lsa, qishda - 40 0 S - 50 0 S atrofida o‘zgaradi. Termosferada Quyoshning qisqa to‘lqinli radiatsiyasini atomar kislorod va azotlarning yutish hisobiga harorat mutasil ortib boradi. Bulutlarni kuzatish Bulutlilikni kuzatishlar ularning miqdori, shakli va stansiya sathidan balandligini aniqlashdan iborat. Meteorologik kuzatishlarda bulutlarni morfologik belgisi bo’yicha (tashqi ko’rinishiga asoslangan) xalqaro tasnifi qabul qilingan. U bulut asosining balandligi bo’yicha o’z ichiga bulutlarning 3 ta qatlami va 10 ta turi va vertikal bo’yicha rivojlanadigan bulutlarni oladi.

Загрузите документ, чтобы увидеть его полностью.

Похожие

ATMOSFERA HARAKATLARI HAVO BOSIMI VA HAVO MASSALARI
ATMOSFERADAGI GEOFIZIK JARAYONLAR VA IQLIM O‘ZGARISHI MUAMMOLARI
ATMOSFERA
HAVO GIGIYENASI.
Havo harorati balandlik_boʻyicha_oʻzgarishi_2_Troposferada_har